________________
दवज्वाला इव तृष्णां नयति एवं कुलटाङ्गना इव उल्लासं स्वैरं परिभ्राम्यति। શબ્દાર્થ : (મા) લક્ષ્મી (નિમ્ના) નદીના (ફ્વ) જેમ (નિમ્ન) નિચ પુરુષને જ (ઋતિ) પ્રાપ્ત થાય છે. તથા (નિતરાં) સદા (નિદ્રા ડ્વ) નિદ્રાની જેમ (ચૈતન્ય) સર્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની સૂચના માટે (વિમતે) આગળાની જેમ રૂકાવટ ક૨ના૨ છે (વિરા વ) દારૂની જેમ (મવું) અહંકારને (પુષ્પતિ) પુષ્ટ કરે છે. (ઘૂમ્યા વ) ધૂમાડાના સમૂહની જેમ (અન્ધતમ્) માનવને આંધળો (ધત્તે) કરે છે. (વપત્તા વ) વિજળીની જેમ (ચાપલ્યું) ચપળતાને (ઘુમ્નતિ) પાસે રાખે છે. (વવન્ત્રાન્તાવ) દાવાનળની જેમ (તૃળાં) ધનની તૃષ્ણાને (નયતિ) ઉત્પન્ન કરે છે અને (đટાાનાવ) કુલટા સ્ત્રીની જેમ (ઉત્ત્તાસં) ઉલ્લાસપૂર્વક (સ્વર) સ્વતંત્ર (પરિવ્રામ્યતિ) ભટકે છે. ૭૩૫ ભાવાર્થ : આ લક્ષ્મી નદીની જેમ નીચ પુરુષને પ્રાપ્ત થાય છે. નિરંતર નિદ્રાની જેમ આવનારા જ્ઞાનને આગળાની જેમ રોકે છે. મદિરાની જેમ અહંકારનું પોષણ કરે છે, ધૂમાડાની જેમ માનવને આંધળો બનાવે છે. વિજળીના ચમકારાની જેમ ચપળતાને પાસે રાખે છે, દાવાનળની જેમ ધનની તૃષ્ણાંને ઉત્પન્ન કરે છે. કુલટા સ્ત્રીની જેમ સ્વચ્છંદપણે
ભટકે છે. ૭૩૫
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ લક્ષ્મીના સ્વભાવનું વર્ણન કરતાં પ્રથમ શ્લોકમાં અતિ સરસ વાતો કહી છે અને અનુભવની કસોટી ઉપર આ વાતો ખરી ઉતરેલી છે કે
આ લક્ષ્મી અધિકાંશ માત્રામાં લક્ષ્મીમાં આસક્ત એવા સ્વભાવે નીચ આત્માઓને પ્રાપ્ત થવાના સ્વભાવવાળી છે. લક્ષ્મી આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપને (સત્યજ્ઞાનને) પ્રાપ્ત થવામાં આગળા સમાન હોવાથી તેને નિદ્રાની ઉપમા આપી. લક્ષ્મી માનવને ગર્વિષ્ઠ બનાવી દે છે તેથી કહ્યું કે મદિરાની જેમ અહંકારને પુષ્ટ કરે છે. લક્ષ્મીવાન માનવ આંધળો બની જાય છે તેથી કહ્યું કે ધૂમાડાની જેમ માનવને આંધળો બનાવે છે. લક્ષ્મી દિ કોઈની પાસે સ્થિર રહેતી નથી તેથી વિજળીના ચમકારાની ઉપમા આપી. લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિથી આત્માની આશા રૂપી પ્યાસ બુઝાતી નથી તેથી ઉપમા આપી કે દાવાનળમાં પ્યાસ વધે છે તેમ લક્ષ્મીંની તૃષ્ણા વધે છે. લક્ષ્મીને કુલટા સ્ત્રીની ઉપમા આપીને તો સાધક આત્માઓને વિશેષ જાગૃત રહેવાનું સૂચન કર્યું છે કે જેમ કુલટા સ્ત્રી કોઈ દિવસ કોઈના બંધનમાં રહેતી નથી તેમ લક્ષ્મી સ્વચ્છંદ વિહાર કરનારી છે. તેથી તેનો વિશ્વાસ કરવો નહીં. ।।૩।।
હવે લક્ષ્મીના ઇચ્છુક કોણ હોય છે તે દર્શાવીને લક્ષ્મીની હેયતા પ્રતિપાદિત કરતાં થકાં કહે છે કે –
-
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त दायदाः स्पृहयन्ति तस्करगणा मुष्णन्ति भूमीभूजो,
गृहणन्तिच्छलमाकलय्य हुतभुग्भस्मी करोति क्षणात्
78
