________________
વૈરાગ્ય પ્રકરણમ્ छंद - हरिणीवृत्त
यदशुभरजः पाथो हप्तेन्द्रियद्विरदाङकुशं
कुशलकुसुमोद्यानं माद्यन्मनः करिश्रृङ्खला,
विरतिरमणीलीलावेश्म स्मरज्वरभेषजं,
शिवपथरथस्तद् वैराग्यं विमृश्य भवाऽभयः ॥८९॥
અન્વય ઃ સુગમ છે.
શબ્દાર્થ : (યત્) જે (અશુમરનઃ પાથઃ) અશુભકર્મરૂપી રજને ધોવા માટે જલની સમાન છે. (પ્તેન્દ્રિયદ્વિરવાહવુાં) બળવાન એવી સ્વતંત્ર બનેલી ઇન્દ્રિયોનાં સમૂહરૂપી હાથીને વશ કરવા માટે અંકુશ સમાન (શતસુમોદ્યાન્ન) કલ્યાણરૂપી પુષ્પોનું ઉદ્યાન (માઇન્માનઃ રિ શ્રૃવત્તા) ઉન્મત્તમનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે સાંકળ સમાન (વિરતિમળીલીલાવેશ્મ) વિરતિ રૂપી સુન્દરીના માટે ક્રીડાનું ઘર (સ્મરન્વર્મેષનં) કામ જ્વરનું અમોઘ ઔષધ અને (શિવપથરથઃ) મોક્ષમાર્ગમાં લઈ જવા માટે રથ સમાન (તપ્) તે (વૈરાગ્યું) વૈરાગ્યને (વિદૃશ્ય) વિચારીને ધારણ કરીને (અમયઃ) અભય (મવ) થઈ જા.
૫૮૯૫
ભાવાર્થ : જે અમાંગલિક કર્મરૂપી રજને ધોવા માટે જલની સમાન છે. બલવાન એવી સ્વતંત્ર બનેલી ઇન્દ્રિયો રૂપી હાથીને વશ કરવા માટે અંકુશની સમાન છે. કલ્યાણરૂપી પુષ્પોનું ઉદ્યાન છે, ઉન્મત્ત મનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે સાંકળ સમાન છે, વિરતિરૂપી સ્ત્રીને ક્રીડા કરવાનું ઘ૨ છે. કામજ્વરનું અમોઘ ઔષધ છે અને મોક્ષ માર્ગમાં લઈ જવા માટે ઉત્તમ રથ છે તે વૈરાગ્યને વિચારીને ધારણ કરીને નિર્ભય થઈ જા. ૮૯॥ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી વૈરાગ્ય પ્રકરણના પ્રારંભના પ્રથમ શ્લોકમાં વૈરાગ્ય કોની સમાન છે તે દર્શાવતાં દાખલાઓ આપીને વૈરાગ્યની મહત્તા સાધકને સમજાવે છે. જેમ ધૂળને ધોવા માટે જલની જરૂર છે તેમ અશુભ કર્મરૂપી જલને ધોવા માટે વૈરાગ્ય જલ સમાન છે. હાથીને વશ કરવા જેમ અંકુશ છે તેમ બળવાન અને સ્વતંત્ર બનેલી એવી ઇન્દ્રિયોના સમૂહરૂપી હાથીને વશ કરવા વૈરાગ્ય અંકુશની સમાન છે. પુષ્પોથી ઉદ્યાન શોભે છે તેમ કલ્યાણરૂપી પુષ્પોથી વૈરાગ્યરૂપી ઉદ્યાન શોભે છે. ઉન્મત્ત હાથીને બાંધવા માટે સાંકળની જરૂરત છે તેમ ઉન્મત્ત બનેલા એવા મનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે વૈરાગ્ય સાંકળ સમાન છે. સ્ત્રી જેમ ઘરમાં ક્રીડા કરે છે તેમ વિરતિરૂપી સુન્દરીને વૈરાગ્ય ક્રીડા કરવાનું ઘર છે. જ્વ૨–તાવને દૂર કરવા જેમ ઔષધ હોય છે તેમ કામરૂપી જ્વ૨ને દૂર કરવા વૈરાગ્ય એ અમોઘ ઔષધ છે. અને મોક્ષ માર્ગમાં જવા માટે વૈરાગ્ય એ સર્વોત્તમ ૨થ દર્શાવીને કહ્યું છે કે – હે સાધક! તું એવા વૈરાગ્યને વિચારીને, ધારણ કરીને એ રથમાં બેસીને નિર્ભય થઈ જા. વૈરાગ્યને વિચારીને ધારણ કરવાનું કહીને એક વાત સ્પષ્ટ કરી કે જિનશાસનમાં
95
