________________
અનેક આપદાઓને આમંત્રિત કરનાર દુર્જનતાને તો આચરવી જ ન જોઈએ. II૬૧ી વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી સૌજન્યતા પ્રકરણના પ્રથમ શ્લોકમાં સુંદર હિતશિક્ષા આપતા કહે છે કે હે માનવ! દુર્જનતાનું આચરણ કરવા પહેલાં જરા વિચાર કરી લે કે “ક્રોધિત સર્પના મોઢામાં હાથ નાખવો, આગમાં કૂદવું અને ભાલાની અણી પેટમાં ઘુસેડવી એ ત્રણ કાર્યો કેટલાં વિનાશક છે તેના કરતાં પણ બીજાનું અહિત થાય એવું આચરણ ભયંકર વિનાશકર્તા છે. એ માટે દુર્જનતાને તજી જ દેવી જોઈએ. II૬૧ી.
હવે સજ્જતા અને દુર્જનતાના આચરણની વ્યાખ્યા દ્વારા હિતોપદેશ આપતા કહે છે કે –
- छंद - वसन्ततिलकावृत्त सौजन्यमेव विदधाति यशश्चयं च,
स्वश्रेयसं च विभवं च भवक्षयं च, दौर्जन्यमावहसि यत्कुमते तदर्थं
धान्येऽनलं क्षिपसि तज्जलसेकसाध्ये ॥२॥ अन्वय : यशश्चयं च स्वश्रेयसं च विभवं च भवक्षयं (त) सौजन्यमेव विदधाति (पुनः) कुमते तदर्थम् यत् दौर्जन्यम् आवहसि तत् जलसेकसाध्ये धान्ये अनलं क्षिपसि। શબ્દાર્થ : (યશય) કીર્તિના સમૂહને (૨) અને (સ્વશ્રેયસં) આત્મકલ્યાણને (૨) અને (વિમવ) વૈભવને (૨) અને (અવક્ષય) સંસાર બંધનના નાશને (તો) (સોનમેવ) સજ્જનતાનો જ વ્યવહાર વિધાતિ) કરે છે (
હેમતો) અરે કુબુદ્ધિધારક તૂ (તર્થમ્) ઉપરોક્ત કારણો માટે (યત) જો કોર્નચમ) દુર્જનતાને દુષ્ટતાના વ્યવહારને (બાવસિ) ધારણ કરે છે (તત) તે તો જાણે કે (નવનલેસાચ્ચે) જલથી વૃદ્ધિને પામવા જેવા (ધાન્યો) ધાન્યના ક્ષેત્રમાં (મનનં) આગને (ક્ષત્તિ) ફેંકે છે. ૬રા ભાવાર્થ : કીર્તિના સમૂહને, આત્મ કલ્યાણને, વૈભવને અને ભવક્ષયને ઈચ્છતો એવો માનવ સજ્જનતાના વ્યવહારને જ કરે છે તો પછી તે કુમતિ ધારક! તૂ ઉપરોક્ત કાર્યો માટે દુર્જનતાને ધારણ કરે છે તે તો જલથી વૃદ્ધિ પમાડવા જેવા ધાન્યના ક્ષેત્રમાં આગ ફેંકવા જેવું જ કાર્ય છે. JI૬ર વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે – જે માનવને કીર્તિ સમૂહની, આત્મકલ્યાણની, વૈભવની અને ભવક્ષયની ઈચ્છા હોય તે પોતાનો વ્યવહાર સજ્જનતા ભર્યો જ રાખે છે. અને તેથી જ ઉપરોક્ત કાર્યો થાય છે. પણ દુર્જનતા યુક્ત માનવ ઉપરોક્ત કાર્યોની સિદ્ધિ દુર્જનતા યુક્ત કાર્યો દ્વારા પૂર્ણ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ હોય ત્યારે તેને કહ્યું કે તૂ તો જલથી સિંચવા યોગ્ય ખેતમાં રહેલાં ધાન્ય ઉપર અગ્નિ નાખવાનું કામ કરે છે. અર્થાત્ જેમ ખેતી બળીને રાખ થઈ જાય છે તેમ દુષ્ટતા ભરેલા કાર્યો કરનાર આત્માને કીર્તિ, આત્મકલ્યાણ, વૈભવ
66
