________________
कीर्तिं कैरविणीं मतङ्गज इव प्रोल्लासयत्यञ्जसा,
मानो नीच इवोपकार निकरं हन्ति त्रिवर्गं नृणाम् ॥५१॥ अन्वय ः मानः नृणाम् त्रिवर्गम् हन्ति (यतः ) नीचः (स्वोपरिकृतं) उपकारनिकरं (पुनश्च मानः किं किं करोति इति आशंकायामाह इति खंडान्वयः) मानः औचित्याचरणं विलुम्पति (यथा)) नभस्वान् पयोवाहं, (पुनः मान किं करोति ?) विनयं प्रध्वंसं नयति (यतः) अहिः प्राणस्पृशां जीवितम् (पुनः किं करोति? तत् कथ्यते) कीर्तिम् अञ्जसा प्रोल्लासयति (यथा) मतङ्गजः कैरविणीं । શબ્દાર્થ : (માનઃ) મિથ્યા અભિમાન અહંકાર (નૃામ્) માનવોના (ત્રિવર્ગમ્) ધર્મઅર્થકામનો (ન્તિ) નાશ કરે છે. જેમકે (નીશ્વઃ) અધમપુરુષ (પોતાના ઉ૫૨ ક૨ેલા) (૩પ નિરં) ઉપકારોના સમૂહને ભૂલાવી દે છે, ભૂલી જાય છે. (વળી માન શું કરે છે એવી આશંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે) (આ) (માનઃ) મિથ્યા અહંકાર (ૌવિત્યાઘરળ) ઉચિત આચરણને(વિદ્યુમ્નતિ) મિટાવી દે છે (જેમકે) (નમસ્વાન) વાયુ (પયોવાહ) વાદળોને વિખેરી દે છે (વળી) (માનઃ) મિથ્યાભિમાન (વિનયં) નમ્રતાનો (પ્રધ્વન્સ નયતિ) ધ્વંસ કરે છે, નાશ કરે છે. જેમ કે (અતિઃ) સર્પ (પ્રાÚÄ) સંપૂર્ણ જીવધારિયોના (નીવિતમ્) જીવિતવ્યનો પોતાના વિષથી નાશ કરે છે (વળી) (માનઃ) અહંકાર (ઝીર્તિમ્) ઉજ્જવલ યશને (અન્નત્તા) એકસાથે (પ્રોŌાસયંતિ) મલીન ક૨ે છે (જેમ કે) (મતીનઃ) હાથી (રવિળી) કમલના પૌધાને ઉખેડીને મુરઝાવી નાંખે છે. ૫૧ ભાવાર્થ : અહંકાર માનવોના ધર્મ–અર્થ અને કામનો નાશ કરે છે. જેમ કે નીચ પુરુષો પોતાના ૫૨ ક૨ેલા ઉપકારોના સમૂહને ભૂલી જાય છે. વળી માન ઉચિત આચરણનો નાશ ક૨ે છે જેમ કે પવન વાયુ વાદળોના સમૂહને વિખેરી નાખે છે. વળી માન નમ્ર આચરણનો નમ્રતા ગુણનો ધ્વંસ કરે છે જેમ કે જીવંત આત્માઓના જીવનને સર્પ દંશ મારીને નાશ કરે છે. વળી માનવોના ઉજ્જવલ યશને કલંકિત કરે છે, મલિન ક૨ે છે જેમ કે હાથી કમલના પૌધાને ઉખેડીને મુરઝાવી દે છે. II૫૧॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ શ્લોકમાં માન ત્યાગ માટે હિતોપદેશ આપતાં દાખલાઓ ઉદાહરણો આપીને કહે છે કે જેમ અધમ પુરુષો ઉપકારિયોના શત-શત ઉપકારોને ભૂલી જાય છે તેમ અહંકાર મિથ્યાભિમાન માનવોના ધર્મ–અર્થ અને કામ પુરુષાર્થનો નાશ કરે છે. માનથી ગ્રસિત માનવને ધર્માદિ પુરુષાર્થો દ્વારા જે ફળ મળવાનું હોય તે ફળ તેને મળતું નથી.
જેમ વાયુ આકાશમાં રહેલાં વાદળાઓંને વેરવિખેર કરી નાંખે છે તેમ અહંકાર માનવના ઉચિત આચરણનો નાશ કરે છે.
જેમ સર્પ દંશ દ્વારા જીવોના જીવિતવ્યનો નાશ કરે છે તેમ માન માનવીના નમ્રતા ગુણનો નાશ કરે છે. અહંકારથી ગ્રસિત માનવ પોતેપાતાને જ મોટો માને છે. એ જગતના
55
