________________
અર્થ અને કામની પ્રાપ્તિ થતી નથી. વિવેચન : આગમકારોએ ચાર પુરુષાર્થની પ્રરૂપણા કરી છે. અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ. આમાં અહીં ત્રણ પુરુષાર્થને ગ્રહણ કરીને ધર્મમાં મોક્ષ પુરુષાર્થનો સમાવેશ કરેલો છે. કારણ કે ધર્મથી જ મોક્ષ છે. ધર્મનું ફળ પણ મોક્ષ જ છે. આ શ્લોકમાં ધર્મ પુરુષાર્થની મહત્તા દર્શાવી છે. અર્થ અને કામની પાછળ પાગલ બનેલાઓને સંકેત કર્યો છે કે એ બેની પ્રાપ્તિ પણ ધર્મથી જ થાય છે. અને એ બે માટે જ ધર્મ કર્યો તો એ મળી જશે અને તે આત્માને દુર્ગતિમાં લઈ જશે. એ સુનિશ્ચિત છે. મોક્ષ માટે ધર્મ કર્યો અને મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી અર્થ કામ મળશે જ અને તે અર્થ કામ મારેલા વિષની જેમ હશે તે ઔષધિનું કામ કરનારા થશે તેથી તે આત્માને મોક્ષ પુરુષાર્થમાં સહાયક જ બનશે. એ માટે માનવે ધર્મ પુરુષાર્થ નિષ્કામ ભાવથી જ આદરવો જોઈએ.
માનવ જન્મની દુર્લભતા
___ छंद - इन्द्रज्रावृत्त यः प्राप्य दुष्प्राप्यमिदं नरत्वं, धर्मं न यत्नेन करोति मूढः ।
क्लेशप्रबन्धेन स लब्धमब्यौ, चिंतामणिं पातयति प्रमादात् ॥४॥ अन्वयः यः मूढः इदं दुष्प्राप्य नरत्वं प्राप्य यत्नेन धर्मं न करोति सः क्लेशप्रबन्धेन लब्धं चिन्तामणिं प्रमादात् अब्धौ पातयति।। શબ્દાર્થ (યઃ મૂઢ.) જે મૂર્ખ માણસ (૬) આ (પુષ્પાપ્ય) દુઃખથી મળે એવા ઘણા કષ્ટ મળે એવા) (નરત્વ) માનવ જન્મ ને (પ્રાણ) પામીને (યત્નનો પ્રયત્નપૂર્વક (ધ) ધર્મને (રોતિ) કરતો નથી (સ) તે મૂર્ખ (ફ્લેશપ્રત્યેની ઘણી મુશ્કેલીથી (તબ્ધ) પામેલા (વિન્તામાં) ચિંતામણિ રત્નને (પ્રમાવા) આલસથી (મથ્થી) સમુદ્રમાં (પાતતિ) પાડી નાંખે છે ૪ ભાવાર્થ : જે મુર્ખ માણસ આ દુઃખે મળે એવા ઘણા કષ્ટ મળે એવા) માનવ ભવને પામીને પ્રયત્ન પૂર્વક ધર્માચરણ કરતો નથી તે મૂર્ખ ઘણી મુશ્કેલીથી મેળવેલ ચિંતામણિ રત્નને આલસથી સમુદ્રમાં પાડી નાંખે છે. વિવેચન : જે જે ભવ્યાત્માઓ માનવભવને પામ્યા છે એમણે પૂર્વના ભવોમાં ઘણા કષ્ટો સહન કર્યા છે, અને ઘણાં ભવાની મહેનતના ફળ રૂપે માનવ ભવ મેળવ્યો છે. એ માનવ ભવને પ્રમાદમાં પડીને ભૌતિક સુખ સુવિધાઓ પ્રાપ્ત કરવા પાછળ ગુમાવવો એ મુર્ખતા જ નહીં મહામૂર્ખતા ગણાય. ચિંતામણી રત્ન તો વળી બીજીવાર પણ મળી શકે પણ આ માનવ ભવ બીજીવાર મળવો ઘણો જ મુશ્કેલ છે એમ જ્ઞાનિયો કહી ગયા છે. આપણે આ નર જન્મને સફળ બનાવીએ તો જ આપણા પુરુષાર્થની કિંમત છે.
