________________
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
સાચાં લક્ષણોને જણાવવા એ પ્રયોજન છે, અર્થાત્ તિનાં સાચાં લક્ષણો જણાવવાં માટે આ ગ્રંથની રચના કરી છે. પ્રયોજનના સામાન્ય અને વિશેષ એમ બે પ્રકાર છે. તેમાં અહીં યતિનાં સાચાં લક્ષણોનું જ્ઞાન થાય'' એ વિશેષ પ્રયોજન છે. સામાન્ય પ્રયોજન તો મોક્ષ જ છે. જો કે પ્રસ્તુતમાં સામાન્ય પ્રયોજનનો સાક્ષાત્ નિર્દેશ કર્યો નથી, તો પણ અભિધેય અને વિશેષ પ્રયોજનના નિર્દેશથી ગર્ભિત રીતે કહેવાઈ ગયો છે: કારણ કે અહીં યતિનાં લક્ષણો જણાવવાના છે. જે મોક્ષ માટે મહેનત' કરે તે પતિ કહેવાય. આમ યતિ શબ્દની વ્યાખ્યામાં જ મોક્ષ આવી જાય છે.
ગાથા-૧
૪
સંબંધઃ- “આ ગ્રંથનું આ ફળ છે” એવો જે યોગ (=ગ્રંથનો ફલની સાથે સંબંધ) તે સંબંધ કહેવાય છે. પ્રસ્તુતમાં સાધ્ય-સાધન સંબંધ છે. સાધ્ય એટલે જે સિદ્ધ કરવાનું હોય (=પ્રાપ્ત કરવાનું હોય) તે. બીજા. શબ્દોમાં કહીએ તો સાધ્ય એટલે પ્રયોજન=ફલ. સાધ્યને જે સિદ્ધ કરી આપે તે સાધન. પ્રસ્તુતમાં યતિનાં સાચાં લક્ષણોનો બોધ સાધ્ય છે. આ ગ્રંથ તેનું સાધન છે. આમ ગ્રંથનો ફલની સાથે સંબંધ તે સાધ્ય-સાધન સંબંધ. મૂળ ગાથામાં સાધ્યસાધનરૂપ સંબંધનો સાક્ષાત્ નિર્દેશ ન કર્યો હોવા છતાં પ્રયોજનના નિર્દેશથી ગર્ભિત રીતે સાધ્ય-સાધન રૂપ સંબંધનો પણ નિર્દેશ થઈ ગયો છે.
સૂત્રોક્ત નીતિથીઃ- (=ગણધરપ્રણીત સૂત્રોના આધારે) એમ કહીને “આ ગ્રંથમાં સ્વતંત્રપણે નહિ પણ સર્વજ્ઞના વચનના આધારે કહીશ” એમ જણાવ્યું છે. આમ જણાવીને ગ્રંથકારે આ ગ્રંથની વિશ્વસનીયતાનું સૂચન કર્યું છે. સર્વજ્ઞનું વચન વિશ્વસનીય જ હોય. કારણ કે સર્વજ્ઞમાં અસત્ય બોલવાના કારણો નથી. રાગ-દ્વેષ અને મોહ (=અજ્ઞાનતા) એ ત્રણ અસત્ય બોલવામાં કારણો છે. પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે
रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा वाक्यमुच्यते ह्यनृतम् । यस्य नैते दोषास्तस्यानृतकारणं किं स्यात् ॥
“રાગ-દ્વેષ કે મોહથી અસત્ય વચન બોલાય છે. જેમાં આ ત્રણ દોષો નથી તેને અસત્ય બોલવાનું પ્રયોજન શું હોય ? અર્થાત્ ન હોય.” સર્વજ્ઞમાં રાગ-દ્વેષ અને મોહ (અજ્ઞાનતા) ન હોય. [૧]
