Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી સોમપ્રભાચાર્ય વિરચિત
સિલ્વર મકર
વિવેચક : મુનિરાજ શ્રી જયાનંદવિજયજી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આદિનાથાય નમઃ | II પ્રભુશ્રી રાજેન્દ્રસૂરીશ્વરાય નમઃ |
શ્રી સોમાભાચાર્ય વિરચિત
સિન્દર પ્રકર
: આશીર્વાદ : શ્રી વિધાચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મુનિરાજ શ્રી રામચન્દ્રવિજયજી
: વિવેચક : મુનિરાજ શ્રી જયાનંદવિજયજી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બોલ સિન્દુરપ્રકર' પર અનેકાનેક મહાપુરુષોએ પોતાના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમ માટે વિવેચન સંસ્કૃત, હિન્દી, ગુજરાતી ભાષામાં કરેલ છે.
આ ગ્રન્થ આ પ્રકરણ એક એવો જનપ્રિય બની ગયેલ છે કે જેને વાંચવાની વિચારવાની પ્રત્યેક તક સાધક માટે અણમોલ બની જાય છે. ગ્રંથકારશ્રીએ એ ગ્રંથની રચના સમયે એવા જ શુભ પરમાણુઓનો આમાં પ્રવેશ કરાવેલ છે કે જો સાધક આત્મા પામવાનો અર્થિ બનીને આને વાંચશે તો એ આત્મા આમાંથી મેળવશે, મેળવશે અને અવશ્ય આત્મ સાધનાનો માર્ગ મેળવશે જ. એથી જ તો શ્વેતામ્બર, દિગંબર, સ્થાનકવાસી સૌ જૈનો, એટલું જ નહીં અજૈનો પણ આ પ્રકરણને માને છે. એને ભાવથી વાંચે છે. (આ પ્રકરણના વીશ વિષયોથી ઈષ્ટ ઈષ્ટ વિષયોની આરાધનાના હિસાબે દિગંબર જૈનોના વીશપંથી અને તેરાપંથી ભેદો પડ્યા છે.) આચાર્યશ્રીએ આ પ્રકરણના ઘણા શ્લોકો પોતાના કુમારપાલ પડિબોહોમાં ઉતાર્યા છે.
આ સિંદૂર પ્રકર ઉપર ખરતરગચ્છીય આ.શ્રી જિનહિતસૂરિના શિષ્ય આ.શ્રી ચારિત્રવધૂને સં. ૧૫૦૫ના વૈશાખ સુદિ ૮ ને ગુરૂવારે . ૪૮૦૦ પ્રમાણ ટીકા રચી છે. નાગોરી તપાગચ્છના હર્ષકીર્તિસૂરિએ સં. ૧૬૬૦ લગભગમાં તેના ઉપર એક ટીકા રચી છે. વળી દિગંબર-તેરાપંથી મતના પ્રવર્તક બનારસના પં. બનારસીદાસે સં. ૧૬૯૧માં તેનો હિન્દી પદ્યાનુવાદ કર્યો છે. જ્યારે એક વિદ્વાને તેનો ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ કરેલો પણ મળી આવે છે. ? – જૈન પરમ્પરાનો ઇતિહાસ, ભાગ ૨, પૃ. ૫૫૭ - મેં પણ આ પ્રકરણને કંઠસ્થ કર્યું એ સમયથી આ પ્રકરણ પર વિવેચન લખવાની ભાવના હતી. તે આ સમયે પૂર્ણ થાય છે. પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી જયંતસેનસૂરીશ્વરજી મ.સા.એ આ વિવેચનને આઘોપાંત વાંચી ઉપયોગી માર્ગદર્શન આપેલ તે બદલ એમનો આભાર માનું છું. પ્રેસ માલિક શ્રી કીર્તિભાઈ એચ. વોરાએ તો અમારા કાર્ય માટે જે ભોગ આપ્યો છે તે બદલ એમનો આભાર માનીએ એટલો ઓછો છે એમને અમે ચાર-ચાર વાર પૂફો મંગાવ્યા તોય એમણે પૂફો બટર પેપર સુધા મોકલાવીને શુદ્ધિ માટે સારો સહકાર આપેલ છે. છતાં ‘ન્થિયા પુલ્વિયા દુર શુદ્ધિના' ના ન્યાયે આ વિવેચનમાં ક્યાંય ત્રુટી રહી ગઈ હોય તો વાચકગણ પાઠકગણ સુધારીને વાંચી વિચારીને જીવનમાં ઉતારશે એજ. પ્રથમવૃત્તિ દીપાવલી પર્વ ૨૦૫૦, ધાનેરા
લી. જયાનંદ બીજી આવૃત્તિ દીપાવલી પર્વ ૨૦૬૨, પાલીતાણા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક : શ્રી ગુરુ રામચંદ્ર પ્રકાશન સમિતિ, ભીનમાલ, રાજ. સંચાલક : (૧) સુમેરમલ કેવલજી નાહર, ભીનમાલ, રાજ. (૨) મીલિયન ગ્રુપ, સૂરાણા, રાજ. મુંબઈ, દિલ્લી, વિજયવાડા (૩) શ્રીમતી સકુદેવી સાંકળચંદજી નેથીજી હુકમાણી પરિવાર, પાંથેડી, રાજ.
રાજેન્દ્ર વેલર્સ, ૪ રહેમાન ભાઈ બિ.એસ.જી. માર્ગ, તાડદેવ, મુંબઈ-૩૪ (૪) સ્વ. હસ્તમલજી ભલાજી નાગોત્રા સોલંકી કી સ્મૃતિ મેં
હસ્તે પરિવાર બાકરા (રાજ.) (૫) શા દૂધમલ, નરેન્દ્રકુમાર, રમેશકુમાર બેટા પોતા લાલચંદજી માંડોત પરિવાર
બાકરા (રાજ.)
મંગલ આર્ટ, દોશી બિલ્ડીંગ, ૩-ભોઈવાડા, ભૂલેશ્વર, મુંબઈ-૨ (૬) કટારીયા સંઘવી લાલચંદ, રમેશકુમાર, ગૌતમચંદ, દિનેશકુમાર, મહેન્દ્રકુમાર
રવીન્દ્રકુમાર બેટા પોતા સોનાજી ભેરાજી ધાણસા (રાજ.)
શ્રી સુપર સ્પેઅર્સ, ૧૧-૩૧-૩A પાર્ક રોડ, વિજયવાડા-સિકન્દ્રાબાદ. (૭) એમ. આર. ઇમેક્સ, ૧૬-એ, હનુમાન ટેરેસ, દૂસરા માલા,
તારાટેમ્પલ લેન, લેમીગ્ટન રોડ, મુંબઈ-૭, ફોનઃ ૨૩૮૦૧૦૮૬ (૮) ગુલાબચંદ રાજેન્દ્રકુમાર છગનલાલજી કોઠારી અમેરીકા, આહીર (રાજ.) (૯) શા શાંતિલાલ, દીલીપકુમાર, સંજયકુમાર, અમનકુમાર, અખીલકુમાર - બેટા પોતા મૂલચંદજી ઉમાજી તલાવત આહાર (રાજ.)
રાજેન્દ્ર માર્કેટીંગ, પો.બો. નં. ૧૦૮, વિજયવાડા (૧૦) શા સમરથમલ, સુકરાજ, મોહનલાલ, મહાવીરકુમાર, વિકાસકુમાર,
કમલેશ, અનિલ, વિમલ, શ્રીપાલ, ભરત ફોલા મુથા પરિવાર સાયેલા(રાજ.)
અરુણ એન્ટરપ્રાઈજેસ, ૪ લેન બ્રાડી પેઠ, ગુર્ર-૨ (૧૧) શા સુમેરમલ, મુકેશકુમાર, નિતીન, અમીત, મનીષા, ખુશબુ બેટા પોતા
પેરાજમલજી પ્રતાપજી રતનપુરા બોહરા પરિવાર, મોદરા (રાજ.)
રાજરતન ગોલ્ડ પ્રોડ. કે. વી. એસ. કોપ્લેક્સ, ૩/૧ અસંડલ પેટ, ગુરૃર . (૧૨) શા નરપતરાજ, લલીતકુમાર, મહેન્દ્ર શૈલેષ, નિલેષ, કલ્પેશ, રાજેશ, મહીપાલ,.
દિક્ષીત, આશીષ, કેતન, અશ્વીન, રીંકેશ, યશ બેટા પોતા ખીમરાજજી થાનાજી કટારીયા સંઘવી આહીર (રાજ.) કલાંજલી જવેલર્સ, ૪/ર બ્રાડી પેઠ, ગુર્ર-૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) શા તીલોકચન્દ માયાચન્ટ એન્ડ કં. ૧૧૬, ગુલાલવાડી, મુંબઈ – ૪ (૧૪) શા લક્ષ્મીચંદ, શેષમલ, રાજકુમાર, મહાવીરકુમાર, પ્રવીણકુમાર, દીલીપકુમાર
રમેશકુમાર બેટા પોતા પ્રતાપચંદજી કાલુજી કાંકરીયા મોદરા (રાજ.) ગુર્ર (૧૫) શ્રી શાંતિદેવી બાબુલાલજી બાફના ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુંબઈ,
મહાવિદેહ ભીનમાલધામ, પાલીતાના – ૩૬૪૨૭૦ (૧૬) શાંતિરૂપચંદ રવીન્દચન્દ્ર, મુકેશ, સંદેશ, ઋષભ, લક્ષિત, યશ, ધ્રુવ બેટા પોતા
મિલાપચંદજી મેહતા, જાલોર – બેંગ્લોર (૧૭) એક સગ્રુહસ્થ (૧૮) એક સગૃહસ્થ (ખાચરૌદ) (૧૯) સંઘવી જુગરાજ, મહેન્દ્ર, સુરેન્દ્ર, રાજ, જૈનમ, અક્ષત બેટા પોતા
કુંદનલાલજી ભુવાજી શ્રીશ્રીમાલ વર્ધમાન ગૌત્રીય આહાર (રાજ.)
કલ્પતરુ જવેલર્સ, ૩૦૫ સ્ટેશન રોડ, સંઘવી ભવન, થાને (પશ્ચિમ) ૪૦૦ ૬૦૧ (૨૦) દોશી અમૃતલાલ ચીમનલાલ પાંચસોવોરા થરાદ નિવાસીએ - પાલીતાનામાં ઉપધાન કરાવેલ તેની સાધારણની આવકમાંથી (૨૧)શા ભવરલાલ, જયંતિલાલ, સુરેશકુમાર, પ્રકાશકુમાર, મહાવીરકુમાર,
શ્રેણિકકુમાર, પ્રિતમ, પ્રતિક, શાહીલ, પક્ષાલ બેટા પોતા શા સમરથમલજી સોગાજી દુરગાણી, બાકરા (રાજ.) જૈન સ્ટોર્સ, સ્ટેશન રોડ, અંકાપલી-પ૩૧ ૦૦ર
|ઃપ્રાપ્તિ સ્થાન શા દેવીચંદ છગનલાલજી
શ્રી આદિનાથ રાજેન્દ્ર સદર બાજાર,ભીનમાલ
જૈન પેઢી ૩૪૩૦૨૯
સાંદું, ૩૪૩૦૨૬ ફોનઃ (02969) 220387
ફોન: 254221 શા નાગાલાલજી વજાજી ખીરસરા મહાવિદેહ ભીનમાલ ધામ શાંતિવિલા અપાર્ટમેન્ટ, તીન બત્તી, તલેટી હસ્તગિરિ લિંક રોડ, કાજી કા મૈદાન, ગોપીપુરા, સૂરત પાલીતાણા – ૩૬૪ ૨૭૦ ફોન: 2422650
ફોનઃ (02848) 243018
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थकार का परिचय (१) समय - प्रस्तुत ग्रन्थ के निर्माता शतार्थिक श्री सोमप्रभसूरि का समय विक्रम की तेरहवीं शताब्दी का प्रारम्भ माना जाना निम्नोक्त प्रमाणों से सिद्ध हो सकता है। आपके जन्म, दीक्षा, सूरिपद आदि के समय का उल्लेख स्पष्टतया कहीं नहीं मिलता, तथापि यह मालूम होता है कि - आप का जन्म प्राग्वाटज्ञातीय जैन महाजन वंश के उच्च कुल में हुआथा। आप के पिता का नाम सर्वदेव और पितामह (दादा) का नाम जिनदेव था, जो कि किसी राज्य के मन्त्री आदि माननीय पद पर नियुक्त थे। श्री सोमप्रभसूरि की दीक्षा कुमारावस्था में ही हो चूकी थी। पट्टावली में आप का भगवान् महावीर से ४३वाँ पट्ट माना गया है। आपके पट्ट पर ही आयंबिल व्रत के धारक वर्तमान तपागच्छ के प्रवर्तक श्री जगच्चंद्रसूरीश्वरजी हुए। जिनकी इस कठिन तपस्या के कारण बडगच्छ का नाम परिवर्तन हो संवत् १२८५ में तपागच्छ नाम हुआ और वे तपागच्छ के प्रथम सूत्रधार कहलाए। इस समय में लगभग आप का अन्तिम समय माना जा सकता है, और आपने इस ग्रन्थ की प्रशस्ति में अपना परिचय उस प्रकार दिया
अभजदजितदेवाचार्यपट्टोदयाद्रि धुमणि विजयसिंहाचार्यपादारविन्दे । मधुकरसमतां यस्तेन सोमप्रभेण, प्रचि मुनिनेत्रा सूक्तिमुक्तावलीयम् ॥१०॥
इससे स्पष्ट मालूम होता है कि ग्रन्थकारश्री अजितदेवसूरि के शिष्य श्री विजयसिंहसूरि के शिष्य थे और श्री विजयसिंहसूरि परमार्हत कुमारपाल प्रतिबोधक श्रीमद् हेमचंद्राचार्य के समकालीन थे। ग्रन्थकर्ता के समय में महाराजा कुमारपाल और श्रीमद् हेमचंद्राचार्य के जीवन की विशिष्ठ घटनाएँ नवीन रूप में ही थी। इन्ही ताजी घटनाओं को लेकर आपने कुमारपाल प्रतिबोध ग्रन्थ की रचना की है। कर्ता ने इस ग्रन्थ में रचना का समय विक्रम सं. १२४१ आषाढ शुक्लाष्टमी रविवार का दिया है।
यथा-शशिजलधिसूर्यवर्षे, शुचिमासे रविदिने सिताष्टम्वास् । जिनधर्मप्रतिबोधः क्लूप्तोऽयं गूर्जेन्द्रपुरे ॥
उपरोक्त प्रमाणों से यह निश्चय किया जा सकता है कि परमार्हत महाराजा कुमारपाल की विद्यमानता के एतिहासिक प्रमाण १२२९-३० तक के मिलने से १०-११ वर्ष बाद इस ग्रन्थ की रचना इस समय से पूर्व की भी विदित होती है।
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
इन अनुमानों द्वारा कम से कम १५ वर्ष की अवस्था में आप की दीक्षा मान ली जाय, और करीब १५ साल आप का पूर्ण विद्याभ्यास का मानें तो भी आप का जन्म १३वीं शताब्दी के प्रारम्भ काल में मानना युक्तियुक्त है। अस्तु।
. जन्म का, दीक्षा का तथा सूरिपद आदि का समय पूर्ण रूप से निश्चित न होने पर भी यह बात तो निःसन्देह सिद्ध होती है कि आप तेरहवीं शताब्दी के प्रारम्भ और मध्यकाल से लेकर शताब्दी के लगभग अन्त तक में अपने अस्तित्व से भारतवर्ष के मुख्य मुख्य देशों को और जैनशासन को देदीप्यमान कर रहे थे। पाठकों को यह भी ध्यान रहे कि आप के सिवाय एक और भी इस नाम के श्री सोमप्रभसूरि हो गये हैं, परन्तु उनका समय प्रस्तुत श्री सोमप्रभसूरि से लगभग १५० वर्ष बाद शुरु होता है, जो कि भगवान् महावीर की पट्टपरम्परा में ४७ वें पट्ट पर हुए हैं। (२) विद्वता – श्री सोमप्रभसूरि जैन-जैनेतर शास्त्र के अद्वितिय विद्वान थे, साथ ही साथ व्याकरण, काव्य, कोष तर्क अलंकारादि विषयों के पूर्ण ज्ञाता थे। इसमें तो कोई प्रकार का संदेह ही नहीं कारण कि इस बात की साक्षी में उनके उपलब्ध ग्रन्थ ही प्रमाणभूत हैं। गुर्वावली आदि में बहुत संक्षिप्त में वर्णन मिलता है कि वे षड्-दर्शन के पूर्ण अभ्यासी और प्रथम तार्किक थे, परन्तु षड्दर्शन विचारात्मक कोई भी स्वतन्त्र ग्रन्थ उनका बनाया हुआ देखने में नहीं आता और यह कोई खास नियम नहिं है कि जो विद्वान जिस विषय का पूर्ण पांडित्य रखता हो, वह उन उन विषयों पर ग्रन्थ अवश्य लिखे ही। परन्तु आपको व्याकरण और काव्य में असीम शक्ति थी, यह बात आप के उपलब्ध ग्रन्थों से असन्दिग्ध ही है। आप का बनाया हुआ 'शतार्थकाव्य' जिसकी स्वोपज्ञ टीका में आपने प्रत्येक श्लोक के उपर अलग-अलग १०० सौ अर्थ कर दिखाये हैं। ___इसी कृति को लेकर आप अपने समकालीन विद्वानों द्वारा शतार्थिक पद से विभूषित किये गये। और पिछले विद्वानों ने भी आप का 'शतार्थिक' उपनाम के साथ ही परिचय कराया है। ५१वे पट्टधर श्री मुनिसुन्दरसूरि कृत गुर्वावली का यह उल्लेख है कि - 'सोमप्रभो मुनिपतिर्विदितः शतार्थी, ततः शतार्थिकः ख्यातः श्री सोमप्रभसूरीराट्।' इस ग्रन्थ के अवलोकन से आप का संस्कृत साहित्य में कितना अद्भूत पांडित्य था उसका अनुमान स्वयं हो जाता है। (३) ग्रन्थ – शतार्थिक श्री सोमप्रभसूरिविरचित जो ग्रन्थ उपलब्ध हैं, उनके नाम ये हैं - (१) कुमारपाल प्रतिबोध, (२) शतार्थकाव्य, (३) श्रृंगारवैराग्यतरंगिणी, (४) श्री सुमतिनाथ चरित्र, (५) सिंदूरप्रकर - प्रस्तुत ग्रन्थ १०० श्लोकबद्ध
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
विविध प्रकार के छन्दों में बनाया गया है । सिन्दूर प्रकर इस पद्य से शुरू होने के कारण सिन्दूर प्रकर के नाम से विशेष प्रख्यात है। कितनेक आचार्यश्री की कृति १०० श्लोक में हाने से आचार्यश्री 'सोम' नाम लगाकर 'सोमशतक' के नाम से भी पहिचानते हैं तथा अनेक विषय पर सूक्ति होने से 'सूक्तिमुक्तावली' भी कही जाती है।
(४) परिवार और विहार श्री सोमप्रभसूरिश्वरजी का शिष्य संप्रदाय कितना बड़ा था इसका स्पष्ट खुलासा नहीं मिलता, तथापि यह मालूम होता है कि अनेक सुविहित आचार्य और संविग्न मुनिवर आप के आश्रित थे। आपके समय में चैत्रवाल गच्छीय श्रीभुवनचन्द्रसूरि भी एक प्रतिष्ठित आचार्य थे, इनके साथ आपका अति घनिष्ठ संबंध था। आचार्यश्री का विहार और आपके द्वारा सामाजिक, धार्मिक आदि कार्य के विषय में एतिहासिक पूर्ण साधन न मिलने के कारण निश्चय करना कठिन है तथापि गुर्वावली आदि से यह जाना जा सकता है कि आप का विहारस्थल गुजरात, मालवा, मेवाड़, सौराष्ट्र, मारवाड़ आदि प्रान्तों में अधिकांश था।
-
(५) स्वर्गवासादि का अनुमान – आचार्य श्री सं. १२८२ में उपाध्याय देवप्रभ, श्री जगच्चन्द्रसूरि, कर्मग्रन्थ के निर्माता श्री देवेन्द्रसूरि आदि बहुत मुनिवर के परिवार सह 'श्री भीलडीया पार्श्वनाथ तीर्थ, की यात्रार्थे पधारे थे। इसी वर्ष में आबू (देलवाड़ा) पर श्री भुवनचन्द्रसूरिजी के उपदेश से महाराजा वीरधवल के मन्त्री वस्तुपाल तेजपाल का बनाया हुआ श्री नेमिनाथ प्रभु के मन्दिर की प्रतिष्ठा होने के कारण श्री भुवनचन्द्रसूरिजी की प्रेरणा से मन्त्री वस्तुपाल तेजपाल ने आपको इस अवसर पर पधारने की अत्याग्रहभरी प्रार्थना की। एक जनश्रुति यह भी है की इस समय में प्राचीन नगर श्रीमाल आधुनिक भिनमाल अच्छा उन्नत और वैभवशाली था। जिस पर मुसलमानों के आक्रमण हो रहे थे, यहाँ की प्रजा ने एकत्रित हो इस आक्रमण को हटाने के लिए पाटण के राजा से सहायता लेनी उचित समझी और इस कार्य के लिए प्रजाजन की तरफ से मुख्य नागरिक, सेठ, साहूकार श्रीमाल, ब्राह्मण, राजपूत आदि आदि नेता नियत कर पाटण की ओर भेजे गये। रास्ते में भीलडिया तीर्थ पर श्री सोमप्रभसूरि से इनकी भेंट हो गयी, आगन्तुक महाशयों में से बहुत से आपके पूर्व परिचित थे। अतः उन्होंने अपनी दुःखद कहानी आद्योपान्त आपश्री को निवेदन की। यह संभव है कि इस दुःखद घटना से आचार्यश्री का मन अतीव दुखित हुआ हो, कारण कि यह स्थान परम पवित्र भगवान् महावीर स्वामी, गौतमस्वामी आदि अनके ऋषि मुनि की पवित्रतात्माओं की स्पर्शना से परम पवित्र माना जाता है जो कि जैन, वैष्णव
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मानुयायिओं की अनेक जाति के इतिहास का गौरव बतलानेवाला है। अतः इस स्थान की रक्षा करना आवश्यक समझ विचारनिमग्न थे कि - दैवयोग से . कनौज पर मुसलमानों का अधिकार होने से राष्ट्रकूट (राठोड) वंशीय राव सीहाजी अपनी सेना को लेकर मारवाड़ की तरफ आ रहे थे। इन्हें योग्य और धर्मप्रतिपालक वीर समझ, भिन्नमाल की दुर्दशा बतलाकर धर्म की रक्षा के लिए उत्तेजना दी। राव सीहाजी ने सहर्ष स्वीकारकर आपका आशीर्वाद प्राप्तकर आगन्तुक भिन्नमाल के महाशयों के साथ राव सींहाजी ने भिन्नमाल पहुंचकर मुसलमानों को भगाकर अपना अधिकार जमाया। इधर आचार्यश्री भी कुछ दिन बाद भिन्नमाल पधारे, उपाध्याय श्री देवप्रभजी जगच्चन्द्रसूरि और श्री देवेन्द्रसूरि आदि को आबु की ओर विहार करवाया, आपकी सम्मति से आबु प्रतिष्ठा महोत्सव पर श्री भुवनचन्द्रसूरि ने इन्हें आचार्य पद दिया और आपकी आज्ञा से इनका १२८३ का चातुर्मास पाटण और ८४ का बीजापुर हुआ। आपका चातुर्मास सांचोर, भिन्नमाल हुआ हो, राव सीहाजी ने अपनी विजय में आपके उपदेश से यहाँ के एक विशाल जैन मन्दिर के जीर्णोद्धार में सहायता और जमीन आदि दी थी जो कि आज वह मन्दिर खण्हर के रूप में अवशिष्ट है। इस तीर्थ का उल्लेख १७४३ में पण्डित शीलविजयजी ने भयभंजन पार्श्वनाथ के नाम से स्वविरचित तीर्थमाला में किया है। भिन्नमाल की विजय में इसी आशय का एक दोहा भी प्रचलित है -
भीनमाल लीथा भडै, सीहै सेल बजाय । दत दीधौ सत संग्रह्यों, ओ जस कदे न जाय ॥
आपका स्वर्गवास १२८४-८५ में यहाँ के आसपास होने का अनुमान किया जा सकता है और आपके पट्टधर श्री जगच्चन्द्रसूरि आदि ने मेवाड तरफ विहारकर मेवाड की राजधानी अघाट (अहड) नगर में मेवाड राणा की ओर से आपको तथा और वादियों के साथ वाद करने में हीरे के समान अभेद्य रहने के कारण 'हीरला' की पदवी प्राप्त हुई थी, विशेष जिज्ञासुओं के गुर्वावली देखनी चाहिए। मु. बागरा (मारवाड)
मुनि कल्याणविजय
१. जैन परम्परा के इतिहास भाग-२ के पृ.५५६ पर १२८४ में संघ के साथ में शत्रुजय की
यात्रा की और अंकेवालिया में चातुर्मास किया उसी चातुर्मास में स्वर्गवास हुआ ऐसा लिखा है।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આર્થિક સહયોગી મુથા જુહારમલજી ભુરાજી બારેયાં
પરિવાર, આહીર
આયોજિત [ધ્વાણું યાત્રા પ્રસંગે જ્ઞાર્નાધિ માંથી
- પરમ પાવન નિશ્રા: આ. શ્રી વિદ્યાચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના શિષ્ય અને
મુનિરાજ શ્રી રામચંદ્રવિજયજી ના કૃપાપાત્ર મુનિરાજ શ્રી જયાનંદવિજયજી મ.સા. આદિ ઠાણા
આ. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી ના આજ્ઞાનુવતિ વિ. સા. શ્રી સંઘવાણથીજી ના શિષ્યરત્ના
વિ. સા. શ્રી મણિપ્રભાશ્રીજી વિ. સા. શ્રી પુનિતપ્રજ્ઞાશ્રીજી આદિ ઠાણા
આ. શ્રી રામસૂરીશ્વરજી (ડહેલાવાળા) ના આજ્ઞાનુવતિ
વિ. સા. શ્રી પ્રસન્નપ્રભાશ્રીજી આદિ ઠાણા
વિ. સં. ૨૦૬૧, પોષ શુક્લ ૧૩,
પાલીતાણા નગરે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી શત્રુનયતીર્થાધિપતિ મહિનાથાય નમો નમઃ . ॥ प्रभु श्रीमद्विजयराजेन्द्रसूरीश्वरगुरुभ्यो नमः ।।
સિર પ્રકર, સાન્વય ગુજરાતી અર્થ સાથે
મંગલાચરણ
छंद - शार्दुल विक्रीडितवृत्त सिन्दूरपक्रस्तपः करिशिरः क्रोडे कषायाटवी
दावार्चिर्निचयः प्रबोधदिवसप्रारम्भसूर्योदयः। मुक्तिस्त्रीवदनैक कुङ्कुमरसः श्रेयस्तरोः पल्लव
प्रोल्लासः क्रमयो खद्युतिभरः पार्श्वप्रभोः पातुवः ॥१॥ अन्वय : पार्श्वप्रभोःक्रमयोः नखद्युतिभरः तपः करिशिर क्रोडे सिन्दूरप्रकरः कषायाटवीदावाचिीनचयः प्रबोधदिवसप्रारम्भसूर्योदयः मुक्तिस्त्रीवदनैककुङ्कुमरसः श्रेयस्तरोः पल्लव प्रोल्लासः वः पातु। શબ્દાર્થ : (પાર્વપ્રમોટ) પ્રભુપાર્શ્વનાથના (મો) બન્ને પગોના (નરવ્રુત્તિમર) નખોની કાંતીનો સમૂહ (તપ: રિશિર ઋોડે) તપ રૂપી હાથીના મસ્તકના મધ્યભાગમાં (સિન્વરપ્ર.) સિજૂરના તિલક સમાન શોભે છે. અને (ઋષાયાદવીદ્રાવાન્વિર્નિવય:) કષાયરૂપવનને બાળવા માટે દાવાનલના સમૂહ સમાન દેખાય છે. તથા (પ્રવોલિવપ્રરંગસૂર્યોદ) જ્ઞાન રૂપી દિવસના પ્રારંભ કરવામાં સૂર્યના ઉદય જેવો છે અને (મુસ્ત્રિીવર્નમરસ) મુક્તિ રૂપ સ્ત્રીના મુખ ઉપર રહેલાં કુંકુમના તિલક જેવો છે. તથા (શ્રેયસ્તરો) કલ્યાણ રૂપી વૃક્ષના માટે (પત્તવપ્રોત્સાસઃ) નવીન કૂપલના જેવો છે. એવો એ કાંતિનો સમૂહ (વડ) તમારા સર્વેની (પાતુ) રક્ષા કરો ll૧il ભાવાર્થ : પ્રભુ પાર્શ્વનાથના બન્ને ચરણોના નખોની કાંતિનો સમૂહ તપશ્ચર્યા રૂપી હાથીના મસ્તકના મધ્યભાગમાં સિજૂરના તિલકની સમાન શોભાયમાન છે, કષાય રૂપી વનને બાળવા માટે વડવાનલના જેવો દેખાય છે, જ્ઞાન રૂપી દિવસ જાણે કે પ્રારંભ કરવા માટે સૂર્યોદયના ઉદયની જેમ દેખાય છે, મુક્તિરૂપી સ્ત્રીના મુખ ઉપર રહેલા કુંકુમના તિલક જેવો છે, અને કલ્યાણ રૂપી વૃક્ષના માટે તાજી ઉગેલી કુંપલો જેવો છે (એવા એ પાર્શ્વનાથના ચરણોના નખોની કાંતિનો સમૂહ) તમારા સર્વે ભવ્યાત્માઓનું રક્ષણ કરો.
શ્રી સોમપ્રભસૂરીશ્વરજીએ ૧૨૪૧ના અષાડ સુદ આઠમના દિવસે આ પ્રકરણની રચના કરી. આ પ્રકરણના પ્રથમ પાદથી આનું નામ “સિંદુર પ્રકર” વિવિધ વિષયો પરની १. कुचकुम्भ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચના હોવાથી “સુક્તિ મુક્તાવલિ અને સો શ્લોકોની કૃતિ હોવાથી આચાર્યશ્રીના નામ સાથે “સોમશતક' પણ કહેવાય છે.
આ શ્લોકમાં આચાર્યદેવે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતની સ્તવનારૂપે એમના ચરણોના નખોની કાંતિ પણ ભવ્યાત્માઓના કલ્યાણ માટે છે એમ દર્શાવીને એમનો દેહ અને એમનો આત્મા તો ભવ્યાત્માઓના કલ્યાણ માટે કેટલો ઉપયોગી છે એ સુજ્ઞ આત્માઓને સમજાવી દીધું છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય કૃત સકલાહિત્ સ્તોત્રમાં પણ પાંચમા ભગવાન શ્રી સુમતિનાથ ભગવંતની સ્તુતિમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે
धुसत्किरीटशाणाग्रो तेजीतांघ्रिनखावली, भगवान् सुमतिस्वामी तनोत्वभीमतानिवः।
દેવો દ્વારા નમસ્કાર કરવાના કારણે એમના મસ્તક પર રહેલ મુકટના મણિઓની કિરણો દ્વારા શ્રી સુમતિનાથના ચરણોના નખોની શ્રેણી તેજસ્વી બનીને તમારા કલ્યાણના માટે થાઓ. - આમાં પણ નખોની તેજસ્વીતા ભવ્યાત્માઓના હિતના માટે દર્શાવેલ છે.
સજ્જનપુરુષો પ્રત્યે ગ્રંથકર્તાનું નિવેદન
छंद - शार्दुल विक्रीडितवृत्त सन्तः सन्तु मम प्रसन्नमनसो वाचां विचारोद्यताः,
सूतेऽम्भः कमलानि तत्परिमलं वाता वितन्वन्तियद् किंवाऽभ्यर्थनयानया यदि गुणोऽस्त्यासां ततस्ते स्वयं,
कर्तारः प्रथनं न चेदथ यशः प्रत्यर्थिना तेन किम? ॥२॥ अन्वयः वाचां विचारोद्यताः सन्तः मम प्रसन्नमनसः सन्तु, वा अनया अभ्यर्थनया किं यद् अम्भः कमलानि सूते तत् परिमलं वाताः वितन्वति अतः यदि आसां गुणः अस्ति ततः ते स्वयं प्रथनं कर्तारः न चेत् यशः प्रत्यर्थिना तेन किम्? ॥२॥ શબ્દાર્થ (વાવ) વાણીનો (વિવારોદ્યતા:) વિચાર કરવામાં ઉદ્યમવંત (સન્ત) સંતપુરુષ (મમ) મારા પર પ્રસન્નમનઃ) પ્રસન્ન મનવાળા (સતુ) થાઓ; (વા) અથવા (મનયા) આ (ાષ્યર્થના) પ્રાર્થનાથી (f) શું થવાનું છે (૧૬) કારણ કે (મામા) જલપાણી (મતાનિ) કમલના ફૂલોને (સુ) ઉત્પન્ન કરે છે. પરન્તુ (ત) તે કમળોની (પરિમત) સુગંધને (વાતા:) વાયુ જ વિતત્ત્વત્તિ) ચારેબાજુ ફેલાવે છે. આ માટે (યતિ) અથવા (સાં) આ સુક્તિયોમાં કાંઈ પણ (મુ. તિ) ગુણ છે (તતઃ) તો તે) એ સંતપુરુષો (સ્વયં) પોતે જ આ સુક્તિયોની (પ્રથનં :) પ્રસિદ્ધિ કરનારા બની જશે. અને તે વેત) જો આ સુક્તિયોમાં ગુણ નહીં હોય તો પછી (યશઃ પ્રત્યર્થના) યશને કલંકિત કરનારી (તેન) સુક્તિયોની પ્રસિદ્ધિથી (ઝિમ્) શું લાભ છે? અર્થાત્ કાંઈ લાભ નથી.
||૨||
2
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ : ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે વાણીના વિચારમાં ઉદ્યમવંત સંતપુરુષ મારા પર પ્રસન્ન મનવાળા થાઓ. અથવા આ પ્રાર્થનાથી સર્યું કારણ કે પાણી તો કમલના પુષ્પોને ઉત્પન્ન જ કરે છે, પણ એ કમલોની સુવાસ–સુગંધ તો વાયુ જ–પવન જ, ચારે દિશા–વિદિશામાં ફેલાવે છે, પ્રસારિત કરે છે. (તેમજ) આ સુક્તિઓમાં કાંઈપણ ગુણ હશે તો તે સંત સજ્જન પુરુષો પોતે જ આ સુક્તિઓની પ્રસિદ્ધિ ક૨ના૨ા થઈ જશે અને જો આ સુક્તિઓમાં જ કાંઈ નહીં હોય તો પછી યશને કલંકિત કરવાવાળી પ્રાર્થના કરવાનો શું અર્થ છે? વિવેચન : પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રીએ આ પ્રકરણની રચના કરવાના સમયે બીજા જ શ્લોકમાં આ પ્રકરણને સજ્જન પુરુષો અપનાવે એ માટે પ્રાર્થના કરી અને પ્રાર્થના કરવાના સમયમાં એ પણ કહી દીધું કે આમાં આપને ગુણ દેખાય તો ગ્રહણ કરજો નહીં તો આને આમ જ રહેવા દેશો. આચાર્યદેવશ્રીનો કહેવાનો આશય એ જ છે કે જ્યાં જ્યાં જે જે ગ્રન્થમાં ગુણ હોય છે ત્યાં ત્યાં સુજ્ઞ સજ્જન પુરુષો તે તે ગ્રન્થને અપનાવે જ છે. આનો પ્રત્યક્ષ પુરાવો આ પ્રકરણ જ છે. આ પ્રકરણમાં ગુણ જોઈને જ કેટલાંયે ગ્રન્થકારશ્રીએ
આ પ્રકરણના શ્લોકો પોતાના ગ્રન્થોમાં ટાંકયા છે. એ શ્લોકો પ૨ પાનાઓના પાનાઓ ભરીને વિવેચન કર્યું છે. વક્તાઓ આ શ્લોકો ૫૨ મહીનાઓ સુધી વ્યાખ્યાનો આપે છે. આ પ્રકરણ તો પાઠ્યક્રમનું એક અંગ જ બની ગયું છે. આ પ્રકરણના અધ્યયન વગરનું અધ્યયન ફીકું લાગે છે.
પ્રકરની રચના કરવાના સમયમાં આચાર્યદેવશ્રીના પુણ્ય૫૨માણુઓ આ શ્લોકોમાં એવી રીતે એકમેક થઈ ગયા છે કે આજ દિવસ સુધી એમની યશઃકીર્તિ પ્રસારિત થઈ રહી છે.
ત્રિવર્ગમાં ધર્મનું પ્રાધાન્યપણું छंद - उपजाति वृत्त
त्रिवर्गसंसाधनमन्तरेण पशोरिवायुर्विफलं नरस्य ।
तत्रापि धर्मं प्रवरं वदंति, न तं विना यद् भवतोऽर्थकामौ ॥३॥ अन्वय ः त्रिवर्ग संसाधनं अन्तरेण नरस्य आयुः पशोः ईव विफलम् तत्राऽपि धर्मं प्रवरं वदन्ति यद् तं विना अर्थ कामौ न भवतः ।
શબ્દાર્થ : (ત્રિવî સંસાધન) ત્રિવર્ગ એટલે ધર્મ, અર્થ અને કામ આ ત્રણેની સાધના (અન્તરેળ) વિના (નરસ્ય) મનુષ્યનો (આયુઃ) જન્મ (પશોઃ વ) પશુની જેમ (વિતમ્) નિષ્ફલ છે. (તત્રાઽપિ) આમાં પણ મહાપુરુષો (ધર્મ) ધર્મને (પ્રવર) શ્રેષ્ઠ (વન્તિ) કહે છે. (ચવું) કારણ કે (તા વિના) ધર્મવિના (અર્થ હ્રામૌ) અર્થ અને કામ (ન ભવતઃ) નથી હોતા ||૩||
ભાવાર્થ : ધર્મ, અર્થ અને કામ આ ત્રણેની સાધના વગર મનુષ્યનો જન્મ પશુની જેમ નિષ્ફળ છે. આમાં પણ મહાપુરુષો ધર્મને જ શ્રેષ્ઠ કહે છે. કારણ કે તે વગર તેના સિવાય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ અને કામની પ્રાપ્તિ થતી નથી. વિવેચન : આગમકારોએ ચાર પુરુષાર્થની પ્રરૂપણા કરી છે. અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ. આમાં અહીં ત્રણ પુરુષાર્થને ગ્રહણ કરીને ધર્મમાં મોક્ષ પુરુષાર્થનો સમાવેશ કરેલો છે. કારણ કે ધર્મથી જ મોક્ષ છે. ધર્મનું ફળ પણ મોક્ષ જ છે. આ શ્લોકમાં ધર્મ પુરુષાર્થની મહત્તા દર્શાવી છે. અર્થ અને કામની પાછળ પાગલ બનેલાઓને સંકેત કર્યો છે કે એ બેની પ્રાપ્તિ પણ ધર્મથી જ થાય છે. અને એ બે માટે જ ધર્મ કર્યો તો એ મળી જશે અને તે આત્માને દુર્ગતિમાં લઈ જશે. એ સુનિશ્ચિત છે. મોક્ષ માટે ધર્મ કર્યો અને મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી અર્થ કામ મળશે જ અને તે અર્થ કામ મારેલા વિષની જેમ હશે તે ઔષધિનું કામ કરનારા થશે તેથી તે આત્માને મોક્ષ પુરુષાર્થમાં સહાયક જ બનશે. એ માટે માનવે ધર્મ પુરુષાર્થ નિષ્કામ ભાવથી જ આદરવો જોઈએ.
માનવ જન્મની દુર્લભતા
___ छंद - इन्द्रज्रावृत्त यः प्राप्य दुष्प्राप्यमिदं नरत्वं, धर्मं न यत्नेन करोति मूढः ।
क्लेशप्रबन्धेन स लब्धमब्यौ, चिंतामणिं पातयति प्रमादात् ॥४॥ अन्वयः यः मूढः इदं दुष्प्राप्य नरत्वं प्राप्य यत्नेन धर्मं न करोति सः क्लेशप्रबन्धेन लब्धं चिन्तामणिं प्रमादात् अब्धौ पातयति।। શબ્દાર્થ (યઃ મૂઢ.) જે મૂર્ખ માણસ (૬) આ (પુષ્પાપ્ય) દુઃખથી મળે એવા ઘણા કષ્ટ મળે એવા) (નરત્વ) માનવ જન્મ ને (પ્રાણ) પામીને (યત્નનો પ્રયત્નપૂર્વક (ધ) ધર્મને (રોતિ) કરતો નથી (સ) તે મૂર્ખ (ફ્લેશપ્રત્યેની ઘણી મુશ્કેલીથી (તબ્ધ) પામેલા (વિન્તામાં) ચિંતામણિ રત્નને (પ્રમાવા) આલસથી (મથ્થી) સમુદ્રમાં (પાતતિ) પાડી નાંખે છે ૪ ભાવાર્થ : જે મુર્ખ માણસ આ દુઃખે મળે એવા ઘણા કષ્ટ મળે એવા) માનવ ભવને પામીને પ્રયત્ન પૂર્વક ધર્માચરણ કરતો નથી તે મૂર્ખ ઘણી મુશ્કેલીથી મેળવેલ ચિંતામણિ રત્નને આલસથી સમુદ્રમાં પાડી નાંખે છે. વિવેચન : જે જે ભવ્યાત્માઓ માનવભવને પામ્યા છે એમણે પૂર્વના ભવોમાં ઘણા કષ્ટો સહન કર્યા છે, અને ઘણાં ભવાની મહેનતના ફળ રૂપે માનવ ભવ મેળવ્યો છે. એ માનવ ભવને પ્રમાદમાં પડીને ભૌતિક સુખ સુવિધાઓ પ્રાપ્ત કરવા પાછળ ગુમાવવો એ મુર્ખતા જ નહીં મહામૂર્ખતા ગણાય. ચિંતામણી રત્ન તો વળી બીજીવાર પણ મળી શકે પણ આ માનવ ભવ બીજીવાર મળવો ઘણો જ મુશ્કેલ છે એમ જ્ઞાનિયો કહી ગયા છે. આપણે આ નર જન્મને સફળ બનાવીએ તો જ આપણા પુરુષાર્થની કિંમત છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મહીન માનવો ને ઉપમાઓ
__ छंद - मन्दाक्रान्तावृत्त स्वर्णस्थालेक्षिपति स रजः पादशौचं विधते,
पीयूषेण प्रवरकरिणं वाहयत्यैन्धभारम् । चिन्तारत्नं विकिरति कराद्वायसोड्डायनार्थम्,
યો યુષ્પાપ નમયતિ મુવા મત્સંગન પમત જો अन्वय : यः प्रमतः दुष्प्रापं मर्त्यजन्म मुधा गमयति, सः स्वर्णस्थाले रजः क्षिपति, पीयूषेण पादशौचं विधत्ते, प्रवरकरिणं एन्धभारम् वाहयति, वायसोड्डायनार्थम् करात् चिन्तारत्नं विकिरति।। શબ્દાર્થ: (૧) જે (પ્રમત્ત:) ગાંડો (કુષ્પા૫) મુશ્કેલીથી મળે એવા (મર્યન) માનવજન્મને (મુધા) ફોકટ (મતિ) ગુમાવે છે. (સઃ) તે ગાંડો (જાણે કે) (સ્વસ્થાને) સોનાના થાલથી (ર) માટી (પતિ) ફેંકે છે. (અને) (પીયૂષેT) અમૃતથી (પાવશૌર્વ) પગની શુદ્ધિ (વિધ) કરે છે. (વળી) (પ્રવરફ્યુરિ) ઉત્તમ હાથીથી (Wમારણ્) લાકડિઓના ભારને (વાદથતિ) ઉપડાવે છે અને (વાચસોનાર્થમ્) કાગડા ઉડાવવા માટે (રાત) હાથથી (વિન્નારત્ન) ચિન્તામણિ રત્નને (વિઝિરતિ) ફેંકે છે. //પી. ભાવાર્થ : જે પાગલ માણસ (ગાંડો માણસ) ઘણા કષ્ટ મળે એવા માનવજન્મને (ખાવાપિવામાં જ) ફોકટ ગુમાવી દે છે તે જાણે કે સોનાના થાળથી માટીને ફેંકે છે, અમૃતથી પગની શુદ્ધિ કરે છે. ઉત્તમ હાથીથી કાષ્ટના ભારાં જંગલમાંથી લાવે છે અને હાથમાં રહેલા ચિંતામણિ રત્નને કાગડા ઉડાવવા માટે ફેંકે છે. વિવેચન : જે માણસની પાસે ચિંતામણી રત્ન હોય અને તે રત્ન કાગડાને દૂર કરવા માટે ફેંકી દે, સાત હાથ ઊંચો સફેદ હાથી હોય અને એના પર જ બાળવા માટે જંગલી લાકડા મંગાવે, અમૃતથી ભરેલા કુંભનો પગ ધોવા માટે ઉપયોગ કરે અને માર્ગમાં પડેલી ધૂળ સોનાના થાળમાં લઈને ઘરમાં નાંખે તો એવા કૃત્યો કરનારને જોનારાઓ મૂર્ખ જ કહે. તેમજ માનવભવ રૂપી ઉત્તમોત્તમ પદાર્થને પામેલા ભવ્યાત્માઓ એનો સંસારના દુઃખકારક સુખ મેળવવા માટે ઉપયોગ કરતા હોય ત્યારે અનંત જ્ઞાનિયો તેઓને (તેવા માનવોને) મૂર્ખ કહે એ યોગ્ય જ છે.
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त ते धत्तूरतरुं वपन्ति भवने प्रोन्मूल्य कल्पद्रुमं,
चिन्तारत्नमपास्य काचशकलं स्वीकुर्वते ते जडाः । विक्रीय द्विरदं गिरीन्द्रसदृशं क्रीणन्ति ते रासभं,
ये लब्धं परिहृत्य धर्ममधमा धावन्ति भोगाशया ॥६॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अन्वय : ये अधम लब्धं धर्म परिहत्य. भोगाशया धावन्ति ते भवने कल्पद्रुमं प्रोन्मूल्यं धत्तूरतरुं वपन्ति ते जडाः चिन्तारत्नं अपास्य काचशकलं स्वीकुर्वते ते गिरीन्द्रसदृशं द्विरदं विक्रीय रासभं क्रीणन्ति। . . . શબ્દાર્થ (વે) જે (પ્રથમા) નીચ પુરુષો (બૅ) ભાગ્યથી મળેલ (ધર્મ) ધર્મને (પરિત્ય) છોડીને (મોશિયા) વિષયભોગોની આશાથી (ધાન્તિ) દોડે છે (તે) તેઓ (મવને) પોતાના ઘરમાં રહેલા હત્પમં) કલ્પવૃક્ષને (પ્રોજૂન્ય) ઉખેડીને (જાણે કે) (ધતૂરતરું) ધતૂરાના વૃક્ષને (વપત્તિ) વાવે છે. (અથવા) (તે નડા) તે મૂર્ખ માણસો પોતાના હાથમાં રહેલા વિસ્તારનં) ચિંતામણિ રત્નને (પા) દૂર ફેંકી (વિશhi) કાચના ટુકડાને (સ્વીફર્વત) લઈ લે છે. અથવા (તે) અધમ બુદ્ધિવાળા તે પુરુષો (ગિરીશ) પર્વત જેવા મોટા (હિ) હાથીને (વિઝીય) વેચીને (રાસ) ગધેડાને (ત્તિ) ખરીદે છે.
I૬.
ભાવાર્થઃ ભાગ્યથી મળેલ ધર્મને છોડીને જે માણસો વિષયસેવનમાં માનવ જન્મને પૂર્ણ કરે છે તેઓ જાણે કે ઘરમાં રહેલ કલ્પવૃક્ષને ઉખેડીને ધતૂરાનું વૃક્ષ લગાવે છે. રત્નને છોડીને કાંચના ટુકડાને ગ્રહણ કરે છે અને પર્વત જેવા મોટા હાથીને વેચીને ગધેડાની ખરીદી કરે છે. વિવેચન : માનવે જન્મની પ્રાપ્તિ ધર્મ કરવા માટે થયેલી છે. એ ભવમાં જે માણસો ધર્મ નથી કરતા અને અર્થ કામની પાછળ દોડી રહ્યા છે તેઓને જ્ઞાનિયોએ અધમ પુરુષો કહ્યાં છે. તે અધમ પુરુષો કોની જેવા છે તે બતાવતાં કહ્યું કે, “વ્યવહારમાં જેમ કોઈ પુરુષ ઘરમાં રહેલા કલ્પવૃક્ષને ઉખેડીને એના સ્થાને ધતૂરાના વૃક્ષને (વિષવૃક્ષને) લગાડે, હાથમાં રહેલાં ચિંતામણિ રત્નને ફેંકે ને કાચના ટુકડાને એની ચમકથી આકર્ષાઈને ગ્રહણ કરી લે અને પોતાની પાસે રહેલ વિશાળ પર્વત જેવડા મોટાં હાથીને નકામો સમજીને એને વેચી ને એના સ્થાને ગધેડાને ઉપયોગી માનીને લઈ લે. એવા માણસોને વ્યવહારમાં પણ ઓછી બુદ્ધિવાળા, બુદ્ધિહીન, અક્કલ વગરના છે તેમ કહેવાય છે તેમ માનવ જન્મને પામ્યા પછી ધર્મ પુરુષાર્થ ન કરનાર માણસ પણ એમના જેવો અધમ કહેવાય છે.
૬ - શિરવરિપી વૃત્ત. अपारे संसारे कथमपि समासाद्य नूभवं,
___ न धर्मं यः कुर्याद्विषयसुखतृष्णातरलितः । बुडन् पारावारे प्रवरमपहायप्रवहणं,
स मुख्यो मूर्खाणामुपलमुपलब्धुं प्रयतते ॥७॥ अन्वय : अपारे संसारे कथमपि नृभवं समासाद्य यः विषयसुख तृष्णातरलितः धर्मं न कुर्यात् सः मूर्खाणां मुख्यः पारावारे (च) ब्रुडन् प्रवरं प्रवहणं अपहाय उपलं उपलब्धुं प्रयतते।
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દાર્થ (મારે) જેનો પાર ન પામી શકાય એવા (સંસાર) સંસાર સમુદ્રમાં (થમવ) - જેવી તેવી રીતે મોકષ્ટથી (7મવ) માનવ જન્મને (સમાસાર્થે) પામીને (૨) જે પુરુષ (વિષયસુરતૃતરતિત) કામ ભોગ રૂપી વિષય સુખોની મૃગતૃષ્ણાને વશ થઈને (ધર્મ) ધર્મને ( ) ન કરે (સઃ) તે (મૂર્વાળાં) સર્વ મૂર્ખામાં (મુર) મોટો મૂર્ખ છે. અને (પરીવારે) જેનો આરો ન આવે એવા સમુદ્રમાં (ઝુંડન) ડુબતા એવા માનવને (પ્રવ૬) ઉત્તમ (પ્રવVi) નાવને (સપહાય) છોડીને જાણે કે (ઉપનં) પત્થરને (ઉપગ્યું) લેવા માટે પ્રયતો) પ્રયત્ન કરે છે. ભાવાર્થ : જેનો પાર પામવો કઠિન છે એવા આ સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં જેવી તેવી રીતે માનવ જન્મને પામીને જે પુરુષ કામ ભોગના ક્ષણિક સુખોની મૃગતૃષ્ણાને આધિન થઈને ધર્મ પુરુષાર્થ કરતો નથી તે માણસ સર્વે જાતના મૂર્ખ માણસોમાં પ્રથમ, મુખ્ય મૂર્ખ છે. અને જાણે કે જેનો આરો ન આવે એવા સમુદ્રમાં પોતે ડુબતો હોય અને ઉત્તમ નાવ મળતી હોય તેને છોડીને પત્થરને લેવા માટે પ્રયત્ન કરનાર જેવો છે. વિવેચનઃ આ છંદને શિખરિણી વૃત્તમાં લઈને જ શ્લોકકારે એમ કહ્યું છે કે આ માનવભવ શિખર પર ચઢવા માટે છે ગર્તામાં (ખાડામાં) પડવા માટે નથી.
જેમ સમુદ્રને પાર કરવો અને એનો પાર પામવો કઠિન છે એમ આ સંસાર રૂપી સમુદ્રનો પાર પામવો પણ કઠિન છે. એવા આ સંસારમાં પાર પામવા માટે માનવ જન્મ મળી ગયો. અને મહાકષ્ટથી મેળવેલ આ ભવને ક્ષણિક સુખ આપનાર કામ–ભોગ જે અંતે દુ:ખદાઈ જ છે એવા ભોગોને મેળવવા માટે ઉપયોગ કરનાર મૂર્ખ જ નથી પણ સર્વ જાતના મૂર્ખામાં મોટો મૂર્ખ છે. કારણ કે સમુદ્રમાં ડુબી રહેલ એક વ્યક્તિને લાકડાની નાવ મળતી હોય અને એ વ્યક્તિ એ નાવને છોડીને પત્થરનું શરણ લેવા જાય એના જેવા કૃત્યો કરનાર તે પોતે છે તેથી તેને મહામૂર્ખ કહ્યો તે બરોબર છે. આપણો નંબર આમાં ન આવે એ જ આપણે જોવાનું છે.
ગ્રન્થમાં આવનાર વિષયોના નામો
__छंद - शार्दूलविक्रिडितवृत्त भक्तिं तीर्थकरे गुरौ जिनमते सो च हिंसानूत- .
स्तेयाब्रह्मपरिग्रहाद्युपरमं क्रोधाधरीणां जयम् । - सौजन्यं गुणिसङ्गमिन्द्रियदमं दानं तपो भावनां
* વૈરાન્ચે ૨ સુષ્ય નિવૃત્તિપર્વે પતિ તું મનઃ રેલી अन्वय : (हे भव्य!) यदि निवृति पदे गन्तुं मनः (अस्तितर्हि) तीर्थकरे गुरौ य भक्तिं कुरूष्व (एवं) जिनमते संघे च हिंसानृतस्तेयअब्रह्मपरिग्रहाद्युपरमं क्रोधाद्यरीणां जयं सौजन्यं गुणिसङ्गं इन्द्रियदमं तपो भावनां वैराग्यं च कुरूष्व।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દાર્થ : હે ભવ્ય (દ્રિ) અગર (નિવૃતિપદે) મોક્ષ નગરમાં (તું) જવાની (મન) ઈચ્છા હોય તો (તીર્થકરે ગુરૌવ) તીર્થકર અને સદ્ગુરુની ભક્તિ (
gg) કર અને (નિનમત સંઘે વ) જિનધર્મ અને જૈન સંઘ પર શ્રદ્ધા ભાવ રાખ (હિંસા) હિંસા (કનૃત) અસત્ય, (તે) ચોરી (બ્રહ) મૈથુન (પરિપ્રદ્યુપરમ) પરિગ્રહ આદિથી વિરક્તભાવ ધારણકર (શ્નોધારીyii) ક્રોધ માન માયા લોભ આદિ અંતરંગ શત્રુઓને (નયં) જીતી લે, (સૌનચં) સજ્જનતા સ્વીકાર કર (મુસા ) ગુણિજનોની સંગત કર (ન્દ્રિયમ) ઇન્દ્રિયોનું દમન કર (વાનું) દાન દે, (તપ:) તપ કર (માવનાં) ભાવના ભાવ અને (વૈરાગ્યે વ) વૈરાગ્યનું ( q) સેવન કર ll૮l ભાવાર્થ હે ભવ્યાત્મા જો તારે મોક્ષ નગરમાં જવાની ઈચ્છા હોય તો તીર્થકર, સદ્ગુરુની ભક્તિ કર, જિનધર્મ અને ચતુર્વિધ જિનસંઘ પર શ્રદ્ધા રાખ, હિંસા, અસત્ય, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ આદિથી વિરક્ત બની જા, અંતરંગ ક્રોધાદિ શત્રુઓ પર જય મેળવ, સજ્જનતાનો સ્વીકાર કર, ગુણવાનોની સંગતિ કર, ઇન્દ્રિયોનું દમન કર, લક્ષ્મીના સ્વભાવને ઓળખીને દાન આપ, તપ કર, ભાવનાઓ ભાવ અને વૈરાગ્ય ભાવનું સેવન કરે જેથી અતિ શીઘ્રતાથી મોક્ષપદ પ્રાપ્ત થઈ જશે. વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ શ્લોકમાં પોતાને જે જે વિષયો ઉપર વિચારણા કરવાની છે તેના નામો આપવાની સાથે વાચકને સાધકને મોક્ષ મેળવવા માટે આવા કાર્યો કરવાની પ્રેરણા કરે છે. આ શ્લોકમાં દર્શાવેલા કાર્યો કર્યા સિવાય આત્મા મોક્ષનગરમાં જઈ શકતો નથી. આમાં એકવીસ બાબતો બતાવી છે તે નીચે પ્રમાણે છે –
(૧) તીર્થંકર ભક્તિ (૨) ગુરુભક્તિ (૩) જિનમત ભક્તિ (૪) ચતુર્વિધ સંઘ ભક્તિ (૫) હિંસા ત્યાગ (૬) અસત્ય ત્યોંગ (૭) ચોરી ત્યાગ (૮) મૈથુન ભાવ ત્યાગ (૯) પરિગ્રહ ત્યાગ (૧૦) ક્રોધ પર વિજય (૧૧) માન પર વિજય (૧૨) માયા પર વિજય (૧૩) લોભ પર વિજય (૧૪) સજ્જનતા ધારણ કરવી (૧૫) ગુણિજનોની સંગત કરવી (૧૬) ઈન્દ્રિયોનું દમન કરવું (૧૭) લક્ષ્મીનો સ્વભાવ (૧૮) દાન આપવું (૧૯) તપ કરવો (૨૦) ભાવના ભાવવી (૨૧) વૈરાગ્યભાવની અભિવૃદ્ધિ કરવી.
આ શ્લોકમાં લક્ષ્મીના સ્વભાવની વાત મૂળ શ્લોકમાં નથી પણ દાન ધર્મની વ્યાખ્યા લક્ષ્મીના સ્વભાવને બતાવીને કરવાથી વિશેષ લાભ થાય એમ દાન શબ્દના અન્તર્ગત જ આ પ્રકરણને પણ એમણે ગણી લીધું હશે. તેથી મૂળમાં આ નામ આપ્યું નથી. આ એકવીસ પ્રકરણો પર હવે વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી પોતે કરે છે.
(૧) જિનપૂજન પ્રકરણમ્
* છંદ્ર – શાહૂતવિઝીડિતવૃત્ત - पापं लुम्पति दुर्गतिं दलयति व्यापादयत्यापदं,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुण्यं सञ्चिनुते श्रियं वितनुते पुष्णाति निरोगताम् । सौभाग्यं विदधाति पल्लवयति प्रीतिं प्रसूते यशः,
___स्वर्गं यच्छति निवृत्तिं च रचयत्यार्हतां निर्मिता ॥९॥ અન્વય : સુગમ છે. (શબ્દાર્થ અન્વયના અનુસાર જ છે.) શબ્દાર્થ (ગતાં) શ્રી અરિહંતોને (નિર્મિતા) કરેલી (ગર્વી) પૂજા (પાપ) પાપને (તુમ્પતિ) કાપે છે (કુતિ) દુર્ગતિનું (યતિ) દલન કરે છે. (માપદં) આપદાનો (વ્યાપાર્વતિ) નાશ કરે છે. (પુવૅ) પુણ્યને (સચિનુ?) ભેગું કરે છે. શિય) લક્ષ્મીને (વિતનુ) ફેલાવે છે. (નીરોપાતામ) આરોગ્યને (પુષ્પતિ) પુષ્ટ કરે છે. પોષણ કરે છે (સૌમાર્ચ) સુખને (વિદ્ધાતિ) કરે છે (પ્રીતિ) પ્રીતિને (પત્નતિ) વધારે છે (યશ, કીર્તિને (પ્રસૂતે) ઉત્પન્ન કરે છે (0) સ્વર્ગ સુખને (છતિ) આપે છે અને નિવૃત્તિ) મોક્ષમાર્ગને (રવયતિ) બનાવે છે ! ભાવાર્થ : શ્રી તીર્થકર ભગવંતોની કરેલી પૂજા પાપને કાપે છે, દુર્ગતિને મિટાવે છે. આપદાઓનો નાશ કરે છે. પુણ્યને ભેગું કરે છે, લક્ષ્મીનો વિસ્તાર કરે છે. આરોગ્યતાનું પોષણ કરે છે. એને પુષ્ટ કરે છે. સુખને કરે છે, પ્રીતિને વધારે છે, યશને ઉત્પન્ન કરે છે,
સ્વર્ગને આપે છે અને મોક્ષમાર્ગને બનાવે છે. વિવેચનઃ જે જે ભવ્યાત્માઓ તીર્થકર ભગવંતની દ્રવ્ય અને ભાવપૂજા કરે છે તે ભવ્યાત્માઓને ફળ મળે છે એનું વર્ણન ચાર શ્લોકોમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ કર્યું છે. રત્નપાત્રસમ તીર્થકર ભગવંતની ભક્તિના ફળનું વર્ણન કરીએ એટલું ઓછું જ હોય છતાં નાનું બાળક પણ બે હાથ પહોળા કરીને કહે છે કે “સમુદ્ર આવડો મોટો હતો’ એવી રીતે આપણે પણ ભગવંતની ભક્તિના ફળનું વર્ણન કરીએ. એ વર્ણનને વાંચીને આપણે તીર્થકરની ભક્તિમાં લયલીન બનીએ.
પ્રથમ શ્લોકમાં કહે છે કે ભગવંતની પૂજા ભક્તના પાપને કાપનારી છે, દુર્ગતિઓનું દલન કરનારી છે, આપદાઓનો તો નાશ જ કરી નાખે છે. પુણ્યનો જત્થો ઘણો ભેગો કરાવે છે. એની પાસે લક્ષ્મીનો વિસ્તાર વધે છે. એનું દેહ અને ભાવ આરોગ્ય પુષ્ટ બને છે. ભૌતિક અને આત્મિક બન્ને પ્રકારના સુખો એને પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રીતિ તો વધતી જ જાય એ જ્યાં જાય ત્યાં એને પ્રેમ જ મળે. યશ કીર્તિ ઉત્પન્ન થતી જ રહે છે. મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી સ્વર્ગાદિકના સુખો આપે અને મોક્ષ નગરનો માર્ગ એ બનાવે છે. એટલે એ માર્ગ પર એ પોતાના આત્માને ચલાવે છે. હવે બીજા શ્લોકમાં પૂજાના ફળને દર્શાવતા કહે છે
- છંદ્ર - શાહૂતવિવ્રીડિતવૃત્ત स्वर्गस्तस्यगृहाङ्ग्णसहचरी साम्राज्यलक्ष्मीः शुभा,
.. सौभाग्यादिगुणावलिर्विलसति स्वैरं वपुर्वेश्मनि ।
.
9
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
संसारः सुतरः शिवं करतलक्रोडे लुठत्यञ्जसा,
यः श्रद्धाभरभाजनं जिनपतेः पूजां विधत्ते जनः ॥१०॥ अन्वय ः यः जनः श्रद्धाभरभाजनं जिनपतेः पूजां विधत्ते तस्य गृहाङ्गणम् स्वर्गः (तथा) शुभा साम्राज्यलक्ष्मीः सहचरी (एवं ) वपुर्वेश्मनि सौभाग्यादि गुणावलिः स्वैरं विलसति संसारः सुतरः शिवंश्रेयः करतलक्रोडे अञ्जसा लुठति। શબ્દાર્થ : (યઃ નનઃ) જે માણસ (શ્રદ્ધામરમાનનું) શ્રદ્ધાયુક્ત ચિત્તથી જે રીતે બને એ રીતે (નિનપતેઃ) જિનેશ્વરદેવની (પૂનાં) પૂજાને (વિધત્તે) કરે છે (તસ્ય) તેનું (ગૃહાાળમ્) ઘર આંગણું (સ્વŕ:) સ્વર્ગ જેવું થઈ જાય છે અને (શુમા) કલ્યાણકારી (સામ્રાન્ય લક્ષ્મીઃ) સામ્રાજ્યરૂપી લક્ષ્મી (એની) (સહવરી) સાથે રહેનારી સ્ત્રીના જેવી થઈ જાય છે અને એના (વપુર્વેનિ) દેહરૂપી ઘરમાં (સૌભાગ્યાવિમુળાવત્તિઃ) સૌભાગ્ય સંપત્તિ આદિ ગુણોની શ્રેણિ (સ્વર) (યથાસ્યાત્તથા) સ્વતંત્ર જે રીતે હોય એ રીતે (વિતસતિ) ૨મે છે. વિચરે છે અને એના માટે (સંસારઃ) સંસાર રૂપી સમુદ્ર (સુતરઃ) સુખે તરી શકાય એવો થઈ જાય છે અને (શિવંત્રેયઃ) સાધ્યરૂપ મોક્ષ (રતજોડે) હથેલીમાં જ (અગ્ના) જલ્દીથી (તુતિ) લોટે છે. ૧૦
ભાવાર્થ : જે માણસ શ્રદ્ધા યુક્ત ચિત્તથી જે રીતે બને એ રીતે જિનેશ્વર દેવની ભક્તિ કરે છે તેનું ઘર સ્વર્ગ જેવું થઈ જાય છે એનું કલ્યાણ કરનારી સામ્રાજ્ય રૂપી લક્ષ્મી તો એની સ્ત્રીના જેવી થઈને એની સાથે રહે છે. એના આત્મરૂપી ઘરમાં સૌભાગ્ય, સંપત્તિ આદિ ગુણો સ્વતંત્રપણે વિચરે છે. અને એ દુઃખેતરાય એવા સમુદ્રને સુખપૂર્વક તરી જાય છે. અને એના માટે મોક્ષ તો હથેલીમાં જ આવી જાય છે.
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી પૂજાના માહાત્મ્યની સાથે પૂજાનું ફળ દર્શાવતા થકાં આગળ કહે છે – જે ભવ્યાત્મા ભગવંતની ભક્તિ શ્રદ્ધાયુક્ત મનવાળો થઈને પોતાની શક્તિ અનુસાર કરે છે તેના ઘરનું વાતાવરણ દેવલોકમાં રહેનારા દેવો જેવું બની જાય છે. અને એના ઘરમાં લક્ષ્મી પણ એવી રીતે રહે કે એ લક્ષ્મી એની સ્ત્રીની જેમ એના કલ્યાણમાં જ કામ આવે અર્થાત્ એ લક્ષ્મી દ્વારા એ આત્મ ઉત્થાનના જ કાર્યો કરે અને બીજા અર્થમાં એની સત્તારૂપી લક્ષ્મી એની સ્ત્રીની જેમ રહે છે અર્થાત્ એના વચનને સર્વે લોકો માન્ય કરે એની આજ્ઞાનું કોઈ ઉલ્લંઘન ન કરે એના આત્મમંદિરમાં સૌભાગ્ય આદિ ગુણો સ્વતંત્રપણે રમણ કરે એનું આત્મમંદિર ગુણો રૂપી ખજાનાથી ભરેલું હોય. એ અતિઅલ્પ કાલમાં સંસાર સમુદ્રથી પાર ઉતરી જાય જેથી એની હથેલીમાં જ મોક્ષ આવી ગયો એમ કહેવાયું છે. ત્રીજા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી પૂજાના ફળને દર્શાવતાં થકાં કહે છે
-
छंद - शिखरिणीवृत्त
कदाचिन्नातङ्कः कुपितइव पश्यत्यभिमुखं,
विदूरे दारिद्य चकितमिव नश्यत्यनुदिनम् ।
10
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
विरक्ता कान्तेव त्यजति कुगति सङ्गमुदयो,
न मुञ्चत्यभ्यर्णं सुहृदिव, जिनार्चा रचयतः ॥११॥ अन्वय : जिनार्यों रचयतः आतङ्क कुपित इव कदाचित् अभिमुखं न पश्यति (तथा) दारिद्यं चकितं इव अनुदिनम् विदूरे नश्यति (एवं) कुगतिः विरक्ता कान्ता इव सङ्गं त्यजति उदयः (च) सुहृद् इव अभ्यर्णं न मुञ्चति। શબ્દાર્થ (નિના) જિનેશ્વરની પૂજા (વયતઃ) કરનારને (સાત) રોગ (પિત રૂવ) ગુસ્સામાં હોય એમ (ાવિત) ક્યારેય પણ (મમુરર્વ) સામે (ન પતિ) જોતો નથી. એને (વાર્ઘિ) ગરીબાઈ (તિ રૂવ) ભય પામેલી હોય એમ (અનુવનમ) નિત્ય (વિત્ર) દૂરથી જ (નશ્યતિ) નાસી જાય છે. અને (તિઃ) દુર્ગતિ તો (વિરક્તા). વિરક્ત થયેલી (રાગ વગરની) (ઋન્તિાં રૂવ) સ્ત્રીની જેમ (સમાં વૈજ્ઞાતિ) એનો સાથ છોડી દે છે. અને (૩યઃ) ઉન્નતિ (સુત્વ) મિત્રની જેમ ( f) એની સમીપતાને (ન મુઝુતિ) છોડતી નથી. ૧૧// ભાવાર્થ : જિનેશ્વરની પૂજા કરનારને બીમારી કુપિત થઈ હોય એમ ક્યારેય એના સામે ન જુએ, ગરીબાઈ ભય પામેલી હોય એમ એનાથી નિત્ય દૂરથી જ નાસી જાય, દુર્ગતિ તો રાગ વગરની સ્ત્રીની જેમ એનો સાથ જ છોડી દે છે અને ઉન્નતી સજ્જન મિત્રની જેમ એની સમીપતાને છોડતી જ નથી. વિવેચન : ત્રીજા શ્લોકમાં વિતરાગ દેવની પૂજા કરનાર ભવ્યાત્માને જિનપૂજાનું ફળ દર્શાવતા કહ્યું કે રોગો તો એના પર એવા કુપિત થઈ ગયા છે કે એની સામે ક્યારેય જોવાના જ નથી એટલે હવે એને કોઈપણ જાતની બીમારી આવવાની નથી. દારિદ્રતા તો એવી ભયભીત બની ગઈ છે કે રોજ એનાથી દૂર નાશી જાય છે અર્થાત્ એ પૂજક હવે કદી દરિદ્ર થવાનો નથી. દુર્ગતિ તો રાગ વગરની સ્ત્રીની જેમ એના સંગને ઈચ્છતી જ નથી. અર્થાત્ હવે એનું દુર્ગતિયોમાં ભ્રમણ થવાનું નથી અને એની ઉન્નતિ તો એનાથી દૂર થતી જ નથી. સતત એની પાસે ને પાસે જ રહે છે. સર્વોત્તમ પૂજ્યોની સેવાભક્તિના આવા ફળો તો અતિઅલ્પ છે. એનાથી પણ વિશેષ ફળો એ મેળવી શકે છે. હવે ચોથા શ્લોકમાં પૂજાના ફળને દર્શાવતા થકા કહે છે કે –
છંદ્ર - શાવિક્રીડિતવૃત્ત यः पुष्पैर्जिनमर्चति स्मितसुरस्त्रीलोचनैः सोऽर्च्यते,
यस्तं वन्दत एकशस्त्रिजगता सोऽर्हनिशं वन्द्यते; यस्तं स्तौति पत्रवृत्रदमनस्तोमेन स स्तूयते,
यस्तं ध्यायति क्लूप्तकर्मनिधनः स ध्यायते योगिभिः ॥१२॥ મન્વય : સુગમ છે. શબ્દાર્થ ઃ (૧) જે પુરુષ (પુષ્પ) પુષ્પના હારથી (નિન) શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(નર્વતિ) પૂજે છે (1) તે (મિતરસ્ત્રીનોવ) હસતા મોઢા વાળી દેવાંગનાઓના નયનોથી (બર્ગત) પૂજાય છે. (અને) (5:) જે (ત) તે જિનેશ્વર ભગવંતને (પા ) એકવાર (વન્દ્રત) વંદન કરે છે (:) તે (મહર્નિશ) રાતદિવસ (ત્રિનતા) ત્રણ જગતના જીવો દ્વારા (વન્યત) વંદાય છે. (અને) () જે (તં) તે જિનેન્દ્ર ભગવંતની (તૌતિ) સ્તુતિ કરે છે (1) તે (પરત્ર) પરલોકમાં (વૃત્રવમનસ્તોમેન) ઇન્દ્રાદિના સમૂહથી (તૂયતે) ખવાય છે અને () જે (i) તે ભગવંતનું ધ્યાતિ) ધ્યાન કરે છે (સં.) તે (વસ્તૃપ્તઋર્મ નિધન) કર્મોનો નાશ કરીને (યોનિમા) યોગિપુરુષો દ્વારા (ધ્યાય) ધ્યાન કરાવાય છે. ૧૨. ભાવાર્થ : જે પુરુષ ફુલોના હારથી ભગવંતની પૂજા કરે છે તે હાસ્યયુક્ત દેવાંગનાઓની આંખોથી પૂજાય છે. જે એકવાર જિનેશ્વર ભગવંતને વંદન કરે છે તે રાત દિવસ ત્રણે જગતના જીવો દ્વારા વંદાય છે. જે જિનેન્દ્ર ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે તે પરલોકમાં ઇન્દ્રાદિકના સમૂહ વડે સ્તવાય છે. અને જે ભગવંતનું ધ્યાન કરે છે તે કર્મોનો નાશ કરીને યોગી પુરુષો દ્વારા ધ્યાવાય છે. વિવેચન ચોથા શ્લોકમાં જિનેશ્વર ભગવંતની પૂજા કરનાર વ્યક્તિને તે પૂજાના ફળ રૂપે શું મળે છે તેનું વર્ણન કરતાં થકાં કહે છે કે – જે પુરુષ જિનેશ્વર ભગવંતને ફૂલોના હાર વડે પૂજે છે તેને દેવાંગનાઓ હાસ્યયુક્ત નયનો વડે જુએ છે. તેને પૂજે છે. અર્થાત્ પૂજાના ફળરૂપે પરલોકમાં તે દેવ બને છે અને તેને દેવાંગનાઓ પૂજે છે. જે ભગવંતને એકવાર પણ વંદન કરે છે તેને ત્રણે જગતના જીવો વંદન કરે છે. આ પંક્તિ સિદ્ધસ્તવ સૂત્રની ઇક્કોવિ નમુક્કારો” ગાથાની યાદ કરાવે છે. એકવાર પણ કરેલો નમસ્કાર પુરુષ અને સ્ત્રીને તારે છે. અર્થાત્ સાચા ભાવથી ત્રણ યોગ ત્રણ કરણથી એકવારની વંદના પણ આત્માને મુક્તિમાં મોકલે છે અને તે ત્રણે જગતના જીવો વડે વંદનીય બની જાય છે. જે વીતરાગ દેવની સ્તુતિ કરે છે તેની પરલોકમાં ઈન્દ્રોનો સમૂહ અર્થાત્ ચૌસઠ ઇન્દ્રો સ્તુતિ કરે છે. અર્થાત્ તે આવનાર ભવમાં તીર્થંકરાદિ એવી પદવી પામે કે જે પદવીના ઇન્દ્રો પણ ગુણગાન કરે છે. અને જે તે દેવાધિદેવનું ધ્યાન કરે છે તેનાં કર્મસમૂહનો નાશ થાય છે તેથી યોગી પુરુષો તેનું ધ્યાન કરતા થઈ જાય છે અર્થાત્ યોગી પુરુષો માટે તે ધ્યાન કરવા યોગ્ય બની જાય છે.
એ રીતે આ શ્લોકોમાં પરમ પૂજનીય તીર્થકર ભગવંતોની પૂજા કરનાર વ્યક્તિને શું શું ફળ મળે છે તે સંક્ષેપમાં દર્શાવીને હવે ગ્રન્થકારશ્રી સદ્ગુરુ ભગવંતના મહત્વને દર્શાવતાં થકાં કહે છે.
12
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ગુરુ મહત્વ પ્રકરણમ્
छंद - वंशस्थवृत्त अवद्यमुक्ते पथि यः प्रवर्तते, प्रवर्तयत्यन्यजनं च निस्पृहः
स एव सेव्यः स्वहितैषिणा गुरुः, स्वयं तरं स्तारयितुं क्षमः परम् ॥१३॥ अन्वय : स्वहितैषिणा सः एव गुरुः सेव्यः यः अवद्यमुक्ते पथि प्रवर्त्तते (तथा) निस्पृहः (सन्) अन्यजनं प्रवर्तयति (एवं) स्वयं तरन् परम् तारयितुं क्षमः। શબ્દાર્થ : સ્વહિનૈષિUT) પોતાનું હિત ઇચ્છનારા આત્મા માટે (સઃ હવ) તેજ (ગુરુ) આચાર્ય (સેવ્ય) સેવા કરવા યોગ્ય છે કે () જે (મવદ્યમુક્ત) નિર્દોષ (પથ) માર્ગ પર (પ્રવર્તત) ચાલે છે અને નિસ્પૃદ) (સન) કોઈપણ જાતની કામના વગરના થઈને (અન્યનનં) બીજા માનવોને પણ તે સત્ય માર્ગ પર (પ્રવર્તયતિ) ચલાવે છે. (પ) આ પ્રમાણે (સ્વયં) પોતે (તરન) તરે અને તેઓ જ (પરમ) બીજાને સંસાર સમુદ્રથી (તારયિતું) તારવામાં (મ) સમર્થ છે. /૧લી. ભાવાર્થ: પોતાના હિતની ઈચ્છાવાળા આત્માઓએ એવા જ સદ્ગુરુની આચાર્યની સેવા કરવી જોઈએ કે જે પોતે નિર્દોષ માર્ગ પર ચાલતા હોય અને બીજા સાધકો પાસે કોઈ પણ કાર્યના બદલાની આશા વગર તે સાધકોને તે સત્ય માર્ગ પર ચલાવે તે સદ્ગુરુ પોતે તરે છે અને બીજાને તારવા માટે તેજ સક્ષમ એટલે સમર્થ છે. ll૧૩|| વિવેચન : આત્મહિતની ભાવનાવાળાને પ્રથમ ચાર શ્લોકમાં દેવાધિદેવની પૂજા અને તેના ફળનું વર્ણન સમજાવીને દેવાધિદેવના સ્થાપેલા શાસનને સંભાળનારા ચલાવનારા સદ્ગુરુઓ હોય છે તે સદ્ગુરુઓ કેવા હોય તેનું અતિ સંક્ષેપમાં વર્ણન આ ચાર શ્લોકોમાં કરીને સદ્ગુરુની ભક્તિમાં જ સર્વ આરાધનાઓનો સમાવેશ થાય છે એ પણ દર્શાવ્યું છે.
આ પ્રથમ શ્લોકમાં પોતાના હિતની ઈચ્છાવાળા સાધકે એવા ગુરુની સેવા કરવી કે જે ગુરુ પોતે જિનાજ્ઞા અનુસાર સાધ્વાચારનું પાલન કરતા હોય. અને નિસ્પૃહવૃત્તિથી અર્થાત્ શિષ્ય અને ભક્તવર્ગ પાસે કોઈપણ જાતની સેવાની પણ આશા રાખ્યા વગર એમને નિર્દોષ માર્ગ પર ચલાવતા હોય, નિર્દોષ માર્ગ સદુપદેશતા હોય તે જ સદ્ગુરુ કાષ્ટની નાવ જેવા હોય છે જે પોતે તરે છે અને પોતાની પાસે આવનારને, પોતાને શરણે આવનારને તારે છે. કારણ કે એવા સદ્ગુરુઓ જ બીજાને તારવા માટે સમર્થ હોય છે. એવા સદ્ગુરુઓથી જ આત્મહિત સાધ્ય સુસાધ્ય બને છે. II૧૩.
છંદ્ર - માનિનીવૃત્ત. विदलयति कुबोधं बोधयत्यागमार्थं,
सुगतिकुगतिमार्गों पुण्यपापे व्यनक्ति; अवगमयति कृत्याकृत्यभेदं गुरुयों,
भवजलनिधिपोतस्तं विना नास्ति कश्चित् ॥१४॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्वय : य गुरुः कुबोधं विदलयति आगमम् बोधयति सुगतिकुगतिमार्गों पुण्यपापे व्यनक्ति (तथा) कृत्याकृत्यभेदं अवगमयति तं विना कश्चिद् भवजलनिधिपोतः नास्ति। શબ્દાર્થ: (૧) જે (ગુરુ) આચાર્ય (વોબં) અજ્ઞાનનો (
વિયતિ) નાશ કરે છે (બાપામાર્થમ્) શાસ્ત્રોના રહસ્યો (વોધતિ) સમજાવે છે. (સુરાતિતિમા) સુગતિ - અને ગતિના માર્ગ રૂપી (પુથપાપ પુણ્ય અને પાપને ધર્મ અને અધર્મને (વ્યક્તિ ) અલગ-અલગ કરે છે, સમજાવે છે (અને) ત્યાøત્યમેવું) કર્તવ્ય અને અકર્તવ્યના ભેદની (અવકામતિ) જાણકારી કરાવે છે (તં વિના) તેઓ વગર (વિ૬) બીજો કોઈ પણ (મવનનિધપોતઃ) દુઃખે પાર પમાય એવા સંસાર સમુદ્રમાંથી પાર કરવાવાળા જહાજ સમાન (નાસ્તિ) નથી. ૧૪ll ભાવાર્થ જે આચાર્ય આત્માઓના અજ્ઞાનનો નાશ કરે છે. શાસ્ત્રોના રહસ્યોને સમજાવે છે, સગતિ અને દુર્ગતિઓના માર્ગ સ્વરૂપ ધર્મ-અધર્મને અલગ અલગ બતાવે છે, કરવા યોગ્ય અને ન કરવા યોગ્યના ભેદોની જાણકારી કરાવે છે, એવા ગુરુ સિવાય આ સંસાર રૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતરવા માટે જહાજ સમાન બીજા કોઈ પણ નથી. II૧૪. વિવેચન : ભવ્યાત્માના માટે મોટામાં મોટો બીજા નંબરનો શત્રુ અજ્ઞાન છે તે અજ્ઞાનનો સદ્ગુરુ વિના કોઈ નાશ કરી શકે નહીં તેથી કહ્યું કે અજ્ઞાનનો નાશ કરે છે અને આગામોના રહસ્યોને સમજાવે છે. આથી એક વાત સિદ્ધ થાય છે કે આગમાં પોતાની મેળે વાંચવાની વસ્તુ નથી. કારણ કે સગુરુઓ જ તેના રહસ્યોને જાણતા હોય છે. રહસ્યો આગમોમાં લખેલા હોતા નથી તે તો ગુરુ પરંપરાએ જ પ્રાપ્ત થાય છે. તે પછી સાધક સદ્ગતિ અને દુર્ગતિના કારણ રૂપ ધર્માધર્મને પૃથક પૃથક્ રૂપમાં બતાવે છે એનો અર્થ એ થયો કે ધર્મથી સદ્ગતિ અને અધર્મથી દુર્ગતિ આત્માને મળે છે. તેનું વ્યવસ્થિત જ્ઞાન કરાવે છે. કારણ કે પોતાનો માનેલો ધર્મ ક્યારેક અધર્મના ઘરનો પણ હોઈ શકે છે અને ક્યારેક દેખાતો અધર્મ પણ ધર્મ હોઈ શકે છે. તેનું સાચું સ્વરૂપ સદ્ગુરુઓની પાસે જ મળે છે. પછી કહ્યું કે સાધકને કરવા યોગ્ય અને ન કરવા યોગ્ય શું શું છે તેનું પૃથક્ પૃથક્ સ્વરૂપ બતાવે છે તેથી સાધક કરવા યોગ્યને આચરણામાં મૂકે અને ન કરવા યોગ્ય થઈ રહ્યું હોય તો તેનાથી મુક્ત થઈ જાય તેનો ત્યાગ કરી દે. એવા સદ્ગુરુ ભગવંતો જ સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં ડુબતા જીવોને કાષ્ટની નૌકા સમાન છે, બીજા નહીં. જેઓ પોતે અજ્ઞાની છે, અગામોના તત્ત્વને જાણતા નથી, ધમધર્મ જાણતા નથી (ઉત્સર્ગ અપવાદને જાણતા નથી) સાધ્વાચાર શું? શ્રાવકાચાર શું? અને શીથિલાચાર શું? એના મર્મથી અનભિજ્ઞ હોય એવા બની બેઠેલા ગુરુઓ કઈ રીતે પોતે તરે અને બીજાને તારે? તેઓ તો આ સંસાર રૂપ સમુદ્રમાં પત્થરની નૌકા સમાન છે. જે પોતે ડુબે અને આશરો લેનારને પણ ડુબાડે. એવા કુગુરુઓથી દૂર રહેવાનો સંકેત કરીને ગ્રથકારશ્રી ત્રીજી ગાથામાં દુર્ગતિમાં
14
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
જતાં બચાવનાર સદ્ગુરુ સિવાય કોઈ નથી એનું વિશેષ સ્વરૂપ આગળના શ્લોકમાં દર્શાવે છે.
छंद - शिखरिणीवृत्त पितामाताभ्रातापियसहचरीसूनुनिवहः,
- सुहृत्स्वामीमाद्यतकरिभटरथाश्वः परिकरः निमज्जन्तं जन्तुं नरककुहरे रक्षितुमलं,
गुरोर्धर्माधर्मप्रकटनपरात्कोऽपि न परः ॥१५॥ अन्वय : धर्माधर्मप्रकटनपरात् गुरोः परः कोऽपि नरककुहरे निमज्जन्तं जन्तुं रक्षितुं अलं न (विशेषेण) पितामाताभ्राताप्रियसहचरीसूनुनिवहः सुहृत् स्वामी માદ્યમિટરથાશ્વ (પર્વ) પરિઝર:I ' શબ્દાર્થ (ધર્માધુર્યપ્રટનપરાત) ધર્મ અધર્મને બતાવવા વાળા (ગુર) ગુરુથી () મોટો (છોડ) કોઈપણ આત્મા (નરશ્નદ) નરકકુંડમાં (નિમગ્નન્ત) ડુબતા એવા (નનું) પ્રાણીને (ક્ષતું) બચાવવા (કાં) સમર્થ () નથી. (વધારે શું) (પિતામાતા પ્રાતાપ્રિયદરી) પિતા, માતા, ભાઈ અને પ્રાણપ્રિયા (સુનુનિવ) પુત્રોનો સમૂહ (માદ્યત્ રિમરથી4:) મન્દોન્મત્ત હાથી ઘોડા અને યુદ્ધ કરનાઓનો સ્વામી (અને) (રિર) બીજા કુટુંબીઓ પણ આ આત્માને બચાવવા અસમર્થ છે. ૧૫ ભાવાર્થ : ધર્માધર્મને બતાવવાવાળા સદ્ગુરુથી વધારે કોઈપણ માનવ પ્રાણીને નરક કુંડમાં પડતાને બચાવવા સમર્થ નથી. વધારે શું પિતા, માતા, ભાઈ, પ્રાણપ્યારી સ્ત્રી અને પુત્રોનો સમૂહ, મિત્ર, મદોન્મત્ત હાથી, ઘોડા અને સૈનિકોનો સ્વામી, અને અન્ય કુટુંબીજન આદિ કોઈ પણ પ્રાણી નરકાદિ ગતિયોમાં જતા બચાવવા સમર્થ નથી. //પા વિવેચન : ધર્મ અને અધર્મના સ્વરૂપને દેખાડવાવાળા સદ્ગુરુ ભગવંતો સિવાય કોઈ પણ મનુષ્ય નરકાદિ દુર્ગતિયોમાં ડુબતા પ્રાણીની રક્ષા કરવા માટે સમર્થ નથી. એમ દર્શાવીને જે જીવો એમ સમજે છે કે “મારા સ્વજન સંબંધી મારી સુખ-દુઃખમાં રક્ષા કરશે” એમને કહ્યું છે કે વધારે શું કહીએ આ જગતના માતા, પિતા, ભાઈ, પત્ની, પત્રો, મિત્ર અને મદોન્મત્ત હાથી આદિઓનો સ્વામી અર્થાત્ રાજા આદિ અન્ય કુટુંબીજન દુર્ગતિયોમાં પડતા જીવોને બચાવવા સમર્થ નથી.
આ વિશ્વની કોઈ ભૌતિક શક્તિ દુર્ગતિમાં પડતા જીવને બચાવવા સમર્થ નથી જ. કારણ કે ચક્રવર્તી જે છ ખંડની ઋદ્ધિનો સ્વામી હોય છે અને તે જ્યારે નરકમાં જાય છે ત્યારે એને નરકમાં જતાં બચાવવા એની સેવામાં રહેલા સોળ હજાર દેવતાઓ, એના બત્તીસ હજાર મુકુટબદ્ધ રાજા અને એની ચક્રવૃત્તિની ચૌદ રત્ન-નવનિધાન રૂપી ઋદ્ધિ કોઈ પણ સમર્થ થઈ શકતા નથી એને નરકમાં જવું જ પડે છે.
આ ભવના દુઃખને પણ દૂર કરવાની શક્તિ ભૌતિક શક્તિઓમાં નથી એમ સ્પષ્ટ
15
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેખાય છે. જેમ કે – બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીની આંખો એક નિશાન બાજે ફોડી ત્યારે એની સેના અને રાજાઓ એની પાસે જ હતા. કોઈપણ એની આંખોને બચાવી શક્યા નથી. અરે એની રીદ્ધિ અને એના રાજ વૈદ્યો એની આંખોનું તેજ પાછું લાવી શક્યા નથી. અરે એની સેવામાં એની પાસે રહેલાં દેવતાઓ પણ એને એની આંખોનું તેજ પાછું આપી શક્યા નથી. તેથી જ ગ્રન્થકારશ્રીએ કહ્યું છે કે સદ્ગુરુ ભગવંતો સિવાય કોઈ એને દુર્ગતિમાં જતાં બચાવી શકતા નથી. આપા
છંદ્ર – શાÇવિક્રીડિતવૃત્ત किं ध्यानेन भवत्वशेषविषयत्यागैस्तपोभिः कृतं, .
પૂર્ણ માનિયામયિતમૈઃ પર્યાપ્ત માતાર્મિક किंत्वेकं भवनाशनं कुरु गुरुप्रीत्या गुरोः शासनं
सर्वे येन विना विनाथबलवत्स्वार्थायनालं गुणाः ॥१६॥ अन्वय : ध्यानेन किं अशेषविषयत्यागैः भवतु तपोभिः कृतं भावनया पूर्ण इन्द्रियदमैः अलं आप्तागमैः पर्याप्तम् किन्तु भवनाशनं एकं गुरोः शासनं गुरुप्रीत्या कुरू (यतः) येन विना सर्वेगुणाः विनाथबलवत् स्वार्थाय अलं न। શબ્દાર્થ: (ધ્યાન) પ્રભુના ધ્યાનથી (%િ) શું કામ છે? (ગશેષ વિષયત્યાસી) સર્વ વાસનાના ત્યાગથી (વા) કાંઈ લાભ નથી. (તપોમિ) તપશ્ચર્યાથી પણ કૃત) થઈ રહ્યું (શુમમવનયા) સદ્ભાવનાથી પણ () સર્યું (દ્રિયમ) ઈદ્રિયનિગ્રહથી પણ (અનં) કાંઈ સિદ્ધ થવાનું નથી. (બાપ્તામિ.) આપ્તપુરુષો દ્વારા પ્રરૂપિત આગમના અધ્યયનની પણ (પર્યાપ્ત) આવશ્યકતા નથી (કિન્ત) (મવનાશનો સંસાર રૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતારવાવાળા (%) એક (પુરોઃ શાસન) ગુરુની આજ્ઞાને જ (ગુરપ્રિત્યારૂ) ઘણા પ્રેમથી સ્વીકાર કર કારણ કે (ચેન વિના) જે વિના (સર્વેTUT:) સર્વ ગુણો વિનાથવતવત). નાયક વગરની સેના જેવા છે (સ્વાર્થાય) તેથી તે પોતાનું કાર્ય સિદ્ધ કરવા માટે (1) સમર્થ (ન) નથી. ૧૬/ ભાવાર્થ ભગવંતના નામસ્મરણ રૂપ ધ્યાનથી શું કામ છે? સર્વે જાતની વિષયવાસનાઓનો ત્યાગ કરવાથી શું મતલબ છે? તપશ્ચર્યા કરવાથી સર્યુ, સદ્ભાવનાઓ ભાવવાથી કાંઈ થવાનું નથી. ઈદ્રિયોનો નિગ્રહ કરવાથી કોઈ કાર્ય સિદ્ધ થવાનું નથી. આગમોના અધ્યયનની આવશ્યકતા નથી. પણ સંસાર રૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતારવાવાળા એક ગુરુ આજ્ઞાનું ઘણાં જ પ્રેમથી પાલન કર કારણ કે એ વિના સર્વે ગુણો સ્વામી વગરની સેના જેવા પોતાના સ્વાર્થ (કાર્યને) સિદ્ધ કરવા સમર્થ નથી. ૧૬ વિવેચન : આ ચોથા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી સદ્ગુરુ ભગવંતની આજ્ઞા પાલનની મહત્તા દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે – જે આત્માને પોતાનું આત્મહિત સાધવું છે એણે એકમેવ સદ્ગુરુ આજ્ઞાનું ઘણાં જ પ્રેમથી પાલન કરવું કારણ કે તેના વિના પ્રભુના નામ સ્મરણ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપ ધ્યાન, વિષયવાસનાઓનો ત્યાગ, માસક્ષમણાદિ તપ, શુભભાવનાઓ ભાવવી, ઈદ્રિય નિગ્રહ અને આગમોના અધ્યયનરૂપી ગુણો નાયક વિનાની સેના જેવા હોઈને આત્મહિત સાધવા માટે સમર્થ બની શકતા નથી. તે કાર્યો કરવાથી અંશમાત્ર આત્માને લાભ થતો નથી. અને સદ્ગુરુ આજ્ઞાના પાલન પૂર્વક યત્કિંચિત્ થોડું અનુષ્ઠાન અનંતગુણ લાભ આપનાર બને છે. એ માટે પ્રત્યેક સાધકે આત્મહિત સાધવા માટે સદ્ગુરુવરની આજ્ઞા અનુસાર જ ધર્માનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ જેથી અતિશીઘ્રતાથી ભવસમુદ્રનો પાર પામી શકાય. ll૧૬ll
સુદેવ અને સુગુરુની ભક્તિના મહાત્મ અને ફળને દર્શાવીને હવે, જિનધર્મની મહત્તા અને એની આરાધના દ્વારા થનારા ફળને દર્શાવવા ચાર શ્લોક કહે છે.
જિનમત મહત્વ -
છંદ્ર - શિવરિપીવૃત્ત न देवं नादेवं न शुभगुरुमेवं न कुगुरुं,
न धर्मं नाऽधर्मं नगुणपरिणद्धं न विगुणम्; न कृत्यं नाऽकृत्यं नहितमहितं नापि निपुणं,
विलोकन्ते लोका जिनवचनचक्षुर्विरहिताः ॥१७॥ अन्वय : जिनवचनचक्षुर्विरहिताः लोकाः न देवं न अदेवं न शुभगुरुं (एवं) न कुगुरुं न धर्मं न अधर्मं न गुणपरिणद्धं न विगुणम् न कृत्यं न अकृत्यं न हितं न
अहितं अपि निपुणं न विलोकन्ते। શબ્દાર્થ (નિનવનવકુંવંહિતા:) જિનાગમ રૂપી આંખો વગર (નો) મનુષ્ય (R રેવં ન કહેવ) ન સુદેવ અને ન કુદેવને ( ગુમગુરું) ન સદ્ગુરુને ન પુરું) ન ગરુને (ન ધર્મ ન મધ) ન ધર્મને ન અધર્મને ન ગુણપરિદ્ધિ) ન ગુણવંતને (ન વિયુગમ્) ન ગુણહીનને (ન ચં) ન કરવા જેવાને (ન કર્તવ્ય) ન નહી કરવા જેવાને (ન હિત) ન હિતકારીને () ન અહિતકારીને (પ નિપુ) એ સર્વેને પણ સારી રીતે તેના વિક્નોત્તે) જોઈ શકતા નથી. /૧૭ll ભાવાર્થઃ જિનવચનના સંગ્રહ રૂપી જિનાગમ રૂપી આંખોથી રહિત માનવો, નથી તો સુદેવને, નથી તો કુદેવને, નથી તો સદ્ગુરુને, નથી કુગુરુને, નથી ધર્મને, નથી અધર્મને, નથી ગુણવાનને, નથી નિર્ગુણીને, નથી સત્કૃત્યને, નથી અકૃત્યને, નથી હિતને, નથી અહિતને એ સર્વેને પણ સારી રીતે જોઈ શકતા નથી. /૧૭ll વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી એ જિનધર્મ મહાભ્યના પ્રથમ શ્લોકમાં જિનાગમને ચક્ષુની ઉપમાં આપીને કહ્યું છે કે જિનવચન રૂપી ચક્ષુ જે ભવ્યાત્મા પાસે નથી એ આત્મા સુદેવ અને કુદેવને, સુગુરુ અને કુગુરુને, સુધર્મ અને કુધર્મને, ગુણવાન અને નિર્ગુણીને, સત્કૃત્ય અને અકૃત્યને, હિતકારી અને અહિતકારી કાર્યોને નિપુણ બુદ્ધિપૂર્વક એટલે સુક્ષ્મતાથી જોઈ
11.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકતો નથી. એ આત્મા દેવગુરુ આદિમાં “સુ” અને “કુના ભેદ ન માનીને સર્વને એકસમાન માનીને વર્તતો હોય છે. તેના માટે ગોળ અને ખોળ, અમૃત અને વિષ એકસમાન હોય છે. એવા આત્માઓ પોતાનું અહિત કરે છે. એમ ગ્રન્થકારશ્રીએ સ્પષ્ટ કહીને આ વાત પણ કહી દીધી કે પ્રત્યેક આત્મએ જિનાગમ રૂપી ચક્ષુથી જ પ્રત્યેક પદાર્થને જોવો. અને આ વાત “આગમચખ્ખસાહુ’ એવા આગમોક્ત વચનની જ આવૃત્તિ છે. આગમોમાં લખ્યું છે કે સાધુ આગમરૂપી આંખવાળો હોય છે. I/૧૭ll. જે આત્માએ જિનવાણીનું શ્રવણ કર્યું નથી તેને ઉપાલંભ આપતા કહે છે કે –
છંદ્ર - શાર્દૂલવિક્રીડિતવૃત્ત मानुष्यं विफलं वदन्ति हृदयं व्यर्थं वृथाश्रोत्रयो
निर्माणं गुणदोषभेदकलनां तेषामसंभाविनीम्। दुर्वारं नरकान्धकूपपतनं मुक्तिं बुधा दुर्लभां,
सार्वज्ञः समयो दयारसमयो येषां न कर्णातिथिः ॥१८॥ अन्वय : दयारसमयः सार्वज्ञः समयः येषां कर्णातिथिः न बुधाः तेषां मानुष्यं विफलं वदन्ति, (अस्य च) हृदयं व्यर्थं श्रोत्रयोर्निर्माणं वृथा, (एतेषां) गुणदोष
भेदकलनाम् असंभाविनीम्, नरकान्धकूपपतनं दुर्वार, मुक्तिं दुर्लभाम्। શબ્દાર્થ : (વચાર સમય:) દયારસથી એકમેક (સાર્વજ્ઞસર્વજ્ઞ ભગવંતનો (સમય:) ઉપદેશ (ચેષાં) જેઓના ( તિથિ ન) કર્ણપટલ પર આવ્યો નથી. (વૃધા) પંડિતલોગ જ્ઞાની મહાત્મા (તેષા) તેવા આત્માઓનો (મનુષ્ય) માનવભવ (
વિન) નિલ (વક્તિ) કહે છે (અને એમના) (ચં) હૃદયને ચિત્તને (વ્યર્થ) નકામું કહે છે (શ્રોત્રયોર્નિર્મા) કર્ણોનું નિર્માણ એમને કાનોની પ્રાપ્તિ (વૃથા) વ્યર્થ છે. નકામી છે. (એઓમાં) (ગુખાવોપમેશતનામું) ગુણ અને દોષોના નિરૂપણની વ્યવસ્થા ( સંમાવિનીમ) અસંભવિત જ છે. એઓનું (નરજાWપપતન) નરકરૂપી અશ્વારા કૂવામાં પડવાનું (દુર્વા) દૂર કરી શકાય એમ નથી. વધારે તો શું એઓને (મુ#િ) મોક્ષ પણ (કુર્તમામ) દુષ્પાપ્ય છે..૧૮ ભાવાર્થ: દયારસથી એકમેક જિનેશ્વર ભગવંતનો ઉપદેશ જે માનવોના કાનોમાં પડ્યો નથી તેઓનો માનવભવ જ્ઞાની પુરુષો વ્યર્થ કહે છે તેમને હૃદયથી કાંઈ લાભ નથી. તેઓને કાનની પ્રાપ્તિ કાંઈ કામની નથી, એમનામાં ગુણ અને દોષના વિભાજનની શક્તિ હોઈ શકતી નથી એમનું નરકરૂપ અશ્વારા કૂવામાં પડવાનું કોઈ રોકી શકે એમ નથી. અને એઓને મુક્તિની પ્રાપ્તિ પણ દુષ્માપ્ય છે, દુર્લભ છે. .૧૮ વિવેચનઃ જિનધર્મની મહત્તા દર્શક બીજા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી જિનવાણી શ્રવણ વગરના જીવનને નિરર્થક દર્શાવતાં થકાં કહે છે જે આત્માએ કરૂણારસથી એકમેક બનેલા તીર્થંકર ભગવંતનો દયામય ઉપદેશ સાભળ્યો નથી. તે આત્માના માનવભવને જ્ઞાનિયો નિરર્થક કહે છે કારણ કે માનવભવનું પ્રથમ કાર્ય છે. જિનવાણીનું શ્રવણ કરવું અને તે તે આત્મા
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતો નથી તેથી તે આત્માનો માનવભવ નિષ્ફલ છે. તેને મળેલું હૃદય પણ કાંઈ કામનું નથી કારણ કે હૃદયમાં દયાનો અંકુરો જિનવાણીના શ્રવણ સિવાય પ્રગટવાનો નથી. તેમજ તેને મળેલા કાન નકામા છે. જે કાન અમૃતમય જિનવાણી ન સાંભળે અને વિષમય બીજા વચનો સાંભળે તો તે કાન શું કામના? અને પોતાના જીવનમાં ઉતારવા જેવા ગુણો અને જીવનમાંથી દૂર કરવા જેવા દોષોનું વિભાગીકરણ કરવાનું કાર્ય એના માટે અસંભવિત છે કારણ કે આ બાબતનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ જિનવાણી સાંભળવાથી જ મળે છે. અને ગુણદોષોના વિભાગીકરણ વગરનું જીવન અનાચારોના સેવનથી યુક્ત થવાથી તે આત્માનું નરક રૂપી અંધારા કુવામાં પડવાનું સહજ છે તેને દૂર કરવા માટે તે અસમર્થ છે. અને વધારે તો શું કહેવાય તેના માટે મુક્તિનું સુખ દુષ્પાપ્ય છે, દુર્લભ છે../૧૮
જિનવાણીના શ્રવણ વગરનું જીવન આવી રીતે નિલ બતાવીને જે આત્માઓ જિનદર્શનને બીજા દર્શનોની જેમ સરખાવે છે તેઓને ઉદેશીને ત્રીજા શ્લોકમાં કહે છે કે
છંદ્ર – શાર્દૂતવિક્રીડિતવૃત્ત पीयूषं विषवज्जलं ज्वलनवत्तेज्स्तमस्तोमव
___मित्रंशात्रववत्स्रजं भुजङ्गवच्चिन्तामणिं लोष्ठवत् । ज्योत्सनां ग्रीष्मजधर्मवत् स मनुते कारुण्यपण्यापणं,
जैनेन्द्रमतमन्यदर्शनसमं योदुर्मतिर्मन्यते ॥१९॥ . अन्वय : यः दुर्मतिः कारूण्यापणं जैनेन्द्रं मतम् अन्य दर्शनसमं मन्यते सः पीयूषं विषवत् जलं ज्वलनवत् तेजः तमस्तोमवत् मित्रं शात्रववत् स्रजं भुजङ्गवत् चिन्तामणिं लोष्ठवत् ज्योत्स्नां ग्रीष्मधर्मवत् मनुते। શબ્દાર્થ : (યઃ દુર્મતિઃ) જે દુર્મતિ મૂર્ખ (ારુષપષ્યાપvi) દયાની દુકાનની જેમ (નૈનેન્દ્ર મતમ્) જિનેશ્વરના ધર્મને (કન્યન સમું) બીજા ધર્મોની સમાન (અન્ય) માને છે (મનાવે છે) (સઃ) તે મૂર્ખ (પીયૂષ) અમૃતને (વિષવત) ઝેર સરખું (વિષ સમાન) () જલને (ખ્યત્તનવ) આગ જેવું તેન:) પ્રકાશને (તમસ્તોમવત) અંધકારના સરખું (મિત્ર) મિત્રને (શાત્રવવતું) શત્રુ સરખો (સન) ફૂલોના હારને (મુનવ) સર્પ જેવો (વિન્તામ) ચિન્તામણિરત્નને (તોષ્ઠવત) પત્થરના ટુકડા જેવો (અને) (ચોનાં) ચંદ્રમાની નિર્મલ કાંતિને (ગ્રીષ્મનધર્મવત) ઉનાળાની ઋતુમાં ધૂપ જેવી (મનુને) માને છે. ૧૯ ભાવાર્થ : જે મૂર્ખ દયાની દુકાન જેવા જિનદેવપ્રરૂપિત ધર્મને બીજા ધર્મની સાથે સરખાવે છે (બીજા ધર્મોની સમાન છે એમ માને છે-મનાવે છે) તે મૂર્ખ માણસ અમૃતને વિશ્વના જેવું, જલને અગ્નિ જેવું, પ્રકાશને અંધકાર તુલ્ય, હિતૈષીને શત્રુ સમાન, પુષ્પહારને સર્પની જેવો, ચિંતામણિરત્નને પત્થરના ટુકડા જેવો અને ચંદ્રમાની નિર્મલ કાંતિને ઉનાળાના ધૂમતડકા જેવો માને છે. I૧૯ll
19.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચનઃ આ ત્રીજા શ્લોકમાં જિનધર્મને બીજા ધર્મોની સાથે સરખાવનારાઓને દૃષ્ટાંતો દાખલાઓ દ્વારા કહ્યું છે કે તમે જે કરી રહ્યા છો તે કેટલું યોગ્ય છે તેના ઉપર પાછો વિચાર કરજો. જે લોકો કરૂણાપ્રધાન કેવલિ પ્રરૂપિત ધર્મને અન્ય ધર્મોની હરોળમાં મૂકે છે. તેઓ આ વિચાર જ કરતા નથી કે યજ્ઞમાં પશુને હોમવામાં ધર્મ માનનારની અહિંસા અહિંસાના ઘરની જ નથી એવા ધર્મોની હરોળમાં જિનધર્મને મૂકીને તો તેઓ અમૃતને વિષ, જલને અગ્નિ, મિત્રને શત્ર, પુષ્પહારને સર્પ, ચિંતામણિને પત્થર અને ચન્દ્રમાંની શીતળતાને ધૂમતડકા જેવો માનનારના જેવા મૂર્ખ માણસોમાં પોતાનો નંબર લગાડે છે. જે અમૃત જેવો ધર્મ છે તેને બીજા ધર્મોની હરોળમાં મૂકવો એ પોતાની મૂર્ખાઈનું પ્રદર્શન જ છે. અમૃતનું અમૃતપણું એને વિષની હરોળમાં મૂકવાથી જતું નથી પણ પોતાની મૂર્ખતા પ્રકટ થાય છે એમ માનીને આ પ્રવૃત્તિથી દૂર રહેવું.
વર્તમાન કાળમાં ઘણાં કહેવાતા ધર્મિઓને પ્રચારનું ભુત વળગેલું છે તે પ્રચારના મોહમાં જિનધર્મને બીજા ધર્મોની સાથે સરખાવે છે અને આ જૈન ધર્મ જે વિશ્વમાં પ્રથમ નંબરે છે તેને વિશ્વમાં આઠમો ધર્મ બન્યો એમ ગર્વપૂર્વક બોલે છે, લખે છે તે વાસ્તવમાં સ્વપરનું અહિત જ કરે છે એ નિશ્ચિત છે. ૧૯
ગ્રન્થકારશ્રી ચોથા શ્લોકમાં ધર્મની અમાપ શક્તિનું અને ધર્માચરણના ફળનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કરીને સાધકોની શ્રદ્ધાને સુદૃઢ બનાવે છે.
છંદ્ર - શાહ્નવિક્રીડિતવૃત્ત धर्मजागरयत्यघं विघटयत्युत्थापयत्युत्पथं, .
_ भिन्ते मत्सरमुच्छिनत्ति कुनयं मनाति मिथ्यामतिम् । वैराग्यं वितनोति पुष्यति कृपां मुष्णाति तृष्णां च य
तज्जैनं मतमर्चति प्रथयति ध्यायत्यधीते कृती ॥२०॥ अन्वय : कृती यत् जैनं मतम् अर्चति प्रथयति ध्यायति अधीते तत् धर्मम् जागरयति, अघं च विघटयति, उत्पथं उत्थापयति मत्सरं भिन्ते कुनयं उच्छिनत्ति मिथ्यामतिम् मथ्नाति वैराग्यं वितनोति कृपां पुष्यति तृष्णां मुष्णाति। શબ્દાર્થ (તી) વિદ્વાન પુરુષ (યત) જે નિનમતમ્) જિન ધર્મની (અર્વતિ) પૂજા કરે છે (પ્રથતિ) તેની પ્રશંસા કરે છે. (ધ્યાતિ) તેનું ધ્યાન કરે છે. (મધીતે) જિનાગમનું અધ્યયન કરે છે. (તત) તે જિનધર્મ (ધર્મમ) માનવ ધર્મને માનવ ભવના કર્તવ્યોને (નારિયતિ) જાગૃત કરે છે (કાં) પાપનો (વિપતિ) નાશ કરે છે (ઉત્પથં) ઉન્માર્ગનું (સ્થાપતિ) ઉત્થાપન કરે છે (મત્સર) ઈષ્યને (મિત્તે) દૂર કરે છે તેનાં) અન્યાયને (જીિનત્તિ) ઉખેડીને ફેંકી દે છે. (મિથ્યાતિ) મિથ્થાબુદ્ધિનું (મથ્યાતિ) મંથન કરીને નાશ કરે છે. (વૈરાચં) વૈરાગ્ય ભાવનાનો (વિનોતિ) વિસ્તાર કરે છે. (પ) કરુણાંને (પુષ્યતિ) પુષ્ટ કરે છે. (અને) (તૃMI) માનસિક મૃગતૃષ્ણાની (મુwiાતિ) ચોરી કરે છે,
20
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૂર કરે છે. રા . ભાવાર્થ જે વિદ્વાન જિનધર્મની પૂજા કરે છે, પ્રશંસા કરે છે, તેનું ધ્યાન કરે છે અને તેનું અધ્યયન કરે છે તે જિનધર્મ માનવના માનવધર્મને ઉજાગર કરે છે, પાપનો નાશ કરે છે, ઉન્માર્ગનું ઉત્થાપન કરે છે, ઈર્ષ્યાને દૂર કરે છે, અન્યાયને ઉખેડીને ફેંકી દે છે (અસત્ય) મિથ્યાત્વની બુદ્ધિનું મંથન કરીને એનો નાશ કરે છે, વૈરાગ્ય ભાવમાં વધારો કરે છે, કરુણાની પુષ્ટી કરે છે અને માનસિક તૃષ્ણાની તો ચોરી જ કરી દે છે એને દૂર કરી દે છે.
વિવેચનઃ વિદ્વાન પુરુષો દ્વારા પૂજિત, પ્રશસિત, ધ્યાયિત અને અધિત જિનધર્મ માનવામાં રહેલા માનવધર્મને જાગૃત કરે છે. અર્થાત્ માનવજીવનના કર્તવ્યોમાં મોક્ષ પુરુષાર્થ સર્વશ્રેષ્ઠ પુરુષાર્થ છે એનું જ્ઞાન કરાવીને એને જાગૃત કરે છે. જિનધર્મ સર્વ પાપોનો નાશ કરે છે. ઉન્માર્ગનું ઉત્થાન કરે છે, અર્થાત્ જીવોને સતર્ એમના ઉત્થાનનો સન્માર્ગ જ દર્શાવે છે. ઉન્માર્ગે ચાલનારાઓને ઉન્માર્ગની ભયંકરતા સમજાવે છે જેથી તેઓ ઉન્માર્ગથી સન્માર્ગમાં આવી જાય છે. ઈર્ષ્યાને દૂર કરે છે. જિનધર્મ સર્વે જીવોને પોતાના જેવા માનવાનું કહે છે જેથી કોઈ જીવ પર ઈર્ષ્યા આવે જ નહીં, અન્યાયને ઉખેડીને ફેંકી દે છે. ન્યાયમાર્ગની નીંવ પર ટકી રહેલો જિનધર્મ અન્યાયની જડને જ ઉખેડીને ફેંકી દે છે. કારણ કે જિનધર્મ લોભ અને પરિગ્રહ સંજ્ઞાને પાપનું મૂળ કારણ સમજાવે છે. અને એ બેની પુષ્ટિ માટે જ અન્યાય માર્ગ છે એ બેને જ ઉખેડીને ફેંકી દેવાનો ઉદ્ઘોષ કરનાર જિનધર્મ જ છે તેથી તે અન્યાયને ઉખેડીને ફેંકી દેનારો કહેવામાં આવ્યો છે. મિથ્યાત્વ બુદ્ધિનું મંથન કરીને નાશ કરે છે. અર્થાત મિથ્યાત્વ ગ્રંથીના ભેદનની વાત જિનધર્મે જ કરી છે. બીજે કયાંય આવી વાત જ નથી. તેથી તેને (મિથ્યાત્વને) મંથન કરીને નષ્ટ કરવાનું કહ્યું છે. જિનધર્મ જ વીતરાગતાની વાત કરે છે. તેથી તે ધર્મ વિરાગભાવ વૈરાગ્યભાવનો વિસ્તાર કરાવનાર છે. જિનધર્મ જેવી કરુણા બીજે શોધી જડે એમ જ નથી. સુક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જીવની પણ વિરાધનાથી બચવાનું કહીને જિનધર્મે કરુણાની પુષ્ટી કરી છે. અને આત્મામાં માનસિક તૃષ્ણાને રહેવા જ ન દેનાર જિનધર્મ વાસ્તવમાં માનસિક તૃષ્ણાની ચોરી કરનાર જ છે.રા
એ પ્રમાણે ચાર શ્લોકમાં જિનધર્મની મહત્તાનું સંક્ષેપમાં સ્વરૂપ દર્શાવીને એ જિનધર્મને આચરણામાં મૂકનાર જે સંઘ તે સંઘ કેવો હોય, તે સંઘની પૂજાથી શું મળે ઈત્યાદિ વાતો ગ્રન્થકારશ્રીએ આગળના શ્લોકમાં કહી છે.
સંઘ પ્રકરણમ્
છંદ્ર - શાર્દુત્વવિક્રીતિવૃત્ત रत्नानामिवरोहणक्षितिधरः खं तारकाणामिव,
स्वर्गः कल्पमहीरुहामिव सरः प.हाणामिव;
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाथोधिः पयसामिवेन्दुमहसां स्थानं गुणानामसा,
वित्यालोच्य विरच्यतां भगवतः संघस्य पूजाविधिः ॥२१॥ अन्वय ः रत्नानां रोहणक्षितिधरः इव, तारकाणां खं इव, कल्पमहीरुहां स्वर्ग इव, पङ्केरुहाणाम् सर इव, इन्दुमहसां पयसां पाथोधिः इव असौ गुणानां स्थानम् इति आलोच्य भगवतः सङ्घस्य पूजाविधिः विरच्यताम् ।
શબ્દાર્થ : (રજ્જ્ઞાનાં) અમુલ્ય રત્નોને ઉત્પન્ન કરનાર (રોહક્ષિતિધરઃ) રોહણાચલ નામના પર્વત (વ) જેવો (તારાળાં) તારાઓ માટે (ઘું ફ્લ) આકાશ જેવો (લ્પમહીરહાં) કલ્પવૃક્ષો માટે (સ્વર્ગઃ ડ્વ) સ્વર્ગ જેવો (પ′′જ્ઞાામ્) કમલો માટે (સર:ડ્વ) સરોવર જેવો, (ફન્નુનહતાં) ચંદ્રમાં સરખા ઉજ્વલ (પયસાં) જલ માટે (પાથોધિઃ) સમુદ્ર જેવો (અસૌ) આ શ્રી સહ્ય (મુળાનાં) સર્વે ગુણોનું (સ્થાન) જન્મસ્થાન છે. (કૃતિ) એમ (આતો—) વિચારીને (માવતઃ) ભગવત્સ્વરૂપ (સદ્ધસ્ય) શ્રીસંઘની (પૂવિધિઃ) પૂજનવિધિ (વિરત્ત્વતાં) કરજો. I॥૨૧॥
ભાવાર્થ : અમૂલ્ય રત્નોને ઉત્પન્ન કરનાર રોહણાચલ પર્વત જેવો, તારાઓ માટે આકાશ સમાન, કલ્પવૃક્ષો માટે સ્વર્ગ સમાન, કમલો માટે સરોવર સમાન, ચન્દ્રમાં જેવા ઉજ્જવલ જલ માટે સમુદ્ર સમાન આ શ્રીસંઘ સર્વે ગુણોનું જન્મ સ્થાન છે એવો વિચાર કરીને આ શ્રીસંઘની પૂજાવિધિ કરવી. ।।૨૧।।
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી સંઘ સ્તુતિના પ્રથમ શ્લોકમાં સંઘ કોના જેવો છે તે દર્શાવે છે. જેમ રોહણાચલ પર્વત અમૂલ્ય રત્નોને ઉત્પન્ન કરે છે તેમ આ શ્રીસંઘ, તીર્થંકર, ગણધર, પૂર્વધર, યુગપ્રધાન, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સુસાધુ જેવા ન૨૨ત્નોને ઉત્પન્ન કરે છે. આકાશ તારાઓને ઉત્પન્ન કરે છે, સરોવર કમળોને ઉત્પન્ન કરે છે અને સમુદ્ર ચંદ્રમા જેવા ઉજ્જવલ જલને ઉત્પન્ન કરે છે એમ શ્રીસંઘ સર્વે ગુણોનું જન્મ સ્થાન છે. અર્થાત્ જગતમાં જેટલાં પણ ગુણો છે તે સર્વ ગુણો સંઘથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. ચતુર્વિધ સંઘ છે તો જ ગુણો છે. ચતુર્વિધસંઘ નથી તો ગુણો પણ નથી. એમ સારી રીતે વિચાર કરીને ભગવત્સ્વરૂપ સાક્ષાત્ તીર્થંકરની સમાન આ શ્રીસંઘની પૂજા ભક્તિ કરવી જોઈએ.
આ શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ સંઘને ભગવતઃ શબ્દથી સંબોધિને સંઘની મહત્તાનું સ્પષ્ટીકરણ કરી દીધું છે. એ સંઘ જિનાજ્ઞાનુસાર આચરણા કરનાર જ હોય. જે જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનાર હોય તેને તો શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ હાડકાનો માળો કહી દીધો છે. તેથી જે તે નામધારી સંઘની પૂજા ભક્તિનું વિધાન જિનશાસનમાં નથી એ પણ સમજી લેવું.
112911
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त यः संसारनिरासलालसमतिर्मुक्त्यर्थमुत्तिष्ठते,
यं तीर्थं कथयन्ति पावनतया ये नास्ति नान्यः समः ।
22
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्मै तीर्थपतिर्नमस्यति सतां यस्माच्छुभं जायते,
स्फूर्तिर्यस्य परावसन्ति च गुणा यस्मिन् स सङ्घोडर्च्यताम्॥२२॥ अन्वय : यः संसारनिरासलालसमतिः मुक्त्यर्थम् उत्तिष्ठते यं पावनतया तीर्थं कथयन्ति येन समः अन्यः न अस्ति (एवं) अस्मै स्वयं तीर्थपतिः नमस्यति यस्मात् सतां शुभं जायते यस्य परा स्फूर्तिः यस्मिन् गुणाः वसन्ति सः सङ्घः अर्च्यताम्। શબ્દાર્થ: (૧) જે શ્રીસંઘ (સંસાનિરીસના7સમતિ ) (સન) સંસાર છોડવાની તીવ્ર ઈચ્છાવાળો થઈને (મુર્રાર્થમ) મોક્ષ મેળવવા માટે (ત્તિઝ) પ્રયત્ન કરે છે. (અને ભવ્યાત્માઓ) (4) જેને (પાવનતયા) અત્યંત પવિત્ર હોવાથી (તીર્થ) તીર્થસ્વરૂપ ( ક્તિ) કહે છે (તથા) (યે સમ) જેની સમાન (આ સંસારમાં) (અન્ય) બીજો કોઈ સંઘ (ના અતિ) નથી. (અને) (૩) જેને (સ્વયં) (તીર્થપતિ ) તીર્થકર ભગવંત (નમસ્યતિ) નમસ્કાર કરે છે અને) (સ્માત) જેનાથી (સતાં) સપુરુષોનું (રામ) કલ્યાણ (નાયતે) થાય છે. (અ) () જેની (પરા) અતિઉત્તમ (ર્તિ) મહિમા છે (અને) (સ્મિન) જે શ્રીસંઘમાં (ગુરુ) અનેક ગુણ (વસતિ) નિવાસ કરે છે (સઃ સક્ક:) તે સંઘની તમે (૩મર્ચતામ) પૂજા કરો. રરા ભાવાર્થ જે શ્રીસંઘ સંસાર છોડવાની તીવ્ર ઈચ્છાવાળો થઈને મોક્ષ મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે છે (ભવ્યાત્માઓ) જેને અત્યંત પવિત્ર હોવાથી તીર્થ સ્વરૂપ કહે છે, જેની સમાન આ સંસારમાં બીજો કોઈ સંઘ નથી અને જેને તીર્થકર ભગવંત પોતે નમસ્કાર કરે છે અને જેનાથી સસ્તુરુષોનું કલ્યાણ થાય છે અને જેની અતિ ઉત્તમ મહિમા છે અને જે શ્રીસંઘમાં અનેક ગુણો રહેલાં છે તે શ્રીસંઘની તમે પૂજાભક્તિ કરો. ૨૨ વિવેચનઃ આ બીજા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે જેને સંસાર છોડવાની તીવ્ર લાલસા હોય અને મોક્ષ મેળવવા માટે પૂર્ણ પ્રયત્ન કરતા હોય એવા વ્યક્તિઓનો સમુદાય તે શ્રીસંઘ, અર્થાત્ ચતુર્વિધ સંઘમાં તે જ વ્યક્તિનો સમાવેશ થાય કે જે સંસાર છોડવા જેવો, દીક્ષા લેવા જેવી અને મોક્ષ મેળવવા જેવો માનતો હોય, એ ભાવના સિવાય સંઘમાં સમાવેશ થઈ શકતો નથી. એવો શ્રીસંઘ અત્યંત પવિત્ર હોવાથી એ તીર્થસ્વરૂપ કહેવાય છે. એવા સંઘની બરાબરીમાં બીજો કોઈ સંઘ આવી શકે નહીં. જ્યાં જિન ધર્મને માનનારા પણ જો સંસારને છોડવા જેવો ન માને, દીક્ષા લેવા જેવી અને મોક્ષ મેળવવા જેવો ન માને એમના સમુદાયને પણ સંઘ ન કહ્યો તો બીજાઓની તો વાત જ ક્યાં? એવા શ્રીસંઘની મહત્તા પ્રત્યેક ભવ્યાત્માના હૃદયમાં બેસાડવા માટે તીર્થકરો પોતે “નમો તીસ્સ' કહીને તીર્થને નમસ્કાર કરીને જ સમવસરણમાં બેસે છે. એ તીર્થની સ્થાપનાથી અનેક આત્માઓનું કલ્યાણ થાય છે. એ સંઘની મહિમાં શાસ્ત્રોમાં અત્યુત્તમ સર્વોત્કૃષ્ટ વર્ણવાયેલી છે. અને એવા શ્રીસંઘમાં જગતના સર્વે ગુણોનો સમાવેશ થઈ જ જાય છે. સર્વે ગુણો ત્યાં નિવાસ
23.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરીને રહેલાં છે. ગ્રન્થકારશ્રી વાચક, પાઠક અને શ્રોતા આદિ ભવ્યાત્માઓને કહે છે કે તમે એવા શ્રીસંઘની પૂજા કરો. રર :
એવા શ્રી સંઘની પૂજા કરવાથી શું ફળ મળે છે તે આ ત્રીજા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે.
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त लक्ष्मीस्तं स्वयमभ्युपैतिरभसाकीर्तिस्तमालिङ्गति
प्रीतिस्तं भजते मतिः प्रयतते तं लब्धुमुत्कण्ठया । स्वः श्रीस्तं परिरब्धुमिच्छति मुहुर्मुक्तिस्तमालोकते,
યઃ ગુણરાશિદેનિસનં પવિઃ સેવ રર अन्वय : श्रेयोरुचिः यः गुणराशिकेलिसदनं सङ्घ सेवते तं लक्ष्मीः स्वयं अभ्युपैति कीर्तिः तं रभसा आलिङ्गति प्रीतिः तं भजते मतिः तं लब्धं उत्कण्ठया प्रयतते स्वः श्रीः तं परिरब्धुं इच्छति मुक्तिः मुहुः तं आलोकते। શબ્દાર્થ (શ્રેયો) સ્વકલ્યાણની ઈચ્છાવાળો () જે માનવ (રાશિનિસન) અનેક ગુણોનું ક્રીડા સ્થાન (સર્ઘ) શ્રીસંઘની (સેવો) સેવા કરે છે (i) તે માનવને (નક્ષ્મી) લક્ષ્મી (સ્વ) પોતે જ (અમ્યુતિ) પ્રાપ્ત થાય છે. સીર્તિ) યશકીર્તિ (i) તેને (રમસી) જોરથી (એની ઇચ્છા ન હોય તો પણ) આલિંગન કરે છે. (પ્રીતિ) દિવ્યપ્રેમ (પોતેજ) (i) તેની પાસે (મન) દૌડીને આવે છે (મતિ) સબુદ્ધિ (
તં બું) તે પુરુષને પ્રાપ્ત કરવા માટે (
૩vયા) ઇચ્છાપૂર્વક પ્રયત) પ્રયત્ન કરે છે. સ્વ. શ્રી ) સ્વર્ગલોકની રાજ્યલક્ષ્મી (ત) તેને (પરિવ્યુ) ભેટવા માટે, મળવા માટે (છતિ) ચાહે છે. (અને) (મુક્તિઃ ) મુક્તિ (મુ) વારંવાર (ત) તેને (માલોતે) જુએ છે. #રડા ભાવાર્થ : પોતાના કલ્યાણને ચાહનારો જે મનુષ્ય અનેક ગુણોના ક્રીડાસ્થાન સમા શ્રીસંઘની સેવા ભક્તિ કરે છે તેના ઘરે લક્ષ્મી પોતે જ આવે છે. યશકીર્તિ તો ચારે બાજુથી જાણે આલિંગન ન કરતી હોય એમ એને મળે છે. ત્રણે જગતનો પ્રેમ દૌડી દૌડીને એની પાસે આવે છે. બુદ્ધિ એ સાધકને મેળવવા માટે ઇચ્છાપૂર્વક પ્રયત્ન કરે છે. સ્વર્ગની રાજ્યલક્ષ્મી તેને મળવા માટે ઇચ્છા કરે છે અને મુક્તિ સ્ત્રી એને વારે વારે જુએ છે. ર૩ વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે જે ભવ્યાત્મા પોતાના હિત માટે અનેક ગુણોના ક્રીડાસ્થાન રૂપ શ્રીસંઘની ત્રણ યોગ ત્રણ કરણથી સેવા કરે છે તે ભવ્યાત્માને લક્ષ્મી મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. લક્ષ્મી જ તેના ઘરે આવે છે. યશ, કીર્તિ, ઇજ્જત, આબરૂ મેળવવા માટે એને કાંઈ જ પુરુષાર્થ કરવો પડતો નથી તે પોતે જ એની ઈચ્છા ન હોય તો પણ એને આલિંગન કરે છે. અર્થાત્ ચારે બાજુ તેની યશકીર્તિ વિસ્તરીત થાય છે. દેવતા આદિ ત્રણે જગતૂના જીવોનો પ્રેમ એને સહજતાથી મળે છે. એ ભવ્યાત્માને સબુદ્ધિ માટે પણ પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી તે પોતે જ ઈચ્છાપૂર્વક તેવા ભવ્યાત્માના હૃદયમાં પ્રગટ
24
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય છે. દેવલોકની રાજ્યલક્ષ્મી એમ ઈચ્છે છે કે એવા ભવ્યાત્માઓ અહીં આવીને મારો ઉપભોગ કરે તો હું ધન્ય બની જાઉં અને મુક્તિ રૂપી સ્ત્રી એ ભવ્યાત્માને વા૨ે–વા૨ે જોઈને એમ વિચારે છે કે અહિં આવીને મારા પૂર્વના અનંતા પતિદેવોમાં આ પણ મળી જાય તો મને આનંદ આવે એ રીતે શ્રીસંઘની પૂજાભક્તિ ક૨ના૨ ભવ્યાત્માને આત્મિક અને ભૌતિક બન્ને પ્રકારના લાભોની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૨૩
તેને વિશેષ સ્પષ્ટ કરતાં થકાં ચોથા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે यद्भक्तेः फलमर्हदादिपदवी मुख्यं कृषेः सस्यबच्चक्रित्वत्रिदशेन्द्रतादितृणवत्प्रासङ्गिकं गीयते, शक्तिं यन्महिमस्तुतौ न दधते वाचोऽपि वाचस्पतेः
सङ्घः सोऽघहरः पुनातु चरणन्यासैः सतां मन्दिरम् ॥२४॥ अन्वय ः कृषे सस्यवत् यद् भक्तेः मुख्यं फलं अर्हत्आदिपदवी चक्रित्वं त्रिदशेन्द्रता तृणवत् प्रासङ्गिकं गीयते ( एवं ) यन्महिमस्तुतौ वाचस्पतेः वाचः अपि शक्तिं न दधते अघहरः सः सङ्घः चरणन्यासैः सतां मन्दिरम् पुनातु।
શબ્દાર્થ : (ઋષેઃ) ખેતી માટે (સસ્યવત્) ધાન્યની જેમ (થવું મહ્તેઃ) જે શ્રીસંઘની ભક્તિનો (મુલ્યે) મુખ્ય (i) લાભ (અર્હત્ આદિ પદવી) તીર્થંકર આદિ દુર્લભ પદની પ્રાપ્તિ કરે છે અને (વૃત્ત્વિ) ચક્રવર્તીપણું અને (ત્રિવશેન્દ્રતા આદિ) ઇન્દ્રપદ આદિ તો (તૃળવતા) ઘાસની જેમ (પ્રાસાિરું) ગૌણ (નીયતે) માનેલું છે. (જ્ઞાનિયોએ કહેલું છે) અને (યજ્ઞહિમસ્તુતૌ) જેના મહિમાની સ્તુતિ કરવામાં (વાવસ્વતે ) દેવ ગુરુ બ્રહસ્પતિની (વાત્તઃ અવિ) વાણી પણ (શક્તિ) શક્તિને (ન વખતે) રાખતી નથી. (અયત્તરઃ) પાપોનો હરણ ક૨ના૨ (સઃ) તે (સહ્યઃ) શ્રીસંઘઃ (વરપન્યાસૈઃ) પોતાના પગ મુકવા વડે (સતાં) સત્પુરુષોના (ઇન્દિરમ્) ઘરોને (પુનાતુ) પવિત્ર કરે છે. ।।૨૪।।
ભાવાર્થ : ખેતી માટે ધાન્યની જેમ શ્રીસંઘની ભક્તિનું મુખ્ય ફળ અરિહંત આદિ દુર્લભ પદવી પ્રાપ્ત થવી તે છે અને ચક્રવર્તીપણું, ઈન્દ્રપણું આદિ તો ઘાસની જેમ ગૌણ ગણાય છે. અને જેના ગુણગાન ગાવા માટે બૃહસ્પતિની વાણી પણ શક્તિને ધારણ કરતી નથી એવો શ્રીસંઘ જે સર્વ પાપનો હરનાર છે તે શ્રીસંઘ પોતાના ચરણોથી સત્પુરુષોના ઘરે આવીને તેમના ઘરોને પવિત્ર કરે. ॥૨૪॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી શ્રીસંઘ મહિમા દર્શક શ્લોકોના ચોથા શ્લોકમાં ખેતીનો દાખલો આપીને કહે છે કે જેમ ખેતીમાં ધાન્યની પ્રાપ્તિ મુખ્ય ફળ છે અને ઘાસ આદિની પ્રાપ્તિ ગૌણ ફળ છે તેમ શ્રીસંઘની ભક્તિનું ફળ તો અરિહંતાદિ પદવી એટલે પાંચ ૫૨મેષ્ઠિમાં સ્થાન મળવું તે છે અને તે ન મળે ત્યાં સુધી ગૌણરૂપે ચક્રવર્તી, ઇન્દ્રપણું દેવ માનવના સુખોની પ્રાપ્તિ થાય છે. એવા ફળ દાતા શ્રીસંઘના ગુણોનું વર્ણન ક૨વામાં કોઈ સમર્થ નથી એ દર્શાવવા માટે લૌકિક વ્યવહારનો દાખલો આપ્યો કે બૃહસ્પતિ જેવા જો વર્ણન ક૨વા
25
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસે તો તેમની પાસે પણ શ્રીસંઘના ગુણોનું વર્ણન કરવાની શક્તિ નથી. જિનાજ્ઞાનું અણિશુદ્ધ પાલન કરનાર એવા શ્રીસંઘને ‘પાપનાશક' બીરૂદ આપીને કહ્યું કે એવો શ્રીસંઘ સપુરુષોના (ભવ્યાત્માઓના ઘરે) ઘરોને પવિત્ર કરે અર્થાત્ ભવ્યાત્માઓએ એવા શ્રીસંઘના પગલાં પોતાના ઘરે કરાવીને પોતાના ઘરને પવિત્ર કરાવવું જોઈએ.
મુખ્યપણે મોક્ષ માટે જ આરાધના કરનાર વ્યક્તિઓનો સમૂહ તે સંઘ અને તે સંઘની પવિત્ર રજ અનેક ભવ્યાત્માઓની પાપ રજને દૂર કરવામાં સહાયક બને છે. જેમ કાંટો કાંટાને કાઢે છે તેમ પાપરજને એમની પવિત્ર રજ દૂર કરી દે છે. એ માટે પ્રત્યેક ભવ્યાત્માએ એવા આરાધક આત્માઓના પગલાં પોતાના ઘરે કરાવીને લાભ લેવો જોઈએ. પણ સબુર! વિચારજો! આ કાળમાં સંઘના નામથી હાડકાંના માળા જેવો સંઘ પણ પૂજાવા લાગ્યો છે તેથી વધારે જાગૃત બનીને સંઘ ભક્તિ કરવાની છે વિશેષ તો જ્ઞાનિયોને રૂબરૂ મળીને સમજવું આવશ્યક છે. ર૪ો.
સંઘના મહાભ્યનું દર્શન કરાવીને સંઘને કરવા યોગ્ય કાર્યોમાં પ્રથમ અહિંસાના મહાભ્યને દર્શાવે છે.
- અહિંસા મહાગ્ગદર્શક
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त क्रीडाभूः सुकृतस्य दुष्कृतरजः संहारवात्याभवो
दन्वन्नौर्व्यसनाग्निमेघपटली संकेतदूती श्रियाम् । निःश्रेणिस्त्रिदिवौकसः प्रियसखी मुक्तेः कुगत्यर्गला
સપુ થિતાં વૈવ ભવતુ વર્તૌરશેઃ પ ોરબી अन्वय : सुकृतस्य क्रीडाभूः दुष्कृतरजः संहारवात्या, भवोदन्वन् नौः व्यसनाग्निमेघपटली श्रियाम् संकेतदूती त्रिदिवौकसः निःश्रेणिः मुक्तेः प्रियसखी कुगत्यर्गला कृपा एवं सत्त्वेषु क्रियतां परैः अशेषैः क्लेशैः भवतु। શબ્દાર્થ (સુવૃતસ્ય) પુણ્યની ( મૂક) ક્રીડાWલી, (
કુતરઃ સંહારવાત્યા) પાપરૂપી રજને ઉડાડવાવાળી આંધી બાવળ (મવોર્વની ) સંસાર રૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતારવા માટે નાવ સમાન. (વ્યસનાનિ પટર્ની) દુઃખ રૂપી દાવાનલને બુઝાવવાવાળી ઘનઘોર ઘટા, (શિયાનું સૌભાગ્યને સંતદૂતી) પ્રાપ્ત કરાવવાવાળી દૂતી, ત્રિવિવીસ ) સ્વર્ગની (નિઃnિ:) નિસરણી, (મુક્તક) મુક્તિની (પ્રિયસરવી) પ્રિયસખી, ત્યતા) દુર્ગતિની આગલ જેવી કૃપા પર્વ) દયા જ (સત્ત્વપુ) પ્રાણિયો પર (ક્રિયતાં) કરો (પરેડ) બીજા ( :) સંપૂર્ણ (ક્લેશઃ) કષ્ટોથી (મવતુ) કાંઈ પણ થવાનું નથી. રિપી ભાવાર્થઃ પુણ્યની ક્રીડાભૂમિ, પાપરૂપી ધૂલને ઉડાડવા માટે આંધી બાવળ સમાન, સંસાર રૂપી સમુદ્ર પાર કરવા માટે નાવ સમાન, દુઃખ રૂપી દાવાનલને બુઝાવવા માટે વર્ષાની ઘનઘોર ઘટા સમાન, સૌભાગ્યને મેળવવા માટે દૂતી સમાન, સ્વર્ગલોકમાં જવા માટે
26
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિસરણી સમાન, મુક્તિની પ્રિય સખી દુર્ગતિ માટે આગલ સમાન એવા દયા રૂપી ધર્મનું પ્રાણિયો પર પાલન કરો. બીજા કષ્ટકારી કાર્યો કરવાથી કાંઈ જ થવાનું નથી. રિપો વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી અહિંસાના મહાત્મયને દર્શાવતા થકાં પ્રથમ શ્લોકમાં પ્રથમ પાદમાં જ એને પુણ્યની ક્રિડાભૂમિ કહીને એની સર્વોત્કૃષ્ટતા સિદ્ધ કરે છે. અહિંસા પાલનથી જ પુણ્ય ઉત્કૃષ્ટ થાય છે. અને અહિંસાનું પાલન પાપરૂપી ધૂલને ઉડાડવા માટે આંધી એટલે ભયંકર પવન સમાન છે કે જેથી પાપ રૂપી રજ દૂર થઈ જાય છે. સંસાર રૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતરવું હોય તેના માટે અહિંસા એ નૌકા સમાન છે તો દુ:ખ રૂપી દાવાનળમાં સપડાયેલા આત્માઓ માટે અહિંસા શ્રાવણ માસની મેઘ ઘટા સમાન છે જેથી દુઃખ રૂપી દાવાનળ શીત થઈ જાય છે. અહિંસાના પાલનથી સૌભાગ્ય મળે છે અને અહિંસા પાલન રૂપી નિસરણી પર ચઢીને જીવાત્મા સ્વર્ગને મેળવે છે. અને અહિંસા તો મુક્તિ સ્ત્રીની પ્રિય સખી છે એમજ અહિંસા દુર્ગતિના દ્વારની આગળ છે કારણ કે અહિંસાનું પાલન કરનાર માટે દુર્ગતિના દ્વારા બંધ થઈ જાય છે. ગ્રીકારશ્રી ભારપૂર્વક કહે છે કે સર્વે જીવો પર દયા કરો. બીજા કષ્ટદાયક અનુષ્ઠાન કરવાનું કોઈ કામ નથી. અહિં એક શંકા થાય છે કે ગુરુમહાત્મદર્શક શ્લોકમાં “ગુરોશાસન” ગુરુ આજ્ઞાપાલનની જ વાત કરી અને અહિં અહિંસાની જ વાત કરી આમ કેમ? આના પ્રત્યુત્તરમાં સમજવાનું કે જિનશાસનમાં એકલી અહિંસાની વાત નથી. જ્યાં જિનશાસનની અહિંસા છે ત્યાં સંયમ અને તપ છે જ અને સંયમ સદ્ગુરુ આજ્ઞા પાલન વગર હોઈ શકે જ નહીં તેથી અહિં અહિંસામાં પણ સદ્ગુરુ આજ્ઞા પૂર્વકની જ અહિંસા સમજવી. //રપી.
- જિનશાસનમાં એકાંતવાદ નથી. જે જે સમયે જે જે કહેવાય છે તે અપેક્ષા ભેદથી કહેવાય છે અને એ માટે સદ્દગુરુ ભગવંતોની નિશ્રામાં જ અધ્યયન કરવાનું વિધાન છે.
ગ્રન્થકારશ્રી અહિંસાના બીજા શ્લોકમાં હિંસાથી ધર્મ થતો નથી એ દર્શાવવા કહે
છે –
छंद - शिखरिणीवृत्त यदि ग्रावा तोये तरति तरणिर्यधुदयति,
प्रतीच्यां सप्तर्चि यदि भजति शैत्यं कथमपि; .. यदि क्ष्मापीठं स्यादुपरि सकलस्यापि जगतः,
प्रसूते सत्त्वानां तदपि न वधः क्यापि सुकृतम् ॥२६॥ अन्वय : ग्रावा यदि तोये तरति तरणिः यदि प्रतिच्यां उदयति कथमपि यदि सप्तर्चिः शैत्यं भजति यदि मापीठं सकलस्य जगतः उपरि स्यात् (परन्तु) तदपि सत्त्वानां वधः क्वापि सुकृतम् न प्रसूते। શબ્દાર્થ (ાવા) પત્થરની શીળા પણ (વિ) કદાચ (તોયે) પાની ઉપર (તતિ) તરી જાય (તર) સુર્ય (હિ) કદાચ (પ્રતીષ્યાં) પશ્ચિમમાં (૩યતિ) ઉદય થઈ જાય (થમાં)
27
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમે તે રીતે (વિ) કદાચ (સર્વ) અગ્નિ પણ (ત્ય) શીતલ (મતિ) થઈ જાય (દ્ધિ સ્માપીઢ) કદાચ પૂરી પૃથ્વી (સતી નાતઃ) સર્વ સંસારના (૩પરિ યાત) ઉપર થઈ જાય (પરન્ત) (તાવ) તો પણ (તસ્વીનાં) પ્રાણીયોનો (વધ:) હિંસા (સ્થાપ) ક્યારે પણ કયાંય પણ (સુકૃતમ્) પુણ્યને (ન પ્રસૂતે) ઉત્પન્ન કરતી નથી. ર૬ . ભાવાર્થ : પત્થરની શીળા પણ કદાચ પાની ઉપર તરી જાય. સૂર્ય કદાચ પશ્ચિમમાં ઉગી જાય. કોઈપણ પ્રકારે કદાચ અગ્નિ ઠંડી થઈ જાય. કદાચ પૃથ્વી મંડલ સર્વ જગતના ઉપર થઈ જાય. તો પણ પ્રાણિયોની હિંસા કયાંય પણ કયારેય પણ પુણ્યને ઉત્પન્ન ન કરી શકે. એનાથી પાપ જ થવાનું. //ર૬ll વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી દાખલા આપીને હિંસામાં ધર્મ નથી જ એમ સમજાવે છે. જો કે પત્થર કદિ તરતો નથી એનો સ્વભાવ ડુબવાનો છે જ પણ કદાચ પત્થરની શીળા પાણી પર તરી જાય. કદાચ સૂર્ય પણ પશ્ચિમમાં ઉદય થઈ જાય. અગ્નિ પણ કદાચ કોઈપણ રીતથી શીતળતાને સેવી લે, ભૂમિ-પૃથ્વી સર્વ જગતના ઉપર થઈ જાય. આ કાર્યો ક્યારેય બન્યા નથી, બનતા નથી અને બનશે નહીં પણ કદાચ આવા કાર્યો બની જાય તો પણ ક્યારેય કોઈ સ્થાન પર જીવહિંસાથી પુણ્યની ઉત્પત્તિ થાય જ નહીં. અર્થાત્ જીવહિંસામાં ધર્મ છે જ નહીં. જ્ઞાનિયોએ જીવહિંસાને અધર્મ જ કહ્યો છે એથી પાપ જ બંધાય છે.ર૬
હજી ત્રીજા શ્લોકમાં પણ હિંસામાં ધર્મ નથી જ એ વાતની પુષ્ટિ કરતા થકા કહે છે કે –
छंद - मालिनीवृत्त स कमलवनमग्नेर्वासरं भास्वदस्ता
दमृतमुरगवक्त्रात् साधुवादं विवादात् । रुगपगममजीर्णाज्जीवितं कालकूटा- .
दभिलषति वधाद्यः प्राणिनां धर्ममिच्छेत् ॥२७॥ अन्वय : यः प्राणिनां वधात् धर्मम् इच्छेत् सः अग्नेः कमलवनं, भास्वदस्तात् वासरं, उरगवक्त्रात् अमृतम्, विवादात् साधुवादं, अजीर्णात् रुगपगमं, कालकूटात्, जीवितं अभिलषति। શબ્દાર્થ ઃ (૧) જે (પ્રાપિનાં) પ્રાણિયોના (વાત) વધથી (ધર્મ) ધર્મને (ઓ) ઈચ્છે છે (સ:) તે (જાણો કે) (ને) અગ્નિમાંથી (7વનમ્) કમલના વનની ઉત્પત્તિને ઈચ્છે છે. (માસ્વવસ્તાત) સૂર્યના અસ્ત થવાના સમયે (વાસ) દિવસની ઉત્પત્તિને ઈચ્છે છે. (૩રવસ્ત્રોત) સર્પના મુખમાંથી (મૃતમ્) અમૃતને ઈચ્છે છે (વિવાવા) લડાઈથી (સાધુવાવું) પ્રશંસાને ઈચ્છે છે (ની) અજીર્ણથી (પરામ) રોગની શાંતિને ઈચ્છે છે અને ( છૂટાતુ) કાલકૂટ નામના ભયંકર વિષથી (નીવિત) જીવિતવ્યને (મrષતિ) ઈચ્છે છે. ર૭ી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ જે જીવો પ્રાણિયોના વધથી ધર્મને ઈચ્છે છે તેઓ જાણે કે અગ્નિમાંથી કમલના વનને, સૂર્યાસ્તથી દિવસને, સર્પના મુખમાંથી અમૃતને, લડાઈથી પ્રશંસાને, અજીર્ણથી રોગશાંતિને અને કાલકૂટ નામના વિષથી જીવિતવ્યની ચાહના કરનારા આત્માઓ જેવા છે. પારકા. વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી હિંસામાં ધર્મ નથી જ એનું વધારે સ્પષ્ટીકરણ કરતા થકાં કહે છે કે- અગ્નિમાંથી કમલવનને ઉગાડવાની, સૂર્યાસ્તના સમયે દિવસના પ્રારંભની, સર્પના મુખથી અમૃત નિકળવાની, કલહ લડાઈ આદિથી પ્રશંસાને, અજીર્ણ દ્વારા રોગોની શાંતિને અને કાલકૂટ નામના વિષને ખાઈને જીવતા રહેવાની ઈચ્છા રાખનારા આત્માઓ મૂર્ખ જ નહીં મહામૂર્ખ કહેવાય તેમ એ કોટીના તે જીવો છે જેઓ પ્રાણિને મારીને ધર્મના ફળની આશા રાખે છે. જિનેશ્વર ભગવંતે કોઈપણ પ્રાણિના વધમાં ધર્મ નથી જ એવું સ્પષ્ટ વિધાન કર્યું છે. ર૭ll
હવે ચોથા શ્લોકમાં અહિંસાનું પાલન કરનારને શું ફળ મળે છે તે સંક્ષેપમાં બતાવે
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त आयुर्दीर्घतरं वपुर्वरतरं गोत्रं गरीयस्तरं,
वित्तं भूरितरं बलं बहुतरं स्वामित्वमुच्चस्तरम्, आरोग्यं विगतान्तरं त्रिजगति श्लाघ्यत्वमल्पेतरं,
संसाराम्बुनिधिं करोति सुतरं चेतः कृपार्टान्तरम् ॥२८॥ अन्वय : कृपार्टान्तरम् चेतः आयुः दीर्घतरं करोति वपुः वरतरं, गोत्रं गरीयस्तरं, वित्तं भूरितरं, बलं बहुतरं, स्वामित्वं उच्चस्तरम् आरोग्यं विगतान्तरं त्रिजगति
अल्पेतरं श्लाघ्यत्वं (करोति) संसाराम्बुनिधिं च सुतरं करोति। શબ્દાર્થ (પાર્કાન્તર૫) કૃપા દયાથી આર્ટ બનેલું (Qતઃ) અંતકરણ (ગાયુ:) આયુષ્યને (વીર્ઘતર) વધારે છે, (વધુ) શરીરને (વરત૬) સુંદર કરે છે (ગોત્ર) ગોત્રને (રીયસ્તર) મહિમાવાળું કરે છે (વિનં) ધનની (મૂરિતાં) વૃદ્ધિ કરે છે (વર્લ્સ) શક્તિને (વડુતર) વધારે છે. (સ્વામિત્વ) સ્વામીપણાને (૩ā સ્તરમ) ઉચ્ચસ્તરમાં કરે છે. (મારોથમ્) આરોગ્યતા ( વિતાન્તર) નિરન્તર રહેવા વાલી કરે છે (ત્રિનાતિ) ત્રણે જગતમાં (મન્વેત૨) અતિશય વધારે પ્રમાણમાં (રાધ્યત્વ) પ્રશંસા કરાવે છે. અને સંસારવુનિર્ધ) સંસાર રૂપી સમુદ્રને (સુતર) સુખેતરાય એવો (રોતિ) કરે છે. ૨૮ ભાવાર્થ: કૃપા (દયા)થી આદ્ર ચિત્ત છે જેનું તે દયા તે મનુષ્યના આયુષ્યને લાંબુ કરે છે. શરીરને સુન્દર કરે છે. ગોત્રને મહિમાવાળો કરે છે. ધનની વૃદ્ધિ કરે છે. શક્તિને વધારે છે, સ્વામીપણાને ઉચ્ચસ્તર પર લઈ જાય છે. આરોગ્યને સદા રહેવાવાળું બનાવે છે. ત્રણે લોકોમાં અત્યંત પ્રશંસાને ફેલાવે છે. અને સંસાર સમુદ્ર સુખ પૂર્વક કરી શકાય એવો કરે
29
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૨૮ વિવેચન : અહિંસા પ્રકરણના અંતિમ શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ દયાથી યુક્ત ચિત્તની શક્તિનું દર્શન કરાવ્યું છે. તેમણે કહ્યું કે – જે વ્યક્તિનું હૃદય દયારસથી ઓતપ્રોત હોય તેનું આયુષ્ય લાંબુ અર્થાત્ તેને સદ્ગતિનું લાંબુ આયુષ્ય મળે છે..એને શરીર સુંદર મળે છે, એને વંશ-ગોત્ર પણ મહિમાવાળું મળે છે. એની પાસે જે ધન હોય એમાં વૃદ્ધિ થાય અને આવનારા ભવોમાં પણ એને ધનવાનોના ઘરે જન્મ મળે છે. એની શક્તિમાં વધારો થાય છે અને આવનારા ભવોમાં એ શક્તિશાળી બને છે. આ ભવમાં એનું માલિકીપણું ઉંચું થાય છે અને આવનાર ભવમાં એ ઉચ્ચકોટીનો સ્વામી બને છે. એનું આરોગ્ય કાયમ જળવાઈ રહે છે. અને આવનાર ભવમાં એ નિરોગી જ રહે છે. આ ભવ અને પરભવમાં એની કીર્તિ ચારે બાજુ ફેલાય છે. અને સંસારને સુખરૂપ તરી જાય એવો બનાવી દે છે. અર્થાત્ બેત્રણ ભવમાં જ એની મુક્તિ થઈ જાય છે. ર૮. અહિંસાનું મહાસ્ય દર્શાવીને હવે સત્યનું મહાત્મ દર્શાવે છે.
સત્ય પ્રકરણમ્ __छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त विश्वासायतनं विपत्तिदलनं देवैः कृताराधनं,
मुक्तेः पथ्यदनं जलाग्निशमनं व्याघोरगस्तम्भनम् । श्रेयः संवननं समृद्धिजननं सौजन्यसञ्जीवनम्
कीर्तेः केलिवनं प्रभावभवनं सत्यं वचः पावनम् ॥२९॥ अन्वय : विश्वासायतनं विपत्तिदलनं देवैः कृताऽऽराधनं मुक्तेः पथि अदनं जलाग्निशमनं व्याघ्रोरगस्तम्भनम् श्रेयः संवननं, समृद्धिजननं सौजन्य सञ्जीवनं कीर्तेः केलिवनं प्रभावभवनं (च) पावनं सत्यं वचः। શબ્દાર્થ (વિશ્વસીયતન) વિશ્વાસનું ઘર, (વિપત્તિનની આપદાને દૂર કરનાર (વેવૈઃ
તારાધન) દેવદ્રારાપણ આરાધિત (મુક્તક) મુક્તિના (થ) માર્ગમાં (1) આહાર (ભાતારૂપ) (નતાનિશમનં) જલ અને અગ્નિનું શમન કરનાર (વ્યાધ્રોતિંમનમ) વ્યાઘ અને સર્પનું સ્તંભન કરનાર (શ્રેયઃ સંવનનું) કલ્યાણને વશ કરનાર સમૃદ્ધિનનનં) સૌભાગ્યને ઉત્પન્ન કરનાર (સૌનન્ય સબ્બીવન) સજ્જનતાને જીવાડનાર (કીર્તે) કીર્તિને (તિવન) ક્રીડા કરવા માટે ઉદ્યાન સમાન અને પ્રભાવમવન) પ્રભાવનું ઘર (સર્વોત્કૃષ્ટ) (પોવનં) પવિત્ર એક (સત્યં વેવ) સત્યવચન છે. ર૯. ભાવાર્થઃ વિશ્વાસનું ઘર, આપદાને મટાડનાર (દૂર કરનાર) દેવો દ્વારા પણ આરાધિત, મુક્તિ માર્ગમાં પાથેય સમાન, જલ અને અગ્નિ આદિ ઉપદ્રવોનું શમન કરનાર, વ્યાઘ અને સર્પ જેવા હિંસક પ્રાણીને ખંભિત કરનાર, કલ્યાણને વશ કરનાર, સૌભાગ્યને ઉત્પન્ન કરનાર, સજ્જનતામાં પ્રાણ પૂરનાર, કીર્તિનું ક્રીડાઉદ્યાન, અને મહિમાનું ઘર એવું
30
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પવિત્ર સત્યવચન છે. ૨૯॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી સત્યવચનની વ્યાખ્યામાં સત્યવચનની મહત્તા પ્રથમ શ્લોકમાં દર્શાવતા કહે છે કે આ સત્ય વચન બોલનાર આત્મા પ્રત્યેકને વિશ્વાસનું ઘર બને છે. એના પર પ્રત્યેક જીવાત્મા પૂર્ણ વિશ્વાસ મુકે છે. એને વિપત્તિઓ વિડંબિત કરી શકતી નથી. કદાચ પૂર્વકૃત કર્મયોગે આપદાઓ આવી જાય તો એ અતિશીઘ્ર દૂર થઈ જાય છે. એ સમયે એ આર્ત્ત, રૌદ્ર ધ્યાનમાં આવતો નથી. એ આત્માને સત્યવચન મુક્તિમાર્ગમાં મોટું સબળ (ભાત) બને છે. એના પર જો જલ અને અગ્નિ આદિના ઉપસર્ગો થાય તો તે શાંત થઈ જાય છે. વાઘ અને સર્પાદિ જો ઉપદ્રવ કરે તો તે જ સ્તંભિત થઈ જાય છે. આત્મ કલ્યાણ તો એના હાથમાં જ છે. એને વશ થઈ ગયું છે. એનું સૌભાગ્ય નામ કર્મ એવું બંધાઈને ઉદયમાં આવે છે કે એની પાસે લક્ષ્મી ઈજ્જત આબરૂ સર્વે આપોઆપ મળતી જ જાય છે. એનાથી સજ્જનતા ક્યારેય દૂર થાય જ નહીં. સતત જીવંતરૂપે દેખાય છે. કીર્તિના માટે તો તે પોતે ઉદ્યાન બની જાય છે. કે જેથી એની ચારે બાજુ કીર્તિ ફરતી જ રહે છે. એ આત્મા મહિમાનું ઘર જ બની જાય છે. લોકો એના ગુણગાન કરતાં થાકતાં જ નથી એવી રીતે સત્યવચન એક અતિપવિત્ર અનુષ્ઠાન છે. ।।૨૯।।
હવે બીજા શ્લોકમાં અસત્યભાષાથી થતાં નુકશાનો દર્શાવે છે. छंद - शिखरिणीवृत्त
–
यशो यस्माद्भस्मीभवति वनवनेरिववनं,
निदानं दुःखानां यदवनिरुहाणां जलमिव ।
न यत्र स्याच्छायाऽऽतप इव तपः संयमकथा,
कथञ्चित्तन्मिथ्यावचनमभिधत्ते न मतिमान् ॥३०॥
अन्वय ः वनवह्नेः इव वनं भस्मीभवति यस्मात् यशः यत् अवनिरुहाणां जलं इव दुःखानां निदानं यत्र आतपे छाया इव तपः संयमकथा न स्यात् तत् मिथ्यावचनम् मतिमान् कथञ्चित् न अभिधत्ते ।
શબ્દાર્થ : (વનવહેઃ) દાવાનલથી (વ) જેમ (વનં) જંગલ (મમ્મીમતિ) રાખ થઈ જાય છે (તેમજ) (યસ્માત્) જે અસત્ય વચન છે તેથી (યશઃ) કીર્તિનો નાશ થાય છે. (અને) (યત્) જે અસત્યવચન (અનિહાળાં) વૃક્ષોના માટે (નાં વ) જલની જેમ (દુઃલ્લાનાં) દુઃખોનું (નિવાન) મુખ્ય કારણ છે અને (યંત્ર) જ્યાં (આંતપે) તડકામાં (છાયા રૂવ) છાયાની જેમ (તપઃ સંયમ થા) તપશ્ચર્યા અને સંયમપાલનની વાત (ન યાત્) નથી. એવા (યત્) તે (મિથ્યાવજ્ઞનમ્) અસત્ય વચનને (મતિમાન) બુદ્ધિમાન્ મનુષ્ય (થશ્ચિત) ક્યારેય કોઈને પણ (ન અમિત્તે) કહેતા નથી. ૩૦
ભાવાર્થ : જેમ દાવાનલથી જંગલો ભસ્મ થાય છે તેમ અસત્ય વચન બોલનારની કીર્તિનો નાશ થાય છે. જેમ વૃક્ષોના માટે અતિ જલ દુઃખનું કારણ બને છે તેમ અસત્યવચન દુઃખનું
31
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ બને છે. તડકામાં છાયા રહી શકતી નથી તેમ અસત્ય ભાષામાં તપ અને સંયમની વાત રહેતી નથી. એથી બુદ્ધિમાન્ ભવ્યાત્મા અસત્યવચન કોઈને પણ કહેતો નથી.i૩ ll વિવેચન : અસત્ય વચન બોલનારને ઉપદેશ આપતા અને અસત્ય વચનથી થનારા નુકશાનોનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કરતા થકાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે – જે આત્મા અસત્યવચન બોલે છે તેની કીર્તિ દાવાનલથી જંગલોની જેમ રાખમાં પલટાય છે. અર્થાત્ હવે એના ગુણગાન કોઈ કરે નહીં અને વૃક્ષોને જલ વધારે પ્રમાણમાં આવે તો એમને દુઃખનું કારણ થાય છે એમ એ અસત્યવચન રૂપી જલ આત્મા માટે અતિ દુ:ખનું કારણ બને છે. તડકામાં છાયા રહે જ નહીં તેમ અસત્ય વચન બોલનારમાં તપ સંયમ રહી શકતા નથી. અસત્ય બોલનાર કદાચ તપ કરતો, સંયમ પાલન કરતો દેખાય તો તે પણ આત્મવંચના અને જલમાં થલની અને થલમાં જલની ભ્રમણાની જેમ છે. અને એથી જ બુદ્ધિમાન ભવ્યાત્માઓ કદી પણ અસત્ય વચન બોલે નહીં. આવી નુકશાનીનો વ્યાપાર કોણ કરે! I૩૦I હવે ત્રીજા શ્લોકમાં પણ અસત્ય વચનના પરિણામોને જ બતાવે છે.
છંદ્ર – વંશસ્થવૃત્ત. असत्यमप्रत्ययमूलकारणं,
कुवासनासद्मसमृद्धिवारणम् । विपन्निदानं परवञ्चनोर्जितं,
___कृतापराधं कृतिभिर्विवर्जितम् ॥३१॥ अन्वय : अप्रत्ययमूलकारणं, कुवासना सद्म, समृद्धिवारणम्, विपनिदानं, परवञ्चनोर्जितं (तथा) कृतापराधं असत्यं कृतिभिः विवर्जितम्। શબ્દાર્થ : (પ્રત્યયમૂનારVi) અવિશ્વાસનું મૂળ કારણ, (વીસનામ) ખરાબ (દુષ્ટ) વાસનાઓનું ઘર (સમૃદ્ધિવારગમ્) સમૃદ્ધિને રોકનાર (વિપત્રિકાનં) વિપત્તિઓનું મૂલ કારણ, (પરવર્ડ્સનોર્મિત) બીજાને ઠગવામાં સમર્થ (તથા) (તાપરાર્ધ) અપરાધવાળુ (એવું) (સત્ય) અસત્યવચન (તિમ) પંડિતો દ્વારા (વિવર્નિતમ) ત્યાજ્ય છે, તજેલું છે. ૩૧]. ભાવાર્થઃ અવિશ્વાસનું મુખ્ય કારણ, દુષ્ટવાસનાઓનું સ્થાન, સંપત્તિ અને સુખ સમૃદ્ધિને આવવા ન દેનાર, આપદાઓનું મુખ્ય કારણ, બીજાને ઠગવામાં સમર્થ અને અપરાધથી યુક્ત એવા અસત્ય વચનો પંડિતો દ્વારા ત્યાજ્ય છે. ૩૧. વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજા શ્લોકમાં અસત્યવચન પંડિતો દ્વારા જ્ઞાની પુરુષો દ્વારા ત્યાજ્ય બતાવીને જ એની અયોગ્યતા બતાવે છે. અને સાથે જ્ઞાની પંડિતો શા માટે એનો ત્યાગ કરે છે તે પણ બતાવતા કહે કે –
આ અસત્ય વચન અવિશ્વાસનું મૂલ કારણ છે જ્યાં જ્યાં જે જે લોકોનો લોકો વિશ્વાસ કરતા નથી ત્યાં ત્યાં જોઈ લેજો એ વ્યક્તિ અસત્ય વચનના શરણે રહેલો હશે.
32
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્ટ વાસનાઓનું ઘર કહીને કહી દીધું કે જ્યાં કુવાસનાઓનું જોર હોય ત્યાં અસત્ય વચનની હાજરી હશે. વિકારી કાર્યોને ગોપવવા માટે એ આત્મા અસત્યનો જ સહારો લે છે. સુખ સમૃદ્ધિને રોકનાર કહીને કહ્યું કે જે આત્માઓ આ ભવમાં દુઃખી છે તેઓએ પૂર્વના ભવોમાં અસત્યનો આશરો ગ્રહણ કરેલો હશે અને આ ભવમાં આ અસત્યના શરણે ગયેલાને ભવાંતરમાં ધનહીનતા અને દુઃખ દુર્ભાગ્યે જ મળવાનું છે. આ ભવમાં અસત્ય ભાષી ભલે બાહ્ય મોજ કરતાં દેખાતા હોય પણ અંતરમાં તો અશાંતિની અગન જ્વાલા લગભગ સળગતી હશે. આપદાનું મુખ્ય કારણ કહીને બતાવી દીધું કે જ્યાં જ્યાં ભવ્યાત્માઓને આપદાઓ ભોગવવી પડે છે ત્યાં ત્યાં એનું પ્રધાન કારણ અસત્યવચન છે. બીજાને ઠગવામાં સમર્થ કહીને એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે જે આત્માઓ જ્યાં ઠગાય છે ત્યાં તેમને ઠગનાર અસત્યભાષી હતો. સત્ય ભાષી કોઈ દિવસ કોઈને ઠગે જ નહીં અને અંતમાં અપરાધ કરેલો અર્થાતુ અપરાધીથી યુક્ત કહીને અસત્ય બોલનારાઓને ચેતવણી આપી કે તમે અપરાધ કરી રહ્યા છો તેનું ફળ તમને ભોગવવું જ પડશે. ૩૧ હવે ચોથા શ્લોકમાં સત્ય વચન બોલનારને થનારાં લાભોનું વર્ણન કરે છે.
છંદ્ર - પાર્ટૂર્નાવિડિતવૃત્ત तस्याग्निर्जलमर्णवः स्थलमरिर्मित्रं सुराः किङ्काः , .
कान्तारं नगरं गिरिर्गृहमहिर्माल्यं मृगारिमूंगः; . पातालं बिलमस्त्रमुत्पलदलं व्यालः श्रृंगालो विषं,
पीयूषं विषमं समं च वचनं सत्याञ्चितं वक्ति यः ॥३२॥ अन्वय : यः सत्याञ्चितं वचनं वक्ति तस्य अग्निः जलं, अर्णवः स्थलं इव, अरिः मित्रं, सुराः किङ्कराः, कान्तारं नगरं, गिरिः गृहम् अहिः माल्यं, मृगारिः मृगः पातालम् बिलम्, अस्त्रम् उत्पलदलम् व्यालः श्रृगालः विषं पीयूषं विषमं समं (મતિ) શબ્દાર્થ ઃ (૧) જે પુરુષ (સત્યાશ્ચિત વવન) સત્યયુક્ત વચનને (વક્ત) કહે છે બોલે છે (તસ્ય) તેને (નિ) આગ (7) જલની જેમ શીતલ થઈ જાય છે ( વડ) અપાર સમુદ્ર (થાં વ) સ્થલની જેમ (શિ) શત્રુ (મિત્ર) મિત્રની જેમ (રા) દેવતા (1િ :) દાસની જેમ (ાનાર) ભયાનક અટવી (નર) નગરની જેમ હરિઃ) પર્વત () ઘરની જેમ (ગરિ ) સર્પ (માતમ્) પુષ્પમાળાની જેમ, (મૃIરિ) સિંહ (મૃ.) હરણની જેમ, (પાતાલમ્) ભયંકર પાતાલ (વિતમ્) સાધારણ ખાડાની જેમ, (તસ્ત્રમ) તીણ અસ્ત્ર (ઉત્પત્નિત્તમ્) ઉત્પલદલની જેમ (વ્યનિઃ) પાગલ હાથી (શ્રનિ:) શિયાળની જેમ વિષ) વિષ (પીયૂષ) અમૃતની જેમ અને વિષH) કોઈપણ વિપરીત કાર્ય (H) અનુકૂળની જેમ (મતિ) થઈ જાય છે. ||૩૨ વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ચોથા શ્લોકમાં સત્યવક્તાને થનારાં લાભોનું યત્કિંચિત્ દિગ્દર્શન
33
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાવે છે.
જે સદા સત્ય વચન જ બોલે છે તેના માટે આગ જલની જેમ શીતલ થાય છે. સમુદ્રમાં પણ સ્થળ થઈ જાય છે. તેના દુશ્મનો પણ સત્યવચનથી આકર્ષાઈને મિત્રો બની જાય છે. દેવતાઓ તો એની સેવા કરવાના ઈચ્છુક બનીને ઊભા રહે છે. ભયાનક જંગલમાં પણ એને નગરના જેવું જ વાતાવરણ મળે છે. જંગલના હિંસક પશુઓ પણ એના કુટુંબીજન જેવા થઈ જવાથી જંગલ પણ નગરની જેમ થઈ જાય છે. પર્વત ચઢવો એ તો ઘરમાં પગ મુકવા જેવો એને લાગે છે. એના માટે કોઈએ સાપ લાવ્યો હોય તો પણ તે પુષ્પમાળા બની જાય છે. સિંહ હરણની જેમ એની પાસે ઊભો રહે છે. ભયંકર પાતાલમાં જવું હોય તો પણ તે તેને સાધારણ છિદ્ર જેવું દેખાય છે. શાસ્ત્રની માર પણ કમલદલની જેમ સુખદ જ બને છે. પાગલ હાથી પણ શિયાળની જેમ એનાથી ભય પામીને દૂર થઈ જાય છે. એને કોઈ વિષ દે તો પણ તેના માટે તે અમૃતનું કામ કરે છે. કદાચ તેનાથી કોઈ વિપરીત કાર્ય થઈ જાય તો પણ તે કાર્યથી તેને સારું જ થાય છે. એથી પણ એને લાભ જ મળે છે. એ રીતે સત્યવચન આત્મા માટે સતત હિતકારી જ છે. ૩૨) હવે અસ્તેય (ચોરી)ના વિષયમાં ચાર શ્લોકોમાં વિવરણ કરે છે –
અસ્તેય પ્રકરણમ્
छंद - मालिनीवृत्त तमभिलषतिसिद्धिस्तं वृणीते समृद्धि,
स्तमभिसरति कीर्तिर्मुञ्चते तं भवार्तिः । स्पृहयति सुगतिस्तं नेक्षते दुर्गतिस्तं,
परिहरति विपत्तं यो न गृहणात्यदत्तम् ॥३३॥ अन्वय : यः अदत्तम् न गृह्णाति विपत् तं परिहरति दुर्गति तं न इक्षते सुगतिः तं स्पृहयति भवार्तिः तं मुञ्चते कीर्तिः तं अभिसरति समृद्धिः तं वृणीते सिद्धिः तं
अभिलषति। શબ્દાર્થ () જે (તમ્) ન આપેલું ન) નથી (મૃાાતિ) લેતો હતો તેને વિપત) વિપત્તિઓ (પરિહરતિ) છોડી દે છે. (કુતિઃ) કષ્ટદાયક દશા (ત) તેના સામે ( રૂક્ષતે) જોતી નથી. (સુતિઃ) સુખદાયક દશા (તં) તેને (પૃદયતિ) ચાહે છે. (વાર્તિ) સંસારની સર્વે પીડાઓ (ત) તેને (મુતિ) છોડી દે છે. (જાતિ) યશઃ (ત) તેની પાસે (મિલરતિ) આવે છે, (સમૃદ્ધિ) એશ્વર્ય () તેનો (વૃત) સ્વીકાર કરે છે. (સિદ્ધિઃ) અણિમાદિ અડસિદ્ધિ (ત) તેની (મિતિ) અભિલાષા કરે છે. ૩૩ ભાવાર્થ : જે મનુષ્ય અદત્ત લેતો નથી તે મનુષ્યને આપત્તિ છોડી દે છે. કષ્ટદાયક દશા તેના સામું જોતી નથી. સુખદાયક સ્થિતિ તેને ચાહે છે. સંસારની પીડાઓ તો તેને છોડી દે છે, યશઃ એના સામે આવે છે, એશ્વર્ય પોતે જ એનો સ્વીકાર કરે છે, અને અણિમાદિ
34
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધિઓ પણ એવા પુરુષની ઈચ્છા કરે છે. ।।૩૩।।
વિવેચન ઃ ગ્રન્થકારશ્રી પ્રથમ શ્લોકમાં કહે છે કે જે મનુષ્ય કોઈના આપ્યા વગર કોઈ પદાર્થ લેતો નથી. સાથે જ આપનાર ઘણા હોય, પદાર્થ પણ ઘણા પ્રકારના હોય પણ પોતાને જેની આવશ્યકતા ન હોય તો આપવા છતાં પણ તેને ન લેનારા આત્માઓને શું લાભ થાય છે તેનું સંક્ષેપમાં પ્રથમ શ્લોકમાં વર્ણન કરે છે.
અદત્ત અગ્રાહીને આપત્તિઓ પીડતી નથી. એની પાસે એવું પુણ્ય બલ ભેગું થાય છે કે કષ્ટદાયક દશા તો એની સામું જ ન જુએ અને એ પુણ્યબલથી સતત સુખદાયક સ્થિતિમાં જ તે રહે, સંસારની આધી, વ્યાધિ, અને ઉપાધિ તો એના પુણ્ય બળની સામે ઊભી જ ન રહી શકે તેને છોડી દે અને એ પુણ્ય બળના પ્રતાપે એને યશઃ ઘરે બેઠાં મળી જાય છે. એને યશઃ મેળવવા માટે કાંઈ કરવું પડતું નથી. એશ્વર્યતા પોતે જ એના પુણ્યબળથી આકર્ષાઈને એની પાસે આવે અને અણિમાદિ આઠે સિદ્ધિઓ સતત એમ ઈચ્છા કરતી હોય છે કે અમે એવા અદત્ત અગ્રાહી પુરુષના કંઠમાં વરમાળા પહેરાવીને એના ચરણમાં જ આલોટીએ.
એમ પ્રથમ શ્લોકમાં અદત્ત અગ્રાહીને મળનારા લાભોની વાત કરીને હજી એને શું શું લાભ થાય છે તે બતાવે છે.
छंद - शिखरिणीवृत्त अदत्तं नाऽऽदत्ते कृतसुकृतकामः किमपिः यः,
शुभ श्रेणिस्तस्मिन् वसति कलहंसीवकमले ।
विपत्तस्माद् दूरं व्रजति रजनीवाम्बरमणे,
विनीतं विद्येव त्रिदिवशिवलक्ष्मीर्भजति तम् ॥३४॥
अन्वय ः यः कृतसुकृतकामः किमपि अदत्तम् न आदत्ते तस्मिन् शुभश्रेणिः कमले कलहंसी इव वसति तस्मात् विपत् अंबरमणेः रजनी इव दूरं व्रजति त्रिदिवशिवलक्ष्मी વિદ્યા વિનીત વ તમ્ (સવા) મતિા
શબ્દાર્થ : (યઃ) જે પુરુષ (તં સુતામઃ) કર્યા છે પુણ્ય પ્રાપ્ત કરવાના મનો૨થ જેણે (એવો થઈને) (મિપિ) કાંઈપણ (અવત્તમ્) ન આપેલું (ન અવત્તે) લેતો નથી (તસ્મિન્) તે પુરુષમાં (શુખશ્રેઃિ) કલ્યાણની શ્રેણિ (મત્તે) કમલવનમાં (તન્નેંસી) કલહંસીની સ્ત્રીની (વ) જેમ (વસતિ) રહે છે. (તસ્માત્) તે પુરુષથી (વિપત્) વિપત્તિ સંકટ (અંવરમળે) સૂર્યથી (રનની વ) રાત્રિની જેમ ( વ્રનતિ) દૂર થઈ જાય છે. તથા (ત્રિવિશિવ તક્ષ્મી) ત્રૈલોક્યની શુભ રાજ્યલક્ષ્મી પણ (વિદ્યા) જ્ઞાન (વિનીત) નમ્રતાને પ્રાપ્ત થાય છે (વ) તેમ (તમ્) તે પુરુષને નિરન્તર (મનતિ) સેવે છે. ૩૪॥
ભાવાર્થ : પુણ્ય પ્રાપ્ત કરવાના મનોરથ કરીને જે ભવ્યાત્મા કાંઈ પણ અદત્ત લેતો નથી તે પુરુષમાં કમલવનમાં કલહંસ પક્ષીની સ્ત્રી રહે છે તેમ કલ્યાણની શ્રેણિ રહે છે. સૂર્યથી
35
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્રિ જેમ દૂર થાય છે તેમ અદત્ત ન લેવાથી વિપત્તિયો દૂર થઈ જાય છે. વિદ્યા, વિનય અને નમ્રતાથી જ મળે છે. તેમ ત્રણે લોકની રાજ્યલક્ષ્મી અદત્ત ગ્રહણ ન કરનારના ચરણ સેવે છે. |૩ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે જે ભવ્યાત્મા પુણ્ય પ્રાપ્ત કરવાના મનોરથ કરે છે અર્થાત્ જેને મોક્ષ મેળવવાના મનોરથ થઈ ગયા છે એવો ભવ્યાત્મા કાંઈપણ પદાર્થ આપ્યા વગર લે જ નહીં, તે પુરુષની અંદર કલ્યાણની શ્રેણિઓ રહે છે તે કોની જેમ તો કહ્યું કે જેમ કમલવનમાં કલહંસ પક્ષીની સ્ત્રી એનાથી દૂર થાય નહીં એની જેમ એનાથી એ શ્રેણિઓ દૂર થાય નહીં. એ ભવ્યાત્માથી વિપત્તિઓ દૂર જાય છે કોની જેમ તો કહ્યું કે જેમ સૂર્યના ઉદયથી રાત્રિ દૂર થાય છે તેમ અને જ્ઞાન નમ્ર વ્યક્તિને પ્રાપ્ત થાય છે તેમ ત્રણે લોકની શુભ રાજ્યલક્ષ્મી એવા અદત્ત અગ્રાહીને પ્રાપ્ત થાય છે.
અહીં કોઈ જો શંકા કરે કે પુણ્ય પ્રાપ્ત કરવાની વાતને આપ મોક્ષ મેળવવાની સાથે કેમ જોડો છો?, કારણ કે પુણ્ય પ્રાપ્ત કરવાના મનોરથમાં તો સંસારના સુખોના મનોરથ પણ આવી શકે છે તો એના પ્રત્યુત્તરમાં સમાધાનમાં કહેવાનું કે ગ્રન્થકારશ્રી જે રીતે અદત્ત અગ્રાહીની વાત કરે છે તે સમ્યગૂ દૃષ્ટિ આત્માને જ ઘટે છે અને એના મનોરથ મોક્ષ મેળવવાના જ હોય છે. બીજી વાત આજ શ્લોકમાં શુભ શ્રેણિ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે તો જિનશાસનમાં ઉપશમશ્રેણિ અને ક્ષપકશ્રેણિ એ બેને જ શુભશ્રેણિ કહી છે અને તે મોક્ષની ભાવનાવાળાને જ મળે છે. તેથી અહિં “કૃતસુકૃતકામ:' ના અર્થમાં મોક્ષ મેળવવાના મનોરથને સેવનાર ભવ્યાત્મા એ અર્થ કરવો યોગ્ય લાગે છે. અને મુગ્ધલોકો માટે તો ભૌતિક સુખાર્થ પુણ્યની વાત પણ ઘટે જ છે. તેથી કોઈ વિરોધ થતો જ નથી. ૩૪
અદત્તાગ્રાહીને લાભની વાત કહીને હવે અદત્ત ગ્રહણ કેવી રીતે અનર્થકારી છે તે બતાવે છે.
છંદ્ર – શાર્દૂત્તવિશ્વાહિતવૃત્ત यन्निवर्तितकीर्तिधर्मनिधनं सर्वागसां साधनं,
प्रोन्मीलद्वधबन्धनं विरचितकिलष्टाशयोद्बोधनम् । दौर्गत्यैकनिबन्धनं कृतसुगत्याश्लेषसंरोधनं,
प्रोत्सर्पत्पधनं जिघृक्षति न तीमानंदत्तं धनम् ॥३५॥ अन्वय : धीमान् तत् अदत्तम् धनम् न जिघृक्षति यत् निर्वत्तितकीर्तिधर्मनिधनं सर्वागसां साधनं प्रोन्मीलद्वधबन्धनम् विरचितक्लिष्टाशयोद्बोधनम् दौर्गत्यैकनिबन्धनम् कृतसुगत्याश्लेष संरोधनम् प्रोत्सर्पत्प्रधनम्। શબ્દાર્થ (ધીમાન) બુદ્ધિમાન પુરુષ (તત્ સત્તમ) તે ન આપેલું અર્થાત્ ચોરેલું (ધનમ) ધનને (ન નિવૃક્ષતિ) જોવાની પણ ઇચ્છા કરતાં નથી (કારણ કે) (યત) જે (ચોરેલો પદાર્થ) નિર્વર્તિતીર્તિધર્મીનધન) કીર્તિ અને ધર્મનો નાશ કરનાર છે (અને) (સર્વોડડાસા)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ અપરાધોનો સર્વે દોષોનો (સાધન) સાધનભૂત છે અર્થાત્ (સર્વ દોષો એનાથી થાય છે) તથા (પ્રોમીતદૂધબન્ધનમ્) વધ અને કૈદ કરાવનાર છે (અને) (વિરચિતંતિષ્ટાશયોજ્ઞોધનમ્) દુષ્ટ હૃદયને જગાડનાર છે. (તત્) (વૌત્યિકનિવન્ધનમ્) દુર્ગતિ અપાવનાર છે (ત સુત્કારતેષસંરોધનમ્) પુણ્ય અને સદ્ગતિની પ્રાપ્તિને રોકનાર છે. વિશેષ તો શું (પ્રોત્સર્વપ્રધનમ્) મૃત્યુને પણ આપનાર છે. આથી અદત્તગ્રહણ સર્વથી છોડવા યોગ્ય છે. ૩૫
ભાવાર્થ : બુદ્ધિમાન પુરુષ જે હોય તે કોઈએ ન આપેલું અર્થાત્ ચોરેલું લેતાં નથી. કારણ કે જે કીર્તિ અને ધર્મનો નાશ કરનાર છે, સર્વ દોષોને ઉત્પન્ન કરનાર સાધન છે. વધ અને કૈદ (બંધન) કરાવનાર છે. ચિત્તને દુષ્ટ કરનાર છે, દુર્ગતિ અપાવનાર છે, પુણ્ય અને સદ્ગતિને રોકનાર છે, એથી પણ વિશેષ તે મૃત્યુને આમંત્રિત કરનાર છે. આવા કારણોથી અદત્ત સર્વથા તજવા યોગ્ય જ છે. ૩૫॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી પ્રથમના બે શ્લોકોમાં અદત્ત અગ્રાહીને થનારા લાભોની વાત કરીને હવે અદત્ત ગ્રહણ કઈ રીતે અલાભકર્તા છે તે બતાવે છે.
અદત્ત અગ્રાહીને બુદ્ધિમાન વિશેષણથી ઉપમિત કરીને એ દર્શાવ્યું કે અદત્ત ગ્રહણ ક૨ના૨ બુદ્ધિહીન હોય છે તેને સારા સારનો વિવેક હોતો નથી. તેથી જ તે કીર્તિ અને ધર્મનો નાશ કરનાર અદત્ત ગ્રહણ કરે છે. જેનાથી સર્વ પ્રકારના દોષો ઉત્પન્ન થાય છે. અપરાધોની ઉત્પત્તિ એનાથી વધે છે. આ ભવમાં પણ ચોરેલો માલ લેનારને બંધનમાં જકડાવું પડે છે. ક્યારેક ફાંસીના માંચડે ચડવું પડે છે. મનને મલિન બનાવીને દુર્ગતિના દલિયા ભેગા કરાવી અદત્તાદાન દુર્ગતિમાં મોકલનાર છે. સાથે સાથે પુણ્ય (ધર્મ) અને સદ્ગતિને રોકનાર છે. એ અદત્તગ્રાહી ધર્મ કરી ન શકે અને સદ્ગતિમાં જઈ ન શકે. ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે વિશેષ તો શું કહું આ અદત્તને લેનાર આત્માનું મૃત્યુ પણ અતિશીઘ્ર થઈ જાય છે. કારણ કે અદત્ત લેનાર સતત ચિંતા મગ્ન રહેતો હોય છે. એને પકડાવાનો અને એના ધનને પણ કોઈ લઈ ન જાય એનો ભય સતત હોય છે. તેથી તેનું આયુષ્ય ઓછું થઈને તે મૃત્યુ પામે છે. આવા કારણોથી જ્ઞાનીપુરુષો અદત્ત ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ કરે છે. તેને ત્યાજ્ય કહે છે. ।।૩૫।।
હવે ચોથી ગાથામાં પુનઃ એ અદત્ત ગ્રહણના જ દુષણો બતાવતા થકાં કહે છે – छंद - हरिणीवृत्त
परजनमनः पीडाक्रीडावनं वधभावना,
भवनमवनी व्यापिव्यापल्लताधनमण्डलम् ।
कुगतिगमने मार्गः स्वर्गापवर्गपुरार्गलं,
नियतमनुपादेयं स्तेयं नृणां हितकाङ्क्षिणाम् ॥ ३६ ॥ अन्वय : (यः) परजनमनः पीडाक्रीडावनं वधभावनाभवनम् अवनी व्यापि
37
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यापल्लताघनमंडलम् कुगतिगमने मार्गः स्वर्गापवर्गपुरार्गलम् स्तेयं हितकाङ्क्षिणाम्
नृणां नियतं अनुपादेयम्। શબ્દાર્થ (પરર્ઝનમનઃ પીડાક્ઝોડાવન) બીજા મનુષ્યોના મનને પીડા આપવામાં ક્રીડાવનની જેમ આ અદત્તાદાન છે. અને (વધમાવના મવનમ્) બીજાને મારવાની ભાવનાના મહલ રૂપમાં છે (અવની વ્યાપિ વ્યાપcતાનમંડનમ) સર્વ પૃથ્વી પર ફેલાયેલી વિપત્તિ રૂપી વેલોના માટે મેઘમંડલની જેમ છે (તિ મને મા) અસદ્ગતિ જવા માટેના માર્ગ રૂપ છે. (સ્વપવાપુરામ) સ્વર્ગ અને મોક્ષ નગરમાં આગલ સમાન છે. આવું આ (તેય) ચોરીનું કાર્ય હિતાક્ષિTIમ્ નૃri) હિત ચાહનાર પુરુષોના માટે નિયત) નિશ્ચયથી (અનુપાયમ) તજવા યોગ્ય છે. li૩૬ ભાવાર્થ: આ ચૌર્યકર્મ બીજા આત્માઓના મનને કષ્ટ આપવા માટે જાણે ક્રીડા કરવાના વન જેવું છે, બીજાને મારવાની ભાવનાના મકાન સમાન છે, સર્વ પૃથ્વી ઉપર પ્રસરેલી આપદા રૂપી વેલોના માટે મેઘઘટાની સમાન છે, દુર્ગતિયોમાં જવા માટે માર્ગ રૂપ છે અને સ્વર્ગ અને મોક્ષમાં જવા માટે આગળા સમાન છે તેથી જ આ ચોરીનું કાર્ય પોતાના આત્માનું હિત ઈચ્છનારના માટે વાસ્તવમાં તજવા યોગ્ય છે. ૩૬/ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ચોથા શ્લોકમાં ચોરીનું કાર્ય શા કારણે અનિષ્ટ કરનાર છે તેને સમજાવતાં થકાં કહે છે કે આ ચોર્યકર્મ બીજા આત્માઓને જેનું ધન ચોરાય એને માનસિક કષ્ટ પહોંચાડવામાં ક્રીડાવન સમાન છે. ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરનાર જેમ ત્યાંની વનસ્પતિને પીડા પહોંચાડે છે તેમ ચોરી કરનાર બીજા આત્માને માનસિક પીડા આપે છે. તેમજ બીજા આત્માઓને મારી નાખવાના વિચારોનું ભવન છે. ચોર્યકર્મ કરનારના હૃદયમાં બીજા જીવોને મારવાની બુદ્ધિ આવી જાય છે અને આ ચૌર્યકર્મને જગતમાં રહેલી વિપત્તિઓના સિંચનમાં મેઘઘટા સમાન દર્શાવીને કહ્યું કે ચોરી કરનાર જગતની સર્વે વિપત્તિઓને પોતાના ઘરે બોલાવે છે. અંતિમ હિત શિક્ષા આપતા કહ્યું કે આ ચોર્યકર્મ આત્મા માટે સ્વર્ગમાં જવા માટે અને મોક્ષમાં જવા માટે આગળા સમાન છે. જેમ કોઈના ઘરમાં જવું હોય પણ આગળો મારેલો હોય તો ત્યાં જવાય નહીં તેમ ચૌર્યકર્મ રૂપી આગળો સ્વર્ગ અને અપવર્ગ રૂપી મહલને લગાડનાર કઈ રીતે સ્વર્ગનગર અને મોક્ષનગરમાં જઈ શકે? એ માટે જ સર્વે જ્ઞાનિયોએ એક અવાજે કહ્યું છે કે પોતાનું હિત ઈચ્છનારે નિશ્ચયથી તેય (ચૌર્ય) કર્મને છોડી જ દેવું જોઈએ. ll૩૬/ હવે ગ્રન્થકારશ્રી શીલ પ્રકરણની વ્યાખ્યા કરતાં થકાં કહે છે કે –
શીલ પ્રકરણમ્
__ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त कामार्तस्त्यजति प्रबोधयति वा स्वस्त्रीं परस्त्रीं न यः,' ૧. આ લાઈન કોઈક પ્રતમાં ચોથી આપેલી છે.
38
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ दत्तस्तेन जगत्यकीर्तिपटहो गोत्रे मषीकूर्चक, . श्चारित्रस्य जलाञ्जलिर्गुणगणारामस्य दावाऽनलः
- સતસત્તાપલાં શિવપુરદ્વારે વારો ટૂઢ: રેશ अन्वय : यः कामातः स्वस्त्रीं न प्रबोधयति परस्त्रीं न त्यजति तेन जगति अकीर्तिपटहः, दत्तः गोत्रे मषीकूर्चकः दत्तः चारित्रस्य जलाञ्जलिः गुणगणारामस्य दावानलः सकलापदां सङ्केतः (तद्वत्) शिवपुरद्वारे दृढः कपाटः। શબ્દાર્થ (યઃ માર્ત) જે કામાસક્ત આત્મા (સ્વસ્ત્રી) પોતાની પત્નીને ( પ્રવોથતિ) સમજાવતો નથી અને (૫૨) બીજાની સ્ત્રીને (ન ત્યતિ) છોડતો નથી. (તેને) તે પુરુષે તે આત્માએ (નાતિ) સંસારમાં ( ક્રીતિપટ:) અપજશનું નગારૂ () વગાડ્યું છે અને (ગોત્ર) પોતાના કુલમાં (મષિવૂર્વ) કાલિમાનું પોતું (ઉત્તર) દઈ દીધું છે અને (વારિત્ર:) સચ્ચરિત્ર ઊપર (નનીષ્મતિ) પાણીની અંજલિ રેડી દીધી છે. અને (ITUTIR મચ) ગુણોના સમૂહ રૂપી ઉપવન માટે (વાવાડનઃ ) દાવાનલની જેમ છે. (સની વાં) સર્વ આપદાઓ માટે ( તઃ) ઈશારાનું સંકેતનું સ્થાન છે. (તેની જેમ) (શિવપુરદ્વાર) મોક્ષમાર્ગના દ્વાર પર (વૃઢપાટ) દઢ દરવાજા સમાન છે. મi૩૭ll ભાવાર્થ : વાસનામાં આસક્ત જે આત્મા પોતાની સ્ત્રીને કામભોગની ભયંકરતા સમજાવતો નથી. પરસ્ત્રીના સંગને તજતો નથી તે પુરુષ તે આત્માએ, સંસારમાં અપયશનું નગારૂ વગાડ્યું, પોતાના કૂળની આબરૂ ઉપર કાલિમા પોતી, સચ્ચારિત્ર સદાચારિતા ઉપર જલની અંજલિઓ છોડી, ગુણોના સમૂહરૂપી ઉદ્યાનમાં દાવાનલ પ્રગટાવ્યો, જગતની સર્વ વિપત્તિઓને નિમંત્રણ આપ્યું અને મોક્ષમાર્ગના દ્વાર પર મજબુત કપાટો દરવાજાઓ જડી દીધા છે. II૩૭ll વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી શીલ પ્રકરણના પ્રથમ શ્લોકમાં અબ્રહ્મના સેવન કરનારને શું શું અલાભ થાય છે તે દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
કામાસક્ત વાસનાથી પીડિત જે આત્મા પોતાની સ્ત્રીને વાસનાથી મુક્ત થવા માટે સમજાવતો નથી અને બીજી સ્ત્રીઓનો સંસર્ગ ન કરવાનો નિયમ લેતો નથી તે આત્મા આ સંસારમાં પોતાનો અપયશ ગવાય, ભવિષ્યમાં પણ ગવાતો રહે એ માટેનું નગારૂં વગાડે છે, એની બાપ-દાદાઓની અર્જિત કાં પોતાની અર્જિત ઇજ્જત આબરૂ રૂપી સફેદ દિવાર પર કાલખ (કાજલ)નું પોતુ મારી દે છે અને સચ્ચારિત્રનું મારે પાલન કરવું નથી એ માટે એણે જલની અંજલી (હાથ પાણી) છોડી અને ગુણોના સમૂહરૂપી જે ઉદ્યાન શીલની . સુવાસથી મહેકતું હતું એમાં દાવાનલ લગાડી દીધો, જગતમાં જેટલા પ્રકારની વિપત્તિઓ છે, શારીરિક અને માનસિક એ સર્વેને બોલાવવાનો સંકેત કરી દીધો. નિમંત્રણ આપી દીધું અને મોક્ષ માર્ગનું ખાસ શીલપાલન રૂપી કાર છે એના પર મજબુત શીલા જેવા દરવાજા જડી દીધા. આ રીતે શીલનું પાલન ન કરનાર આત્મા મોક્ષમાં જવા માટે અયોગ્ય બની
39
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે અને જગતમાં સતત દુ:ખો જ મેળવે છે. II૩૭।।
હવે બીજા શ્લોકમાં શીલ પાલનનું મહત્ત્વ દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે – छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
व्याघ्रव्यालजलानलादिविपदस्तेषां व्रजन्ति क्षयं,
कल्याणानि समुल्लसन्ति विबुधाः सान्निध्यमध्यासते; कीर्तिः स्फूर्तिमियर्तियात्युपचयं धर्मः प्रणश्यत्यघं,
स्वर्निर्वाणसुखानि सन्निदधते ये शीलमाबिभ्रते ॥३८॥ अन्वय ः ये शीलम् आबिभ्रते तेषां व्याघ्रव्यालजलाऽनलादिविपदः क्षयं व्रजन्ति कल्याणानि समुल्लसन्ति विबुधाः सान्निध्यम् अध्यासते कीर्तिः स्फूर्तिम् इयर्ति धर्मः उपचयं याति अघं प्रणश्यति स्वर्निर्वाणसुखानि सन्निदधते । શબ્દાર્થ : (વે) જે આત્મા (શીતમ્) સચ્ચરિત્રને સદાચારને (આવિદ્મતે) ધારણ કરે છે (તેષાં) તે આત્માઓની (વ્યાઘ્રવ્યાતનતાનનાવિવિપઃ) વાઘ, સાપ, જલ, અગ્નિ આદિની આપદાઓ (ક્ષયં વ્રનત્તિ) નો નાશ થાય છે. (જ્યાનિ) કલ્યાણકારી કાર્યોનો (સમુત્ત્તસન્તિ) વિકાસ થાય છે (વિવ્રુધાઃ) દેવગણ (સાન્નિધ્યમ્) તેઓના સાન્નિધ્યમાં (અધ્યાસતે) ૨હેવાનું કરે છે (નૈર્તિઃ) મોટાઈ (સ્ફૂર્તિમ્) વિકાસને (પતિ) પામે છે. (ધર્મ) તેઓનો ધર્મ પણ (ઉપવયં) વૃદ્ધિને (યાતિ) પામે છે (અયં પ્રાતિ) તેઓનો પાપ નાશ થાય છે તથા (સ્વનિર્વાંગસુાનિ) સ્વર્ગ અને નિર્વાણના સુખ પણ (શીલવંત પુરુષને) (સન્નિધતે) પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૮॥
ભાવાર્થ : જે આત્મા સદાચારને ધારણ કરે છે તે આત્માઓની વાઘ, સર્પ, જલ, અગ્નિ આદિની અનેક આપત્તિઓ નાશ થઈ જાય છે. કલ્યાણકારી કાર્યોનો વિકાસ થાય છે. દેવતાઓ તેઓની પાસે રહેવાનું કરે છે. મોટાઈ વિકાસને પામે છે. તેઓનો ધર્મ પણ વૃદ્ધિને પામે છે. તેઓના પાપોનો નાશ થાય છે અને સ્વર્ગ અને નિર્વાણના સુખો એવા શીલવંત પુરુષોને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. II૩૮॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી શીલ મહાત્મ્ય દર્શક બીજા શ્લોકમાં કહે છે કે આ શીલનું પાલન એટલે કેવળ કાયાથી અબ્રહ્મ સેવનનો ત્યાગ એટલું જ નહીં પણ શીલ એટલે સદાચાર, મન, વચન, કાયાથી કરણ, કરાવણ અને અનુમોદન એમ ત્રણે યોગ અને ત્રણે કરણ વડે અસદાચારનો ત્યાગ અને સદાચારનું પાલન એનું જ નામ શીલ, એટલે જ તો 'તવેસુવાઝત્તમ હંમઘેર' સર્વે તપોમાં, સર્વે અનુષ્ઠાનોમાં ઉત્તમ અનુષ્ઠાન બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું કહ્યું છે. એ શીલ પાલન કરનાર આત્માને વાઘ, સર્પ, જલ અને અગ્નિ આદિના કેવા પણ કષ્ટદાયક ઉપસર્ગો હોય યા અનુકૂળ ઉપસર્ગો હોય એ સર્વે વિપદાઓનો જ નાશ થઈ જાય છે. એના કાર્યોમાં આત્મ કલ્યાણકારી કાર્યોનો વિકાસ થાય છે. પૂર્વના કરતાં પણ હવે વિશેષ આત્મહિતના કાર્યોમાં પ્રવૃતિ કરવાની ભાવના થાય છે. દેવતાઓ પણ એવા
40
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવંત પુરુષોની પાસે રહેવાનું કરે છે. એ આત્માઓની યશોગાથા વિસ્તારને પામે છે, તે આત્માઓના પાપો નાશ થઈ જાય છે તેમજ સ્વર્ગ અને મોક્ષ સુખની પણ પ્રાપ્તિ શીલવંત પુરુષને થાય છે. ૩૮ હવે ત્રીજા શ્લોકમાં શીલ પાલનના ફળને દર્શાવતાં થકા કહે છે કે –
છંદ્ર – માલિનીવૃત્ત - हरतिकुलकलङ्क लुम्पते पापपङ्क,
सुकृतमुपचिनोति श्लाघ्यतामातनोति; नमयति सुरवर्ग हन्ति दुर्गोपसर्ग,
रचयति शुचिशीलं स्वर्गमोक्षौ सलीलम् ॥३९॥ अन्वयः शुचि शीलम्, कुलकलङ्कहरति, पापपङ्क लुम्पते, सुकृतं उपचिनोति, श्लाघ्यताम् आतनोति, सुरवर्गम् नमयति, दुर्गोपसर्ग हन्ति (तथा) स्वर्गमोक्षौ सलीलम् रचयति। શબ્દાર્થ : (શુરિશીનમ) પવિત્રશીલ (ભુજ) કુલના કોઈ કલંકનું (હૃતિ) હરણ કરે છે (પાપ) પાપરૂપી કીચડને (તુમ્પ) ધોઈ નાંખે છે (સુકૃત) પુણ્યકાર્યોની (૩પવિનોતિ) વૃદ્ધિ કરે છે. (શીધ્યતાનું) પ્રશંસાને (માતનોતિ) વિસ્તારે છે (સુરવ) દેવતાઓને પણ (નમતિ) નમાવે છે (
૬પ) ભયંકર ઉપદ્રવોને (હૃત્તિ) મિટાવે છે. (તથા) (સ્વમોક્ષ) સ્વર્ગ અને મોક્ષને પણ (સીતમ્) લીલામાત્રમાં (
8વ્યતિ) બનાવે છે પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૩૯ ભાવાર્થ : પવિત્રશીલનું પાલન એ આત્માના કુલના કલંકનું હરણ કરે છે. પાપરૂપી કીચડને સાફ કરે છે, પુણ્યકાર્યોની વૃદ્ધિ કરે છે, એની પ્રશંસાને વિસ્તરિત કરે છે, દેવતાઓને પણ નમાવે છે. ભયંકર ઉપદ્રવોને મિટાવી દે છે અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષ ને પણ લીલા માત્રમાં પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૩૯. વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી શીલ પાલન કરનારને શું શું લાભ થાય છે તે દર્શાવતા થકાં કહે છે કે જે આત્મા શીલનું પાલન કરે છે તેની ખાનદાની પર પૂર્વના અશુભ કર્મના ઉદયકાળથી કોઈ કલંક આવી ગયું હોય તો પણ તે આ શીલ પાલન દ્વારા દૂર થઈ જાય છે. પાપ રૂપી કીચડને ધોઈને આત્માને સ્વચ્છ બનાવે છે. ધર્મકાર્યોની વૃદ્ધિ કરાવે છે. શીલ પાલનનું કર્તવ્ય અનેક પ્રકારના ધર્મકાર્યોમાં વૃદ્ધિ કરાવે છે. એ આત્માની પ્રશંસાને વિસ્તૃત કરે છે. દેવલોક સુધી શીલની સુગંધ પહોંચી જાય છે અને એ દેવતાઓ એના ચરણમાં નમસ્કાર કરે છે. શીલપાલનના પ્રતાપે ભયંકરમાં ભયંકર ઉપસર્ગો વિઘ્નો દૂર થઈ જાય છે અને સ્વર્ગ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ લીલા માત્રમાં કરાવી દે છે. ૩૯
આ રીતે શીલપાલનની મહિમા દર્શાવતા થકાં ચોથી ગાથામાં શીલપાલન કરનારને વિશેષ શું ફળ થાય છે તે કહે છે.
41
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त तोयत्यग्निरपि सूजत्यहिरपि व्याघोऽपि सारङ्गति,
___व्यालोऽप्यश्वति पर्वतोऽप्युपलति क्ष्वेडोऽपि पीयूषति; विघ्नोऽप्युत्सवति प्रियत्यरिरपि क्रीडातडागत्यपां
नाथोऽपि स्वगृहत्यटव्यपि नृणां शीलप्रभावाद् ध्रुवम् ॥४०॥ अन्वय : नृणां शील प्रभावात् ध्रुवम् अग्निः अपि तोयति अहिः अपि स्रजति व्याघ्रः अपि सारङ्गति व्यालः अपि अश्वति पर्वतः अपि उपलति क्ष्वेडः अपि पीयूषति विघ्नः अपि उत्सवयति अरिः अपि प्रियति अपांनाथः अपि क्रीडातडागति,
अटवी अपि स्वगृहति ।।४०॥ શબ્દાર્થ (7) મનુષ્યોના (શીનપ્રભાવીત) સસ્વભાવના પ્રભાવથી શીલ-સદાચારી પાલનના પ્રતાપથી, (ધ્રુવમ્) નિશ્ચયથી ( નિઃ પિ) આગ પણ (તોયતિ) પાણીની જેમ શીતલ બની જાય છે. (દિઃ Nિ) સર્પ પણ (ત્રનતિ) ફૂલમાલ બની જાય છે. (ઃ gિ) ખૂંખાર વાઘ પણ સારાતિ) હરણિયાની જેમ સરલ બની જાય છે. (વ્યઃિ પિ) મદોન્મત્ત હાથી પણ (મતિ) અવની જેમ સુખપૂર્વક બેસાય તેવો થઈ જાય છે. (પર્વતઃ અ9િ) ઊંચો પહાડ પણ (૩પતિ) નાના પત્થર જેવો થઈ જાય છે. (ઘેડ વિ) વિષે પણ (પીયૂષતિ) અમૃતની જેમ ગુણકારી બને છે. વિપ્નઃ મા) ઉપદ્રવ પણ ઉત્સવતિ) મહોત્સવ બની જાય છે. (રિક અNિ) શત્રુ પણ પ્રિયતિ) મિત્રની જેમ બની જાય છે. (પાંનાથઃ વિ) સમુદ્ર પણ (%ીડીતડી તિ) ક્રીડાસરોવર થઈ જાય છે (નટવી પ) જંગલ પણ (સ્વગૃતિ) પોતાના ઘર જેવું થઈ જાય છે. ૪૦. ભાવાર્થ માણસોના શીલપાલનના પ્રભાવથી નિશ્ચયથી અગ્નિ પણ જલની જેમ ઠંડક આપનાર બને છે, સર્પ પુષ્પમાળ બની જાય છે. ખૂંખાર વાઘ પણ હરણ જેવો સરલ બની જાય છે, દુષ્ટ હાથી પણ અશ્વની જેમ સુખારોહ બની જાય છે. પર્વત પણ નાના પત્થરની જેમ બની જાય છે. વિષ પણ અમૃતની જેમ કાર્ય કરનાર બને છે. ઉપદ્રવ પણ મહોત્સવના જેમ (જવો) થઈ જાય છે. શત્રુ પણ મિત્ર સમાન થઈ જાય છે. સમુદ્ર ક્રિીડા સરોવર થઈ જાય છે. અને જંગલ પણ પોતાના રહેવાના ઘર જેવું થઈ જાય છે. તેoll વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી શીલપાલનના મહત્ત્વને દર્શાવતા ચોથા શ્લોકમાં કહે છે કે જે જે માનવો શીલપાલન કરે છે તેમના તે સસ્વભાવના પ્રભાવથી એ આત્માઓ માટે આગ પણ પાણીની જેમ ઠંડક આપનાર થઈ જાય છે. આગ એમને બાળે નહીં પણ જલ બનીને જીવાડે છે. સર્પ પણ એમના ગળામાં પુષ્પમાળ બનીને એમની શોભામાં વધારો કરે છે. એમની સુવાસને વિસ્તાર છે. ખતરનાક વાઘ જેવું પ્રાણી એમની પાસે હરણની જેમ સીધું અને સરલ બનીને રહે છે. મદોન્મત્ત હાથી પણ એમના માટે ઘોડાની જેમ સુખપૂર્વક
42
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસવા જેવો થઈ જાય છે. ઉંચો પર્વત પણ એમના માટે નાનો પત્થ૨ થઈ જાય છે. એમને કોઈ વિષ આપી દે તો તે પણ અમૃતનું કામ કરે છે. દેવ માનવ તિર્યંચાદિ કૃત ઉપદ્રવો પણ એમને મહોત્સવ માટે થઈ જાય છે. એમના શત્રુઓ પણ શીલપાલનના પ્રતાપે મિત્ર બનીને આવે છે. કિનારો ન દેખાય એવો સમુદ્ર પણ એઓને ક્રીડા ક૨વાનું સરોવર બની જાય છે. અર્થાત્ આ શીલપાલન કરનાર વ્યક્તિને કોઈપણ જાતનું કષ્ટ પૂર્વકૃત અશુભોદયના કા૨ણે આવી જાય તો તે પણ સુખ આપનાર બનીને અંતે મોક્ષ સુખ આપનાર બને છે.
||૪||
એમ ગ્રન્થકારશ્રીએ ચાર શ્લોકમાં શીલ મહાત્મ્ય વર્ણવીને હવે પરિગ્રહ ત્યાગ પ્રકરણને વર્ણવતાં કહે છે કે –
પરિગ્રહ ત્યાગ પ્રકરણમ્ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
कालुष्यं जनयन् जडस्य रचयन् धर्मद्रुमोन्मूलनं, क्लिष्यन्नीतिकृपाक्षमाकमलिनीलभाम्बुधिं वर्धयन् मर्यादातटमुटुजन् शुभमनोहंसप्रवासं दिश
न्किं न क्लेशकरः परिग्रहनदीपूरः प्रवृद्धिं गतः ॥४१॥ अन्वय ः प्रवृद्धिं गतः परिग्रहनदीपूरः जडस्य कालुष्यं जनयन् धर्मद्रुमोन्मूलनं रचयन् नीति-कृपा-क्षमा- कमलिनी क्लिश्यन् (तद्वत्) लोभाम्बुधिं वर्धयन् मर्यादातरम् उद्रुजन् ( एवं ) शुभमनोहंसप्रवासं दिशन् किं क्लेशकरः ना શબ્દાર્થ : (પ્રવૃદ્ધિ) વૃદ્ધિને (તઃ) પામેલો (પરિગ્રહનવીપૂઃ) પરિગ્રહ પ્રત્યેક પદાર્થના સંગ્રહની ભાવના રૂપી નદીનો પ્રવાહ (નડસ્ય) મૂર્ખ આત્માઓના ચિત્તમાં (હ્રાનુષ્યમ્) કલુષતા પાપ પ્રવૃત્તિને (નનયન) ઉત્પન્ન કરીને (ધર્મદ્રુમોનૂતન) ધર્મરૂપીવૃક્ષનું ઉન્મૂલન (રવયન) કરીને (નીતિ–પા-ક્ષમા-મતિનીઃ) નીતિ, કૃપા, ક્ષમારૂપી કમલોની વનાવલીને (તાિશ્યન) મુરઝાવીને (તેની જેમજ) (લોભાવ્રુધિ) લોભરૂપી સમુદ્રને (વર્ષયન) વધારીને (મર્યાવાતર) મર્યાદારૂપી કિનારાને (જ્જુનસ્) તોડીને (શુમનનોöસપ્રવાસ) સાત્ત્વિકવિચાર રૂપી હંસને પરદેશ (વિશન) મોકળીને ()િ શું (વક્તેશરઃ) ક્લેશ ઉત્પન્ન કરનાર (7) નથી? અપિતુ આવો પરિગ્રહ જરૂર દુ:ખદાયી જ છે. ૪૧
ભાવાર્થ : વૃદ્ધિને પામેલો પરિગ્રહની ભાવના રૂપી નદીનો પ્રવાહ મૂર્ખ આત્માઓના ચિત્તમાં પાપ પ્રવૃત્તિને વધા૨વા છતાં, ધર્મ રૂપી વૃક્ષનું ઉન્મૂલન કરતાં છતાં, નીતિ–કૃપા અને ક્ષમા રૂપી કમલોની વનાવલીને મુરઝાવતા છતાં, લોભ રૂપી સમુદ્રને વધા૨વાં છતાં, મર્યાદા રૂપી કિનારાને તોડતા છતા, સાત્ત્વિક વિચાર રૂપી હંસને પરદેશ મોકલતાં છતાં શું દુઃખને ઉત્પન્ન કરનાર નથી? અર્થાત્ એ પરિગ્રહરૂપી નદીનું પૂર અવશ્ય દુઃખનું જ કારણ છે. ૪૧॥
43
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી પરિગ્રહ ત્યાગ પ્રકરણમાં પરિગ્રહથી થતા નુકશાનોને દર્શાવતાં થકાં પ્રથમ શ્લોકમાં કહે છે કે –
આ પરિગ્રહ રૂપી નદીનું પૂર જ્યારે વૃદ્ધિને પામે છે ત્યારે જડ–મૂર્ખ આત્માઓના ચિત્તમાં પાપ પ્રવૃત્તિને ઉત્પન્ન કરે છે. પરિગ્રહ એ પાપનું મૂળ છે એમ આગમોક્ત વાત કરીને આગળ કહ્યું કે આ પરિગ્રહ ધર્મરૂપી વૃક્ષનો નાશ કરે છે. પરિગ્રહ મેળવવામાં આસક્ત વ્યક્તિને ધર્મક્રિયા કરવાનો સમય જ મળતો નથી. આ પરિગ્રહ મેળવવાની ભાવનાવાળો નીતિ–દયા અને ક્ષમા રૂપી કમલની વનાવલીને તો મુરઝાવી દે છે. કારણ કે આ વનાવલી સંતોષરૂપી જલથી નવપલ્લવિત રહે છે. એ જલનું સિંચન ન થાય ત્યારે ગુણો રૂપી વનાવલી મુરઝાઈ જાય છે અને એ લોભ રૂપી સમુદ્રને તો વધારે છે. (નન્નાલાોતન્નાોદ્દો) જ્યાં લાભ ત્યાં લોભ, વાળી આગમોક્ત વાત અહીં બતાવી છે કે જેમ જેમ પરિગ્રહ વધે તેમ તેમ લોભ વધે છે. અને એથી એ મર્યાદા રૂપી કિનારાને તોડી નાંખે છે. લોભી લાલચી વ્યક્તિને કોઈ જાતની વ્યવહારિક મર્યાદા પણ રહેતી નથી. અને એવો આત્મા સાત્ત્વિક વિચાર રૂપી હૃદયને તો અશુભ વિચારો રૂપી પરદેશના પ્રવાસે મોકલી દે છે. અર્થાત્ એ પરિગ્રહના લોભી વ્યક્તિમાં શુભ વિચારો આવે જ નહીં અને તેથી જ આવા કારણોથી કયાં કયાં દુઃખોને તે નિમંત્રણ ન આપે? અર્થાત્ આપે જ, એટલે જ આવો પરિગ્રહનો મોહ જરૂર દુ:ખદાયી જ છે. 118911
હવે બીજા શ્લોકમાં પરિગ્રહ કેવો છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
छंद - मालिनीवृत्त
कलहकलभविन्ध्यः क्रोधगृधश्मसानं, व्यसनभुजगरन्ध्रं द्वेषदस्युप्रदोषः
सुकृतवनदवाग्निर्मार्दवाम्भोदवायु
र्नयनलिनतुषारो ऽत्यर्थमर्थानुरागः ॥ ४२ ॥
अन्वय : अत्यर्थम् अर्थानुरागः कलहकलभविन्ध्यः क्रोधगृधरमसानं व्यसनभुजगरन्ध्रं द्वेषदस्युप्रदोषः सुकृतवनदवाग्निः मार्दवांऽभोदवायुः नयनलिनतुषारः ।
શબ્દાર્થ : (અત્યર્થમ્) અત્યંત વધા૨ે (અર્થાનુાળઃ) ધનાદિસંગ્રહનો ભાવ પ્રેમ (હિ તમવિન્ધ્ય) કલહરૂપી હાથીના બાળક માટે વિન્ધ્યાચલના પર્વત સમાન છે. (જોધĮપ્રશ્નસાનં) ક્રોધરૂપી ગીધ માટે શ્મસાન જેવો છે. (વ્યસનમુનારન્દ્ર) દુ:ખ રૂપી સર્પ માટે બિલની જેમ છે. (દ્વેષવસ્તુપ્રોષઃ) દ્વેષરૂપી ચોરને સુખ આપવા માટે રાત્રિના પ્રારંભ જેવો છે. (સુતવનવાન્તિઃ) પુણ્ય રૂપી વનને બાળવા માટે દાવાનલ અગ્નિ સમાન છે. (માર્વવામ્મોવવાયુઃ) સજ્જનતારૂપી વાદળાઓ માટે વાયુની સમાન છે. અને (નયનતિનતૃષાઃ) ન્યાયરૂપી કમલના માટે બર્મની જેવો છે. ।।૪૨।
44
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ વધારે પ્રમાણમાં ધનાદિ પદાર્થના સંગ્રહની આસક્તિ કલહરૂપી હાથીના બાળકો માટે વિધ્યાચલના પહાડ સમાન છે. ક્રોધરૂપી ગીધડાં માટે શ્મશાન સમાન છે, દુઃખ રૂપી સાપ માટે બિલ જેવો છે. ઠેષ રૂપી ચોર માટે રાત્રિના પ્રારંભ સમાન છે. પુણ્યરૂપી વનને બાળવા માટે દાવાનળ સમાન છે. સજ્જનતા રૂપી વાદળા માટે વાયું છે અને ન્યાયરૂપી કમલ માટે બર્ફ સમાન છે. ૧૪૨ વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી બીજા શ્લોકમાં પરિગ્રહ ભેગો કરવાનો પ્રેમ આસક્તિ કોના જેવી છે તે દર્શાવતાં દૃષ્ટાંતો દ્વારા બતાવે છે કે જેમ હાથીના બાળકોને વિધ્યાચલ પર્વત કલહ-લડાઈ કરવા માટે મોકળુ મેદાન આપે છે તેમ પરિગ્રહ લડાઈ-ઝગડા કરવા માટેનું મોકળું મેદાન છે. જેમ ગીધ પક્ષી મસાનમાં માંસ જોઈને આનંદથી રહે છે તેમ ક્રોધરૂપી - ગીધ પરિગ્રહની મમતાવાળાના હૃદયને મસાન માનીને રહે છે. અર્થાત્ તે સતત ક્રોધ કરતા રહે છે. જેમ સાપ બિલમાં આનંદથી રહે છે તેમ દુઃખ રૂપી સર્પ પરિગ્રહની મમતા રૂપી બિલમાં આનંદથી રહે છે. અર્થાત્ પરિગ્રહનો લાલચુ દુઃખી હોય છે. જેમ ચોરોને રાત્રિનો પ્રારંભ આનંદદાયક લાગે છે તેઓ વિચારે છે કે હવે થોડીવારમાં ચોરી કરવા માટે જઈને માલ લઈને આવશું તેમ Àષ માટે પરિગ્રહની આસક્તિ આનંદદાયક છે. અર્થાત્ પરિગ્રહમાં આસક્ત આત્મામાં દ્વેષ ભાવ રહેલો હોય છે. જેમ વનને દાવાનળ અગ્નિ બાળીને રાખમાં પલટાવે છે તેમ પરિગ્રહની મમતા સુકૃતોરૂપી વનને પુણ્યરૂપી વનને બાળીને રાખ કરી દે છે. જેમ વાદળાઓને વાયુ વિખેરી નાખે છે તેમ સજ્જનતા રૂપી વાદળાઓને પરિગ્રહની મમતારૂપી પવન વિખેરી નાખે છે અર્થાત્ એવા વ્યક્તિમાંથી સજ્જનતા ચાલી જાય છે અને જેમ કમલને હીમ-બર્ફ નષ્ટ કરી દે છે તેમ ન્યાય-નીતિ રૂપી કમલને પરિગ્રહનો પ્રેમરૂપી બર્ફ નષ્ટ કરી દે છે અર્થાત્ એ પરિગ્રહનો પ્રેમી ન્યાયને માનતો જ નથી, એને અન્યાય જ પ્રિય હોય છે. હવે ત્રીજા શ્લોકમાં પણ પરિગ્રહની આસક્તિ કેવી હોય છે તે બતાવે છે.
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त प्रत्यथो प्रशमस्य मित्रमधृतेर्मोहस्य विश्रामभूः,
__ पापानां खनिरापदां पदमसद्ध्यानस्य लीलावनम् व्याक्षेपस्य निधिर्मदस्य सचिवः शोकस्यहेतुः कलेः
केलिवेश्मपरिग्रहः परिहृतेर्योग्यो विविक्तात्मनाम् ॥४३॥ अन्वय : प्रशमस्य प्रत्यर्थी अधृतेः मित्रं मोहस्य विश्रामभूः पापानां खनिः आपदां पदम् असद्ध्यानस्य लीलावनम् व्याक्षेपस्य निधिः मदस्य सचिवः शोकस्य हेतुः कलेः केलिवेश्म विविक्तात्मनाम् परिहतेः योग्यः। શબ્દાર્થ જે (પ્રશમJ) શાંતિનો (પ્રત્યર્થી) શત્રુ છે (ધૃતેઃ) ઉતાવળનો મિત્ર) દોસ્ત છે (મોહ) અજ્ઞાનને (વિશ્રામમૂ) વિશ્રામ સ્થળ છે. (પાપાનાં) પાપોની (નિ.)
45
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાન છે. (આપ) આપદાઓનું (પ) સ્થાન છે. (સદ્ ધ્યાનસ્ય) ખરાબ વિચારોને (તીતાવનમ) ખેલવા માટે ઉદ્યાન છે. (વ્યાક્ષેપસ્ય) ગભરામણનો (નિધિ) ખજાનો છે (સ0) પાગલપન (મકાન)નો (વિવાદ) મંત્રી છે. (શોર્ચા) દુઃખનું રહેતુ) કારણ છે (૧) ઝગડાને (નિવેશ્મન) ક્રીડા કરવાનું ઘર છે. આવો અધમપરિગ્રહ (વિવિક્તાત્મિનામ) સંસાર તજેલી આત્માઓ માટે સર્વથા (પરિતે) છોડવા (યોગ્ય) જેવો જ છે. ૪૩ ભાવાર્થ : જે પરિગ્રહનો પ્રેમ શાંતિનો શત્ર છે, ઉતાવળનો દોસ્ત છે, અજ્ઞાનનું વિશ્રામ Dલ છે, પાપોની ખાણ છે, આપદાઓનું સ્થાન છે, ખરાબ વિચારોને રમવા માટે ઉદ્યાન છે, ગભરામણનો ખજાનો છે, પાગલપન (અભિમાન) નો મંત્રી છે, દુઃખનું કારણ છે, લડાઈ-ઝગડાને ક્રીડા કરવાનું ઘર છે, આવો આ અધમ પરિગ્રહ સંસાર તજીને સાધુ બનેલા આત્માઓએ સર્વથા તજવો જ યોગ્ય છે. ૪૩ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી પરિગ્રહ ત્યાગ પ્રકરણના ત્રીજા શ્લોકમાં પરિગ્રહનો પ્રેમ શું શું અનર્થ કરે છે તે બતાવે છે કે – આ પરિગ્રહનો પ્રેમ, શાંતિનો શત્ર છે. અર્થાત્ એ આત્માને શાંતિ રહેતી નથી. તેમજ એ જે કાર્ય કરશે તેમાં ઉતાવળ હશે, અધીરાઈ હશે. કારણ કે પરિગ્રહની આસક્તિ ચંચળતાને ઉત્પન્ન કરીને એ આત્મામાં ઉતાવળ ઉત્પન્ન કરી દે છે. આ આસક્તિને અજ્ઞાન માટે વિશ્રામ સ્થળ કહીને કહ્યું કે એ આત્મા સારાસારના વિવેક વગરનો અજ્ઞાની હોય છે. પાપોની ખાણ કહીને કહ્યું કે પરિગ્રહનો પ્રેમ પાપકાર્યો જ કરાવે છે. આપદાઓનું સ્થાન કહીને એ આત્માને વિપદાઓ છોડતી જ નથી. કુવિચારોને રમવા માટે ઉદ્યાન કરીને કહ્યું કે એ આત્મા સતત બીજાનું અહિત કરવાના વિચારોમાં જ રમતો રહે છે. ગભરામણનો ખજાનો કહીને કહ્યું કે એ આત્મા સતત ભયભીત રહે છે. મારું ધન, મારી મિલ્કત કોઈ લઈ ન જાય એવો ભય એને સતત રહે છે. પાગલપનનો મંત્રી કહીને કહ્યું કે એ આત્મા પાગલ નથી પણ પાગલ જેવા કાર્યો કરે છે. દુ:ખનું કારણ કરીને કહ્યું કે આત્મા પરિગ્રહને કારણે સતત દુ:ખી જ હોય છે. મેળવવાની ચિંતા મળે તો મુકવાની ચિંતા, મુકયા પછી રક્ષણની ચિંતા અને કોઈ લઈ જાય તો મૃત્યુનું દુ:ખ પણ આવી જાય. એટલે આ પરિગ્રહ દુઃખનું જ કારણ છે. પછી લડાઈ માટે ક્રીડાનું સ્થાન કહ્યું તે એ રીતે કે પરિગ્રહના પાપે પિતા, પુત્ર, ભાઈ–માદીકરી–પતિ-પત્ની વચ્ચે પણ યુદ્ધ થયાના દાખલાઓ ઇતિહાસકારોએ નોંધ્યા છે. વર્તમાનમાં બની રહ્યા છે. પરિગ્રહના પાપે તો કેટલાયે નિર્દોષ આત્માઓના પ્રાણ હરી લીધા છે. આવી દુઃખની પરંપરા સર્જક પરિગ્રહનો સર્વથા ત્યાગ સંસાર ત્યાગિઓએ એટલે સાધુઓએ તો કરવો જ જોઈએ. કહેવતમાં પણ કહ્યું છે કે “જે સાધુની પાસે કોડી એ સાધુની કિંમત કોડીની.” સાથે-સાથે ગૃહસ્થ-શ્રાવકે પણ પરિગ્રહ પરની આસક્તિ-મૂચ્છને ત્યાગવા - પરિશ્રમ કરવો જ જોઈએ. ll૪રા ,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહના પાપથી લિપ્ત આત્માને ઉપદેશ આપતા થકાં ચોથા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त वह्निस्तृप्यति नैन्धनैरिह यथा नाम्भोभिरम्भोनिधि
स्तद्वल्लोभघनो घनैरपि धनैर्जन्तुर्न सन्तुष्यति, नत्वेवं मनुते विमुच्य विभवं निःशेषमन्यं भवं,..
यात्यात्मा तदहं मुधैव विदधाम्येनांसि भूयांसि किम् ॥४४॥ अन्वय : यथा इह वह्निः इन्धनैः न तृप्यति अम्भोनिधिः अम्भोभिः न तृप्यति तद्वत् लोभघनः जन्तुः घनैः अपि धनैः न सन्तुष्यति एवं न तु मनुते आत्मा निःशेषं विभवम् विमुच्य अन्यं भवं याति तत् अहं मुधाएव भूयांसि एनासि-किम् विदधामि। શબ્દાર્થ (યથા) જેમ (3) આ સંસારમાં (વહ્નિ) અગ્નિ (શ્વનૈઃ) લાકડા આદિથી (ન તૃMતિ) તૃપ્ત થતી નથી અને (મોનિધ) જેમ સમુદ્ર (મોમ.) જલથી (ને તૃતિ) તૃપ્ત થતો નથી (ત) તેમજ (સોમન) અત્યંત લોભી (નતું) પ્રાણી (પને
પિ) વધારે પણ (ધને) ધનથી (તે સંતુષ્યતિ) સંતોષિત થતો નથી તો પણ (4) આ પ્રમાણે ( મનુને) વિચાર કરતો નથી કે (આત્મા) આ જીવ (નિઃશેષ) સર્વ (વિમવમ્) ધનને–વૈભવને (વિમુખ્ય) અહિં જ મૂકીને (કન્ય મવ) બીજા ભવમાં યાતિ) જાય છે (તત) તો (કદં) હૂં (મુધારવ) વ્યર્થ જ (મૂયાંતિ) આટલું વધારે (પનાંતિ) પાપોને જિં વિધામિ) શા માટે કરુ? I૪૪ ભાવાર્થ : જેમ આ સંસારમાં આગ લાકડા આદિ પદાર્થોથી તપ્ત થતી નથી અને સમુદ્ર જલથી તૃપ્ત થતો નથી તે રીતે અત્યંત લોભી આત્મા વધારે મેળવીને પણ તૃપ્ત થતો નથી. તો પણ આ પ્રમાણે વિચારતો નથી કે આ જીવ સર્વધનાદિ પદાર્થોને અહિં જ છોડીને (એકલો જ) બીજા ભવમાં જાય છે. તો પછી હું વ્યર્થમાં જ આટલા વધારે પાપોને શા માટે કરું? ૪૪. વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી પરિગ્રહ પ્રકરણના ચોથા અંતિમ શ્લોકમાં બે દાખલાઓ આપીને ભવ્યાત્માને કહે છે – જેમ આગ, લાકડા આદિ પદાર્થો દ્વારા શાંત થતી નથી પરંતુ વિશેષ પ્રજ્વલિત બને છે. અને સમુદ્ર ગમે એટલી નદીઓનું પાણી એમાં આવે તો પણ એ તૃપ્ત થાય નહિં તેમજ અત્યંત લોભી આત્માઓ વધારેમાં વધારે ધનાદિ પદાર્થો મળવાથી પણ તૃપ્ત થતાં નથી. આગમોમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે લોભ રૂપી ખાડાની કોઈ દિવસ પૂર્તિ થતી જ નથી. છ ખંડનો અધિપતિ બીજા છ ખંડ મેળવવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે તે આવો વિચાર પણ કરતો નથી કે આ આત્મા સર્વ ધનાદિ પરિગ્રહને છોડીને અહીં १. स्तद्वन्मोह इति पाठान्तर
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂકીને બીજા ભવમાં ચાલ્યો જાય છે. તો હું શા માટે વ્યર્થમાં આટલા બધા પાપો કરું? પરિગ્રહના પોટલા પાપ કર્યા સિવાય મેળવાતા નથી. જો આત્મા આવા વિચારો કરી લે તો એની પરિગ્રહ પ્રત્યેની મમતા અતિ શીધ્ર નષ્ટ થઈ જાય અને તે કર્મમુક્ત બની શકે છે. પરિગ્રહ પરની મમતા દૂર થઈ ગઈ તો પછી બીજી મમતાઓ તો બાળેલા દોરડાના વળ જેવી છે તે મમતાઓ દૂર થતાં વાર લાગતી નથી. માટે પ્રત્યેક સાધકે પ્રથમ પરિગ્રહની મમતા દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. I૪૪ll
પરિગ્રહ પ્રકરણની વ્યાખ્યા કર્યા પછી ત્યાગ પ્રકરણમાં ક્રોધના પરિણામોનું વર્ણન કરતાં થકાં કહે છે કે –
ક્રોધ ત્યાગ પ્રકરણમ્
છેવું – શાર્દૂલવિક્ટોહિતવૃત્ત यो मित्रं मधुनो विकारकरणे सवाससम्पादने, - सर्पस्य प्रतिबिम्बमङ्गदहने सप्तार्चिषः सोदरः । चैतन्यस्य निषूदने विषतरोः सब्रह्मचारी चिरं,
स क्रोधः कुशलाभिलाषकुशलैः प्रोन्मूलमुन्मूल्यताम् ॥४५॥ अन्वय : यः विकारकरणे मधुनः मित्रं, सन्त्राससम्पादने सर्पस्य प्रतिबिम्बं, अङ्गदहने सप्तार्चिषः सोदरः चैतन्यस्य निषूदने विषतरोः सब्रह्मचारी चिरं सः. क्रोधः कुशलाभिलाषकुशलैः प्रोन्मूलं उन्मूल्यताम्। શબ્દાર્થ (૧) જે ક્રોધ (વિકાસ) અહિત કરવામાં (મધુનઃ) દારૂનો મિત્ર) દોસ્ત છે. મિત્ર છે (સન્નીસમ્પને) ભય ઉત્પન્ન કરવામાં સર્વશ્ચ) સર્પની (પ્રતિવિવુ) છાયા છે. (નવ) શરીરને બાળવામાં (સમર્વિષ:) અગ્નિનો (સો) સગો ભાઈ છે. અને (વૈતન્યસ્ય) ચેતનતાને નિપૂરને) દૂર કરવામાં વિતરોઃ) વિષ વૃક્ષનો (બ્રહ્મવાર) ચિર ઘણા સમય સુધી સહપાઠી સાથે ભણનાર છે. આવા આ (ક્રોધ) ક્રોધને (શામિનીષશાસ્તે) પોતાનું કુશલ ચાહનાર આત્માઓએ (પ્રોન્મત્ત) જડથી (૩મૂલ્યતામ્) ઉખેડીને ફેંકી દેવો જોઈએ. જપા ભાવાર્થ જે ક્રોધ અહિત કરવામાં દારૂનો મિત્ર છે, ત્રાસ, ભય ઉત્પન્ન કરવામાં સર્પની છાયા સમાન છે, શરીરને બાળવામાં અગ્નિનો સગો ભાઈ છે, ચેતનતાને દૂર કરવામાં વિષવૃક્ષના જેવો ઘણા કાળ સુધી સાથે ભણેલા જેવો છે. એવા આ ક્રોધને પોતાનું હિત ઈચ્છનારા આત્માઓએ જડથી જેમ બને તેમ ઉખેડીને ફેંકી દેવો જોઈએ. ૪પા. વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધ ત્યાગ પ્રકરણના પ્રથમ શ્લોકમાં ક્રોધ કેવો છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
આ ક્રોધ સ્વપર અહિત કરવામાં દારૂનો મિત્ર-દોસ્ત છે. જેમ દારૂ પીનાર પોતાનું અને પરનું ભાન ભૂલીને અહિત કરે છે તેમ ક્રોધાન્ધ આત્મા સ્વપર બન્નેનું અહિત કરે છે.
48
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રાસ ભય ઉપજાવવા માટે સર્પની છાયા સમાન છે. જેમ સર્પની છાયાથી પણ લોકોને ભય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તેમ ક્રોધ બીજા પ્રાણિયોને ભય ઉપજાવે છે. શરીરને બાળવા માટે અગ્નિના સગા ભાઈ જેવો છે. અગ્નિ શરીરને બાળે છે તેમ ક્રોધાગ્નિ શરીરમાં પ્રકટ થતાં જ એને બાળવાનું કામ કરે છે. ચેતનતા-સજીવતાને દૂર કરવામાં વિષવૃક્ષના ચિરકાલના સહપાઠી જેવો છે. વિષ ચેતનને અચેતન બનાવી દે છે. અર્થાત્ પ્રાણીને મારી નાંખે છે. તેમ ક્રોધ ઘણી વખત આત્માને મૃત્યુના મુખમાં ધકેલી દે છે. તેથી એવા આ ક્રોધને પોતાના આત્માનું હિત ચાહનારાઓએ જેમ બને તેમ જડમૂળથી ઉખેડીને ફેંકી દેવો જોઈએ. અર્થાત્ ક્રોધને ઉત્પન્ન જ ન થવા દેવો. ૪પાઈ
હવે બીજા શ્લોકમાં તપાદિધર્માનુષ્ઠાન કરનારાઓએ એ ધર્માનુષ્ઠાનને ક્રોધથી ' બચાવવા જોઈએ તેનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે –
છંદ્ર - હરિનીવૃત્ત फलतिकलितश्रेयः श्रेणी प्रसून परम्परः,
प्रशमपयसा सिक्तो मुक्तिं तपश्चरणद्रुमः । यदि पुनरसौ प्रत्यासत्तिं प्रकोपहविर्भूजो
भजति लभते भस्मीभावं तदा विफलोदयः ॥४६॥ अन्वय : असौ तपश्चरणद्रुमः यदि प्रशमपयसा सिक्तः कलित श्रेयः श्रेणीप्रसून परम्परः मुक्तिः फलति (परन्तु) पुनः असौ यदि प्रकोपहविर्भूजः प्रत्यासत्तिं भजति तदा विफलोदयः भस्मीभावं लभते। શબ્દાર્થ (સૌ) આ તપશ્વરકુમઃ) તપશ્ચર્યા રૂપી વૃક્ષ જો (પ્રશમયસા) શાન્તિરૂપી જલથી (સિક્ત) સીંચવામાં આવે તો (તિશ્રેયઃ શ્રેvીપ્રસૂન પરમ્પર) સારામાં સારી કલ્યાણની શ્રેણી રૂપી પુણ્ય પરમ્પરાથી યુક્ત થઈને (મુક્તિ) મોક્ષરૂપી ફલને (મતિ) ઉત્પન્ન કરે છે. (અને) (પુનઃ કસી વિ) પાછુ આ (તપરાધના) જો પ્રોપવિમુનઃ) ક્રોધરૂપી અગ્નિની પ્રત્યાત્તિ) સમીપતાને (મનતિ) સેવે છે. (તરા) ત્યારે વિશ્વનોદય:) : ફલ રહિત થઈને વિપરીત (મમ્મીમાતં નમતે) ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. જલીને રાખ થઈ જાય છે. ૪૬I ભાવાર્થ: આ તપશ્ચર્યા રૂપી વૃક્ષને જો સમતારૂપી પાણીથી સીંચવામાં આવે તો તે તપ વૃક્ષ સારામાં સારી કલ્યાણની શ્રેણીરૂપી પુણ્ય પરમ્પરાથી યુક્ત થઈને મોક્ષ રૂપી ફળ ઉત્પન્ન કરે છે. એ જ તપ રૂપી વૃક્ષ સમીપમાં ક્રોધરૂપી અગ્નિને રાખવામાં આવે તો તે વૃક્ષ ફલરહિત થઈને રાખમાં પલ્ટી જાય છે. અર્થાત્ તે તપારાધના નિષ્ફળ જાય છે..૪૬| વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધત્યાગ પ્રકરણના બીજા શ્લોકમાં ક્રોધ દ્વારા ક્રોડો વર્ષોનું તપ ફળ હારી જવાય છે એ દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
જો તપારાધનાને શાંતિ સમતારૂપી પાણીથી સિંચન કરવામાં આવે તો તે આરાધના
49
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારી રીતે કલ્યાણની શ્રેણી રૂપી પુષ્પાદિથી નવપલ્લવિત જેવી રહીને મોક્ષરૂપી ફળને અચૂક પ્રાપ્ત કરાવે છે. પણ જો મોક્ષ ફળને પ્રાપ્ત કરાવે એવી તપાદિ આરાધનાની પાસે જો ક્રોધ રૂપી અગ્નિ મૂકવામાં આવે અર્થાત્ તપારાધના સાથે ક્રોધ કરવામાં આવે તો તે તપ ફળને તો નિષ્ફળ બનાવે જ છે. અને ક્યારેક વિપરીત ફળ પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
ગ્રન્થકારશ્રીએ 'તપવરાવુમઃ' શબ્દનો પ્રયોગ કરીને એક વાતની સ્પષ્ટતા કરી છે કે ક્રોધ એ તપનું અજીર્ણ છે. તપશ્ચર્યાનું પાચન થાય એટલો તપ કરવામાં આવે, પાચન થાય એ રીતે કરવામાં આવે તો અજીર્ણ ઉત્પન્ન જ ન થાય. બીજી આરાધનાઓ પણ ક્રોધથી નિષ્ફળ જાય છે પણ તપ શબ્દ મૂકીને તપસ્વીઓને વિશેષ જાગૃત રહેવાનું સૂચન કર્યું છે. કારણ પણ છે કે તપસ્વીઓમાં ક્રોધ વધારે ઉત્પન્ન થતો દેખાય છે. II૪૬।। હવે ત્રીજા શ્લોકમાં ક્રોધથી શું શું નુકશાન થાય છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે – छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
सन्तापं तनुते भिनत्ति विनयं सौहार्दमुत्सादय
त्युद्वेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कंलिम् ।
कीर्तिं कृन्तति दुर्मतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदयं,
दत्ते यः कुगतिं स हातुमुचितोरोषः सदोषः सताम् ॥ ४७ ॥ अन्वय ः यः सन्तापं तनुते विनयं भिनत्ति सौहार्दं उत्सादयति उद्वेगं जनयति अवद्यवचनम् सूते कलिम् विधत्ते कीर्तिम् कृन्तति दुर्मतिम् वितरति पुण्योदयं व्याहन्ति कुगतिं दत्ते सः रोषः सदोषः सताम् हातुम् उचितः ।
શબ્દાર્થ : (યઃ) જે ક્રોધ (સત્તાપ) પરિતાપને (તનુતે) વિસ્તારે છે (વિનયં) વિનયગુણને (મિનત્તિ) દૂર કરે છે (સૌહાર્દ) મૈત્રીભાવને (ઉત્સાવયંતિ) મિટાવે છે (વ્વુાં) ઉદ્વેગને (નનયતિ) ઉત્પન્ન કરે છે. (અવદ્યવનનમ્) અસત્ય વચનને (સૂર્ત) ઉત્પન્ન કરે છે. (ઋતિમ્) કલહને (વિત્તે) કરે છે (ર્તિ) કીર્તિને (ન્તતિ) કાપે છે. (તુતિમ્) દુર્બુદ્ધિને (વિતરતિ) વધારે છે (પુછ્યોવં) પુણ્યના ઉદયને (વ્યાહન્તિ) રોકે છે (તિ) દુર્ગતિને (વત્તે) આપે છે (સઃ રોષઃ) તે ક્રોધ (સરોષઃ) દોષ સહિત છે. એ માટે (સામ્) સત્પુરુષોએ (હાતુમ્ અવિતઃ) છોડવા યોગ્ય છે. II૪૭
ભાવાર્થ : ક્રોધ પરિતાપને વિસ્તારે છે, નમ્રતાદિ વિનય ગુણને દૂર કરે છે. મૈત્રી ભાવનાને નષ્ટ કરે છે. ઉદ્વેગ જન્માવે છે. અસત્ય વચનને ઉત્પન્ન કરે છે. કલહને ક૨ે છે. કીર્તિને કાપે છે. દુર્બુદ્ધિને વધારે છે. પુણ્યના ઉદયને રોકે છે. દુર્ગતિને આપે છે. તે ક્રોધ દોષ યુક્ત જ છે. એ કારણથી સત્પુરુષોએ ક્રોધ સર્વરીતે છોડવા યોગ્ય છે.
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધ પ્રકરણના ત્રીજા શ્લોકમાં ક્રોધ કરવાથી થનારાં અનિષ્ટોને દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે આ ક્રોધ સત્ત્તાપને વિસ્તારે છે. ક્રોધી વ્યક્તિ સતત માનસિક ચિંતા કરતો હોય છે અને તેથી તેનો સત્તાપ વધતો જ રહે છે. ક્રોધ યુક્ત વ્યક્તિમાં
-
50
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહંકાર આવી જવાથી વિનય યોગ્ય આત્માઓનો તે વિનય ન કરવાથી કહ્યું કે આ ક્રોધ વિનયને દૂર કરે છે. ક્રોધના કારણે આત્મા ગમે તેવા સંબંધિને પણ જેમ તેમ બોલી જાય. છે અને તેથી તેને કોઈની સાથે મિત્રતાના ભાવ રહેતા નથી. તેથી કહ્યું મૈત્રી ભાવને મિટાવી દે છે. અગ્નિનું કાર્ય બાળવાનું છે તે રીતે જ ક્રોધાગ્નિ પણ સ્વ-પર બન્નેને બાળવાનું કામ કરે છે અને બળવું એ દુઃખ જ છે તેથી કહ્યું કે દુઃખ ઉત્પન્ન કરનાર છે. ક્રોધમાં આત્માને સત્યાસત્યનું ભાન રહેતું નથી. અને પોતાના સ્વાર્થને સિદ્ધ કરવા વ્યક્તિ અસત્યનો આશરો પણ લઈ લે છે. તેથી કહ્યું કે અસત્યને ઉત્પન્ન કરે છે. ક્રોધ અને કલહની તો દોસ્તી છે. એક દોસ્ત બીજા દોસ્તને બોલાવે છે. તેમ જ્યાં ક્રોધ ત્યાં કલહ હોય તેથી કહ્યું કે કલહને કરે છે. ક્રોધી વ્યક્તિ ગમે તે વ્યક્તિની સાથે આવેશમાં ને આવેશમાં સંબંધો બગાડી દે છે તેથી તેની કીર્તિને તે કાપે છે. ક્રોધી આત્માના વિચારો સતત દુષિત હોય છે તેથી તે ક્રોધ તેની બુદ્ધિને દુષ્ટ બનાવે છે તેથી કહ્યું દુષ્ટ બુદ્ધિને વધારે છે. ક્રોધ કષાય પૂર્વના પુણ્યોદયને પણ રોકી દે છે. શુભ કાર્ય થવાની તૈયારીમાં હોય અને વ્યક્તિ ક્રોધના આવેશમાં ગમે તે રીતે વર્તન કરીને પોતાના શુભોદયને લાલઝંડી બતાવી દે છે. ક્રોધ અશુભ કર્મોને ગ્રહણ કરાવે છે. અને તેથી તે દુર્ગતિ પ્રાયોગ્ય કર્મોને બાંધે છે. તેના કારણે કહ્યું કે દુર્ગતિને આપે છે. એમ આ ક્રોધ દોષ યુક્ત હોવાથી સપુરુષોએ સર્વદા તજવા યોગ્ય છે. ૪૭ી. હવે ચોથા શ્લોકમાં કહે છે કે –
- છંદ્ર – શાર્દૂત્વવિક્રીડિતવૃત્ત यो धर्मं दहति द्रुमं दव इवोन्मथ्नाति नीतिं लता,
दन्तीवेन्दुकलां विधुन्तुंद इव क्लिश्नाति कीर्तिं नृणाम्। स्वार्थं वायुरिवाम्बुदं विघटयत्युल्लासयत्यापदं
तृष्णां धर्म इवोचितः कृतकृपालोपः सकोपः कथम् ॥४८॥ अन्वय : दवः द्रुम इव यः धर्मम् दहति दन्ती लतां मथ्नाति विद्युन्तुद इन्दुकलां इव नृणाम् कीर्तिम् क्लिश्नाति वायु अम्बुदं इव स्वार्थं विघटयति धर्मः तृष्णां इव आपदं उल्लासयति कृतकृपालोपः सः कोपः कथम् उचितः?। શબ્દાર્થ : (વ) વનની આગ (દુમ વ) વૃક્ષની જેમ (૧) જે ક્રોધ (ધર્મમ્) ધર્મને (તિ) બાળે છે. (તી) હાથી (તતાં) વેલને (જ્ઞાતિ) મસલે છે. (વિધુતુવઃ) રાહુ (રૂન્દુજીનાં રૂવ) ચન્દ્રમાંની કલાને જેમ (ઘટાડે છે તેમ) (કૃમિ) માનવોની (કીર્તિમ) કીર્તિને (ક્તિનાતિ) ઘટાડે છે. (વાયુ) હવા (ડુä ) વાદળાઓને જેમ તે (સ્વાર્થ) સ્વાર્થને વિષટતિ) છિન્ન ભિન્ન કરે છે. અને (ધર્મ) ગર્મી (તૃષ્ણા) તૃષાને (વ) જેમ તે (આપ) આપદાઓને (૩નાસયતિ) વધારે છે અને તપાસો:) કર્યો છે જેણે દયાનો લોપ (સ.) તે (પ) ક્રોધ (થમ્) કેવી રીતે (વિત:) યોગ્ય છે? કોઈપણ
51
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે ક્રોધ કરવો ઉચિત નથી. ૪૮ ભાવાર્થ : વનમાં લાગેલી આગ વૃક્ષોને બાળે છે તેમ ક્રોધ રૂપી આગ ધર્મને બાળે છે. હાથી જેમ વેલીને મસળીને નષ્ટ કરે છે તેમ ક્રોધ ધર્મને નષ્ટ કરે છે. રાહુ ચન્દ્રમાની કલાને ઘટાડે છે તેમ ક્રોધ મનુષ્યોની કીર્તિને ઘટાડે છે. હવા વાદળાઓને વિખેરે છે તેમ ક્રોધ માનવોના સ્વાર્થને છિન્ન ભિન્ન કરી દે છે. ગર્મી તૃષાને વધારે છે તેમ ક્રોધ આપદાઓને વધારે છે અને જે ક્રોધમાં કરૂણાનો લોપ થયેલો છે એવો એ ક્રોધ કરવો કઈ રીતે ઉચિત છે? અર્થાત્ ન જ કરવો જોઈએ. ૪૮ વિવેચન: ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધ પ્રકરણના અંતિમ ચોથા શ્લોકમાં કહે છે કે – આ ક્રોધ આગ જેવો છે. જેમ વનમાં લાગેલી આગ વૃક્ષોને બાળીને રાખ કરે છે તેમ આ ક્રોધ ધર્માચરણના ફળને બાળીને રાખ કરે છે. ક્રોડો વર્ષોની ધર્મારાધના ક્ષણવારના ક્રોધના કારણે નિષ્ફળ થઈ જાય છે. અને હાથી જેમ વેલડીઓને મસળીને ક્ષણવારમાં નષ્ટ કરે છે તેમ ક્રોધ ધર્મારાધનાને મસળીને નષ્ટ કરી દે છે. આ ક્રોધને રાહની ઉપમા આપીને કહ્યું કે જેમ ચન્દ્રમાની કલાને રાહુ ઘટાડે છે તેમ આ ક્રોધ કીર્તિરૂપી ચન્દ્રમાની કળાઓને ઘટાડે છે. એ આત્માની આબરૂ ઇજ્જત યશગાથા ઓછી થઈ જાય છે. ક્રોધને હવાથી ઉપમિત કરીને કહ્યું કે હવા જેમ વર્ષનારા વાદળાઓને ક્ષણવારમાં છિન્ન-ભિન્ન કરી દે છે તેમ ક્રોધ ધર્મફળ રૂપી સ્વાર્થને છિન્ન-ભિન્ન કરી દે છે. ક્રોધને ગર્મીની ઉપમા આપીને કહ્યું છે કે જેમ આ ગર્મી તુષાને વધારે છે તેમ આ ક્રોધ આપત્તિઓને વધારે છે. ક્રોધી આત્માઓને આપદાઓ વિશેષ ભોગવવી પડે છે. એવા આ ક્રોધના કારણે આત્મ હૃદયમાં રહેલી કરૂણાદેવીનો લોપ થઈ જાય છે. તેથી આ ક્રોધ કરવો કઈ રીતે ઉચિત છે? એમ સાધકને પ્રશન કરીને સૂચના કરી કે કોઈપણ રીતે ક્રોધ કરવો ઉચિત નથી જ.
જે લોકો એમ માને છે કે ક્યારેક ક્રોધ કરવાથી આપણું કામ થઈ જાય છે તે જરા વિચાર કરે! ક્ષણભર ક્રોધથી કામ થતું દેખાય છે તે બુઝાતા દીપકની જ્યોત સમાન છે જે અંધકારમાં પલટાય છે, તેમ ક્રોધથી થતું કાર્ય પણ વિનાશને જ કરનારું છે તે જાણીને ક્રોધથી સર્વદા દૂર રહેવું એજ શ્રેયસ્કર (કલ્યાણકારી) છે. ll૪૮. હવે માન ત્યાગ પ્રકરણનું વિવરણ કરતાં થકા કહે છે કે –
છંદ્ર - મંવાન્તિાવૃત્ત यस्मादाविर्भवति विततिर्दुस्तरापन्नदीनां, . यस्मिन् शिष्टाभिरुचितगुणग्रामनामापि नास्ति; यश्च व्याप्तं वहति वधधी धूम्यया क्रोधदावं,
તં નાનાä પરિક્ટર સુરાપોદમૌવિત્યવૃત્તઃ ૪૧ अन्वय : यस्माद् दुस्तरापन्नदीनां विततिः आविर्भवति यस्मिन् शिष्टाभिरुचितगुणग्रामनाम अपि नास्ति च यः वधधी धूम्यया व्याप्तं क्रोधदावं वहति तं
52
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
औचित्यवृत्तेः दुरारोहं मानाद्रिं परिहर। શબ્દાર્થ (સ્માત) જેથી (કુસ્તર) દુઃખે તરાય એવા (માપ) આપદારૂપી (નવીનાં) નદીઓનાં વિતતિ ) સમૂહ (માર્વિમતિ) પ્રકટ થાય છે (યમન) જેનાં (શિષ્ટ) સારા માણસોને (ભવિત) મનપસંદ (શુપ્રામનામ કવિ) ગુણોના સમૂહનું નામ પણ (નાસ્તિો નથી. (૨) અને (૩) જે (વધધી) હિંસાની બુદ્ધિરૂપી (ધૂખ્યયા) ધૂમાડાથી (વ્યાપ્ત) વ્યાપેલો (ક્રોધાવં) ક્રોધરૂપી દાવાનલને (વતિ) ધારણ કરે છે તો તે (ગૌવિત્યવૃત્ત) યોગ્ય વ્યવહારના માટે (કુરારોહં) દુઃખથી પણ ન ચઢાય એવા અતિ કઠિન (માનાદ્રિ) મિથ્યાઅભિમાન રૂપી પર્વતને (પરિહર) છોડી દે. f/૪૯ ભાવાર્થ : જેથી દુઃખે મરાય એવા આપદા રૂપી નદીઓનો સમૂહ પ્રકટ થાય છે. જેમાં સારા માણસોને મનપસંદ ગુણોના સમૂહનું નામ પણ નથી અને જે હિંસાની બુદ્ધિરૂપી ધુમાડાથી વ્યાપેલો ક્રોધરૂપી દાવાનળને ધારણ કરે છે તે યોગ્ય વ્યવહાર માટે દુઃખથી પણ ન ચઢાય એવા અતિ કઠિન માન રૂપી પર્વતને છોડી દે. ૪૯ વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધના વિપાકોનું વિવરણ કરીને ક્રોધ કરતાં પણ વિશેષ આત્મઅહિત કરનાર માન કષાય ત્યાગનું વિવરણ કરતાં થકાં કહે છે કે – જેમ નદીઓના પ્રવાહને ઓળંગવો તરવો અતિ કઠિન હોય છે, અહંકાર કરવાથી એવી એવી વિપત્તિઓ વિપદાઓ આવે છે કે વિપદાઓનો પાર પામવો અતિ કઠિન બની જાય છે. અહંકારી અભિમાની વ્યક્તિમાં સજ્જન પુરુષોને પ્રિય એવા એકપણ ગુણનું નામનિશાન હોતું નથી. અહંકાર ગર્વના કારણે આત્મામાં ક્રોધ એટલો બધો વ્યાપેલો હોય છે કે તેથી તે વ્યક્તિ હિંસાત્મક બુદ્ધિ ધરાવનાર બની જાય છે. એની ક્રોધાગ્નિ એટલી બધી પ્રજવલિત હોય છે કે જાણે ધુમાડાવાળો દાવાનળ જોઈ લો. માન કષાયને પર્વતની ઉપમા આપેલી છે. કારણ કે ગર્વિત વ્યક્તિ પર્વતની જેમ અણનમ રહે છે. કોઈને નમવામાં નાનપ સમજે છે. તેથી તે ઔચિત્યતારૂપી યોગ્ય વ્યવહારના પાલનમાં તે રૂકાવટ કરે છે. તેથી કહ્યું છે કે યોગ્ય વ્યવહારના પાલન માટે દુઃખે ચઢાય એવા માન રૂપી પર્વતને છોડી દે. અર્થાત્ માનકષાયનો ત્યાગ કરી દે. I૪૯
હવે બીજા શ્લોકમાં માન ત્યાગના વિષયમાં હિતશિક્ષા આપતાં માનની ભયંકરતા દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
छंद - शिखरिणीवृत्त શમાકડનાનું મન વિનતિનાડુિં વિઘટવ
किरन्दुर्वाक्पांसूत्क्रमगणयन्नागमसृणिम् । भ्रमनुर्त्यां स्वैरं विनयनयवीथिं विदलय
નઃરું નાકનર્થ નથતિ મન્દાથો દિપ ફુવ બની अन्वय : मदान्धजनः मदान्धोः द्विपः इव शमाऽऽलानं भञ्जन् विमलमतिनाडि
53
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
विघटयन् दुर्वाक्पांसूत्करम् किरन् आगमः सृणिम् अगणयन् उर्व्यां स्वैरं (यथास्यात्तथा) भ्रमन् विनयनयवीथिं विदलयन् कं अनर्थं न जनयति । શબ્દાર્થ : (મવાન્તઃ) મિથ્યાભિમાનથી અંધ (નનઃ) માણસ (માન્યઃ) મદોન્મત્ત (દ્વિપઃ) હાથીની (વ) જેમ (શમાડાનું) શાંતિ રૂપી બંધનના સ્તંભને (મસ્રન્) ભાંગતો થકો તોડતો થકો. (વિમલતિનાšિ) નિર્મલ બુદ્ધિ રૂપી દોરડાને (વિષયનું) તોડતો થકો (પૂર્વા) દુષ્ટવાણીરૂપી (પાંસુ) ધૂલની (ઉરમ્) ઢગલીઓને (રિન) ઉડાવતો થકો (આTE:) આગમ-સિદ્ધાંતશાસ્ત્રરૂપ (સૃમ્િ) અંકુશની (અયન્) અવગણના કરતો થકો (3ŕ) પૃથ્વી તલ ઉ૫૨ (સ્વર) (યથાસ્યાન્તથાતિ-ક્રિયા વિશેષણ) સ્વતંત્રતા પૂર્વક (જેમ મનમાં આવે તેમ) (પ્રમન્) ભમતો થકો (વિનયનયવિથિ) નમ્રતા અને ન્યાયરૂપી માર્ગને (વિતાયન) ઉજ્જાડતો થકો ( અનર્થ) કેવા અનર્થને (મૈં નનયતિ) ઉત્પન્ન કરતો નથી? ।।૫।।
ભાવાર્થ : મિથ્યા અહંકારથી યુક્ત આંધળો માણસ મદોન્મસ્ત હાથીની જેમ શાંતિરૂપી આલાનસ્તંભને ઉખેડી નાખતો નિર્મલ બુદ્ધિરૂપી રસ્સીને તોડીને દુષ્ટ વચનોરૂપી ધુળની ડમરીઓને ઢગલીઓને ઉડાડતો થકો આગમરૂપી અંકૂશને અવગણીને સ્વતંત્રતા સ્વચ્છંદતાપૂર્વક પૃથ્વી તલ ઉપર ભમતો નમ્રતા અને ન્યાયરૂપી માર્ગનું દલન કરી નાખે છે એવો આ માન કયા પ્રકારના જુલ્મને અનર્થને ઉત્પન્ન કરતો નથી? અર્થાત્ સર્વે પ્રકા૨ના અનર્થોને ઉત્પન્ન કરે છે. ૫૦
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી માન કષાય ત્યાગ પ્રકરણનાં બીજા શ્લોકમાં અહંકાર ગર્વથી ગ્રસિત માનવ કેવો હોય છે અને તે પોતાને માટે કેવો અનર્થકારી હોય છે તે દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે જે જુઠા અભિમાનથી યુક્ત બનીને આંધળાની જેમ મદાન્ધમદથી ઉન્મત્ત બનેલો ગાંડો હાથી આલાનસ્તંભને ઉખેડી નાંખે છે તેમ મદાન્ધમાનવ શાંતિરૂપી આલાનસ્તંભને ઉખેડી નાંખે છે, મદથી ઉન્મત્ત હાથી દોરડાને તોડી નાંખે છે તેમ મદાન્ધ માનવ નિર્મલબુદ્ધિને તોડી નાંખે છે. મદથી ઉન્મત્ત હાથી જેમ ધૂળની ડમરીઓ ઉડાડતો ભમે છે તેમ મદાન્ધમાનવ દુષ્ટવાણીના શબ્દોને ફેંકતો ચાલે છે. તેને બોલવામાં શાનભાન હોતું નથી. મદથી ઉન્મત્ત હાથી જેમ મહાવતના અંકુશને અવગણીને ભમે છે તેમ મદાન્ય સાધક આગમોના વિધિ નિષેધના વચનોને અવગણીને પૃથ્વી તલ પર સ્વચ્છંદતાપૂર્વક મનમાં આવે તેમ ભમે છે અને નમ્રતા અને ન્યાયરૂપી માર્ગનું ઉલ્લંઘન કરીને અનેક પ્રકારના અનર્થોને ઉત્પન્ન કરે છે. ।।૫।।
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં માન શું શું અનર્થ કરે છે તેનું જ વર્ણન કરતાં થકાં કહે છે કે– छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
औचित्याचरणं विलुम्पति पयोषाहं नभस्वानिव,
प्रध्वंसं विनयं नयत्यहिरिव प्राणस्पृशां जीवितम् ।
54
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
कीर्तिं कैरविणीं मतङ्गज इव प्रोल्लासयत्यञ्जसा,
मानो नीच इवोपकार निकरं हन्ति त्रिवर्गं नृणाम् ॥५१॥ अन्वय ः मानः नृणाम् त्रिवर्गम् हन्ति (यतः ) नीचः (स्वोपरिकृतं) उपकारनिकरं (पुनश्च मानः किं किं करोति इति आशंकायामाह इति खंडान्वयः) मानः औचित्याचरणं विलुम्पति (यथा)) नभस्वान् पयोवाहं, (पुनः मान किं करोति ?) विनयं प्रध्वंसं नयति (यतः) अहिः प्राणस्पृशां जीवितम् (पुनः किं करोति? तत् कथ्यते) कीर्तिम् अञ्जसा प्रोल्लासयति (यथा) मतङ्गजः कैरविणीं । શબ્દાર્થ : (માનઃ) મિથ્યા અભિમાન અહંકાર (નૃામ્) માનવોના (ત્રિવર્ગમ્) ધર્મઅર્થકામનો (ન્તિ) નાશ કરે છે. જેમકે (નીશ્વઃ) અધમપુરુષ (પોતાના ઉ૫૨ ક૨ેલા) (૩પ નિરં) ઉપકારોના સમૂહને ભૂલાવી દે છે, ભૂલી જાય છે. (વળી માન શું કરે છે એવી આશંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે) (આ) (માનઃ) મિથ્યા અહંકાર (ૌવિત્યાઘરળ) ઉચિત આચરણને(વિદ્યુમ્નતિ) મિટાવી દે છે (જેમકે) (નમસ્વાન) વાયુ (પયોવાહ) વાદળોને વિખેરી દે છે (વળી) (માનઃ) મિથ્યાભિમાન (વિનયં) નમ્રતાનો (પ્રધ્વન્સ નયતિ) ધ્વંસ કરે છે, નાશ કરે છે. જેમ કે (અતિઃ) સર્પ (પ્રાÚÄ) સંપૂર્ણ જીવધારિયોના (નીવિતમ્) જીવિતવ્યનો પોતાના વિષથી નાશ કરે છે (વળી) (માનઃ) અહંકાર (ઝીર્તિમ્) ઉજ્જવલ યશને (અન્નત્તા) એકસાથે (પ્રોŌાસયંતિ) મલીન ક૨ે છે (જેમ કે) (મતીનઃ) હાથી (રવિળી) કમલના પૌધાને ઉખેડીને મુરઝાવી નાંખે છે. ૫૧ ભાવાર્થ : અહંકાર માનવોના ધર્મ–અર્થ અને કામનો નાશ કરે છે. જેમ કે નીચ પુરુષો પોતાના ૫૨ ક૨ેલા ઉપકારોના સમૂહને ભૂલી જાય છે. વળી માન ઉચિત આચરણનો નાશ ક૨ે છે જેમ કે પવન વાયુ વાદળોના સમૂહને વિખેરી નાખે છે. વળી માન નમ્ર આચરણનો નમ્રતા ગુણનો ધ્વંસ કરે છે જેમ કે જીવંત આત્માઓના જીવનને સર્પ દંશ મારીને નાશ કરે છે. વળી માનવોના ઉજ્જવલ યશને કલંકિત કરે છે, મલિન ક૨ે છે જેમ કે હાથી કમલના પૌધાને ઉખેડીને મુરઝાવી દે છે. II૫૧॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ શ્લોકમાં માન ત્યાગ માટે હિતોપદેશ આપતાં દાખલાઓ ઉદાહરણો આપીને કહે છે કે જેમ અધમ પુરુષો ઉપકારિયોના શત-શત ઉપકારોને ભૂલી જાય છે તેમ અહંકાર મિથ્યાભિમાન માનવોના ધર્મ–અર્થ અને કામ પુરુષાર્થનો નાશ કરે છે. માનથી ગ્રસિત માનવને ધર્માદિ પુરુષાર્થો દ્વારા જે ફળ મળવાનું હોય તે ફળ તેને મળતું નથી.
જેમ વાયુ આકાશમાં રહેલાં વાદળાઓંને વેરવિખેર કરી નાંખે છે તેમ અહંકાર માનવના ઉચિત આચરણનો નાશ કરે છે.
જેમ સર્પ દંશ દ્વારા જીવોના જીવિતવ્યનો નાશ કરે છે તેમ માન માનવીના નમ્રતા ગુણનો નાશ કરે છે. અહંકારથી ગ્રસિત માનવ પોતેપાતાને જ મોટો માને છે. એ જગતના
55
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજનીય પુરુષો આગળ પણ નમ્ર રહી શકતો નથી. માનથી ગ્રસિત માનવ વ્યવહાર શુદ્ધિનું પાલન કરી શકતો નથી. એ સર્વેને તુચ્છ સમજીને તોછડાઈ ભર્યું વર્તન કરી લે છે.
જેમ હાથી કમળના છોડને ઉખેડીને એકબાજુ ફેંકીને એને મુરઝાવી દે છે તેમ અભિમાન માનવોના ઉજ્જવલ યશને એક સાથે કલંકિત યા મલિન કરી દે છે. અભિમાની માનવ અયોગ્ય આચરણ દ્વારા પોતાના પૂર્વમાં ઉપાર્જન કરેલાં યશ નામ કર્મના ઉદયમાં આવેલા દલિયાં જે છે તેમને મલ-મલિન કરી દે છે.
એ રીતે માનથી યુક્ત માનવ પોતાના પુરુષાર્થને, પોતાના નમ્ર આચરણને, વ્યવહાર શુદ્ધિને અને યશ કીર્તિને, દુઃષિત કરી દે છે. પ૧//
- હવે ચોથા શ્લોકમાં માનનો ત્યાગ કઈ રીતે કરવો એના માટે માર્ગ દર્શન આપતાં થતાં કહે છે કે –
छंद - वसंततलिकावृत्त - मुष्णाति यः कृतसमस्तसमीहितार्थं,
સબ્બીવન વિનય ગીવિતનમાનામ્ | जात्यादिमानविषजं विषमं विकारं,
. . માર્વવામૃતરસેન નયસ્થ શાન્તિમ્ પરા अन्वय : यः अङ्गभाजाम् कृतसमस्तसमीहितार्थं सञ्जीवनम् विनयजीवितम् मुष्णाति, तं जात्यादिमानविषजं विषमं विकारं मार्दवाऽमृतरसेन शान्तिम् नयस्व। શબ્દાર્થ () જે અહંકાર (મામાના) દેહ ધારિયોના (તસમસ્તસમીહિતાર્થ) કર્યા છે સંપૂર્ણ વાંછિત અર્થ જેણે અર્થાત્ સર્વ મનોરથોને સિદ્ધ કરનાર અને (સદ્ગવિનમ્) સંજીવની જડીબુટીની જેમ ગુણ કરનાર (વિનયનીવિતમ્) નમતારૂપી જીવનનો (મુષ્પતિ) - નાશ કરે છે. (ત) તે (જ્ઞાત્યાવિમાનવિષન) જાતિ-કુળ-બળ-ગૌત્ર આદિ આઠ પ્રકારના માનરૂપી વિષથી ઉત્પન્ન થનાર (વિષમ) અતિ ઇગ્ર વિઝાડું) વિકારને (માર્વવામૃતરસેન) કોમળતારૂપી અમૃત રસથી (શાંતિમ્ નયસ્વ) શાંત કર. Rપરા. ભાવાર્થ જે અહંકાર અભિમાન દેહ ધારિયોના સર્વ મનોરથ સિદ્ધ કરનાર અને સંજીવની જડીબુટીની જેમ ગુણ કરનાર,નમ્રતારૂપી જીવનનો નાશ કરે છે. તે જાતિ-કુળ-રૂપ આદિ આઠ જાતના માનરૂપી વિષથી ઉત્પન્ન થનાર અતિ ઉગ્ર વિકારનો કોમળતા રૂપી અમૃત રસથી શાંત કર. /પ૨|| વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી માન ત્યાગ પ્રકરણના અંતિમ ચોથા શ્લોકમાં માન કષાયના ત્યાગ માટે સરસ વાત કરે છે. કહે છે કે – આ માન કષાય દેહધારી આત્માઓના સર્વ ઇચ્છિત મનોરથોને પૂર્ણ કરનાર અને સંજીવની જડીબુટીની જેમ ગુણ કરનાર નમ્રતા રૂપી જીવનનો અહંકાર રૂપી વિષ દ્વારા નાશ કરે છે. આમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ નમ્રતાને મનોરથ પૂર્ણ કરનાર અને સંજીવની ઔષધીની ઉપમા આપીને સાધક આત્માને એ વાતની પ્રતિતી કરાવી છે
56.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે સાધકના જે જે મનોરથો છે તે નમ્રતાથી પૂર્ણ થાય જ છે. અને સાધકનું જીવન પણ નમ્રતા રૂપી સંજીવની ઔષધીના સેવનથી અત્રુટિત થઈ જાય છે. પણ સાધક જ્યાં પ્રમાદને વશ થઈ માન કષાય રૂપી વિષનું પાન કરી લે છે ત્યારે તેનું નમ્રતા રૂપી જીવન નષ્ટ થઈ જાય છે. તે વિષને દૂર કરવા માટે ઉપાય દર્શાવતાં કહ્યું કે આ માન કષાય એક જ નથી. એના આઠ ભેદ છે. જાતિ, કુળ, બલ, રૂપ, તપ, એશ્વર્ય, વિદ્યા, લાભ એ આઠ સુભટોથી યુક્ત માનકષાયના દંશ મારવાથી થયેલ જે અતિ વિષમ (અતિ ઉગ્ર) વિકારને કોમળતા રૂપી અમૃતરસથી શાંત કર. વિષવિકાર અમૃતરસથી શાંત થાય છે તેમ માનના વિકારો કોમલતા ધારણ કરવાથી ઉપશાંત થઈ જાય છે. સાધકે જીવનમાં કોમલતાને વિશેષ સ્થાન આપવું જોઈએ. પર.
આ ચાર શ્લોકોમાં એક વાત વિશેષ રીતે સ્પષ્ટ થઈ છે કે માન અભિમાન જ્યાં છે ત્યાં ક્રોધ છે. ક્રોધ છે ત્યાં માન હોય અને ન પણ હોય પણ માન હોય ત્યાં ક્રોધ હોય જ. આગળના કષાયો પાછળના કષાયોથી યુક્ત હોય છે. આ વાત ઉદયને આશ્રયીને છે. અને ક્ષયમાં ક્રમશઃ ક્ષય થાય છે. તેથી સાધકે વિશેષ જાગૃત રહેવાનું છે - હવે માયા ત્યાગ પ્રકરણમાં કહે છે કે –
A. માયા ત્યાગ પ્રકરણs,
છંદ્ર - માનિનીવૃત્તા कुशलजननवन्ध्यां सत्यसूर्यास्तसन्ध्यां, .
कुगतियुवतिमालां मोहमातङ्गशालोम । शमकमलहिमानीं दुर्यशो राजधानी,
* व्यसनशतसहायां दूरतो मूञ्च मायाम् ॥५३॥ अन्वय : कुशलजननवन्ध्यां सत्यसूर्यास्तसन्ध्याम् कुगतियुवतिमालां मोहमातङ्गशालाम् शमकमलहिमानीं दुर्यशोराजधानी व्यसनशतसहायां मायाम् दूरतः मुञ्च। શબ્દાર્થ (શનનનવધ્ય) કુશલતાને જન્મ આપવામાં વાંઝણી સ્ત્રીની જેમ (સત્ય સૂર્યાસ્ત સામ્) સત્યરૂપી સૂર્યને અસ્ત કરવામાં સંધ્યાના કાળની જેમ (તિયુવતિમાતા) દુર્ગતિરૂપી યુવતિને પહેરવા માટે માલાની જેમ (મોહમાશાતામ) અજ્ઞાનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે ગજશાલાની જેમ (શમશ્નમહિમાની) શાંતિરૂપી કમળના વન માટે બર્ફની વર્ષાની જેમ (કુર્યશોરીનાની) અપકીર્તિને રહેવા માટે રાજધાનીની જેમ (વ્યસનશતસદાય) શતાધિક પ્રકારના દુઃખોની સહાયતા કરનારી (માયામ) આ માયાને હે ભજન તૂ તૂરતઃ) દૂરથી જ (મુ) છોડી દે. પ૩ ભાવાર્થ આ માયા કેવી છે તો કહે છે કે – કુશળતાને જન્મ આપવામાં વાંઝણી સ્ત્રી જેવી, સત્યરૂપી સૂર્યને અસ્ત કરવામાં સંધ્યાના સમય જેવી, દુર્ગતિ રૂપી યુવતીને પહેરવા માટે માલા જેવી, અજ્ઞાનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે ગજશાળા જેવી, શાંતિરૂપી કમળોના વનને
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળવા માટે બર્ફની વર્ષા જેવી, અપયશને રહેવા માટે રાજધાની જેવી અને શતાધિક પ્રકારના દુઃખોને સહાયતા કરનારી એવી આ માયાને હે ભવ્યજન તૂ દૂરથી જ છોડી દે.પ૩ll વિવેચન: ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજો કષાય જે માયા તેના ત્યાગના વિવરણને પ્રરૂપતાં થકાં કહે છે કે – જેમ વાંઝણી સ્ત્રી બાળકને જન્મ આપી જ ન શકે તેમ આ માયા કુશળતા રૂપી બાળિકાને જન્મ ન જ આપી શકે. જ્યાં જ્યાં માયા છે ત્યાં ત્યાં કોઈપણ પ્રકારની વાસ્તવિક કુશળતા હોતી નથી. જેમ સંધ્યા સૂર્યને અસ્ત કરીને જ રહે છે તેમ માયા સત્યને અસત્યરૂપી અંધકારમાં છુપાવી દે છે. જેમ નીચ જાતિની સ્ત્રિયોને પહેરવાની માળાઓ અલ્પાતિઅલ્પ મૂલ્યવાળી અને અસુંદર હોય છે તેમ આ માયારૂપી માળા દુર્ગતિ રૂપી સ્ત્રીને પહેરવા યોગ્ય અસુંદર માળા છે અર્થાત્ જે માયા કરે છે તેને દુર્ગતિ રૂપી વરમાળા પહેરવી પડે છે. જેમ હાથીયોને ગજશાળામાં બાંધવામાં આવે છે તેમ આ માયા રૂપી ગજશાળામાં અજ્ઞાનરૂપી હાથીને બાંધવામાં આવે છે અર્થાત્ માયાથી અજ્ઞાન અંધકાર ફેલાય છે. જેમ બર્ફથી કમળના વનનો નાશ થાય છે તેમ આ માયા રૂપી બર્ફ શાંતિરૂપી કમળના વનને બાળી નાશ કરી દે છે. જેમ રાજા મહારાજાઓ રાજધાનીમાં આનંદથી રહે છે તેમ આ માયા રૂપી રાજધાનીમાં અપયશ, અપકીર્તિ આદિ આનંદથી રહે છે. અર્થાત્ માયાના કારણે આત્માનો અપયશ અપકીર્તિ થાય છે. - એવી આ માયા જે શતાધિક દુઃખોને સહાયતા કરવાના સ્વભાવવાળી છે તેને અતિશીઘ્રતાથી છોડી દે. માયા કરનારને અનેક પ્રકારના દુઃખો ભોગવવા પડે છે. આવા કારણોથી આ માયાને છોડી દેવી એ જ યોગ્ય છે. પિયા હવે બીજા શ્લોકમાં માયા કરનાર કેવી રીતે ઠગાય છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
છંદ્ર - ઉપેન્દ્રવસ્ત્રાવૃત્ત विधायमायां विविधैरुपायैः परस्य ये वञ्चनमाचरन्ति; .. ते वञ्चयन्तित्रिदिवापवर्ग-सुखान्महामोहसखाः स्वमेव ॥५४॥ अन्वय : ये विविधैः उपायैः मायां विधाय परस्य वञ्चनं आचरन्ति महामोहसखाः ते स्वं एव त्रिदिवापवर्गसुखात् वञ्चयन्ति। શબ્દાર્થ (ચે) જે પુરુષ (વિવિધ ) નાના પ્રકારના (ઉપાયે) ઉપાયોથી (માયા) માયાજાલ (વિધાય) કરીને (પરસ્યવેગ્નને સાવરત્તિ) બીજાને ઠગે છે. (મદામોદરા) મોટા અજ્ઞાનના સાથીદાર એવા (તે) તે માયાવી પુરુષ (સ્વ પર્વ) પોતે પોતાને જ (ત્રિવિવાપવાસુરવી) સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખથી (વકૃત્તિ) દૂર રાખે છે અર્થાત્ સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખથી ઠગાય છે. પ૪ ભાવાર્થ : જે માનવ પોતાના સ્વાર્થ માટે માયા જાલ કરીને બીજાને ઠગે છે તે માયા દ્વારા ઉપાર્જન કરેલા પાપોના કારણે સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખ ન મળવાથી તે પોતે પોતાને જ
58 t - -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠગે છે. આપા વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી બીજા શ્લોકમાં માયાવી આત્મા પોતાના આચરણો દ્વારા લાભમાનીને નકશાની વહોરી લે છે તે બતાવે છે. જેમ કોઈ વ્યક્તિ પોતાના કોઈ પણ જાતના સ્વાર્થ માટે માયાજાલ કરીને કપટ ક્રિયા કરીને બીજાને ઠગે છે અને પોતાને લાભ થયો એમ માને છે તે પોતે લાભમાં નથી પણ નુકશાનીમાં છે તે દર્શાવતાં કહ્યું કે એ માયા કપટના આચરણથી ઉપાર્જન કરેલાં પાપકર્મોના કારણે તે આત્મા સ્વર્ગ અને મોક્ષ સુખથી દૂર રહ્યો તેથી તે પોતે ઠગાયો છે, બીજા ઠગાયા નથી. જે ભવમાં સત્કાર્યો દ્વારા સ્વર્ગ અથવા મોક્ષ મેળવવાની શક્યતા હતી તેજ ભવમાં દુર્ગતિ પ્રાયોગ્ય આચરણ કરીને દુર્ગતિના દુઃખો ભોગવવાનું એ પોતે પોતાને ઠગ્યા જેવું જ છે. તેથી જ્ઞાનિયોએ માયાવી આચરણથી પોતાને બચાવવાની વાત કરી છે. પ૪. હવે ત્રીજા શ્લોકમાં માયાવી માનવીની દશાનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે –
છે – ફન્દ્રવજ્ઞાવૃત્ત मायामविश्वासविलासमन्दिरं, दुराशयो यः कुरुते धनाशयाः;
सोऽनर्थसार्थं न पतन्तमीक्षते यथा बिडालो लगुडं पयः पिबन् ॥५५॥ अन्वय : यः दुराशयः धनाशया अविश्वासविलासमन्दिरम् मायाम् कुरुते सः पततं अनर्थसार्थम् न इक्षते यथा पिबन् बिडालः लगुडं। શબ્દાર્થ: (યઃ કુરાશય) જે ખરાબ અન્તકરણવાળો માનવ (ધનાશયા) ધન કમાવવાની ઇચ્છાથી (વિવાવિતસમન્દિરમ્) અવિશ્વાસના વિલાસ ગૃહ રૂપી (માયા) માયાને ( તે) કરે છે (:) તે માનવ (પતત) પોતા ઉપર પડતી (અનર્થસાર્થન) આપદાઓના સમૂહને (ને રૂક્ષતે) જોતો નથી. (યથા) જેમ (પયઃ પિવન) દૂધ પીતો (વિડી:) બિલાડો (તપુડું) લાકડીને જોઈ શકતો નથી. //પપી ભાવાર્થ: જે ખરાબ અન્તકરણવાળો માનવ ધન કમાવવાની લાલસાથી અવિશ્વાસના ઘર જેવી માયા કરે છે તે આપદાઓના સમૂહને પોતાના ઉપર પડતા જોઈ શકતો નથી. કોની જેમ? તો કહ્યું કે જેમ દૂધ પી રહેલો બીલાડો લાકડી લઈને પાછળ ઉભેલા માણસને જોઈ શકતો નથી. દૂધ પીવાના લોભમાં પાછળ લાકડીના મારને જોતો નથી તેમ ધન કમાવવા માટે માયા કરવાના લોભમાં વિપત્તિઓના વણઝારની માર તેને દેખાતી નથી..પપી વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજા શ્લોકમાં માયા કરનાર માનવીને બીલાડા જેવી સ્થિતિમાં દર્શાવીને કહે છે કે જેમ દૂધ પીવાની લાલસા વાલો બીલાડો લાકડીની મારને જોઈ શકતો નથી પણ જ્યારે લાકડીની માર પડે છે ત્યારે જ તેને ભાન થાય છે અને તે દૂધ પીવું મૂકીને ભાગે છે તેમજ ધન કમાવવાની લાલસાથી યુક્ત માનવ માયાચરણ કરે છે તે સમયે તેને તેના ફળરૂપમાં વિપદાઓના વણઝારની માર દેખાતી નથી પણ જ્યારે એને વિપત્તિઓના વાદળ ઘેરી વળે છે તે ભાગી પણ શકતો નથી અને એક પછી એક વિપત્તિઓ અને
59
'
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભોગવવી જ પડે છે. તેથી જ્ઞાનીપુરુષ ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે જીવનમાં માયાચરણને સ્થાન ન આપો. પપી.
હવે માયા ત્યાગ પ્રકરણના ચોથા શ્લોકમાં અપથ્ય ભોજનની ઉપમા માયાચરણને આપીને કહે છે કે –
___ छंद - वसंततलिकावृत्त मुग्धप्रतारणपरायणमुज्जिहीते,
यत्पाटवं कपटलम्पटचित्तवृत्तेः, जीर्यत्युपप्लवमवश्यमिहाऽप्यकृत्वा,
ના પથ્થમોગનાનવામથમાયતી તત્ કદી अन्वय : कपटलम्पटचित्तवृतेः यत् मुग्धप्रतारणपरायणम् पाटवम् उज्जिहीते तत् इह उपप्लवं अवश्यं अकृत्वा न जीर्यति इव अपथ्यं भोजनं आयतौ आमयं। શબ્દાર્થ (પટનમ્પવિત્તવૃત્ત) માયાથી લેપાયેલી મનોવૃત્તિ છે જેની એવા આત્માની (યત) જે ( પ્રતારVTVરયા) અજ્ઞાની આત્માઓને ઠગવામાં કુશળતા (પાટવમ્) ચતુરતા (ઉન્નિદીને) પ્રકટ થાય છે. (તત) તે ચતુરતા (૬) આ જન્મમાં પણ (ઉપપ્તવ) અહિતને (અવશ્ય) અવશ્ય ( સ્વા) કર્યા વગર ન નીતિ) રહેતી નથી. (4) જેમકે (પથ્ય મોનન) અહિતકારી ભોજન (ગાયતી) ભવિષ્યમાં (કામચં) રોગોત્પત્તિ ર્યા વગર રહેતું નથી. પ૬l ભાવાર્થ કપટયુક્ત ચિત્તવૃત્તિ વાળા માનવની જે ભોળા માનવોને ઠગવાની પ્રવૃત્તિની કુશળતા, ચતુરતા પ્રકટ થાય છે તે ચતુરતા આ જન્મમાં પણ અવશ્ય એના કટુ ફળને આપ્યા વગર રહેતી નથી. કોની જેમ? તો કહ્યું કે જેમ અપથ્ય ભોજન વિરુદ્ધ પ્રકૃતિવાળો આહાર ભવિષ્યમાં રોગોત્પત્તિ કર્યા વગર રહેતો નથી. પ૬/ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી માયા ત્યાગ પ્રકરણના ચોથા શ્લોકમાં કહે છે કે જે આત્મા અહિતકારી અપથ્ય ભોજન પેટમાં પધરાવે છે તેને થોડા જ સમયમાં રોગો ઘેરી વળે છે. તે જ રીતે જે આત્મા અપથ્ય, અહિતકારી રૂપી માયાચરણ કરે છે તેના ફળરૂપે આત્મ દેહમાં આ ભવમાં જ અનેક વિકારોની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. એના વિચાર, વાણી અને વર્તન ત્રણે એટલા બધાં અશુદ્ધ બની જાય છે કે તે આ ભવમાં પણ અનેક દુઃખોને નિમંત્રણ આપી દે છે અને ભવાંતરમાં પણ એને અનેક દુઃખો ભોગવવા પડે છે. તેથી આ માયાનો ત્યાગ કરવો જ જોઈએ. આપણે હવે ચોથો કષાય જે લોભ તેના ત્યાગનાં વિષયમાં વર્ણન કરતાં થકાં કહે છે કે
લોભ ત્યાગ પ્રકરણમ્
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त यदूर्गामटवीमटन्ति विकट क्रामन्ति देशान्तरं,,
60
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाहन्ते गहनं समुद्रमतनुक्लेशां कृषि कुर्वते; सेवन्ते कृपणं पतिं गजघटासङ्घट्टदुःसञ्चरं,
सर्पन्ति प्रधनं धनान्धितधियस्तल्लोभविस्फूर्जितम् ॥५७॥ अन्वय : धनान्धितधियः यत् दुर्गाम् अटवीं अटन्ति विकटं देशान्तरं क्रामन्ति गहनं समुद्रं गाहन्ते अतनुक्लेशां कृषि कुर्वते गजघटासङ्घट्टदुःसञ्चरम् कृपणं पतिं सेवन्ते तथा प्रधनं सर्पन्ति तत् लोभविस्फूर्जितम्।। શબ્દાર્થ (ધનOિધયઃ) ધનના લોભમાં આંધળી બુદ્ધિવાળા લોગ () કારણથી (૬) દુર્ગમ (કરવી) અટવીમાં-જંગલમાં (મતિ) ભ્રમણ કરે છે. (વિ) વિકટ (શાન્તર) દેશ-પરદેશમાં (ામંતિ) ઘૂમે છે. () ગહન (સમુદ્ર) સમુદ્રમાં (હો) પ્રવેશ કરે છે. (મતનુત્તેશાં) વધારે દુઃખદાયક (કૃષિ) ખેતીને (ઉર્વત) કરે છે ( નિધટાક્ષસશરમ્) હાથિયોની ભીડમાં ન જવા જેવા સ્થાનમાં (પ પતિ) કપણસ્વામીની પાસે જઈને પણ તેની (સેવન્ત) સેવા કરે છે (તથા) (vi) મૃત્યુને પણ (સર્પતિ) આલિંગન કરે છે, ભેટે છે (ત) તે સર્વે (તોપવિપૂર્તિત) લોભનું જ ફળ છે. પ૭ll ભાવાર્થઃ ધનાર્જનમાં આંધળી બુદ્ધિવાળા બનેલા લોગ જ કારણથી દુર્ગમ અટવીમાં ભમે છે. વિકટ દેશ-પરદેશમાં ઘૂમે છે, જાય છે. ગહન સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે છે. અતિ દુ:ખદાયક ખેતીને કરે છે. હાથિયોની ઘટાની ભીડમાં ન જવાય એવા કૃપણસ્વામીની પાસે જઈને તેની સેવા પણ કરે છે. અધિક તો શું મૃત્યુને પણ ભેટી જાય છે. મરણનેં શરણ બની જાય છે. આ સર્વે લોભ કષાયનું ફળ છે. પછી વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી લોભ કષાય ત્યાગ પ્રકરણના પ્રારંભના શ્લોકમાં ધનલોભી જીવો શું શું કરે છે તે દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે – લોભ કષાયને વશ પડેલાં જીવો ધન કમાવવા માટે પોતાની આંખો બંધ કરીને લોભની આંખથી જગતને જુએ છે, તેથી તેઓ લોભ રૂપી પિશાચની પૂર્તિ કરવા માટે દુર્ગમ અટવીઓમાં ભ્રમણ કરે છે. વિકટ માર્ગે દેશ-પ્રદેશ જાય છે. પૂર્વના યુગમાં સાર્થવાહો ધન કમાવવા માટે એવી એવી અટવિયોમાંથી પસાર થઈને પરદેશોમાં જતા અને ક્યારેક સાર્થ લૂંટાઈ જતો અને ભિખારી બનીને આવતા. આજે પણ ધન કમાવવામાં અંધ બનેલા માનવો (દાનવો) ધર્મ અને વ્યવહારથી વિરૂદ્ધ દેશોમાં જાય છે. સમુદ્ર માર્ગે મુસાફરી કરે છે. ક્યારેક વહાણ તુટી જાય છે. ડુબી જાય છે. વિમાન તૂટી પડે છે. બોમ્બ વિસ્ફોટ થાય છે. તો પણ લોભને વશ બધું કરે છે. વળી ગ્રન્થકારશ્રીએ કહ્યું કે અતિદુ:ખદાયક ખેતી કરે છે. પૂર્વના યુગમાં પણ ખેતી દુઃખદાયક દુઃખ ફળક હતી, હમણા તો ખેતીમાં અધિકાધિક હિંસાને સ્થાન આપીને વધારે દુઃખદાયક બનાવી દીધી છે. વળી કહ્યું કે હાથીયોના સમૂહ હોય ત્યાં જવું દુષ્કર છે અને તેમની પાસેથી મળવાનું કાંઈ નથી તેમ કૃપણ માલિકની પાસે તેની સેવા માટે રહીને ધન મેળવવું
61
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કર છે. છતાં ધનલોભી તે કાર્યને પણ કરે છે. ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે વધારે શું કહું લોગ લોભ માટે મરણને પણ આલિંગન કરી લે છે. હું મરી જાઉં તો વાંધો નહીં પણ ધન મળવું જોઈએ. એ માટે તો લોગો વિમાઓ ઉતરાવે છે. એ સર્વે આ લોભકષાયનું જ ફળ છે. Hપ૭ll હવે બીજા શ્લોકમાં લોભ કેવો છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त मूलं मोहविषद्रुमस्य सुकृताम्भोराशिकुम्भोद्भवः,
क्रोधाग्नेररणिः प्रतापतरणि प्रच्छादने तोयदः । क्रीडासद्मकलेविवेकशशिनः स्वर्भानुरापनदी
सिन्धु कीर्तिलताकलापकलभो लोभः पराभूयताम् ॥५८॥ अन्वय : हे नरा! मोहविषद्रुमस्य मूलं सुकृताम्भोराशिकुम्भोद्भवः क्रोधाग्ने अरणिः प्रतापतरणि प्रच्छादने तोयदः कलेः क्रीडासद्मविवेकशशिनः स्वर्भानुः आपन्ननदीसिन्धुः तथा कीर्तिलताकलापकलभः लोभः पराभूयताम्। શબ્દાર્થ ઃ હે માનવો! (મોદ વિષદ્દમસ્ય) અજ્ઞાનરૂપી વિષવૃક્ષની જ (મૂi) જડ છે (સુતામોરશિપુ મોમવ:) પુણ્યરૂપી સમુદ્ર માટે અગત્યઋષિની જેવો છે. (મેધા ને) ક્રોધ રૂપી અગ્નિને પ્રકટ કરવામાં (કરાર) અરણિના મંથન જેવો છે. (પ્રતાપતરજિપ્રચ્છાને) તેજરૂપી સૂર્યને આચ્છાદિત કરવા માટે (તોય) વાદળા જેવો છે. (ર) કલહનું (ડીસર્ભઃ) ઘર છે (વિવેશશિનઃ) જ્ઞાનરૂપી ચંદ્રમા માટે (સ્વનઃ) રાહુની જેવો છે. (માપનનવીસિક્યુ) વિપદાઓ રૂપી નદીયોને ભેગી કરવા માટે સમુદ્ર જેવો છે (અને) (કોર્તિતીનાપનમ:) પ્રશંસા કીર્તિ રૂપી વેલનો નાશ કરવા માટે હાથીના બાળક જેવો છે. એવો (સોમ) આ લોભ (પરીમૂયતામ) સર્વથા છોડી દો..પ૮ ભાવાર્થ હે માનવો! આ લોભ કેવો છે તો કે “અજ્ઞાન રૂપી વિષવૃક્ષની જડ, પુણ્યરૂપી સમુદ્રને શોષવા માટે અગત્ય ઋષી જેવો, ક્રોધાગ્નિને પ્રકટ કરવા માટે અરણિના કાષ્ટ જેવો, તેજરૂપી સૂર્યને આચ્છાદિત કરવા માટે વાદળા જેવો, કલહનું તો ઘર, જ્ઞાનરૂપી ચંદ્રને ગ્રસવા માટે રાહુની જેવો, આપત્તિઓ રૂપી નદીઓના સમૂહને ભેગી કરવા માટે સમુદ્ર જેવો, યશ કીર્તિરૂપી વેલનો નાશ કરવા માટે હાથીના બાળક જેવો આ લોભ સર્વથા છોડી દો. વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી બીજા શ્લોકમાં લોભ કેવો છે તે દર્શાવીને એને સર્વથા છોડવાનું કહે છે. જેમ વૃક્ષની જડમાં જ વિષ હોય તો ફળો વિષયુક્ત જ આવવાના તેમ આ લોભ અજ્ઞાનતાની જડ રૂપ હોવાથી એ આત્મા લોભના કારણે અજ્ઞાની થશે. સમુદ્રના પાણીને અગમ્ય ઋષિ જેમ પી લે છે. તેમ આ લોભ આત્માના પુણ્યરૂપી સમુદ્રને પીને એને નિપૂણ્ય બનાવી દે છે. જેમ અરણિના કાષ્ટને ઘસવાથી અગ્નિ પ્રકટ થાય છે તેમ લોભ
62.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાથી ક્રોધાગ્નિનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. વાદળાઓ સૂર્યને આચ્છાદિત કરે છે, તેમ આ લોભ આત્માના વાસ્તવિક તપ તેજને આચ્છાદિત કરી દે છે. આ લોભ કલહ લડાઈ ઝઘડાનું તો ઘર છે. જેમ રાહુ ચંદ્રમાને ગ્રસિત કરે છે તેમ આ લોભે આત્માના જ્ઞાન રૂપી ચંદ્રમાને ગ્રસિત કરી દે છે. જ્ઞાન ઉપર આવરણ આવી જાય છે. જેમ સમુદ્ર અનેક નદીયોને સંગ્રહે છે તેમ આ લોભ આપદાઓ રૂપી નદીયોનો સંગ્રહ કરે છે અર્થાત્ લોભના કારણે અનેક પ્રકારની આપદાઓ ભોગવવી પડે છે. જેમ વેલડીયોને હાથીયોના બાળકો નાશ કરે છે તેમ આ લોભ રૂપી હાથીનું બાળક યશકીર્તિ રૂપી વેલડિયોને નષ્ટ કરી દે છે. એવા આ લોભને સર્વથા તજવાનું ગ્રન્થકારશ્રીએ કહ્યું છે. પ૮ હવે ત્રીજા શ્લોકમાં લોભને અગ્નિની ઉપમા આપીને હિતોપદેશ દેતા કહે છે કે
छंद - वसन्ततिलकावृत्त निःशेषधर्मवनदाहविजृम्भमाणे,
" ટુથ્રી મસ્મન વિસર્પીર્તિધૂને * * बाढं धनेन्धनसमागमद्दीप्यमाने,
- નોમાનભેશનમાં નમતે ગુણીઃ 13 अन्वय : निःशेषधर्मवनदाहविजृम्भमाणे, दुःखौघभस्मनि विसर्पत् अकीर्तिधूमे, धनेन्धनसमागमदीप्यमाने, लोभानले गुणौघः बाढम् शलभताम् लभते। શબ્દાર્થ : (નિઃશેષધર્મવનરાવિકૃમમા) સંપૂર્ણ પુષ્ય રૂપી વનને બાળવા માટે તૈયાર થયેલો (ફુવીપમનિ) દુ:ખ સમૂહરૂપી રાખના ઢેરવાળો (વિસર્પત્ બકીર્તિધૂમ) અપયશરૂપી ધૂમાડાને ફેલાવનાર (તથા) (ધનેશ્વ-સમામિતીપ્યમાને) ધનરૂપી લાકડાની પ્રીતિથી પ્રકાશિત થવાવાળો (નોમાનને) લોભ રૂપી આગમાં (પુ ) ગુણોનો સમૂહ (વાઢY) અવશ્ય કરીને (શત્તમતાનું) પતંગિયાપણાને (તમ) પામે છે. પિલો ભાવાર્થ અખિલ પુણ્યરૂપી વનને બાળવા માટે તૈયાર થયેલ દુઃખસમૂહ રૂપી રાખના ઢેર વાળો અપયશરૂપી ધૂમાડાને ફેલાવનાર અને ધનરૂપી લાકડાના મળવાથી વધારે પ્રકાશિત થનાર લોભરૂપી આગમાં ગુણોનો સમૂહ પતંગિયાની જેમ નાશ પામે છે. જેમ આગમાં પતંગિયું નાશ પામે છે તેમ લોભરૂપી આગમાં માનવના ગુણોનો નાશ થાય છે. પલા વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજા શ્લોકમાં લોભને આગની ઉપમા આપીને એ આગ કેવી છે તે દર્શાવતા કહે છે કે – જેમ આગ સંપૂર્ણ વનને બાળે છે તેમ સંપૂર્ણ પુણ્યના જસ્થાને બાળવામાં તત્પર, પદાર્થના બળવાથી જેમ રાખનો ઢેર મળે છે તેમ પુણ્ય રૂપી જત્થો બળ્યા પછી દુઃખોના સમૂહરૂપી રાખનો ઢેર જ રહે છે. અને જેમ પદાર્થ બળતો હોય ત્યારે ધુમાડો નિકળે છે તેમ લોભરૂપી આગમાં પુણ્યનો જત્થો બળ્યા પછી અપકીર્તિ રૂપી ધુમાડો ફેલાવવાનો છે. જેમ અગ્નિ કાષ્ટ,લાકડાના મળવાથી વધારે દીપ્ત બને છે અર્થાત્ જેમ જેમ ધન વધે છે તેમ તેમ લોભ વધે છે. ગ્રન્થકારશ્રીએ અહીં ધનને કાષ્ટની ઉપમાં આપીને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનને એક તુચ્છ પદાર્થની શ્રેણિમાં સ્થાન આપ્યું છે. જેમ પતંગિયું આગની જ્યોતથી આકર્ષાઈને પોતાનું જીવન એમાં હોમીને નાશ પામે છે તેમ આ લોભરૂપી આગના બાહ્ય આકર્ષણથી આકર્ષાઈ જે જીવો લોભને ભેટવા જાય છે તેમના આત્મિક ગુણોનો સમૂહ નાશ પામે છે. ક્યારેક એમનું જીવન જ નષ્ટ થઈ જાય છે. પલા હવે લોભત્યાગના ચોથા શ્લોકમાં સંતોષના સ્વરૂપને દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
- ઇ૬ - શાર્દૂલવિક્રીડિતવૃત્ત. जातः कल्पतरुः पुरः सुरगवी तेषां प्रविष्टा गृहं,
चिन्तारत्नमुपस्थितं करतलप्राप्तो निधिः सन्निधिम् । विश्वं वश्यमवश्यमेवसुलभाः स्वर्गापवर्गश्रियः, .
ये सन्तोषमशेषदोषदहनध्वंसाम्बुदं बिभ्रते ॥६०॥ अन्वय : ये अशेषदोषदहनध्वंसाम्बुदं सन्तोषं बिभ्रते तेषां पुरः कल्पतरुः जातः गृहम् सुरगवी प्रविष्टा चिन्तारत्नं करतलप्राप्तः उपस्थितं निधिः सन्निधिम् विश्वम् वश्यम् स्वर्गापवर्गश्रियः अवश्यमेव सुलभाः। શબ્દાર્થ (વે) જે માનવ (ગશેષતોષનર્બાસાખ્યુદં) સર્વદોષરૂપી અગ્નિને બુઝાવવામાં વાદળાની જેમ (સન્તોષ) સંતોષને વિશ્વને ધારણ કરે છે (તેષાં) તેઓની (પુર) સામે જાણે કે (શ્વેત ગાતઃ) કલ્પવૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું છે. (પૃદમ્) તેઓના ઘરે (સુરવી) કામધેનુ ગાયે (પ્રવિષ્ટા) પ્રવેશ કર્યો છે. વિસ્તાર) તેઓને ચિંતામણી રત્ન (તત્તપ્રાતઃ) હથેલીમાં આવેલો (ઉપસ્થિત) મળી ગયો છે. (નિધિ) દેવતાઓનો ધનભંડાર પણ (સન્નિધિમ્) તેઓની પાસે આવી ગયો છે. વિશ્વમું) સર્વ સંસાર (વશ્યમ) તેઓને આધીન છે. અને (સ્વપશ્રય:) સ્વર્ગ અને મોક્ષની લક્ષ્મી (ગવશ્યમેવ) નિશ્ચયથી તેઓને (સુત્તમાઃ) સુલભ છે. ૬૦ાા ભાવાર્થ જે માનવો સર્વ દોષો રૂપી અગ્નિને બુઝાવવામાં વાદળા સમાન સંતોષને ધારણ કરે છે તે માનવોના મુખની સામે જ જાણે કે કલ્પવૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું છે. તેઓના ઘરે કામધેનુ ગાયે પ્રવેશ કર્યો છે. તેઓના હાથમાં ચિંતામણિ રત્ન આવી ગયું છે. કુબેર દેવનો ધન ભંડાર તેઓની પાસે આવી ગયો છે. પૂર્ણ વિશ્વ તેઓને આધીન છે. અને સ્વર્ગ અને મોક્ષ લક્ષ્મી નિશ્ચયથી તેઓને સુલભ છે. ૬ol વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રીએ લોભકષાય ત્યાગ પ્રકરણના અંતિમ શ્લોકમાં સંતોષના ગુણગાન કરીને સાધકને સંતોષ અપનાવવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે. ચારે કષાય ત્યાગ પ્રકરણનો આ અંતિમ શ્લોક છે તેમાં સંતોષની વાત કરીને ચારે કષાય પર વિજય મેળવવાનો એક જ માર્ગ બતાવી આપ્યો કે જે માનવ સંતોષ ધારણ કરે તેને કોઈ કષાય નડે નહીં. તેથી જ કહ્યું કે “આ સંતોષ કેવો છે તો કે સર્વદોષોરૂપી અગ્નિને બુઝાવવામાં વાદળા સમાન છે.” દોષોને અગ્નિની ઉપમા આપીને કહ્યું કે દોષ આત્મગુણોને બાળી નાખે છે. સંતોષને
64
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાદળાઓની ઉપમા આપીને કહ્યું કે સર્વગુણોને સિંચન કરીને વધારનાર સંતોષ છે. એવા સંતોષને ધારણ કરનાર માનવના ગૃહ આંગણે શું હોય છે? અર્થાત્ એ કેટલો સમૃદ્ધિશાળી હોય છે તે બતાવે છે. જેની પાસે સંતોષ છે તેની પાસે જાણે કે કલ્પવૃક્ષ તેની સામે જ છે. કામધેન ગાય તેના ઘરે આવી ગઈ છે. ચિન્તામણિ રત્ન એના હાથમાં છે. કુબેરનો ધનભંડાર તેની પાસે છે. પૂર્ણ વિશ્વ એને વશ છે અને સ્વર્ગ અને મોક્ષ પણ અવશ્ય એને સુલભતાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
ભૌતિક મનોવાંછિત પુરનાર પદાર્થોને દર્શાવીને કહ્યું કે સંતોષ ધારણ કરનાર આત્માના સર્વ જાતના મનોવાંછિત પૂર્ણ થઈ જાય છે. એનું પણ મોટું કારણ છે કે સંતોષીને કોઈ ચાહ રહેતી નથી. જ્યાં કોઈ પણ પદાર્થ મેળવવાની ઇચ્છા જ ન હોય ત્યાં જગતના સર્વ પદાર્થો મળેલા જ હોય છે અને તેથી જ તે આત્માને ભવસ્થિતિ મોક્ષ મેળવવા જેવી હોય તો મોક્ષ મળે છે અને જો ભવસ્થિતિ પરિપક્વ ન થઈ હોય તો સ્વગદિના સુખો તો અવશ્ય મળે જ છે.
આ કારણથી પ્રત્યેક સાધકે સંતોષ ધારણ કરવો જોઈએ. ૬oll
હવે સજ્જનતા પ્રકરણને દર્શાવતાં થકાં દુર્જનતાને ધારણ ન કરવા વિશે પ્રથમ શ્લોકમાં કહે છે કે –
સૌજન્ય પ્રકરણમ્
छंद - शिखरिणीवृत्त ' વરં ક્ષિપ્ત પાળિઃ રુપિતળનો વત્રવેદી,
वरं झम्पापातो ज्वलदनलकुण्डे विरचितः વાં પ્રાણાન્તઃ સપઢિ નટરાન્તર્વિનિહિતો, '
न जन्यं दौर्जन्यं तदपि विपदां सद्म विदुषा ॥६१॥ अन्वय : कुपितफणिनः वक्त्रकुहरे क्षिप्तः पाणिः वरंज्वलत् अनलकुण्डे विरचितः झम्पापातः वरं प्रासप्रान्तः सपदि जठरान्तर्विनिहितः वरं तदपि विदुषा विपदां सद्म दौर्जन्यं न जन्य। શબ્દાર્થ : (પિતળનઃ) ક્રોધમાં આવેલાં સર્પના (વત્રદો) મુખરૂપી બિલમાં (ક્ષિતઃ પાળિ:) હાથ નાંખવો (વર) સારો (ન્વત્ બનત) બલતી આગના કુન્ડમાં (વિરતિ લુપ્પાપતિ:) ઝમ્પાપાત કરવો (વર) સારો (પ્રાસપ્રાન્તા) ભાલાની અણી (સંપતિ) એકદમ (નરાન્તર્વનિહિત) પેટમાં ઘુસેડવી () સારી (તપિ) તો પણ (વિપુષા) બુદ્ધિમાન માનવે (વિપરાસભ્ભ) અનેક આપદાઓના ઘર જેવી (વીર્ન) દુર્જનતા (નન્ય) ન કરવી જોઈએ. ૬૧ . ભાવાર્થ ઃ ક્રોધિત બનેલા સર્પના મોઢામાં હાથ નાંખવો, જલતી આગમાં કુદી પડવું, ભાલાની અણી એકદમ પેટમાં ઘુસેડવી એ ત્રણે કાર્યો કરવા સારા પણ બુદ્ધિધારી માનવે
65.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક આપદાઓને આમંત્રિત કરનાર દુર્જનતાને તો આચરવી જ ન જોઈએ. II૬૧ી વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી સૌજન્યતા પ્રકરણના પ્રથમ શ્લોકમાં સુંદર હિતશિક્ષા આપતા કહે છે કે હે માનવ! દુર્જનતાનું આચરણ કરવા પહેલાં જરા વિચાર કરી લે કે “ક્રોધિત સર્પના મોઢામાં હાથ નાખવો, આગમાં કૂદવું અને ભાલાની અણી પેટમાં ઘુસેડવી એ ત્રણ કાર્યો કેટલાં વિનાશક છે તેના કરતાં પણ બીજાનું અહિત થાય એવું આચરણ ભયંકર વિનાશકર્તા છે. એ માટે દુર્જનતાને તજી જ દેવી જોઈએ. II૬૧ી.
હવે સજ્જતા અને દુર્જનતાના આચરણની વ્યાખ્યા દ્વારા હિતોપદેશ આપતા કહે છે કે –
- छंद - वसन्ततिलकावृत्त सौजन्यमेव विदधाति यशश्चयं च,
स्वश्रेयसं च विभवं च भवक्षयं च, दौर्जन्यमावहसि यत्कुमते तदर्थं
धान्येऽनलं क्षिपसि तज्जलसेकसाध्ये ॥२॥ अन्वय : यशश्चयं च स्वश्रेयसं च विभवं च भवक्षयं (त) सौजन्यमेव विदधाति (पुनः) कुमते तदर्थम् यत् दौर्जन्यम् आवहसि तत् जलसेकसाध्ये धान्ये अनलं क्षिपसि। શબ્દાર્થ : (યશય) કીર્તિના સમૂહને (૨) અને (સ્વશ્રેયસં) આત્મકલ્યાણને (૨) અને (વિમવ) વૈભવને (૨) અને (અવક્ષય) સંસાર બંધનના નાશને (તો) (સોનમેવ) સજ્જનતાનો જ વ્યવહાર વિધાતિ) કરે છે (
હેમતો) અરે કુબુદ્ધિધારક તૂ (તર્થમ્) ઉપરોક્ત કારણો માટે (યત) જો કોર્નચમ) દુર્જનતાને દુષ્ટતાના વ્યવહારને (બાવસિ) ધારણ કરે છે (તત) તે તો જાણે કે (નવનલેસાચ્ચે) જલથી વૃદ્ધિને પામવા જેવા (ધાન્યો) ધાન્યના ક્ષેત્રમાં (મનનં) આગને (ક્ષત્તિ) ફેંકે છે. ૬રા ભાવાર્થ : કીર્તિના સમૂહને, આત્મ કલ્યાણને, વૈભવને અને ભવક્ષયને ઈચ્છતો એવો માનવ સજ્જનતાના વ્યવહારને જ કરે છે તો પછી તે કુમતિ ધારક! તૂ ઉપરોક્ત કાર્યો માટે દુર્જનતાને ધારણ કરે છે તે તો જલથી વૃદ્ધિ પમાડવા જેવા ધાન્યના ક્ષેત્રમાં આગ ફેંકવા જેવું જ કાર્ય છે. JI૬ર વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે – જે માનવને કીર્તિ સમૂહની, આત્મકલ્યાણની, વૈભવની અને ભવક્ષયની ઈચ્છા હોય તે પોતાનો વ્યવહાર સજ્જનતા ભર્યો જ રાખે છે. અને તેથી જ ઉપરોક્ત કાર્યો થાય છે. પણ દુર્જનતા યુક્ત માનવ ઉપરોક્ત કાર્યોની સિદ્ધિ દુર્જનતા યુક્ત કાર્યો દ્વારા પૂર્ણ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ હોય ત્યારે તેને કહ્યું કે તૂ તો જલથી સિંચવા યોગ્ય ખેતમાં રહેલાં ધાન્ય ઉપર અગ્નિ નાખવાનું કામ કરે છે. અર્થાત્ જેમ ખેતી બળીને રાખ થઈ જાય છે તેમ દુષ્ટતા ભરેલા કાર્યો કરનાર આત્માને કીર્તિ, આત્મકલ્યાણ, વૈભવ
66
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ભવક્ષય આદિ એકે શુભકાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. તેથી દુર્જનતાને છોડીને સજ્જનતાને જ સ્વીકારીને શુભકાર્યોની સિદ્ધિ મેળવવી જોઈએ. II૬૨
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં સજ્જન પુરુષોને શું પ્રિય છે તે દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે – छंद - पृथ्वीवृत्त
वरं विभववन्ध्यतासुजनभावभाजां नृणा
मसाधुचरितार्जिता न पुनरुर्जिताः सम्पदः,
कृशत्वमपि शोभते सहजमायतौ सुन्दरं,
વિધાવિરસા ન તુ શ્યલ્યુસન્મવા સ્થૂલતા ૫દ્દા.. अन्वय ः सुजनभावभाजां नृणां विभववन्ध्यता वरं असाधुचरिताऽर्जिता ऊर्जिता संम्पदः पुनः न वरं आयतौ सुन्दरं सहजं कृशत्वमपि शोभते विपाकविरसा श्वयथुसम्भवा स्थूलता न शोभते ।
શબ્દાર્થ : (સુનનમાવમાનાં નૃળાં) સજ્જનતા ભર્યું આચરણ કરનાર માનવોને (વિમવવન્ધ્યતા) ધનરહિતપણું (વર) સારું લાગે છે. પણ (અસાધુરિતાગ્નિતા) અયોગ્યરીતિથી મેળવેલી એવી (નિંતા) કમાવેલી ઘણી ઘણી (સમ્પર્ઃ) સંપત્તિ (ધનમાળ મિલ્કત) પણ (ન વર) સારી લાગતી નથી. જેમ (આયતો) ભવિષ્યમાં (સુન્વર) સુંદ૨ થવાવાળી એવી (સહન) સ્વાભાવિક (શત્વમપિ) દુર્બલતાપણ (શોમતે) શોભે છે (પણ) (વિપાવિરસા) ભવિષ્યમાં દુઃખદાયક (વયથુસન્મવા) સોજાથી ઉત્પન્ન થયેલી (સ્થૂલતા) શ૨ી૨ની મોટાઈ (ન શોમતે) સારી દેખાતી નથી. II૬૩।।
ભાવાર્થ : સજ્જન પુરુષોને અયોગ્ય રીતિથી કમાઈને ઘણી લક્ષ્મી મેળવવા કરતાં ધનરહિત પણું અર્થાત્ સાધારણ સ્થિતિમાં રહેવું સારું લાગે છે જેમ કે સોજા દ્વારા આવેલ શરીરની સ્થૂલતા જે ભાવીમાં દુઃખદાયક છે તે સારી લાગતી નથી પણ સ્વાભાવિક શરીરિક દુર્બળતા
પણ સારી લાગે છે. II૬૩।।
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજા શ્લોકમાં કહે છે કે દુર્જન માનવો અને સજ્જન માનવોને ધન કમાવવું પડે છે એ વાત નિશ્ચિત છે પણ સજ્જન પુરુષો ધન કમાવવામાં પણ સજ્જનતાને જ મુખ્ય સ્થાન આપે છે. તેથી તેઓ અસાધુ અર્થાત્ અન્યાય-અનીતિના આચરણ દ્વારા ઘણું ધન, ઘણી લક્ષ્મી મેળવવા કરતાં ન્યાય અને નીતિપૂર્વક અલ્પ મળે અથવા ન પણ મળે તો પણ તેને જ સારૂં માને છે. નિર્ધનાવસ્થા ગુણકારી પણ અયોગ્ય આચરણ દ્વારા મેળવેલ ધની અવસ્થા સારી નહીં. આ વિષયને સમજાવવા માટે એક દૃષ્ટાંત/ઉદાહરણ આપ્યું કે જેમ શરીર સ્થૂળતા જગતમાં સારી ગણાય છે પણ સ્થૂળતા જો સૂજન સોજા દ્વારા આવેલી હોય તો તે ગુણકારી નથી. તે તો ભવિષ્યમાં દુઃખદાયક છે તેના કરતાં તો સ્વાભાવિક દુર્બળતા જ ગુણકારી છે. અન્યાય અનીતિથી મેળવેલ ધનની ધનિકાવસ્થા સોજાથી મેળવેલ સ્થૂળતા જેવી છે જે ભવિષ્યમાં દુઃખદાયક છે એમ
67
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થકારશ્રીએ સજ્જન પુરુષોને ધન કમાવવા માટે પણ અન્યાય અનીતિનો સહારો લેવાનો નિષેધ કર્યો છે. વળી એક વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે અન્યાય અનીતિથી ધનાર્જન કરનાર વ્યાપારી સજ્જન પુરુષની ગણત્રીમાં પણ નથી આવતો. II૬૩ગી
હવે ચોથા શ્લોકમાં સજ્જન પુરુષની આચરણા બતાવતાં કહે છે કે - छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
न ब्रूते परदूषणं परगुणं वक्त्यल्पमप्यन्वहं
1
सन्तोषं वहते परर्द्धिषु पराबाधासु धत्ते शुचम् । स्वश्लाघां न करोति नोज्झति नयं नौचित्यमुल्लङ्घयत्युक्तोऽप्यप्रियमक्षमां न रचयत्येतच्चरित्रं सताम् ॥ ६४ ॥ अन्वय : (यः) परदूषणं न ब्रूते (परंतु) अल्पं अपि परगुणं अन्वहं वक्ति परर्द्धिषु सन्तोषं वहते पराबाधासु शुचम् धत्ते स्वश्लाघां न करोति नयं नोज्झति औचित्यम् न उल्लङ्घयति अप्रियं उक्तः अपि अक्षमां न रचयति सताम् एतत् चरित्रम् । શબ્દાર્થ : (પરદૂષĪ) બીજાઓના દોષો (ન વ્રૂતે) બોલતા નથી પણ (અત્યં અપિ) થોડા પણ (પરશુળ) બીજાના ગુણોને જ (અન્નહં) રોજ (વિત) કહે છે બોલે છે (પરદ્ધિંતુ) બીજાની ૠદ્ધિ જોઈને (સન્તોષ) સંતોષને (વહતે) ધારણ કરે છે અને (પરાવાયાસુ) બીજાના દુ:ખોને જોઈને (શુત્તમ) શોકને (ધત્તે) ધારણ કરે છે. (સ્વશ્તામાં) સ્વપ્રશંસાને (ન રોતિ) કરતો નથી. (નયં) ન્યાયમાર્ગને (નોાતિ) છોડતો નથી. (ઔવિત્યમ્) ઉચિતતાનું (ન ઉલ્લંઘયતિ) ઉલ્લંઘન કરતો નથી. (અપ્રિય સન્તઃ સર્પિ) કોઈના દ્વારા કટુ વચન કહેવાયા છતાં (ગક્ષમાં) ક્રોધને નરપતિ) કરતો નથી (સતામ્) સત્પુરુષોનું સજ્જન પુરુષોનું (તત્) આજ (રિત્રમ્) ચરિત્ર છે આચરણ છે. II૬૪॥ ભાવાર્થ : જે બીજાના દૂષણ બોલતો નથી, બીજાના થોડા પણ ગુણને રોજ બોલે છે. બીજાની ઋદ્ધિને જોઈને સંતોષ ધારણ કરે છે, બીજાના દુઃખને જોઈને ચિંતા કરે છે, પોતાની પ્રશંસા કરતો નથી, ન્યાયમાર્ગને છોડતો નથી. ઉચિત આચરણનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી, કોઈના કટુવચન સાંભળીને ક્રોધ કરતો નથી. સજ્જન પુરુષનું આ જ ચરિત્ર છે.૬૪॥
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ સજ્જન પ્રકરણના અંતિમ ચોથા શ્લોકમાં સજ્જન પુરુષોની આચરણાની સંક્ષેપમાં પણ મહત્વની વાતો કરી છે. તેમણે કહ્યું છે કે સજ્જન પુરુષ – (૧) બીજાના દોષોને બોલે નહીં.
(૨) બીજાના થોડા પણ ગુણને રોજ યાદ કરીને બોલે.
(૩) બીજાની ઋદ્ધિ જોઈને ઈર્ષ્યા ન કરે પણ સંતોષ ધારણ કરે.
ન
(૪) બીજાના દુઃખમાં દુખી થાય. (૫) આત્મ પ્રશંસા તો કરે જ નહીં.
68
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) ન્યાયનીતિના માર્ગનું સદા પાલન કરે એ માર્ગનો ત્યાગ કયારેય ન કરે. (૭) સજ્જનતાની લાયકાતનું કદી ઉલ્લંઘન ન કરે. (૮) કોઈએ કટુવચન કહ્યા છતાં પણ તેના પર ક્રોધ ન કરે, આવેશમાં ન આવે.
ઉપરોક્ત આઠ બાબતોમાં સજ્જન પુરુષોની સર્વ પ્રકારની આચરણાઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
જે આત્માને સજ્જન પુરુષોમાં પોતાની ગણના કરાવવી હોય તેણે આ શ્લોકના ભાવોને હૃદયમંદિરમાં બીરાજમાન કરવા જ રહ્યાં. ૬૪ો.
હવે ગુણિજનોની સંગત ન કરનાર અને કરનારના વિષયમાં વિવેચન કરતાં કહે છે કે –
ગુણિસગ પ્રકરણમ્
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त धर्म ध्वस्तदयो यशश्च्युतनयो वित्तं प्रमत्तः पुमा
काव्यं निष्पतिभस्तपः शमदमैः शून्योऽल्पमेधाः श्रुतम् । - वस्त्वालोकमलोचनश्चलमना ध्यानं च वाञ्छत्यसौ, .
यः सङ्गं गुणिनां विमुच्य विमतिः कल्याणमाकाङ्क्षति ॥६५॥ अन्वय : यः विमतिः गुणिनां सङ्गं विमुच्य कल्याणम् आकाङ्क्षति असौ ध्वस्तदयः धर्मम्.च्युतनयः यशः प्रमत्तः वित्तं निष्प्रतिभाः काव्यं शमदमैः शून्यः तपः अल्पमेधाः श्रुतम् अलोचनाः वस्त्वालोकम् चलमनाः ध्यानं वाञ्छति। । શબ્દાર્થ ઃ (૧) જે પુરુષ (વિમતિઃ) બુદ્ધિરહિત થઈ (મુળનાં સ) ગુણી પુરુષોનો સંગ (વિમુખ્ય) તજીને (જ્યાખ) આત્મકલ્યાણને ( ક્ષતિ) ઈચ્છે છે. (સી) તે જાણો કે (ધ્વસ્તરીય) નિર્દય થઈને (ધર્મનું) ધર્મને, (ચુતનય) નીતિભ્રષ્ટ થઈને (યશઃ) કીર્તિને (પ્રમ) પ્રમાદી બનીને વિત્ત) ધનને, નિષ્પતિમા:) નિબુદ્ધિ થઈને (કાવ્ય) સાહિત્ય રચનાને (શમૌઃ શૂન્ય) શમ, દમથી રહિત થઈને (તપ:) તપશ્ચર્યાને (અલ્પમેધા) અલ્પજ્ઞાની હોઈને (કૃતમ્) શાસ્ત્રજ્ઞાનને (મનોજના) આંધળો હોઈને (વર્તાનોમ) પદાર્થને જોવાને (વસંમના:) ચંચલ ચિત્તવાળો થઈને (ધ્યાન) સમાધિને (વાચ્છતિ) ચાહે છે, ઈચ્છે છે. I૬પા ભાવાર્થ જે પુરુષ બુદ્ધિરહિત થઈ ગુણવાન પુરુષોનો સંગ તજીને કલ્યાણને ઈચ્છે છે તે તો જાણે કે, નિર્દયી થઈને ધર્મને, નીતિરહિત થઈને કીર્તિને, આળસુ બનીને ધનને, નિબુદ્ધિ થઈને, સાહિત્ય-કાવ્ય રચનાને, સમતા અને ઇન્દ્રિય જયથી રહિત થઈને તપને, અલ્પમેધાવાળો થઈને શાસ્ત્રીય જ્ઞાનને, આંધળો થઈને પદાર્થોને જોવાને, ચંચલ ચિત્તવાળો થઈને ધ્યાન-સમાધિને ઈચ્છે છે. ૬પા १. शमदया पाठान्तर
।
69.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી પ્રથમ શ્લોકમાં ગુણિજનોના સંગનો ત્યાગ કરીને આત્મકલ્યાણ, મોક્ષ માટે યત્ન કરનાર આત્માને કહે છે, “તૂ જો સજ્જન પુરુષોની સોબત-સંગ છોડીને સ્વકલ્યાણ ઈચ્છતો હોય તો નીચે બતાવ્યા એવા કાર્યો કરનારની જેવો થઈને કાયક્લેશના ફળને પામીશ.
નિર્દયી આત્મા ધર્મને ઈચ્છ, નીતિરહિત વ્યક્તિ કીર્તિને ચાહે, આલસી વ્યક્તિ ધન મેળવવાની ઈચ્છા કરે, બુદ્ધિહિન સાહિત્ય અને કાવ્ય રચના આદિ કરવાની ભાવના કરે, સમભાવ અને ઇન્દ્રિય વિજય વિના તપશ્ચર્યા કરે, અલ્પ બુદ્ધિવાળો શાસ્ત્ર જ્ઞાનને મેળવવા ઈચ્છે. આંધળો આત્મપદાર્થોને જોવા ઈચ્છે. ચંચલ ચિત્તવાળો સમાધિને ઈચ્છે તો એ કાર્યો કદિ બની શકે નહીં. તેમ ગુણિજનોની સંગત કર્યા સિવાય આત્મ કલ્યાણ થઈ શકે નહીં. ૬પા. હવે બીજા શ્લોકમાં ગુણિજનોની સંગતિના પરિણામો દર્શાવતાં કહે છે કે
છંદ્ર - હરિવૃત્ત हरति कुमतिं भिन्ते मोहं करोति विवेकिताम्,
. वितरति रतिं सूते नीतिं तनोति विनीतताम्; प्रथयति यशो धत्ते धर्मं व्यपोहति दुर्गतिं
जनयति नृणां किं नाभीष्टं गुणोत्तमसङ्गमः ॥६६॥ अन्वय : गुणोत्तमसङ्गमः नृणां किं अभिष्टं न जनयति, कुमतिं हरति, मोहम् भिन्ते, विवेकतां करोति रतिं वितरति नीतिं सूते विनीतताम् तनोति यशः प्रथयति
धर्मं धत्ते दुर्गतिम् व्यपोहति। શબ્દાર્થ (ગુvોત્તમસામ) ગુણો પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉત્તમ ગુણધારી પુરુષોનો સંગ (7) માનવોને (
ઝિંગષ્ટ) કયા મનોરથને (નનનયતિ) પૂર્ણ નથી કરતો? અર્થાત્ સર્વ મનોરથને પૂર્ણ કરે છે તે નિં) કુમતિને (હતિ) નષ્ટ કરે છે. (મોહમ્) અજ્ઞાનને (મિત્તે) દૂર કરે છે. (વિવેતાં) જ્ઞાનને (રોતિ) ઉત્પન્ન કરે છે. (રતિ) પ્રેમને (વિતરતિ) આપે છે. (નીતિ) ન્યાયને (સૂ) ઉત્પન્ન કરે છે. (વિનીતતામ્) નમ્રતાને (તનોતિ) ફેલાવે છે. વિસ્તાર છે. (યશ:) યશ-કીર્તિને (પ્રથતિ) વધારે છે. () ધર્મને (બ) પુષ્ટ કરે છે. (કુતિયું) ખરાબ ગતિને (વ્યપોતિ) હટાવે છે, દૂર કરે છે. ૬૬/ ભાવાર્થ સદ્ગુણોને મેળવવા માટે ઉત્તમ પુરુષોનો સંગ માનવોના સર્વ મનોરથોને પૂર્ણ કરે છે કારણ કે ગુણીજનોનો સંગ કુબુદ્ધિનો નાશ કરે છે, અજ્ઞાન દૂર કરે છે. જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરાવે છે. પ્રેમને આપે છે. ન્યાયને ઉત્પન્ન કરે છે. નમ્રતાને વિસ્તાર છે. ઈજ્જતને વધારે છે. ધર્મને પુષ્ટ કરે છે. અને દુર્ગતિને હટાવે છે. ૬૬/ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ગુણીજનોની સંગતિના મહિમાનું વર્ણન કરતા કહે છે કે ગુણી १. गुणावलिम् पाठान्तर
70.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષોનો સંગ, એમની સાથેનો સંપર્ક આત્માના સર્વ મનોરથોને પૂર્ણ કરનાર છે. તેના કારણો દર્શાવતાં કહ્યું કે ગુણીજનોની સંગતિ આત્માની કુબુદ્ધિનો નાશ કરે છે. ગુણવાનોનો સંગ સારી બુદ્ધિને વધારનાર બને છે. તેમનો સંગ અજ્ઞાનને હટાવી જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરાવે છે. ગુણીજન સર્વને પ્રેમનું પ્રદાન કરે છે. તેમને જગતમાં કોઈ અપ્રિય છે જ નહીં. તેમજ ન્યાયમાર્ગને ઉત્પન્ન કરે છે. ગુણીજનોનો સંગ કરનાર અન્યાય માર્ગ પર ડગલું પણ ન ભરે. સગુણધારીના સંગમાં રહેનાર નમ્રાતિનમ્ર બને છે. અહંકાર તો ગળીને દૂર થઈ જાય છે. એવા પુરુષનો યશ વૃદ્ધિને પામે છે. સાથે ધર્માચરણને અને આત્મધર્મને પુષ્ટ કરે છે અને દુર્ગતિમાં આત્માને જવા દે નહીં. એ આત્મા માટે દુર્ગતિનું દ્વાર બંધ થઈ જાય છે.૬૬ll
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં ગુણીજનોની સંગતિ શા માટે કરવી જોઈએ એ આશયનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે –
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त लब्धुं बुद्धिकलापमापदमपाकर्तुं विहर्तुं पथि,
प्राप्तुं कीर्तिमसाधुतां विधुवितुं धर्मं समासेवितुम् । रोद्धं पापविपाकमाकलयितुं स्वर्गापवर्गश्रियं । "
ચિત્તસમી ગુણવતાં તત્વત્રિ अन्वय : हे चित्त चेत् त्वं बुद्धिकलापं लब्धं समीहसे, आपदं अपाकर्तुं, पथि विहर्तुं, कीर्ति प्राप्तुं असाधुतां विधुवितुं धर्म समासेवितुम् पापविपाकं रोद्ध (तथा) स्वर्गापवर्गश्रियं आकलयितुं तत् गुणवतां सङ्गं अङ्गिकुरु। શબ્દાર્થ (દેવિત્ત) રે મન! (વે) જો (d) (વુદ્ધિનાપ) બુદ્ધિવૈભવને (તબ્ધ) પ્રાપ્ત કરવાને (સમીર) ઈચ્છે છે અને (માપદં) આપદાઓને (કપાતું) દૂર કરવા ઈચ્છે છે (પથ) સન્માર્ગ પર (વિક્રતું) ચાલવા ઈચ્છે છે (ક્રીતિ) યશને (પ્રાતું) પામવા ઈચ્છે છે (ગસાધુતાં) દુષ્ટ ભાવને વિધુવતું) દૂર કરવા ઈચ્છે છે (ધ) ધર્મને (સમાવિતમ્) સેવવા ઈચ્છે છે. (પાપવિપા) પાપના પરિણામને (રોદ્ધ) રોકવા ઈચ્છે છે તથા (સ્વપવાશ્રય) સ્વર્ગ અને મોક્ષની શોભાને (સીવિતું) અનુભવવા ઈચ્છે છે. (ત) તો (મુળવતાં) ગુણવાન પુરુષોના (સહ્યાં) સંગને (ગીર) સ્વીકાર. I૬૭ll ભાવાર્થ: હે મન! જો તૂ બુદ્ધિધનને મેળવવા ઈચ્છે છે, આપદાને દૂર કરવા ઈચ્છે છે, સન્માર્ગમાં ચાલવા ઈચ્છે છે. યશ મેળવવા ઈચ્છે છે. ખરાબ ભાવોને દૂર કરવા ઈચ્છે છે. ધર્માચરણ કરવા ઈચ્છે છે. સ્વર્ગ અને મોક્ષની શોભાને અનુભવવા ઈચ્છે છે તો ગુણવંત પુરુષોનો સંગ સ્વીકાર કર. ૬૭ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ શ્લોકમાં ગુણવંત પુરુષોની સંગત કરવાથી શું શું લાભ થાય છે તેનું નિરુપણ કરતાં થકાં કહે છે કે જો તુ આવા ગુણો મેળવવા ઈચ્છતો હોય તો
' 71
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણીજનોનો સંગ કર, ભાવાર્થમાં એજ રીતે દર્શાવ્યું છે. અને વિવેચનમાં ગુણીજનોની સંગતથી શું શું થાય એ રીતે દર્શાવ્યું છે.
ગુણીજનોની સંગત કરવાથી, આત્મા બુદ્ધિશાળી બને છે, ભૌતિક અને આંતરિક સર્વે આપદાઓ દૂર થાય છે. સન્માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. યશ કીર્તિ દેશ-વિદેશમાં પ્રસારિત થાય છે. મનના અશુભ ભાવો દૂર થઈને મન શુદ્ધ થાય છે. ધર્માચરણ શાસ્ત્રાનુસાર થાય છે. પાપકર્મોના વિપાકો વિપાકોદયથી ભોગવવાને બદલે પ્રદેશોદયથી ભોગવાઈ જાય, સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખોનો અનુભવ થાય છે. I૬૭ી.
આવા પ્રકારના લાભો ગુણીજનોનો સંગ કરવાથી મળે છે અને નિર્ગુણી પુરુષોનો સંગ કરવાથી શું શું નુકશાન થાય છે તે બતાવતાં કહે છે કે –
છંદ્ર - જિનીવૃત્ત हिमति महिमाम्भोजे चण्डानिलत्युदयाम्बुदे,
द्विरदति दयारामे क्षेमक्षमाभूति वज्रति । समिधति कुमत्यग्नौ कन्दत्यनीतिलतासु यः
શ્વિમમતપતાં શ્રેયઃ શ્રેયાનું જ નિળિસીમઃ દા अन्वय : यः निर्गुणिसङ्गमः महिमाम्भोजे हिमति उदयाम्बुदे चण्डाऽनिलति, दयारामे द्विरदति क्षेमक्षमाभृति वज्रति कुमत्यग्नौ समिधति अनीतिलतासु कन्दति सः श्रेयः अभिलषतां (पुरुषाणां) किं श्रेयान्?। શબ્દાર્થ (યઃ નિલમ) જે નિર્ગણિ પુરુષોનો સંગ (દિમાગ્યોને) મહિમારૂપી કમલના માટે દિમતિ) બર્ફ જેવો છે. (૩યાખ્યુકે) ઉન્નત્તિ રૂપી વાદળા માટે (વગ્લાનિતિ) પ્રચંડ વાયુ જેવો છે. (યારામે) દયારૂપી ઉદ્યાન માટે (
દિતિ) હાથી જેવો છે. (ક્ષમક્ષમાકૃતિ) કલ્યાણ રૂપી પર્વત માટે (વન્નતિ) વજ સમાન છે. (વુમન) કુમતિરૂપી આગ માટે (સમિતિ) લાકડા જેવો છે. (અનીતિનતાણુ) અન્યાયરૂપી વેલો માટે (ન્વતિ) કન્દ જેવો છે. (સઃ) તે નિર્ગુણિયોનો સંગ (શ્રેયઃ મતપતાં) કલ્યાણ ઈચ્છનાર આત્માઓ માટે (હિં શ્રેયાન?) શું કલ્યાણકારી છે? ના કયારેય તે કલ્યાણકારી નથી. ૬૮ ભાવાર્થ : જે નિર્ગુણિ માનવોનો સંગ મહિમા રૂપી કમલના માટે બર્ફની સમાન છે. ઉન્નતિરૂપી વાદળા માટે પ્રચણ્ડ વાયુ જેવો છે, દયારૂપી બગીચા માટે હાથી સમાન છે, કલ્યાણરૂપી પર્વત માટે વજની જેવો છે. કુમતિરૂપી આગ માટે લાકડાની સમાન છે. અન્યાયરૂપી વેલડિયો માટે કંદ સમાન છે. એવો નિર્ગુણિ પુરુષોનો સંગ કલ્યાણની ઈચ્છાવાળા આત્માઓ માટે શું કલ્યાણકારી છે? ના તે કલ્યાણકારી છે જ નહીં વિપરીત અકલ્યાણકર છે. ૬૮ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ગુણિસંગ પ્રકરણના ચોથા શ્લોકમાં નિર્ગુણી આત્માઓનો સંગ १. श्रेयः पाठान्तर
72
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
નુકશાનકારી છે એ સાધકને સમજાવવા માટે સરલ દૃષ્ટાંતો આપીને સરસ રીતે સમજાવે છે કે – જેમ બર્ફ કમળના માટે વિનાશક છે તેમ નિર્ગુણિ પુરુષોનો સંગ મહિમા પ્રશંસા યશ આદિ માટે વિનાશક છે જે આત્મા નિર્ગુણી આત્માઓનો સંગ કરે છે તેનો મહિમા તેની પ્રખ્યાતી નાશ પામે છે. એમ જ વાદળાઓને ભયંકર વાયુ વિખેરી નાખે છે તેમ આત્માની ઉન્નતિને નિર્ગુણીયોનો સંગ અટકાવી દે છે. અવનતિ કરાવી દે છે. બગીચામાં હાથીને છૂટો છોડી દીધો હોય તો તે હાથી બગીચાનો નાશ કરે છે તેમ નિર્ગણિયોનો સંગ આત્માના કરૂણા રૂપી ઉદ્યાનનો નાશ કરી નાખે છે. જેમ પર્વતને વજ ભેદે છે તેમ કલ્યાણના કાર્યો રૂપી પર્વતને નિર્ગુણીનો સંગ ભેદી નાખે છે. આત્માનું કલ્યાણ એવાઓના સંગથી થાય જ નહીં. જેમ આગ ઈધન મળવાથી વધે છે તેમ કુમતિ-કુબુદ્ધિ રૂપી આગ નિર્ગુણીસંગરૂપી લાકડાઓથી વધે છે. અર્થાત્ આત્મા કુબુદ્ધિધારક બને છે. જેમ વેલાઓ કંદના કારણે વધે છે તેમ અન્યાયરૂપી વેલા નિર્ગુણિના સંગથી વધે છે અર્થાત્ આત્મા અન્યાયના આચરણમાં આગળ વધે છે. આવા કારણોથી નિર્ગુણિ આત્માઓનો સંગ કોઈ કાળે હિતકારી છે જ નહીં, નુકશાનકર્તા જ છે. ૬૮.
હવે ઇન્દ્રિય દમન પ્રકરણમાં આત્માનો ઇન્દ્રિયો પર કાબુ મેળવવા હિતોપદેશ આપતાં કહે છે કે –
ઇન્દ્રિયદમન પ્રકરણમ્
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त आत्मानं कुपथेन निर्गमयितुं यः सूकलाश्वायते,
कृत्याकृत्यविवेकजीवितहृतौ यः कृष्णसर्पयते; यः पुण्यद्रुमखण्डखण्डनविधौ स्फूर्जत्कुठारायते,
तं लुप्तव्रतमुद्रमिन्द्रियगणं जित्वा शुभंयुभव ॥६९॥ अन्वय : यः आत्मानं कुपथेन निर्गमयितुं सुकलाश्वायते (तथा) यः . कृत्याकृत्यविवेकजीवितहतौ कृष्णसर्पयते (तथा) यः पुण्यद्रुमखण्डखण्डनविधौ स्फूर्जत्कुठारायते तं लुप्तव्रतमुद्रं इन्द्रियगणं जित्वा शुभंयुः भव। શબ્દાર્થઃ () જે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ (સભાનં) આત્માને (૫થેન) ઉન્માર્ગથી નિયતું) લઈ જવાને (સૂનાવાય) ઉન્માર્ગ ગામી ઘોડાની જેમ આચરણ કરે છે. અને () જે (ત્યકૃત્યવિવેનીવિહતી) કર્તવ્ય અકર્તવ્યના જ્ઞાનરૂપી જીવનને હરણ કરવામાં (MPસયતે) કાલા સર્ષની જેમ આચરણ કરે છે (પર્વ) :) જે (પુષ્પકુમરવાડનવિધી) ધર્મરૂપ વૃક્ષના ટુકડા ટુકડા કરવામાં (સ્થૂર્નજૂતરાયતે) ધારવાળા કુહાડાની જેમ આચરણ કરે છે. (i) તે (લુપ્તવ્રતમુદ્ર) નષ્ટ કરી છે વ્રતની મુદ્રા જેણે એવા (ન્દ્રિયા) બળવાન ઇન્દ્રિયસમૂહને (નિવા) જીતીને પોતાના કાબુમાં કરીને (શુમંયુઃ) કલ્યાણ સહિત (મવ)
73
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈજા. II૬૯।।
ભાવાર્થ : જે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ આત્માને ઉન્માર્ગમાં લઈ જવાને ઉન્માર્ગગામી ઘોડાની જેમ આચરણ કરે છે જે કૃત્યાકૃત્યના જ્ઞાનરૂપી જીવનને હરણ કરવામા કાળા નાગની જેમ આચરણ કરે છે, ધર્મરૂપી વૃક્ષના ટુકડા ટુકડા કરવામાં ધારવાળા કુહાડાની જેમ આચરણ કરે છે અને વ્રતોની મુદ્રાનો લોપ કરનાર એવા ઇન્દ્રિય સમૂહને જીતીને કલ્યાંણ કરનાર થઈ જા. અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોને પોતાના કાબુમાં કરીને આત્મ કલ્યાણ કર. II૬૯॥ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ઇન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવવા માટે પ્રથમ શ્લોકમાં ઇન્દ્રિયો કોની જેમ આચરણા ક૨ના૨ છે તે દર્શાવીને ઇન્દ્રિય ઉપર કાબુ મેળવવાનું કહે છે કે –
જેમ વિપરીત ચાલનારો ઘોડો સવારને ઉન્માર્ગે લઈ જાય છે તેમ આ ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ આ આત્માને ઉન્માર્ગમાં લઈ જાય છે. આત્મા મુક્તિ નગરમાં પ્રયાણ કરવા ઈચ્છતો હોય તો આ ઇન્દ્રિયો એને દુર્ગતિયોના ચક્કરમાં લઈ જાય છે. જેમ કાળો નાગ જીવનનું હરણ કરે છે તેમ આ ઇન્દ્રિયો ક૨વા જેવું અને ન કરવા જેવું જે જ્ઞાન રૂપી જીવન છે તે જીવન નષ્ટ કરી દે છે. આત્મા ન કરવા જેવાં કાર્યોને કરવા જેવા અને કરવા જેવા કાર્યોને ન કરવા જેવા માનીને આચરણ કરતો થઈ જાય છે. તેથી જ્ઞાન રૂપી જીવનનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. જેમ કુઠાર વૃક્ષના ટુકડે ટુકડા કરી નાંખે છે તેમ આ ઇન્દ્રિયો ધર્મરૂપી વૃક્ષના ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે. આત્મા પરિપૂર્ણ રૂપથી આચરણ કરી શકતો નથી. આ ઇન્દ્રિયો વિકારીતાની પુષ્ટિમાં આચરણ કરીને વ્રત નિયમના વિચારોને નષ્ટ કરી દે છે. આત્મા કોઈ જાતનો નિયમ વ્રત બાધા આદિ લેવા ઈચ્છે તો આ ઇન્દ્રિયો એના વિચારોને તોડીને કહી દે છે કે આ આપણાથી ન પળાય. વ્રત–નિયમ ન લો. એવા આ દુષ્ટ ઇન્દ્રિય સમૂહને પોતાના કાબૂમાં રાખીને જ આત્મકલ્યાણ થાય છે. માટે હે સાધક! તું ઇન્દ્રિયો ઉ૫૨ વિજય મેળવ. II૬૯૫
।
હવે બીજા શ્લોકમાં પણ ઇન્દ્રિયો અહિતકર્તા કઈ રીતે છે તે કહે છે – छंद - शिखरिणीवृत्त प्रतिष्ठां यन्निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटयत्यकृत्येष्वाधत्ते मतिमतपसि प्रेमतनुते ।
विवेकस्योत्सेकं विदलयति · दत्ते च विपदं,
पदं तद्दोषाणां करणनिकुरम्बं कुरु वशे ॥७०॥
अन्वय ः यत् प्रतिष्ठां निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटयति अकृत्येषु मतिं आधत्ते अतपसि प्रेमतनुते विवेकस्य उत्सेकं विदलयति च विपदं दत्ते तत् दोषाणां पदं निकुरम्बं वशे कुरु।
શબ્દાર્થ : (ચૈત્) જે ઇન્દ્રિયસમૂહ (પ્રતિષ્ઠા) મનુષ્યની ઈજ્જતને નિષ્ઠાં નયતિ) નષ્ટ કરે છે. (નયનિષ્ઠાં) નીતિના ભાવોને (વિષયતિ) વિચ્છિન્ન કરે છે. (અત્યેવુ) અકરણીય
74
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્યોમાં (મતિ). બુદ્ધિને (ગાયત્તે) લગાડે છે. (ત્રતપસિ) તપશ્ચર્યા ન કરવામાં (પ્રેમ) પ્રેમને (તનુતે) ફેલાવે છે. વિસ્તાર છે. (વિવેચ્છ) વિવેક જ્ઞાનનો (૩ન્ટેન્ક) ઉદયને ( વિત્નતિ) રોકે છે. () અને (વિપ૬) આપદાને (?) પ્રદાન કરે છે, આપે છે. એવા (તત) તે (કોષા પર્વ) અનેક દોષોના સ્થાનભૂત (રનિરધ્વ) ઇન્દ્રિય સમૂહને (વશે ) પોતાના વશમાં કર. ૭૦|| ભાવાર્થ : જે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ મનુષ્યની ઈજ્જતનો નાશ કરે છે, નીતિના ભાવોને વિચ્છિન્ન કરે છે. ખરાબ કાર્યોમાં મતિને પ્રેરે છે. તપશ્ચર્યા ન કરવામાં પ્રેમને વિસ્તારે છે. જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે અને આપદાઓ આપે છે એવા તે અનેક દોષોના સ્થાનભૂત ઇન્દ્રિયોના સમૂહને પોતાના વશમાં કર. Al૭૦ વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી બીજા શ્લોકમાં પણ ઈન્દ્રિયોનો સમૂહ માનવને કઈ રીતે વિનાશક બને છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે મનુષ્યની ઈજ્જત આબરૂનો નાશ કરે છે. ઇન્દ્રિયો બેકાબુ બનીને મનુષ્યની પાસે ખાનદાનીમાં લાંછન લાગે એવા કાર્યો કરાવીને એની ઇજ્જત આબરૂનો નાશ કરી નાખે છે. નીતિના ભાવો વિચારોને છિન્ન ભિન્ન કરી નાખે છે. ઇન્દ્રિયો પોતાની વાસના પૂર્તિ માટે જે પદાર્થો જોઈએ તે પદાર્થો મેળવવા નીતિના વિચારોને છિન્ન-ભિન્ન કરાવીને ગમે તે રીતે તે પદાર્થો મેળવવા આત્માને ઉશ્કેરે છે. તેથી તે અનીતિનું આચરણ કરે છે. અકાર્યોમાં બુદ્ધિને પ્રેરે છે. મનુષ્યને જે કાર્યો કરવા જેવા નથી તેવા કાર્યો કરવા માટે ઇન્દ્રિયો બુદ્ધિને પ્રેરણા કરે છે અને આત્મા તે કાર્યો કરે છે. તપ ન કરવામાં પ્રેમને વિસ્તાર છે. ઇન્દ્રિયો પોતાની વિકારી વાસનાઓની પૂર્તિમાં તપને વિન્ન કરનાર જાણીને આત્માને સમજાવે છે કે તપમાં ભૂખે મરવું પડે છે. ભૂખે મરવાથી શરીર ક્ષીણ થાય છે. પછી બીજી મોજશોખની ક્રિયાઓ થતી નથી એ માટે તપ ન કરવો સારો એમ તપ ન કરવા પ્રત્યે રૂચિ વધારે છે. જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે. ઇન્દ્રિયો એમ માનીને જો જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જશે તો અમારી વિકારી વાસનાઓની પૂર્તિ નહીં થાય તે માટે આત્માના જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના સમયે પ્રમાદ કરાવીને જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે. ઇન્દ્રિયો પોતાના કહ્યા પ્રમાણે વર્તન કરાવીને આત્માને આપદાઓનું દાન આપે છે. આ પ્રમાણે અનેક દોષોને ઉત્પન્ન કરનાર એવા આ ઇન્દ્રિયોના સમૂહને વશમાં કરવાનું કહ્યું છે. ૭૦ના હવે ઇન્દ્રિય સમૂહને ન જીતનારના ધર્મ કાર્ય કઈ રીતે નિષ્ફળ છે તે બતાવે છે.
__ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त धत्तां मौनमगारमुज्झतु विधिप्रागल्भ्यमभ्यस्यता
मस्त्वन्तर्गणमागमश्रममुपादत्तां तपस्तप्यताम् । श्रेयः पुञ्जनिकुञ्जभञ्जनमहावातं न चेदिन्द्रिय
वातं जेतुमवैति भस्मनिहतं जानीतसर्वं ततः ॥७१॥
75
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्वय : हे मनुष्य! चेत् मौनम् धत्ताम् आगारं उज्झतु विधिप्रागल्भ्यम् अभ्यस्यता अन्तर्गणं अन्तः अस्तु आगमश्रमं उपादत्तां तपस तप्यताम् (परन्तु) श्रेयः पुञ्जनिकुञ्जभञ्जनमहावातं (इम) इन्द्रियव्रातं जेतुं न अवैति सर्वे भस्मनिहुतं जानीत। શબ્દાર્થ (વે) જો (મૌનમ) મૌનતાને (ધત્તામ) ધારણ કરો છો. ( ૪) ઘર (ઉજ્જૈતુ) છોડી દો છો, વિધિપ્રાગ્યમ્) ધર્મવિધિની ચતુરાઈને (કમ્યસ્થતા) સીખો છો (કન્તi) ગચ્છની અંદર (કસ્તુ) રહો (ગામશ્રમ) શાસ્ત્રાભ્યાસને (૩પત્તા) સાંભળો (તમ્) તપને (તતા) તપો (પરન્ત) (શ્રેયઃ પુનિવુમનમદાવાત) કલ્યાણના સમૂહરૂપી ઉદ્યાનને નષ્ટ કરવામાં મહાવાયુ સમાન (આ) (ન્દ્રિયવ્રાત) ઈન્દ્રિય સમૂહને (નેતું) જીતવાનું (મતિ) જાણતો નથી. તો પૂર્વની એ (સર્વે) સર્વે વાતો (કાર્યો) (મમ્મનિટુi) રાખમાં નાખેલી વસ્તુની જેમ નિષ્ફળ (નાની) જાણો. II૭૧ ભાવાર્થ હે મનુષ્ય! જે તમે મૌન વ્રતને ધારણ કરો, ઘરને છોડો, ધર્માચરણની વિધિમાં ચતુર બનો, ગચ્છમાં રહો, આગમવાણીનું શ્રવણ કરો, તપ તપો, પણ જો કલ્યાણ સમૂહરૂપી ઉદ્યાનને નષ્ટ કરવામાં આંધીના સમાન ઇન્દ્રિયસમૂહને જીતવાનું નથી જાણતા તો પૂર્વના મૌનવ્રત લેવા આદિની વાતો રાખમાં કરેલા હોમ જેવી નિષ્ફળ જાણવી. ૭૧. વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ઇન્દ્રિયોને નિયંત્રણમાં રાખવા માટે હિતોપદેશ આપતાં થકાં કહે છે કે “હે સાધક! તું મૌન રહે, ઘર છોડીને સન્યાસી બને, ધર્માચરણની વિધિને પૂર્ણ રીતે શીખી લે, ગુરૂકુળવાસમાં જ રહે, જિનવાણીનું શ્રવણ કરે અને તપ તપે એ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના ધર્માનુષ્ઠાન કરે છતાં જો ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ જે કલ્યાણકારી સર્વે કાર્યોને પલભરમાં વિનષ્ટ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. તેને જીતવાની કળા નથી જાણતો તો એ તારી ધર્મારાધના જેમ કોઈ કોલસાની રાખમાં હોમ માટેના પદાર્થોને નાખે તો તે નિષ્ફળ જાય છે તેમ ઇન્દ્રિયોના સમૂહના વિકાર ભાવરૂપી રાખમાં ધર્મારાધના નિષ્ફળ જાય છે. તેથી સર્વપ્રથમ સર્વે ઇન્દ્રિયોના વિકાર ભાવોને જીતવાનો પુરુષાર્થ કરવો. ૭૧||
- હવે ચોથા શ્લોકમાં ઇન્દ્રિય સમૂહને ન જીતવાથી સાધકનું કઈ રીતે અકલ્યાણ જ છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त धर्मध्वंसधुरीणमभ्रमरसावारीणमापत्यथा
लङ्कर्मीणमशर्मनिर्मितकलापारीणमेकान्ततः । सर्वान्नीनमनात्मनीनमनयात्यन्तीनमिष्टेयथा
___ कामीनं कुपथाध्वनीनमजयन्नक्षौधमक्षेमभाक् ॥७२॥ अन्वयः धर्मध्वंसधूरीणं अभ्रमरसावारीणं आपत् प्रथालङ्कर्मीणं अशर्मनिर्मितकलापारीणं एकान्ततः सर्वान्नीनं अनात्मनीनं अनयात्यन्तीनं इष्टे यथा कामीनं कुपथाध्वनीनं, अक्षौघं न अजयत् (सः) नितरां अक्षेमभा।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દાર્થ (ધર્મઘ્નપૂરીvi) ધર્મનો નાશ કરવામાં મુખ્ય સૂત્રધારસાવારી ) સત્યજ્ઞાનને ઢાંકવાવાળા (કાવત્ પ્રથાર્થીઓi) વિપદાઓને વિસ્તારનાર (શર્મ નિર્મિત
નાપારીvi) અકલ્યાણ કરનાર કલાઓમાં પ્રવીણ (ાન્તતઃ સર્વાન્નીન) એકાંત સર્વ ગુમાવનાર (મનાત્મનીન) આત્માનું અકલ્યાણ કરનાર (મનયાત્યન્તીન) અનીતિનો પક્ષ લેનાર (ષે યથાશમીન) સ્વચ્છંદતાપૂર્વક વિહાર કરનાર (પથધ્વનીન) કુમાર્ગ પર ઉન્માર્ગ પર ચાલનાર (એવા) (બક્ષીપં) ઇન્દ્રિયના સમૂહને જો ( મનય) નથી જીત્યો તો (સઃ) તે ઇન્દ્રિયો (નિતરાં) સદા (ગક્ષેમમાફ) આપણું અહિત કરનાર જ છે. I૭૨ ભાવાર્થ: ધર્માચરણનો નાશ કરવામાં પ્રધાન, સત્ય જ્ઞાનને ઢાંકનાર, વિપદાઓને વિસ્તારનાર, અકલ્યાણ કરવાની કળામાં પ્રવીણ એકાંતે સર્વસ્વ ગુમાવનાર, આત્માનું અકલ્યાણ કરનાર, અનીતિનો પક્ષપાત કરનાર, સ્વચ્છેદ વિહાર કરનાર, ઉન્માર્ગ પર ચાલનાર, એવો આ ઇન્દ્રિયનો સમૂહ જો ન જીત્યો તો તે સદા નિયમો આપણું અહિત જ કરનાર છે. Iછરા વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ઇન્દ્રિય સમૂહ જીતવાના પ્રકરણની ચોથી ગાથામાં ઇન્દ્રિયોના સમૂહને ન જીતવાથી તે શું શું નુકશાન કરીને આપણું અહિત કરે છે તે દર્શાવે છે.
આપણે ધર્માચરણ કરતાં હોઈએ પણ ન જીતાએલી આ ઇન્દ્રિયો એ ધર્માચરણનો નાશ કરી નાખે છે. આત્માના સત્ય જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરી દે છે. જે ઇન્દ્રિયોનો ગુલામ બને છે તેને સત્યાસત્યનું ભાન રહેતું નથી. ઇન્દ્રિયોના કથનાનુસાર ચાલનાર વિપદાઓને વિસ્તાર છે. આ ઇન્દ્રિયો ઉપર કાબુ ન હોય તો એ અકલ્યાણ કરવાની કલામાં પ્રવીણ છે, આત્માને નરક ગતિનાં દળીયાં બંધાવીને પણ એ આનંદ મનાવડાવે છે. આત્માએ ભેગી કરેલી પુણ્યની મુડીને ક્ષણભરમાં નષ્ટ કરાવે છે તેથી કહ્યું સર્વસ્વ ગુમાવનાર આત્માનું અકલ્યાણ કરનાર જ છે. ઇન્દ્રિયોના દાસ માનવો સદા. અન્યાય માર્ગના પક્ષધર જ હોય છે અને તેઓ કોઈની આજ્ઞા માને નહીં તે તો સ્વચ્છેદ થઈને જ વિચરે તેથી ઉન્માર્ગ પર જ ચાલે છે. આવી તે નહીં જીતાએલી ઇન્દ્રિયો આત્માનું અહિત જ કરનાર છે.I૭૨. હવે લક્ષ્મી સ્વભાવ પ્રકરણનું વિવરણ દર્શાવતાં કહે છે કે –
લક્ષ્મી સ્વભાવ પ્રકરણમ્
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त निम्नं गच्छति निम्नगेव नितरां निद्रेव विष्कंभते,
__ चैतन्यं मदिरेव पुष्यति मदं धूम्येव थत्तेन्थताम् । चापल्यं चपलेव चुम्बति दवज्वालेव तृष्णां नय- .
त्युल्लासं कुलटाङ्गनेव कमला स्वैरं परिभ्राम्यति ॥७३॥ . अन्वय : कमला निम्नगा इव निम्नं गच्छति, नितरां निद्रा इव चैतन्यं विष्कंभते मदिरा इव मदं पुष्यति धूम्या इव अन्धताम् धत्ते चपला इव चापल्यं चुम्बति
: 77
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
दवज्वाला इव तृष्णां नयति एवं कुलटाङ्गना इव उल्लासं स्वैरं परिभ्राम्यति। શબ્દાર્થ : (મા) લક્ષ્મી (નિમ્ના) નદીના (ફ્વ) જેમ (નિમ્ન) નિચ પુરુષને જ (ઋતિ) પ્રાપ્ત થાય છે. તથા (નિતરાં) સદા (નિદ્રા ડ્વ) નિદ્રાની જેમ (ચૈતન્ય) સર્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની સૂચના માટે (વિમતે) આગળાની જેમ રૂકાવટ ક૨ના૨ છે (વિરા વ) દારૂની જેમ (મવું) અહંકારને (પુષ્પતિ) પુષ્ટ કરે છે. (ઘૂમ્યા વ) ધૂમાડાના સમૂહની જેમ (અન્ધતમ્) માનવને આંધળો (ધત્તે) કરે છે. (વપત્તા વ) વિજળીની જેમ (ચાપલ્યું) ચપળતાને (ઘુમ્નતિ) પાસે રાખે છે. (વવન્ત્રાન્તાવ) દાવાનળની જેમ (તૃળાં) ધનની તૃષ્ણાને (નયતિ) ઉત્પન્ન કરે છે અને (đટાાનાવ) કુલટા સ્ત્રીની જેમ (ઉત્ત્તાસં) ઉલ્લાસપૂર્વક (સ્વર) સ્વતંત્ર (પરિવ્રામ્યતિ) ભટકે છે. ૭૩૫ ભાવાર્થ : આ લક્ષ્મી નદીની જેમ નીચ પુરુષને પ્રાપ્ત થાય છે. નિરંતર નિદ્રાની જેમ આવનારા જ્ઞાનને આગળાની જેમ રોકે છે. મદિરાની જેમ અહંકારનું પોષણ કરે છે, ધૂમાડાની જેમ માનવને આંધળો બનાવે છે. વિજળીના ચમકારાની જેમ ચપળતાને પાસે રાખે છે, દાવાનળની જેમ ધનની તૃષ્ણાંને ઉત્પન્ન કરે છે. કુલટા સ્ત્રીની જેમ સ્વચ્છંદપણે
ભટકે છે. ૭૩૫
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ લક્ષ્મીના સ્વભાવનું વર્ણન કરતાં પ્રથમ શ્લોકમાં અતિ સરસ વાતો કહી છે અને અનુભવની કસોટી ઉપર આ વાતો ખરી ઉતરેલી છે કે
આ લક્ષ્મી અધિકાંશ માત્રામાં લક્ષ્મીમાં આસક્ત એવા સ્વભાવે નીચ આત્માઓને પ્રાપ્ત થવાના સ્વભાવવાળી છે. લક્ષ્મી આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપને (સત્યજ્ઞાનને) પ્રાપ્ત થવામાં આગળા સમાન હોવાથી તેને નિદ્રાની ઉપમા આપી. લક્ષ્મી માનવને ગર્વિષ્ઠ બનાવી દે છે તેથી કહ્યું કે મદિરાની જેમ અહંકારને પુષ્ટ કરે છે. લક્ષ્મીવાન માનવ આંધળો બની જાય છે તેથી કહ્યું કે ધૂમાડાની જેમ માનવને આંધળો બનાવે છે. લક્ષ્મી દિ કોઈની પાસે સ્થિર રહેતી નથી તેથી વિજળીના ચમકારાની ઉપમા આપી. લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિથી આત્માની આશા રૂપી પ્યાસ બુઝાતી નથી તેથી ઉપમા આપી કે દાવાનળમાં પ્યાસ વધે છે તેમ લક્ષ્મીંની તૃષ્ણા વધે છે. લક્ષ્મીને કુલટા સ્ત્રીની ઉપમા આપીને તો સાધક આત્માઓને વિશેષ જાગૃત રહેવાનું સૂચન કર્યું છે કે જેમ કુલટા સ્ત્રી કોઈ દિવસ કોઈના બંધનમાં રહેતી નથી તેમ લક્ષ્મી સ્વચ્છંદ વિહાર કરનારી છે. તેથી તેનો વિશ્વાસ કરવો નહીં. ।।૩।।
હવે લક્ષ્મીના ઇચ્છુક કોણ હોય છે તે દર્શાવીને લક્ષ્મીની હેયતા પ્રતિપાદિત કરતાં થકાં કહે છે કે –
-
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त दायदाः स्पृहयन्ति तस्करगणा मुष्णन्ति भूमीभूजो,
गृहणन्तिच्छलमाकलय्य हुतभुग्भस्मी करोति क्षणात्
78
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન્મ: સ્નાવતિ ક્ષિતી વિનિહિત રક્ષાદાન્ત હતાર્ . ;
સુર્ઘત્તાસ્તનથી નથતિ નિધનં વિશ્વવથીનું ઘનમ્ છો. अन्वय : (यस्य वित्तस्य) दायादाः स्पृहयन्ति (य) तस्करगणाः मुष्णन्ति भूमीभूजः छलं आकलय्य गृहणन्ति हुतभूक् क्षणात् भस्मी करोति अम्भः प्लावयति.क्षितौ विनिहतं यक्षाः हठात् हरन्ते दुर्वृत्ता तनयाः निधनं नयन्ति (अतः) बह्वधीनं धनं
fધl
શબ્દાર્થ જે ધનની (વાયાવા) કુટુંમ્બિઓ (પૃદયત્તિ) ઈચ્છા કરે છે (જેને) (તસ્પર :) ચોર (મુwાન્તિ) ચોરીને લઈ જાય છે (મૂમીમુનઃ) રાજાઓ (છi) માયા ( તથ્ય) કરીને (વૃત્તિ ) હરી લે છે. (હુતમૂવ) અગ્નિ (ક્ષત). ક્ષણભરમાં પલમાત્રમાં (મક્ષ્મી
રોતિ) બાળી નાખે છે. (૫) પાણી (પ્નાવતિ) પોતાની સાથે લઈ જાય છે. ક્ષિતી) પૃથ્વીમાં (વિનિતં) રાખેલું (યક્ષ) યક્ષદેવો (વાત) બલજબરીથી (હરજો) હરણ કરે છે. (કુવૃત્તીસ્તનયા) દુષ્ટ બાળકો પુત્રો (નિધનં નત્તિ) નષ્ટ કરી નાખે છે. એવા આ (વર્વથીનં) ઘણા માણસોને આધીન બનેલા (ધન) ધનને (ધિ) ધિક્કાર છે. I૭૪ , ભાવાર્થ: જે ધનની ઈચ્છા કુટુંબીજનો કરતા હોય છે, ચોરો જેને ચોરીને લઈ જાય છે, રાજાઓ છળકપટ કરીને ધનનું હરણ કરી લે છે, અગ્નિ પલભરમાં તેને નષ્ટ કરી દે છે. જે પાણીના પ્રવાહમાં તણાઈ જાય છે, ભૂમિમાં ગાડેલાને યક્ષદેવ બલાત્કારથી પણ લઈ જાય છે. પોતાના દુષ્ટ મતિવાળા પુત્રો તેનો નાશ કરી નાખે છે. એવા પ્રકારના ઘણા લોગોને આધીન બનેલા આ ધનને જ ધિક્કાર છે, અર્થાત્ આ લક્ષ્મી ધિક્કારને યોગ્ય છે, આદરવા યોગ્ય નથી. II૭૪ .
. . . . . ! વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી લક્ષ્મીના સ્વભાવના વર્ણનમાં આ લક્ષ્મીને કેટ-કેટલાં પુરુષો કઈ રીતે મેળવવા ઈચ્છે છે અને એમની પાસેથી કઈ રીતે બીજા લઈ જાય છે તેનું સચોટ દર્શન કરાવે છે. જેમ કે ધનવાન ધન પર એના જ કુટુંબી દિકરા દિકરી અને ભાણેજ આદિની નજર લાગેલી જ હોય છે. ક્યારે આ મરે અને ક્યારે અમે આ લક્ષ્મીને લઈ જઈએ. ચોર લોગો પણ ધનવાનોના ઘરે ખાતર પાડી એને લઈ જવાની ભાવનામાં જ રમતાં હોય છે અને સમય આવે ત્યારે લઈને જ જાય છે. રાજાઓ તો ધનવાનો પર ગમે તે રીતે કર આદિ નાખીને એને વાત-વાતમાં ભરમાવીને છળકપટ કરીને પણ તેનું ધન રાજ ભંડારમાં લાવે છે. લાગ મળે તો આગ એના ધનના બાગને બાળીને ભસ્મ કરી દે છે. લોભી પુરુષે ધનને જમીનમાં દાટ્યું હોય અને એની ઈચ્છા ન હોય તો પણ યક્ષદેવો એના ધનનું હરણ કરી લે છે. પછી એને ત્યાં કોલસા દેખાય છે. એના પોતાના સગા દિકરાઓ દુર્જન બનીને એના જોતાં જ એના કમાવેલા ધનનો નાશ કરી નાખે. જુગાર આદિમાં ઉડાવી દે છે. એવા આ ધન પર અનેક પ્રકારના લોગોની નજર ચોટેલી હોવાથી ઘણા લોગોને આધીન એવા
79
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ધનને ધિક્કાર પાત્ર દર્શાવીને ધનલોભથી આત્માને મુક્ત રહેવાનો સંદેશ આપ્યો છે.I૭૪
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં ધનલોભી આત્મા ધન મેળવવા શું શું કરે છે તે સંક્ષેપમાં દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
છંદ્ર - શાલ્વિક્રીડિતવૃત્ત नीचस्यापि चिरं चटूनि रचयन्त्यायान्ति नीचैर्नतिं,
शत्रोरप्य गुणात्मनोऽपि विदधत्युच्चैः गुणोत्कीर्तनम् । - નિર્વેઢ - વિક્તિ વિશિષ્ટતજ્ઞથાપિ સેવાને,
कष्टं किं न मनस्विनोऽपि मनुजाः कुर्वन्ति वित्तार्थिनः ॥७५॥ अन्वय : वित्तार्थिनः मनस्विनः मनुजाः अपि किं कष्टं न कुर्वन्ति नीचस्य अपि चिरं चटूनि रचयन्ति नीचैः नतिं आयान्ति शत्रोः अपि अगुणात्मनः अपि गुणोत्कीर्तनम् उच्चैः विद्धति अकृतज्ञस्य सेवाक्रमे किञ्चित् अपि निर्वेदं न विदन्ति। શબ્દાર્થ : (વિરાર્થનઃ) ધનની ઇચ્છાવાળો (મનસ્વિનઃ પ) બુદ્ધિવાન (મનુના) માનવો () પણ હિંઋષ્ટ) શું શું કષ્ટકારી કાર્ય (ન કર્વત્તિ) કરતાં નથી? અર્થાત્ સર્વ કષ્ટકારી કાર્યો કરે છે. જેમ કે (નીવસ્ય પિ) નીચ પ્રકૃતિના માણસોની પણ વિર) ઘણા સમય સુધી (વટૂનિ) ખોટા પ્રશંસાત્મક વાક્યોં વડે (રવયન્તિ) સ્તુતિ કરે છે. (નીર્વઃ) નીચા નમીને (ત્તિ) નમસ્કાર (આયાત્તિ) કરે છે. (શત્રોઃ પિ) પોતાનું અહિતકર્તા હોય તો પણ (મુIત્મનઃ) દુર્ગુણી હોય તો પણ તેના ગુણોત્કીર્તનમ્) ગુણોની પ્રશંસા (વૈ) જોરથી (વિદ્ધતિ) કરે છે. અને (તજ્ઞJ) કરેલા ઉપકારને ભૂલી જનારની (સેવા મે) સેવા કરવામાં વિત) થોડું (પ) પણ નિર્વ૬) દુઃખને (ન વિન્તિ) જાણતા નથી. ૭પી ભાવાર્થ : પોતે પોતાને બુદ્ધિશાળી માનતા હોય એવા માનવો પણ ધનની ઈચ્છા વાળા થઈને ક્યા કષ્ટો નથી ભોગવતા? અર્થાત્ સર્વ પ્રકારના કષ્ટો ભોગવે છે. જેમ કે નીચ પ્રકૃતિના માણસોની ઘણા સમય સુધી ખોટા પ્રશંસાત્મક વાક્યો વડે સ્તુતિ કરે છે. ઘણા સમય સુધી નીચ પુરુષોને નીચા નમી-નમીને નમસ્કાર કરે છે. શત્રુના અને દુર્ગણિયોના પણ ગુણગાન જોરજોરથી ગાય છે. અકૃતજ્ઞની સેવા કરવામાં પણ તે દુઃખ જોતા નથી.૭પા વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ત્રીજા શ્લોકમાં ધન મેળવવા માટે માનવ શું શું કષ્ટો દુઃખો ભોગવે છે તેનું સંક્ષિપ્ત વિવેચન કરે છે. પાંચ માણસોમાં પોતાને પ્રવીણ માનતો માનવ ધનના માટે નીચ પુરુષની ચાટું વાક્યો વડે પ્રશંસા કરે છે. તેને ઝુકી-ઝુકીને નીચો નમીને નમસ્કાર કરે છે. શત્રુ અને દુર્ગુણીઓની પણ એમનામાં ગુણો ન હોય તો પણ એમના ગુણોની જોર-જોરથી પ્રશંસા કરે છે. અકૃતજ્ઞ માનવોની પણ સેવા કરવામાં રચ્યો પચ્યો
80
.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહે છે. તેનું તેને દુઃખ પણ લાગતું નથી. I૭પો.
હવે ચોથા શ્લોકમાં લક્ષ્મીને શુભ કાર્યોમાં લગાવવા માટે ઉપદેશ આપતા કહે છે
છંદ્ર – શાર્દૂત્વવિદિતવૃત્ત लक्ष्मीः सर्पति नीचमर्णवपयः सङ्गादिवाम्भोजिनी- .
संसर्गादिव कण्टकाकुलपदा न क्वापि धत्ते पदम् चैतन्यं विषसन्निधेरिवनृणामुज्जासयत्यञ्जसा,
धर्मस्थाननियोजनेन गुणिभिर्गाह्यं तदस्याः फलम् ॥७६॥ अन्वय : अर्णवपयःसङ्गात् इव लक्ष्मीः नीचं सर्पति (तथा) अम्भोजिनी संसर्गात् इव कण्टकाकुलपदा क्व अपि पदम् न धत्ते (एवं) विषसन्निधेः इव नृणां चैतन्यं अञ्जसा उज्जासयति तत् गुणिभिः धर्मस्थाने नियोजनेन अस्याः फलं ग्राह्यम्। શબ્દાર્થ : (અવયઃ સતિ) સમુદ્રના જલના સંસર્ગથી જ (ફવ) જાણો કે (ની) લક્ષ્મી (નીવં) નીચની પાસે (સર્પતિ) સરકે છે. જાય છે. (અને) (મોનિની સંસત) કમલિનીની સંગતથી જ (વ) જાણે (ટાપવા) કાંટાઓથી વ્યાપેલા પગવાળી થઈને ( પિ) કયાંય પણ (પત્રમ) પૈરને (ન ધરે) મુકતી નથી. (વં) વિષસન્ન છેઃ રૂવ) વિષના સંપર્કની જેમ (નૃપI) માનવોના (જૈતન્ય) જ્ઞાનને (મસા) શીઘ (૩જ્ઞાતિ) નષ્ટ કરી દે છે. (તત) તે કારણથી (મિ) ગુણવાન આત્માઓએ (ધર્મસ્થાને નિયોગનેન) ધર્મકાર્યોમાં લગાવીને ખર્ચ કરીને (મસ્યા:) આ લક્ષ્મીના (7) લાભને (ગ્રાહ્યમ્) લઈ લેવો જોઈએ. /૭૬ll ભાવાર્થ : સમુદ્રના જલની સંગતથી જ જાણે કે લક્ષ્મી નીચ પુરુષોની પાસે જાય છે. કમલિનીના સંગથી જ જાણે કે કાંટાઓથી વ્યાપ્ત પગવાળી થઈને ક્યાંય પણ પોતાના પગને સ્થિરતાથી મુકતી નથી. વિષના સંગની જેમ માનવોના જ્ઞાનગુણને જલ્દીથી નષ્ટ કરી દે છે. આ કારણોથી ગુણવાન આત્માઓએ આ લક્ષ્મીને ધર્મકાર્યોમાં ખર્ચ કરીને લક્ષ્મીના ફળને લઈ લેવું જોઈએ. ૭૬ો. વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી આ ચોથા શ્લોકમાં ફરમાવે છે કે જેમ જલનો સ્વભાવ જ નીચે સરકવાનો છે તેમ લક્ષ્મી પણ વધારે પ્રમાણમાં નીચ બુદ્ધિવાળાઓની પાસે નીચ જાતિવાળાની પાસે સરકે છે. જેમ કાંટાઓથી વ્યાપ્ત પગ થઈ જાય તો તે આત્મા પોતાના પગને કયાંય પણ સ્થિરતાથી મૂકી શકતો નથી તેમ લક્ષ્મી કમળ ઉપર રહેનારી તેના પગ કયાંય સ્થિરતાથી રહેતા નથી. અર્થાત્ કયાંય સ્થિર થઈને રહી શકતી નથી. તેથી જ તો તેને હાથીના કર્ણની ઉપમા પણ આપી છે. જેમ વિષ દ્રવ્ય પ્રાણોનું હરણ કરે છે તેમ લક્ષ્મી માનવના ભાવ પ્રાણો જે જ્ઞાન-દર્શનગુણ છે તેનું હરણ કરી લે છે. અર્થાત્ લક્ષ્મી આવી કે માનવીના જ્ઞાનાદિ ગુણો લુપ્ત થવા માંડે છે. આવી રીતનો લક્ષ્મીનો સ્વભાવ જ્ઞાન દ્વારા
81
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણીને અને અનેક ભવોમાં તેનો અનુભવ કરીને સાધક આત્માઓને સંદેશ આપ્યો કે પૂર્વના પુણ્યના ઉદયે લક્ષ્મી મળી છે તેને ધર્મકાર્યોમાં ખર્ચ કરીને તેને સફળ બનાવવી જોઈએ અને તેજ લક્ષ્મી પામ્યાનું સાચું ફળ છે. II૭૬॥
હવે લક્ષ્મીને દાનધર્મમાં ખર્ચ કરવી એ સર્વોત્તમ માર્ગ હોવાથી દાનના વિષયમાં પ્રરૂપણા કરતાં કહે છે કે –
દાન પ્રકરણમ્ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
चारित्रं चिनुते तनोति विनयं ज्ञानं नयत्युन्नतिं;
पुष्णाति प्रशमं तपः प्रबलयत्युल्लासयत्यागमम्, पुण्यं कन्दलंयत्यधं दलयति स्वर्गं ददातिक्रमा
શિર્વાત્રિયનાતનોતિ નિહિત પાત્રે પવિત્ર ધનમ્ ॥ો अन्वय ः पात्रे निहितं पवित्रं धनम् चारित्रं चिनुते विनयं तनोति ज्ञानं उन्नतिं `नयति प्रशमम् पुष्णाति तपं प्रबलयति आगमम् उल्लासयति पुण्यं कन्दलयति अंघं दलयति स्वर्गं ददाति क्रमात् निर्वाणश्रियं आतनोति।
શબ્દાર્થ : (પાત્રે) સત્પાત્રમાં (નિહિતા) આપેલું (પવિત્ર ધનમ્) પવિત્રધન (ચારિત્ર વિનુત્તે) ચારિત્રને ઉત્તમ બનાવે છે. (વિનય) નમ્રતાની (તનોતિ) વૃદ્ધિ કરે છે. (જ્ઞાન) બુદ્ધિને (ઉન્નતિ) ઉન્નતિના માર્ગ પર (નયતિ) લઈ જાય છે. (પ્રશમમ્) શાંતિને (પુષ્નાતિ) પુષ્ટ કરે છે. (તત્ત્વ) તપારાધનાને (પ્રવતયતિ) બળવાન બનાવે છે. (આમમ્) આગમ જ્ઞાનને (સત્ત્તાસતિ) વિકસિત કરે છે. (પુછ્યું) ધર્મને (ન્વયિતિ) અંકુરિત કરે છે. (અર્થ) પાપનો (લયંતિ) નાશ કરે છે. (સ્વર્ગ) સ્વર્ગને (૬૬તિ) આપે છે. અને (માત્) અનુક્રમથી (નિર્વાશ્રિયં) મોક્ષ લક્ષ્મીને (આતનોતિ) પ્રાપ્ત કરાવે છે, મેળવી આપે છે.
119911
ભાવાર્થ : સુપાત્રમાં આપેલું ઉત્તમ ધન, ઉત્તમ ધનનો અર્થ એવા ધનથી લાવેલ, બનાવેલ આહારાદિ પદાર્થ સમજવાનો છે. કેશ ૨કમ કે બહુમૂલ્ય પદાર્થ નહીં. ચારિત્રને ઉત્તમ બનાવે છે. નમ્રતા ગુણને વધારે છે. બુદ્ધિને ઉન્નતિના માર્ગ પર લઈ જાય છે. શાંતિને પુષ્ટ કરે છે. તપ કરવાની શક્તિને વધારે છે. આગમ જ્ઞાનને વિકસિત કરે છે. ધર્મનો અંકુરો પ્રગટાવે છે. પાપનો વિનાશ કરે છે. સ્વર્ગ અપાવે છે અને અનુક્રમે મોક્ષ લક્ષ્મીને મેળવી આપે છે. મોક્ષનગરમાં પહોંચાડે છે. ૭૭||
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી દાન પ્રકરણના પ્રથમ શ્લોકમાં દાન ધર્મની વ્યાખ્યામાં લખે છે કે દાન સુપાત્રમાં અપાય ત્યારે તે આત્માને નિમ્નોક્ત ફળ મળે છે. પાત્રે શબ્દનો પ્રયોગ કરીને સંપૂર્ણ દાનધર્મ તેજ કે જે સુપાત્રમાં અપાતું હોય અને સુપાત્રમાં અપાતું દાન પણ १. धनोति पाठान्तर
82
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે તે લક્ષ્મી પણ કેવી જોઈએ તો કહ્યું કે પવિત્રધનમ્ પવિત્ર ધન’, ન્યાય, નીતિપૂર્વક મેળવેલું કોઈ પણ જાતના દૂષણ વગરનું તે પવિત્રધન સત્પાત્રમાં ખર્ચ કરાય ત્યારે આપનારનું ચારિત્ર ઉત્તમ બને છે. અર્થાત્ દાન દાતા ઉત્તમ આચરણ કરનારો બને છે. તિમાં અયોગ્ય આચરણ કરવાની ભાવના જાગે નહીં. તે નમ્ર હોય છે. અને સત્પાત્રમાં દાનથી તેનો નમ્રતા ગુણ વૃદ્ધિને પામે છે. આમ વૃક્ષ પર જેમ ફળ લાગે અને તે જેમ નમ્ર બને તેમ દાનદાતા નમ્ર બને છે. એની બુદ્ધિ નિર્મલ બનીને ઉન્નતિના માર્ગ પર જ ચાલે છે. એ પોતાના માટે અને બીજાના માટે બુદ્ધિનો સદુપયોગ જ કરે છે. એના સ્વભાવમાં સમતા શાંતતાની પુષ્ટિ થાય છે. એ ઉશ્કેરાય જ નહીં. આવેશમાં આવે નહીં. તપ કરવામાં તે શક્તિશાળી બને છે. આગમજ્ઞાન એનું વિકસિત બને છે કારણ કે સુપાત્રોને દાન આપવાથી એમના પરિચયમાં આવે એમની પાસે સન્શાસ્ત્રનું શ્રવણ કરીને આગમના રહસ્યોને પ્રાપ્ત કરે છે. ધર્મનો અંકુરો પ્રકટ થાય છે. સત્પાત્રમાં દાન આપવાથી સમ્યગ્દર્શન ગુણ પ્રકટ થઈ જાય છે તે ધર્મનો અંકુરો પ્રકટ થયો એમ કહ્યું છે. પાપોનો નાશ કરે છે. હવે એના અશુભકર્મો નષ્ટ થાય છે. એ સત્પાત્રમાં દાનના પ્રભાવે દેવલોકનું આયુષ્ય બંધાય છે અને ક્રમે ક્રમે એ આત્મા સત્પાત્રમાં દાનના ફળ રૂપે મોક્ષ ફળને મેળવે છે. એમ સુપાત્રમાં આપેલું દાન દીનદાતાને અનેક પ્રકારથી ગુણકારી બને છે. II૭૭ી . બીજા શ્લોકમાં પણ સુપાત્રમાં દાનની મહત્તા દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે –
છંદ્ર – શાર્તુવન્નડિતવૃત્ત , दारिद्य न तमीक्षते न भजते दौर्भाग्यमालम्बते,
નાટ્ટીર્તિને પરમવોમિષતે ન ચાધિરાહત્ત્વતિ दैन्यं नाद्रियते दुनोति न दरः क्लिश्नन्ति नैवापदः, .
पात्रे यो वितरत्यनर्थदलनं दानं निदानं श्रियाम् ॥८॥ अन्वय : यः श्रियाम् निदानं (एवं) अनर्थ दलनं दानं पात्रे वितरति तं दारिद्यं न इक्षते, दोर्गत्यम् न भजते, अकीर्तिः न आलंबते, पराभवः न-अभिलषते, व्याधिः न आस्कन्दति दैन्यं न आद्रियते दरः न दुनोति आपदः नैव क्लिश्नन्ति। શબ્દાર્થ ઃ (૧) જે મનુષ્ય (શિયામ્) લક્ષ્મી પ્રાપ્તિનું નિવા) મુખ્ય કારણ (અને) (નોર્થન) અન્યાયને દૂર કરનાર (વાન) દાન () સુપાત્રમાં વિતરતિ) આપે છે (i) તે મનુષ્યને (વાઈ) ગરીબી ( રૂક્ષતે) જોઈ શકતી નથી. (વોત્ય) દુર્ભાગ્યપણે (ન મનાતે) તેને હોઈ શકતું નથી. (બકીર્તિ) અપજશ (ન આનંવત) તેનો આસરો લઈ શકે નહીં. (પામવઃ) પરાજય (મ7ષતે) તેને ચાહે નહીં (વ્યાધી બીમારી (ને
#તિ) તેને થકવી શકે નહીં. વૈચં) દુર્બલતી ( ગાદ્રિયો) તેનો સંગ કરે નહીં (૨) ભય ( ગુનોતિ) તેને દુઃખી કરી શકે નહીં અને (માપ) આપદાઓ (નૈવ સ્તિઋત્તિ) તેને સતાવી શકે નહીં. l૭૮
83.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ જે માનવ લક્ષ્મી પ્રાપ્તિનું મુખ્ય પ્રધાન કારણ અને અનર્થ અન્યાયને દૂર કરનાર એવું દાન સુપાત્રમાં આપે છે. તે માનવને ગરીબી જોઈ શકતી નથી. દુર્ભાગ્યપણે તેને જોઈ શકે નહીં, અપજશ તેનો આસરો લઈ શકે નહીં, પરાજય તેને ઈચ્છે નહીં, વ્યાધિ તેને થકવી શકે નહીં, દુર્બલતા તેનો સંગ કરી શકે નહીં, ભય તેને દુઃખી કરી શકે નહીં. આપદાઓ તેને સતાવી શકે નહીં. ૭૮ વિવેચન: ગ્રન્થકારશ્રી દાન પ્રકરણમાં સુપાત્રમાં દાનદાતાને વિશિષ્ટ લાભો મળે છે તેનું આગમોક્ત વર્ણન કરતાં કહે છે કે – જે માનવ લક્ષ્મીનું પ્રધાન કારણ અને અન્યાયને દૂર કરનાર એવું દાન સત્પાત્રમાં આપે છે તેને ગરીબી જોઈ શકતી નથી. ગ્રન્થકારશ્રીએ અહીં લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિનું મૂળ કારણ દાનને કહીને એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે જે આત્માએ આ ભવ કે પરભવમાં સત્પાત્રમાં દાન આપ્યું છે તેને જ લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થઈ છે અને સત્પાત્રમાં આપેલ દાનની જો અનુમોદના કરી હશે તો તે લક્ષ્મી કદી અન્યાય અનીતિ કરાવે જ નહીં. એવો વ્યક્તિ ગરીબ થઈ શકે નહીં. પછી કહ્યું કે દુર્ભાગ્યપણે તેને મળતું નથી. સત્પાત્રમાં દાનદાતા સૌભાગ્યશાળી જ હોય છે. સત્પાત્રમાં દાનદાતાની કીર્તિ ચારે દિશામાં પ્રસારિત થાય છે તેથી કહ્યું કે અપજશ તેનો આસરો લઈ શકે નહીં. તેનો અપજશ કયારેય થાય નહીં, સત્પાત્રમાં દાનદાતા પ્રત્યેક સ્થાન પર વિજયની વરમાળા જ વરે છે તેથી કહ્યું કે પરાજય તેને ઈચ્છે નહીં. તે સદાનિરોગી રહે તેથી કહ્યું કે વ્યાધિયો તેને થકાવે નહીં. કદાચ કર્મના યોગે વ્યાધિયો આવી જાય તો પણ તે તેને માનસિક રીતે દુર્બળ ન બનાવે તેથી કહ્યું કે દુર્બળતા તેનો સંગ ન કરે. તે સદા નિર્ભય થઈને રહે તેથી કહ્યું કે ભય તેને દુઃખી કરી શકે નહીં. આપત્તિયો તો તેને સતાવી શકે જ નહીં. એમ દાનદાતાને આવા પ્રકારના લાભો મળે છે. I૭૮ હવે ત્રીજી ગાથામાં પણ એજ લાભનાં વર્ણનને વિશેષરૂપે કહે છે કે –
___ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त लक्ष्मीः कामयते मतिर्मूगयते कीर्तिस्तमालोकते,
प्रीतिश्चुम्बति सेवते सुभगता नीरोगताऽऽलिङ्गति; श्रेयः संहतिरभ्युपैति वृणुते स्वर्गोपभोगस्थिति
मुक्तिर्वाञ्छति यः प्रयच्छति पुमान् पुण्यार्थमर्थं निजम् ॥७९॥ अन्वय : यः पुमान् पुण्यार्थं निजं अर्थम् प्रयच्छति तं लक्ष्मीः कामयते मतिः मृगयते कीर्तिः आलोकते। प्रीतिः चुम्बति, सुभगता सेवते, नीरोगता आलिङ्गति श्रेयः संहतिः अभ्युपैति स्वर्गोपभोगस्थितिः वृणुते मुक्तिः (च) वाञ्छति। શબ્દાર્થ (યઃ પુમાન) જે પુરુષ (પુષાર્થ) પુણ્ય મેળવવા (નિનંગથી પોતાના ધનનું (પ્રચ્છતિ) દાન આપે છે. (ત) તે પુરુષને (તક્ષ્મી.) લક્ષ્મી (ાયત) ચાહે છે, ઈચ્છે છે. (મતિ) જ્ઞાન બુદ્ધિ) (મૃયતે) તેને શોધે છે. (શાર્તિ) યશ (માનોને) તેની સામે
84
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુએ છે. (પ્રીતિ) પ્રેમ (વૃધ્વતિ) તેને ચુમ્બન કરે છે (સુમાતા) સૌભાગ્યપણું (સેવો) તેને સેવે છે. (નીરો તા) આરોગ્યતા (શાન્નિતિ ) તેનું આલિંગન કરે છે. (શ્રેય સંતિ) કલ્યાણનો સમૂહ (કમ્યુતિ) તેની પાસે આવે છે. (સ્વામી સ્થિતિ) સ્વર્ગના સુખોપભોગની સ્થિતિ (વૃyતે) તેને વરે છે. અને (મુક્તિઃ) મોક્ષ લક્ષ્મી (વીસ્કૃતિ) તેને ઈચ્છે છે. II૭૯ ભાવાર્થ : જે પુરુષ પુણ્ય મેળવવા માટે પોતાની લક્ષ્મીને દાનમાં આપે છે તે પુરુષને લક્ષ્મી ચાહે છે. જ્ઞાન તેને ખોજે છે, શોધે છે, યશ તેની સામું જુએ છે, પ્રેમ તેને ચુમ્બન કરે છે. સૌભાગ્ય તેને સેવે છે. નિરોગતા તેને આલિંગન કરે છે. કલ્યાણનો સમૂહ તેની પાસે આવે છે. સ્વર્ગના સુખો તેને વરે છે. અને મોક્ષ લક્ષ્મી તેની ઇચ્છા કરે છે. ૭૯ વિવેચન: ગ્રન્થકારશ્રી દાન પ્રકરણના ત્રીજા શ્લોકમાં દાનદાતાને મળનારા ફળોનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે – જે પુણ્યાત્મા પુરુષ પુણ્ય મેળવવા માટે (પરંપરાએ મોક્ષ મેળવવા માટે) પોતાના ધનનું સત્પાત્રમાં દાન આપે છે તે પુરુષને લક્ષ્મી પોતે જ ચાહે છે. એ પુરુષને લક્ષ્મી મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. લક્ષ્મી પોતે જ તેના ઘરમાં આવે છે. બુદ્ધિ એવા દાનદાતાને શોધીને તેની પાસે રહેવા ઈચ્છે છે. યશ નામકર્મ પોતે જ તેની સામુ જૂએ છે. અર્થાત્ તે દાનદાતાનો યશ ચારે દિશામાં પ્રસરે છે. પ્રત્યેક સજ્જન આત્મા એવા દાનદાતાની સાથે પ્રીતિ ઈચ્છે છે. તેથી કહ્યું પ્રીતિ તેને ચુમ્બન કરે છે. સૌભાગ્યપણે તેની સેવામાં હાજર રહે છે. તે પુરુષને આરોગ્ય વિના પ્રયત્ન આલિંગન કરે છે. તે પુરુષ રોગી બનતો નથી. કલ્યાણનો સમૂહ તેની પાસે આવે છે. અર્થાત્ તે અનેક પ્રકારના આત્મ કલ્યાણના કાર્યો સહજતાથી કરે છે. તે દાનદાતાને સ્વર્ગનાં સુખો વરમાળા પહેરાવે છે. અને પરંપરાએ મુક્તિ સ્ત્રી તેની ઇચ્છા કરતી તેને વરમાળા પહેરાવે છે. l૭૯ો. - હવે ચોથા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે –
છંદ્ર - મન્વન્તીવૃત્ત तस्यासन्ना रतिरनुचरी कीर्तिरुत्कण्ठिता श्रीः,
स्निग्धाबुद्धिः परिचयपराः चक्रवर्तित्वऋद्धिः पाणौ प्राप्ता त्रिदिवकमला कामुकी मुक्तिसम्प
ત્સતક્ષેત્યાં વપતિ વિપુલં વિત્તવીગં નિબં થઃ अन्वय : यः सप्तक्षेत्र्यां निजं विपुलं वित्तबीजं वपति तस्य रतिः आसन्ना कीर्तिः अनुचरी श्रीः उत्कण्ठिता बुद्धिः स्निग्धा च चक्रवर्तित्वऋद्धिः परिचयपराः ત્રિવિક્રમના (ત) પાળી પ્રાપ્તી (વં) મુસિપૂત (તસ્ય) મુi શબ્દાર્થ : (યઃ) જે પુરુષ (સપ્તક્ષેત્યાં) સાતેક્ષેત્રમાં નિબં) પોતાના વિપુ) વિપુલ (વિજ્ઞવીન) ધનરૂપી બીજને (વપતિ) બોવે છે. (તસ્ય) તેને (તિ) સંતોષ અથવા પ્રીતિ (માસન્નૌ) દિવસરાત પાસે રહે છે. (ઋીર્તિ) પ્રશંસા (અનુવરી) તેની દાસી થઈને રહે
85
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. (શ્રી) લક્ષ્મી (૩ન્કંડિતા) તેના માટે લાલાયિત રહે છે. (વુદ્ધિ ) જ્ઞાન (દ્વિધ) વિશુદ્ધ થઈ જાય છે. (વક્રવર્તિતંત્રદ્ધિ) સામ્રાજ્યરૂપી સંપત્તિ પરિવાર:) તે પુરુષથી તે લક્ષ્મી પરિચય વધારે છે. (ત્રિવિક્કમતા) સ્વર્ગની સમૃદ્ધિ (તેના) (પૌપ્રાપ્તા) હાથમાં આવેલી હોય છે. (અને) (મુક્તિસમ્પત) મોક્ષ લક્ષ્મી પણ (તેનો) (મુ) ઉપભોગ કરવાની ઇચ્છાવાળી થઈ જાય છે. ૮૦I. ભાવાર્થ : જે પુરુષ સાતક્ષેત્રમાં પોતાના વિપુલ ધનરૂપી બીજને બોવે છે. સંતોષ તેની પાસે દિવસ રાત રહે છે. પ્રશંસા તેની દાસી બની રહે છે. લક્ષ્મી તેની પાસે રહેવા માટે ઉત્સુક હોય છે. તેનું જ્ઞાન વિશુદ્ધ બને છે. સામ્રાજ્ય સંપત્તિ તેનો પરિચય વધારે છે. સ્વર્ગની સમૃદ્ધિ તેના હાથમાં આવેલી હોય છે. અને મોક્ષલક્ષ્મી તેના ઉપભોગની ઈચ્છુક હોય છે. 100મા ,
,
, વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી સત્પાત્રમાં દાન આપનાર આત્માને મળનારા લાભોનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે – જે પુરુષ સાતેક્ષેત્રમાં પોતાની પાસે રહેલાં વિપુલ ધન રૂપી બીજને બોવે છે. અહીં વિપુલનો અર્થ વિશુદ્ધના રૂપમાં લેવો. કારણ કે જિનશાસનમાં ઘણું ધન ખર્ચ કરવાનું મહત્ત્વ નથી પણ વિશુદ્ધ ધન ખર્ચ કરવાનું મહત્વ છે. જે આત્મા સાતે ક્ષેત્રોને સમાન રૂપમાં સમજીને જે સમયે જે ક્ષેત્રમાં વધારે આવશ્યકતા હોય તે સમયે તે ક્ષેત્રમાં વિશેષ ધન ખર્ચ કરે તો પણ તેણે સાતે ક્ષેત્રમાં ખર્ચ કર્યું એમ મનાય. એવા આત્માની પાસે સંતોષરૂપી ધન દિવસ રાત રહે છે. તેને કદી ધન ન મલ્યાનો અસંતોષ રહે નહીં. પ્રશંસા તેની દાસી બનીને રહે. અર્થાત્ સજ્જન પુરુષો તે આત્માની પ્રશંસા કરતાં થાકનો અનુભવ ન કરે. લક્ષ્મી તેના ઘરમાં રહેવા માટે સતત ઉત્સુક હોય છે. અર્થાત્ ચારે બાજુથી તેના ઘરે લક્ષ્મી આવતી રહે છે. ચમકતા પત્થરો પણ રત્નોમાં પલટાઈ જાય છે. તેનું જ્ઞાન વિશુદ્ધ બને છે. ચક્રવર્તી આદિની ઋદ્ધિ તેને વારંવાર મળે છે. તેથી કહ્યું કે તે પુરુષથી પરિચય વધારે છે. તેના માટે સ્વર્ગ હાથવેંતમાં હોય છે. અને મોક્ષલક્ષ્મી પણ એવા આત્માને મેળવવા માટે ઇચ્છા કરતી હોય છે. ટંકા
ચારે શ્લોકમાં સત્પાત્રમાં દાન આપનાર આત્માને મળનારા અનેક પ્રકારના લાભોનું વર્ણન કરીને હવે તપ ધર્મ દ્વારા મળનારા લાભોનું વર્ણન કરતાં થકાં કહે છે કે – .. ',
તપ પ્રકરણમ્ * . ઇંદ્ર - શાર્વવિડિતવૃત્ત यत् पूर्वार्जितकर्मशैलकुलिशं यत्कामदावानल
વાલાગાલગર્ત થરથામાદિમવાક્ષરમ્ - यत्प्रत्यूहतमः समूहदिवसं यल्लब्धिलक्ष्मीलता
मूलं तद्विविधं यथाविधितपः कुर्वीतवीतस्पूहः ॥८१॥ अन्वय : यत् पूर्जितकर्मशैलकुलिशं यत्कामदावानलज्वालाजालजलं यत्
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उग्रकरणग्रामोऽहिमन्त्राक्षरम्। यत् प्रत्यूह तमः समूहदिवसं यत् लब्धि लक्ष्मीलतामूलं तत् विविधं तपः यथाविधि वीतस्पृहः कूर्वीत। શબ્દાર્થ (ય) જે (પૂર્વાર્નિતૌતિશ) પૂર્વભવમાં ભેગા કરેલા કર્મરૂપી પર્વત માટે વજ સમાન છે (યત) જે (શ્રામવાવાન્વિતીનાનાં) કામરૂપ દાવાનલની પ્રચણ્ડ જ્વાલાઓને શમાવવા માટે જલની સમાન છે. (તુ) જે (
ઉજ્જર ગ્રામડમિન્ટાક્ષરમ્) અતિ ઉગ્ર ઇન્દ્રિય સમૂહરૂપી સર્પના માટે મંત્રાલર સમાન છે (ય) જે (ન્યૂહતમ સમૂદવિવાં) વિઘ્નરૂપી ગાઢ અન્ધકાર માટે દિવસની સમાન છે. (૧) જે (વ્હિસ્તક્ષ્મીનતામૂ) લક્ષ્મીરૂપી લતાની જડ સમાન છે. (તત) તે (વિવિધ) અનેક પ્રકારના (તપ:) તપને (યથાવિધિ) વિધિપૂર્વક (વીતસ્પૃદ) નિસ્પૃહ થઈને (ઉર્વત) કર. ll૮૧ ભાવાર્થ : જે તપ પૂર્વના ભવોમાં ભેગા કરેલ કર્મરૂપી પર્વત માટે વજ સમાન છે જે કામરૂપી દાવાનલને બુઝાવવા માટે જલ સમાન છે, જે અતિ ઉગ્ર ઇન્દ્રિય સમૂહથી સર્પના ઝેરને ઉતારવા માટે મંત્રાલર સમાન છે. જે વિઘ્નરૂપી ગાઢ અન્ધકારનું ભેદન કરવા માટે દિવસ સમાન છે. જે લબ્ધિરૂપી લક્ષ્મીની લતાની જડ સમાન છે. તે તપ ધર્મને જે અનેક પ્રકારનો છે તેને વિધિપૂર્વક નિસ્પૃહ થઈને આચરો. ll૮૧// વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ તપ ધર્મથી થનારા લાભોનું વર્ણન કરતાં બે બાબતોની વિશેષ સ્પષ્ટતા કરી છે. તપને બે વિશેષણ આપ્યા છે એમ કહીએ તો ચાલે. પ્રથમ વાત કરી યથાવિધિ જે તપ કરવો છે તે વિધિપૂર્વક હોવો જોઈએ. અને બીજી વાત કરી “વીતસ્પૃહ કોઈપણ જાતની કામના વગર ઈચ્છા વગર તપ કરવો. અવિધિ અને ઈચ્છાપૂર્વક અર્થાત્ તપારાધના દ્વારા કંઈક મેળવવાની ઈચ્છાપૂર્વક તપ થાય તો તેથી આમાં દર્શાવેલા લાભો ન મળી શકે. તે તપ કહેવાય પણ તપધર્મ ન કહેવાય. તપની વ્યાખ્યામાં આગમોમાં અગિલાઈ અને “અણાજીવી' આ બે વિશેષણો આપેલા છે. યથાવિધિમાં અગિલાઈનો અને વીતસ્પૃહમાં અણાજીવીનો સમાવેશ થઈ જ જાય છે.
જે જે આત્મા વિધિપૂર્વક નિસ્પૃહવૃત્તિથી તપારાધના કરે છે તે આત્માના પૂર્વ ભવોના ઉપાર્જન કરેલા કર્મોરૂપી પર્વતોને તે તરૂપ વજ ક્ષણભરમાં વિનષ્ટ કરી નાખે છે. કામરૂપી દાવાનલની પ્રચણ્ડ જ્વાલાઓ જેના હૃદયમાં સળગતી હોય તે આત્મા તપધર્મ રૂપી જલ દ્વારા તે જ્વાલાઓને શાંત કરી દે છે. અતિ ઉગ્ર એવો ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ જેને સર્પની ઉપમાથી ઉપમિત કરીને કહ્યું કે એના વિષને તારૂપી મન્ત્રોક્ષર દૂર કરે છે. વિઘ્ન રૂપી ગાઢ અન્ધકાર પ્રસરેલો હોય છે તો પણ તપારાધના રૂપી દિવસ દ્વારા તે વિઘ્નો રૂપી અન્ધકાર નષ્ટ થઈ જાય છે. અને લબ્ધિ રૂપી લક્ષ્મીને લતાની ઉપમા આપીને કહ્યું કે તે લતાની જડ તપારાધના છે. તપારાધના દ્વારા અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. એ માટે અનેક પ્રકારની તપારાધના નિસ્પૃહભાવથી વિધિપૂર્વક કરવી. I૮૧//
87
:
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે બીજા શ્લોકમાં તપધર્મથી મળનારા લાભોને વર્ણવતા કહે છે કે –
છંદ્ર – શાર્દૂતવિક્રીડિતવૃત્ત यस्माद्विघ्नपरम्परा विघटते दास्यं सुराः कुर्वते, कामः शाम्यति दाम्यतीन्द्रियगणः कल्याणमुत्सर्पति । उन्मीलन्ति महर्द्धयः कलयति ध्वंसं च यः कर्मणां,
स्वाधीनं त्रिदिवं शिवं च भवति श्लाघ्यं तपस्तन्न किम्? ॥२॥ अन्वय : यस्मात् विघ्नपरम्परा विघटते सुराः दास्यं कुर्वते कामः शाम्यति इन्द्रियगणः दाम्यति कल्याणं उत्सर्पति। महर्द्धयः उन्मीलन्ति यः कर्मणां ध्वंसं कलयति त्रिदिवं च शिवं स्वाधीनं भवति तत् तपः किम् श्लाघ्यं न? । શબ્દાર્થ (માત) જેનાથી વિપ્નપરમ્પરા) વિદ્ગોના સમૂહનો વિષટત) નાશ થાય છે. (સુરા) દેવતાઓ (હાસ્ય) સેવા (ફર્વત) કરે છે (ામ:) મદનજ્વર (શાતિ) શાંત થાય છે. (ન્દ્રિય પદ) ઇન્દ્રિયના સમૂહનું (વાતિ) દમન થાય છે. (જાપાં) કલ્યાણનો (૩ત્સર્પતિ) વિસ્તાર થાય છે. (મદર્દય) મોટી મોટી સંપત્તિઓ ઋદ્ધિઓ (૩ન્મીતિ) વિકસીત થાય છે. અને () જે ર્માં) કર્મસમૂહનો ( તિ) નાશ કરે છે અને જેથી ત્રિવિવ) સ્વર્ગ (વ) અને (શિવ) મોક્ષ (સ્વાધીન) પોતાને આધિન (મવતિ) હોય છે. (ત) તે (તપ:) તપધર્મ (મિ) કેમ (શeતાäપ્રશંસાયોગ્ય (1) નથી? અર્થાત્ તપ પ્રશંસવા યોગ્ય જ છે. II૮૨ ભાવાર્થ: જેનાથી વિપ્નસમૂહનો નાશ થાય છે. દેવતાઓ સેવા કરે છે. મદનજવર ઉતરી જાય છે, શાંત થાય છે. ઇન્દ્રિયોના સમૂહનું દમન થાય છે. કલ્યાણનો વિસ્તાર થાય છે. મોટી મોટી ઋદ્ધિઓની પ્રાપ્તિ થાય છે. જે કર્મોનો નાશ કરે છે. સ્વર્ગ અને મોક્ષ પોતાને આધીન કરે છે એવા તપ ધર્મની પ્રશંસા કેમ ન થાય? અર્થાત્ તે તપધર્મ પ્રશંસવા યોગ્ય જ છે. ll૮૨/ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી તપધર્મની મહત્તાની વાતો કરીને તે તપધર્મ પ્રશંસવા યોગ્ય કેમ નથી એમ પ્રશ્ન દ્વારા સિદ્ધ કરે છે કે આ તપધર્મ પ્રશંસવા યોગ્ય જ છે કારણ કે – તપધર્મની આરાધના કરનારના વિદ્ગોનો નાશ થાય છે. તેની દેવતાઓ સેવા કરે છે. તેની આરાધનાથી કામવર શાંત થઈ જાય છે. ઇન્દ્રિયોનું દમન થઈ જાય છે. ઇન્દ્રિયોને પુષ્ટ આહાર મળે તો જ તે વિફરે છે પણ તેને જ્યારે આહાર ન મળે ત્યારે તેઓનું દમન થઈ જાય છે. તપથી કલ્યાણનો વિસ્તાર થાય છે. ઉત્તરોત્તર ગુણઠાણાની પ્રાપ્તિ તે જ કલ્યાણનો વિસ્તાર. તપ દ્વારા અનેક પ્રકારની સિદ્ધિ, લબ્ધિ અને ઋદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. કર્મોનો ધ્વંસ થાય છે. સ્વર્ગ અને મોક્ષ તો તપસ્વીને સ્વાધિન હોય છે. l૮૨
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં કર્મસમૂહના નાશ માટે તપધર્મ સિવાય બીજું કોઈ મુખ્ય કારણ નથી એમ દર્શાવતાં કહે છે કે –
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त कान्तारं न यथेतरो ज्वलयितुं दक्षो दवाग्निं विना,
दावाग्निं न यथापरः शमयितुं शक्तो विनाम्भोधरम् । निष्णातः पवनं विना निरसितुं नान्यो यथाम्भोधरम्,
· कर्मोघं तपसा विना किमपरो हन्तुं समर्थस्तथा ॥८३॥ अन्वय : यथा कान्तारं ज्वलयितुं दवाग्नि विना इतराः न दक्षः यथा दावाग्निः शमयितुं अम्भोधरम् विना अपरः शक्तः न, यथा अम्भोधरं निरसितुं पवनं विना अन्यः निष्णातः न, तथा कौघं तपसा विना अपरः हन्तुं किं समर्थं?। शार्थ : (यथा) ४ शत (कान्तारं) गलने (ज्वलयितुं) पाणमi (दवाग्नि विना)
वान विन। (इतराः) मीठ (न दक्षः) समर्थ नथी. (यथा) रीते (दावाग्नि) हावानसने (शमयितुं) जुवामा (अम्भोधरम् विना) पाहणोना विना (अपरः) की (शक्तः न) समर्थ नथी (यथा) . (अम्भोधरं) वाणामाने (निरसितुं) ६२ ४२१मा (पवनं विना) ५वन विना (अन्यः) ७ (निष्णातः न) यतुर नथी (तथा) तेभ (कर्मोघं)
समूडने (तपसा विना) त५ विन। (अपरः) बी पी (हन्तुं) न। ४२वामi (किं समर्थं) शुं समर्थ छ? अर्थात् जी ओ ना ना भाटे समर्थ नथी. ॥८॥ ભાવાર્થ : જે રીતે વનને બાળવા માટે દાવાનળ વિના કોઈ સમર્થ નથી, દાવાનળને બુઝાવવા માટે વાદળો વિના કોઈ સમર્થ નથી, વાદળાઓને વિખેરવા માટે પવન સિવાય કોઈ ચતર નથી તેમજ તપ વિના બીજા ધર્મો કર્મસમૂહને નાશ કરવા સમર્થ નથી.I૮૩ વિવેચન :ગ્રન્થકારશ્રી તપ ધર્મની મહત્તા દર્શાવતાં કહે છે કે – જંગલનો નાશ કરવા માટે સામાન્ય અગ્નિનું કામ નથી ત્યાં તો દાવાનળ જ ઉપયોગી છે. દાવાનળને બુઝાવવા માટે કુવા–સરોવર આદિનું અલ્પ જળ કામ ન આવે ત્યાં તો વાદળાઓ વરસે તો જ દાવાનળ શાંત થાય. અને એવા વાદળાઓને વિખેરવા માટે પંખાના પવન કામ ન આવે ત્યાં તો કુદરતના ઘરનો પ્રચંડ પવન જ તે વાદળાઓને વિખેરી શકે છે. તેમજ કર્મ સમૂહનો નાશ સામાન્ય બીજા ક્રિયાકાંડ રૂપી ધર્મથી ન થાય. તેના નાશ માટે તો ઉગ્ર તપારાધના જ સમર્થ છે. એમ તપારાધનાથી જ કર્મસમૂહનો નાશ થાય છે. l૮૩ો. હવે ચોથી ગાથામાં તપધર્મનું વિશેષ વર્ણન કરતાં કહે છે કે
छंद - स्रग्धरावृत्त सन्तोषः स्थूलमूलः प्रशमपरिकरःस्कन्धबन्धप्रपञ्चः, . पञ्चाक्षीरोधशाखः स्फुरदभयदलः शीलसम्पत्यवालः । श्रद्धाम्भः पूरसेकाद्विपुलकुलबलैश्वर्यसौन्दर्यभोगः
___ स्वर्गादिप्राप्ति पुष्पः शिवपदफलदः स्यात्तपः कल्पवृक्षः ॥८४॥ १. पादपोऽयम् पाठान्तर
89
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्वय : तपः कल्पवृक्षः स्यात् (तस्य) सन्तोषः स्थूलमूलः प्रशमपरिकरः स्कन्धबन्धप्रपञ्चः पञ्चाक्षीरोधशाखः अभय स्फुरत् दलः शीलसम्पत्प्रवालः श्रद्धाम्भः पुर सेकात् विपुलकुल बलैश्वर्यः सौन्दर्यः भोगस्वर्गादि प्राप्ति पुष्पः (વં) શિવના શબ્દાર્થ (તપ: છત્પવૃક્ષ) તપરૂપ જે કલ્પવૃક્ષ છે તેને (સન્તોષ:) સંતોષરૂપી (શૂનમૂન:) મુખ્ય જડ છે. (પ્રથમપરિશ્વર) શાંતિના ઉપકરણ જે છે તે સર્વે ( વન્થ) મૂળ શાખા આદિનો (પ્રશ્ન:) વિસ્તાર છે. (પશ્ચાક્ષી) પાંચે ઈન્દ્રિયોને (રોધઃ) રોકવી તે જ (શારd:) તેની નાની મોટી ડાલિયો છે. (મય રતુ) અભયદાન આપવું એજ ઉગતા એવા (ઉત્તર) પત્રસમૂહ છે. (શીનસપૂત્વવા) શીલરૂપી જે સંપત્તિ તેજ નવા પત્રોનું ઉદ્ગમ સ્થાન છે. (શ્રદ્ધા) શ્રદ્ધારૂપ જે (શ્ન:પુર) જલના પ્રવાહથી (સેતુ) સીંચન કરવાથી (વિપુલત:) ઊંચ ગોત્રની પ્રાપ્તિ (7) બલ-શક્તિ (વર્ય) ઐશ્વર્ય (સૌન્દર્ય) સુંદરતા (મો) સંસારિક વિષયસુખોને ભોગવા (સ્વાતિપ્રાણિ પુષ્પ:) અને સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ થવી આદિ તેના પુષ્પ છે. અને (શિવ ) મોક્ષ રૂપી ઉત્તમ ફલને તે તપ રૂપી વૃક્ષ આપે છે. ll૮૪ ભાવાર્થ: તારૂપી જે કલ્પવૃક્ષ છે તેની મુખ્ય જડ સંતોષ છે. શાંતિના ઉપકરણ જે છે તે સર્વે તેનું મૂળ શાખા આદિનો વિસ્તાર છે. પાંચ ઇન્દ્રિયોને રોકવી તે તેની નાની મોટી ડાલિયો છે. દયાના અંકુરાથી અપાતું અભયદાન તે તેનો પત્રસમૂહ છે. શીલરૂપી સંપત્તિ તે નવા પત્રોનો ઉદ્ભવ છે. શ્રદ્ધારૂપી જલના સિંચનથી પ્રગટેલ ઊંચકુલ, બલ, ઐશ્વર્ય, સૌન્દર્ય, સાંસારિક સુખોપભોગ અને સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ એ સર્વે તેના પુષ્પ છે. અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ એ તેનું ફળ છે. l૮૪ વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રીએ તપ પ્રકરણના અંતિમ શ્લોકમાં તપને એક કલ્પવૃક્ષની ઉપમાથી ઉપમિત કરીને તપ દ્વારા આંતરિક ગુણોના પ્રકટીકરણને દર્શાવતાં સંતોષને તારૂપી કલ્પવૃક્ષની મુખ્ય જડ બતાવીને એ સિદ્ધ કર્યું છે કે જ્યાં સંતોષ છે ત્યાં જ વાસ્તવિક તપ છે. સંતોષ વગરનો તપ એ જડ વગરના વૃક્ષ જેવો છે. જે ક્ષણ માત્રમાં વિનષ્ટ થવાનો છે. શાંતિના ગુણોને તે વૃક્ષના થડ અને મોટી શાખાઓનો વિસ્તાર કહ્યો. પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિકારભાવને રોકવા તે નાની મોટી ડાલિયોને દર્શાવી છે. સ્કુરાયમાન થતું જે અભયદાન તેજ તે વૃક્ષનો પત્રસમૂહ છે. અને શીલ રૂપી સંપત્તિ તે નવા પત્રોનો ઉદ્ગમ કહ્યો છે. શ્રદ્ધારૂપી જલના સિંચનથી ઊંચ કુલ, બલ, ઐશવર્ય, સૌન્દર્ય, સંસારિક સુખોપભોગ સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ આદિ તે વૃક્ષના પુષ્પ છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે તેનું ફળ છે. ll૮૪
એ રીતે તપધર્મની મહત્તા દર્શાવીને હવે ભાવનાની મહત્તા દર્શાવતાં કહે છે કે
90.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના પ્રકરણમ્
__ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त नीरागे तरुणी कटाक्षितमिव त्यागव्यपेत प्रभो
सेवाकष्टमिवोपरोपणमिवाम्भोजन्मनामश्मनि । विश्वग्वर्षमिवोषरक्षितितले दानार्हदर्चातपः
स्वाध्यायाध्ययनादि निष्फलमनुष्ठानं विना भावनाम् ॥८५॥ अन्वय : नीरागे तरुणी कटाक्षितमिव, त्यागव्यपेत प्रभोः सेवाकष्टं इव अश्मनि अम्भोजन्मनाम् उपरोपणं इव ऊषरक्षितितले विष्वग् वर्ष इव दान अर्हत् अर्चा तपः स्वाध्याय आदि अनुष्ठानं भावनाम् विना निष्फलम्। શબ્દાર્થ (નીરા) રાગરહિત પુરુષ પ્રત્યે (તપીટાક્ષિત રૂવ) તરુણી સ્ત્રીના કટાક્ષની જેમ (ત્યારે વ્યવેત પ્રમો) આપવામાં કૃપણ એવા સ્વામીની કરેલી (સેવા ઋષ્ટ રૂવ) નૌકરી કષ્ટની જેમ ( નિ) પત્થર ઉપર (મોન”નામ) કમલનો (ઉપરોપvi રૂવ) ઉગાડવાની જેમ (૩ષક્ષતિત) ઉષર ભૂમિ ઉપર (વિષ્યમ્ વર્ષ રૂવ) ચારે બાજુ થયેલી વર્ષની જેમ વાન તપઃ સ્વાધ્યાય અધ્યયન વિ) દાન આપવું, જિનપૂજન, તપ, સ્વાધ્યાય અધ્યયન આદિ કરવું અનુષ્ઠાનં) એ ક્રિયા (સર્વે) (મવિનામ્ વિના) શ્રદ્ધા ભક્તિ વગર નિષ્ણન) વ્યર્થ છે, નિષ્ફળ છે. ll૮પા ભાવાર્થ: રાગરહિત પુરુષ પ્રત્યે કરેલા તરૂણી સ્ત્રીના કટાક્ષની જેમ, આપવામાં કૃપણ એવા સ્વામીની સેવાના કષ્ટની જેમ, પત્થર ઉપર કમળના છોડને ઉગાડવાની ચેષ્ટાની જેમ, ઉષર ભૂમિ ઉપર થયેલ ચારે બાજુની વર્ષાની જેમ, દાન, જિનપૂજન, તપ, સ્વાધ્યાય, અધ્યયન આદિ અનુષ્ઠાન શ્રદ્ધાભક્તિ ભાવ વિના નિષ્ફળ છે. ll૮પી વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી ભાવના પ્રકરણના પ્રારંભના શ્લોકમાં ભાવનાની મહત્તા દર્શાવતાં ચાર ઉદાહરણો દાખલાઓ આપીને કહે છે – ભાવના વિના અનુષ્ઠાનો નિષ્ફળ છે. જેમ જિતેન્દ્રિય પુરુષની પાસે કામાસક્ત નવયૌવન નારી કટાક્ષ આદિ કરીને એને કામાતુર બનાવવા ઈચ્છે તો તેને જ નિરાશ થવું પડે છે. તે પુરુષ કદી વિષયની ઇચ્છાવાળો બને જ નહીં.
જેમ કૃપણ સ્વામીની સેવા કરનારને તે સ્વામી પગાર આદિ આપે નહિં ત્યારે નૌકરીની સેવા એને જ કષ્ટદાયક થાય છે. જેમ જલમાં ઉગનારા કમળોને પત્થર ઉપર ઉગાડવાની ઈચ્છાથી જે કોઈ પ્રયત્ન કરે તો તે તેનો પ્રયત્ન નિષ્ફળ જાય. જેમ ખારી જમીન ઉપર ઘાસ પણ ઉગે નહીં ત્યાં ગમે એટલો વરસાદ વરસે તો તે પણ નિષ્ફળ જ છે. તેમ દાન, તપ, જિનપૂજન, સ્વાધ્યાય, અધ્યયન આદિ સર્વે અનુષ્ઠાનો શ્રદ્ધાભક્તિ ભાવના વિના નિષ્ફળ જ છે. ll૮પી.
હવે બીજા શ્લોકમાં ભાવનાથી શું પ્રાપ્ત થાય તે દર્શાવતાં કહે છે કે –
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
છંદ્ર – શાહ્નવિક્રીડિતવૃત્ત सर्वं जीप्सति पुण्यमीप्सति दयां धित्सत्यघं भित्सति,
क्रोधं दित्सति दानशीलतपसां साफल्यमादित्सति । कल्याणोपचयं चिकीर्षति भवाम्भोधेस्तटं लिप्सति,
मुक्तिस्त्री परिरिप्सते यदि जनस्तद् भावयेद् भावनाम् ॥८६॥ अन्वय : यदि जनः सर्वं जीप्सति पुण्यं इप्सति दयां धित्सति अर्घ भित्सति क्रोधं दित्सति दानशीलतपसां साफल्यं आदित्सति कल्याणोपचयं चिकीर्षति भवाम्भोधेः तटं लिप्सति मुक्ति स्त्री परिरिप्सते तद् भावनाम् भावयेद्। શબ્દાર્થ (વિ) જો નન:) મનુષ્ય (સર્વ) સર્વ વિષયોને (જ્ઞીક્ષતિ) જાણવા ચાહે છે. (પુષ્ય) ધર્મને (ખંતિ) ઇચ્છે છે. (દયા) કરુણાને ઉત્પતિ) ધારણ કરવા ઈચ્છે છે. (પં) પાપને મિત્પતિ) દૂર કરવા ઇચ્છે છે. (ક્રોધ) ક્રોધને (ત્મિતિ) દૂર કરવા ઇચ્છે છે. (વાનશત્રતપણાં) દાનશીલ અને તપની (સાર્ચ) સફળતાને (શ્રાવિતિ) મેળવવા ઇચ્છે છે. (ત્યાનો વયે) કલ્યાણકારી કાર્યોની વૃદ્ધિને વિક્કીર્વતિ) કરવા ઇચ્છે છે (નવાગોધે ત૮) ભવસાગરથી પાર થવા (લિપ્તતિ) ઇચ્છે છે અને (મુક્તિસ્ત્રી) મુક્તિરૂપી સ્ત્રીને (પરિરિપ્લેતે) આલિંગન કરવા ઈચ્છે છે (૬) તો (માવનામુ) શ્રદ્ધાભક્તિરૂપી ભાવનાને પોતાના-દિલમાં (માથે) ભાવિત કર. ll૮૬ll . ભાવાર્થ: જે મનુષ્ય સર્વ વિષયોને જાણવા ઇચ્છે છે, ધર્મને ઇચ્છે છે, દયાને ધારણ કરવા ઇચ્છે છે, પાપને દૂર કરવા ઇચ્છે છે. ક્રોધને દૂર કરવા ઇચ્છે છે. દાનશીલ તપની સફળતાને ઇચ્છે છે. કલ્યાણકારી કાર્યોની વૃદ્ધિને ઇચ્છે છે. ભવસાગરથી પાર થવા ઇચ્છે છે. અને મુક્તિરૂપી સ્ત્રીને આલિંગન કરવા ઇચ્છે છે તે આત્માએ, શ્રદ્ધાભક્તિ ભાવનાને પોતાના દિલમાં વસાવવી જોઈએ અર્થાત્ પ્રત્યેક ધર્મક્રિયા શ્રદ્ધા ભક્તિ અને ભાવનાપૂર્વક કરવી જોઈએ. II૮૬I/ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ ભાવનાની મહત્તાનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કે – જે જે સાધક આત્માઓ સર્વ વિષયોને અર્થાત્ આગમનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવવા ઇચ્છે છે તો તેણે ભાવ ધર્મને હૃદયમાં સ્થાન આપવું પડશે, તેમજ દયાને ધારણ કરવી હોય, પાપને દૂર કરવો હોય, ક્રોધને દૂર કરવો હોય, દાન શીલ તપની ક્રિયાને સફળ કરવી હોય, એ જ રીતે બીજા પણ અનેક આત્મ કલ્યાણ કરનાર કાર્યોની વૃદ્ધિ કરવી હોય, ભવસાગરથી પાર થવાની ઇચ્છા હોય અને મુક્તિ રૂપી સ્ત્રી મેળવવી હોય તો ભાવધર્મને પ્રથમ સ્થાન આપવું જ પડશે. તે સિવાય પ્રત્યેક ધર્મ ક્રિયા પરિપૂર્ણ ફળને આપી ન શકે.ll૮૬ll
હવે ત્રીજી ગાથામાં કહે છે કે –
92
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
छंद - पृथ्वीवृत्त विवेकवनसारिणी प्रशमशर्मसञ्जीवनी,
__ भवार्णवमहातरी मदनदावमेघावलीम् चलाक्षमृगवागुरां गुरुषायशैलाशनिं,
વિમુવર પથરી માત ભાવનાં શિં ? શા મન્વય : સુગમ છે. શબ્દાર્થ (વિવેવનસારિ) વિવેકરૂપી વનમાં અતિવેગથી વહેવાવાળી નદીના સમાન (પ્રશમશર્મગ્રીવની) શાંતિ અને સુખને ઉત્પન્ન કરનારી (મવાવમહાતરી) સંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતારનાર મોટા જહાજ સમાન (મનવાવમેધાવી) કામરૂપી દાવાનલને બુઝાવવા માટે મેઘઘટાની સમાન (વસ્તાક્ષમૃમેવાપુરાં) ચંચલ ઇન્દ્રિયરૂપી હરણોને રોકવા માટે મૃગબંધન જાલસમાન (ગુરુષાયનાનિં) મોટા મોટા કષાય રૂપી પર્વતો માટે વજ સમાન વિમુક્ત થવેસરી) મોક્ષમાર્ગમાં લઈ જવા માટે ઘોડીની સમાન એવી (બાવન) શ્રદ્ધાભક્તિ રૂપી ભાવનાને જ પોતાના દિલમાં (મન) ધારણ કરો. (પ.) બીજા બીજા સાધનોથી (%િ) શું પ્રયોજન છે? અર્થાત્ કાંઈ નથી. ટકા ભાવાર્થ : વિવેકરૂપી વનમાં અતિ વેગથી વહેવાવાળી નદીના સમાન, શાંતિ અને સુખને ઉત્પન્ન કરનાર, સંસારરૂપી સમુદ્રથી પાર લગાવવા માટે મોટા જહાજ સમાન, કામરૂપી દાવાનલને બુઝાવવા માટે મોટા મેઘ સમાન, ચંચલ ઇન્દ્રિયરૂપી હરિણોને રોકવા માટે જાલ સમાન, મોક્ષ માર્ગમાં લઈ જવા માટે ઘોડી સમાન એવી શ્રદ્ધાભક્તિને જ પોતાના ચિત્તમાં સ્થાપન કરો. બીજા બીજા સાધનોનું શું કામ છે? અર્થાત્ કાંઈ નથી. ટકા વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ શ્લોકમાં ભાવનાને અનેક ઉપમાઓથી ઉપમિત કરીને બીજા બીજા સાધનો કરતાં ભાવનાને જ હૃદયમાં કરવાનું કહે છે. આ ભાવના વિવેકરૂપી વનમાં અતિ વેગથી વહેવાવાળી નદીના સમાન, અતિવેગથી વહેતી નદી કચરાકાંટાને જેમ શીઘ્રતાથી દૂર કરી દે છે તેમ આત્મ રાજ્યમાં રહેલાં વિવેકરૂપી વનમાંથી ભાવનારૂપી નદી કર્મકચરાને દૂર કરી દે છે. શાંતિ અને સુખને ઉત્પન્ન કરનારી, જેમ મોટા સમુદ્રમાંથી પાર જવા માટે જહાજની આવશ્યકતા હોય છે તેમ સંસારરૂપી સમુદ્રમાંથી પાર ઉતરવા માટે ભાવના મોટા જહાજ સમાન છે. ચંચલ હરણોને બંધનમાં લેવા માટે જાલની આવશ્યકતા છે તેમ ચંચલ ઇન્દ્રિયોરૂપી હરણોને બંધનમાં રાખવા માટે ભાવનારૂપી જાલ સર્વોત્તમ સાધન છે. ભાવનાને વજની ઉપમા આપીને કહ્યું કે જેમ જ મોટા પર્વતોને પણ ભેદી નાંખે છે તેમ કષાયરૂપી મોટા મોટા પર્વતોને પણ આ ભાવના રૂપી વજ અંતર્મુહૂર્તમાં ભેદી નાંખે છે. ભાવનાને ઘોડીની ઉપમા આપીને કહ્યું કે જેમ માર્ગ પાર કરવા માટે ઘોડીની આવશ્યકતા છે તેમ મોક્ષ માર્ગમાં ચાલવા માટે આ ભાવના રૂપી ઘોડી ઉત્તમોત્તમ સાધન છે. ll૮૭
93
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ ભાવ ધર્મની મહત્તાને વિશેષ સ્પષ્ટ કરીને અંતિમ શ્લોકમાં કહે છે કે छंद - शिखरिणीवृत्त
धनं दत्तं वित्तं जिनवचनमभ्यस्तमखिलं, क्रियाकाण्डचण्डं रचितभवनौ सुप्तसकृत् ।
तपस्तीव्रं तप्तं चरणमपि जीर्णं चिरतरं,
न चेच्चित्ते भावस्तुषवपनवत्सर्वमफलम् ॥८॥
अन्वय : (यद्यपि मानवेन अस्मिन् जन्मेषु) धनं वित्तं दत्तं अखिलं जिनवचनम् अभ्यस्तं चण्डं क्रियाकाण्डं रचितं असकृत् अवनौ सुप्तं तीव्रं तपः तप्तम् चिरतरं चरणम् अपि जीर्णं चेत्चित्ते (यदि) भावः न सर्वम् तुषवपनवत् विफलम्। શબ્દાર્થ : (જો કે માનવે આ જન્મમાં) (ધનં વિત્ત) ઘણું ધન (વૃત્ત) દાનમાં આપ્યું (અહિતા) સર્વ (નિનવવનમ્) જિનશાસ્ત્રનો (અભ્યસ્ત) અભ્યાસ કર્યો (વળ્યું) અતિ ઉગ્ર (યિાાણ્ડ) ધર્મક્રિયાઓને (રવિત) પ્રાપ્ત કરી. (અસ્ત) ચિરકાળ સુધી ઘણાં સમય સુધી (અવનૌ સુપ્ત) ભૂમિ ૫૨ શયન કર્યું. (તીવ્ર) કઠિન (તપઃ) (તપ્તમ્) કર્યો. (વિરતર) ઘણા સમય સુધી (રામ્) ચારિત્રનું (નીf) પાલન કર્યું (શ્વેતા) પણ (વિત્તે) હૃદયમાં જો (માવઃ) ભાવના (ન) નથી તો તે (સર્વમ્) ઉપર કહેલી સર્વે વાતો (તુષવપનવત્) ખેતમાં કેવલ ઘાસ-ઉગાડવા સમાન (વિતમ્) નિષ્ફળ છે. ૮૮૫
ભાવાર્થ : જોકે આ ભવમાં માનવે ઘણું ધન દાનમાં આપ્યું હોય, સર્વ જિનાગમોનું અધ્યયન કર્યું હોય, અતિ ઉગ્ર ક્રિયાકાંડોને પ્રાપ્ત કર્યા હોય, લાંબા સમય સુધી ભૂમિ ઉ૫૨ શયન કર્યું હોય, કઠિન તપ કર્યો હોય, લાંબા સમય સુધી ચારિત્રનું પાલન કર્યું હોય પરતું જો હૃદયમાં શુદ્ધ ભાવના ન હોય તો ખેતરમાં ઉગાડેલ ઘાસ સમાન નિષ્ફળ છે.૮૮ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ભાવધર્મની વ્યાખ્યાની પૂર્ણાહુતિ કરતાં કહે છે કે જેમ કોઈ વ્યક્તિ ખેત૨માં હળ ખેડે ખાતર નાખે પણ બીજના ઠેકાણે અનાજના છિલકા જ નાખે તો અનાજ ઉગવાના બદલે જેમ ઘાસ જ ઉગે તેમ જે આત્મા સાધનારૂપી ખેતરમાં ઘણું દાન આપે, સર્વ જિનાગમોનું અધ્યયન કરે, આકરી ક્રિયાઓ કરે, દીર્ઘકાલ સુધી ભૂમિ ઉપર સંથારો કરે. કઠિન તપશ્ચર્યાઓ કરે, લાંબા કાળ સુધી ચારિત્રનું પાલન કરે. એ સર્વે ક્રિયાઓ ભાવધર્મ વિના હોય ત્યારે બીજના સ્થાને છીલકા વાવ્યા એમ કહેવાય અને તેના ફળ રૂપે જે મોક્ષ મળવો જોઈએ તેના બદલે સાંસારિક સુખરૂપી ઘાસ મળીને તે ક્રિયાઓ સર્વે નિષ્ફળ જાય છે. એ માટે પ્રત્યેક ધર્મક્રિયામાં સાધકે ભાવધર્મને ઓળખી શુદ્ધ ભાવપૂર્વક આચરણા આચરવી જોઈએ.।।૮૮।।
હવે એકવીસમું વૈરાગ્ય પ્રકરણ ઉ૫૨ વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે કે –
94
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય પ્રકરણમ્ छंद - हरिणीवृत्त
यदशुभरजः पाथो हप्तेन्द्रियद्विरदाङकुशं
कुशलकुसुमोद्यानं माद्यन्मनः करिश्रृङ्खला,
विरतिरमणीलीलावेश्म स्मरज्वरभेषजं,
शिवपथरथस्तद् वैराग्यं विमृश्य भवाऽभयः ॥८९॥
અન્વય ઃ સુગમ છે.
શબ્દાર્થ : (યત્) જે (અશુમરનઃ પાથઃ) અશુભકર્મરૂપી રજને ધોવા માટે જલની સમાન છે. (પ્તેન્દ્રિયદ્વિરવાહવુાં) બળવાન એવી સ્વતંત્ર બનેલી ઇન્દ્રિયોનાં સમૂહરૂપી હાથીને વશ કરવા માટે અંકુશ સમાન (શતસુમોદ્યાન્ન) કલ્યાણરૂપી પુષ્પોનું ઉદ્યાન (માઇન્માનઃ રિ શ્રૃવત્તા) ઉન્મત્તમનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે સાંકળ સમાન (વિરતિમળીલીલાવેશ્મ) વિરતિ રૂપી સુન્દરીના માટે ક્રીડાનું ઘર (સ્મરન્વર્મેષનં) કામ જ્વરનું અમોઘ ઔષધ અને (શિવપથરથઃ) મોક્ષમાર્ગમાં લઈ જવા માટે રથ સમાન (તપ્) તે (વૈરાગ્યું) વૈરાગ્યને (વિદૃશ્ય) વિચારીને ધારણ કરીને (અમયઃ) અભય (મવ) થઈ જા.
૫૮૯૫
ભાવાર્થ : જે અમાંગલિક કર્મરૂપી રજને ધોવા માટે જલની સમાન છે. બલવાન એવી સ્વતંત્ર બનેલી ઇન્દ્રિયો રૂપી હાથીને વશ કરવા માટે અંકુશની સમાન છે. કલ્યાણરૂપી પુષ્પોનું ઉદ્યાન છે, ઉન્મત્ત મનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે સાંકળ સમાન છે, વિરતિરૂપી સ્ત્રીને ક્રીડા કરવાનું ઘ૨ છે. કામજ્વરનું અમોઘ ઔષધ છે અને મોક્ષ માર્ગમાં લઈ જવા માટે ઉત્તમ રથ છે તે વૈરાગ્યને વિચારીને ધારણ કરીને નિર્ભય થઈ જા. ૮૯॥ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી વૈરાગ્ય પ્રકરણના પ્રારંભના પ્રથમ શ્લોકમાં વૈરાગ્ય કોની સમાન છે તે દર્શાવતાં દાખલાઓ આપીને વૈરાગ્યની મહત્તા સાધકને સમજાવે છે. જેમ ધૂળને ધોવા માટે જલની જરૂર છે તેમ અશુભ કર્મરૂપી જલને ધોવા માટે વૈરાગ્ય જલ સમાન છે. હાથીને વશ કરવા જેમ અંકુશ છે તેમ બળવાન અને સ્વતંત્ર બનેલી એવી ઇન્દ્રિયોના સમૂહરૂપી હાથીને વશ કરવા વૈરાગ્ય અંકુશની સમાન છે. પુષ્પોથી ઉદ્યાન શોભે છે તેમ કલ્યાણરૂપી પુષ્પોથી વૈરાગ્યરૂપી ઉદ્યાન શોભે છે. ઉન્મત્ત હાથીને બાંધવા માટે સાંકળની જરૂરત છે તેમ ઉન્મત્ત બનેલા એવા મનરૂપી હાથીને બાંધવા માટે વૈરાગ્ય સાંકળ સમાન છે. સ્ત્રી જેમ ઘરમાં ક્રીડા કરે છે તેમ વિરતિરૂપી સુન્દરીને વૈરાગ્ય ક્રીડા કરવાનું ઘર છે. જ્વ૨–તાવને દૂર કરવા જેમ ઔષધ હોય છે તેમ કામરૂપી જ્વ૨ને દૂર કરવા વૈરાગ્ય એ અમોઘ ઔષધ છે. અને મોક્ષ માર્ગમાં જવા માટે વૈરાગ્ય એ સર્વોત્તમ ૨થ દર્શાવીને કહ્યું છે કે – હે સાધક! તું એવા વૈરાગ્યને વિચારીને, ધારણ કરીને એ રથમાં બેસીને નિર્ભય થઈ જા. વૈરાગ્યને વિચારીને ધારણ કરવાનું કહીને એક વાત સ્પષ્ટ કરી કે જિનશાસનમાં
95
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનની મહત્તા છે. સમજપૂર્વકની જ ક્રીયા આત્મોદ્ધારક છે. એવા વૈરાગ્યને ધારણ કરનારને કર્મરાયનો ભય હોય જ નહીં તેથી કહ્યું નિર્ભય થઈ જા. Iટલા હવે બીજા શ્લોકમાં વૈરાગ્યની શક્તિનું દર્શન સાધકને કરાવતા કહે છે કે –
છંદ્ર - વસન્તતિનાવૃત્ત . . चण्डानिलस्फुरितमब्दचयं दवार्चि,
वृक्षवजं तिमिरमण्डलमर्कबिम्बम् । वज्रं महीधनिवहं नयते यथान्तं,
- વૈરાગ્યમેન્ટમાં અર્મ તથા સમથર્ ા अन्वय : यथा चण्डानिलः स्फुरितम् अब्दचयं अन्त नयते (यथा) दवार्चि वृक्षव्रजं (ज्वालयति) तिमिरमण्डलं अबिम्बम् (आच्छादयति) वज्रं महीध्रनिवहं (भिन्नति) तथा एक अपि वैराग्यं समग्रम् कर्म (विनाशयति)। શબ્દાર્થ (યથા) જેમ (વપ્નાનિત) પ્રચંડ હવા (રિતમ્) આકાશ મંડળમાં વિસ્તરીને (દ્રવયે) વાદળાઓની ઘટાને (બન્ને નાતે) વિખેરી નાંખે છે. જેમ (વાર્વિ) વનની અગ્નિ (વૃક્ષ વનં) વૃક્ષોના સમૂહને જલાવી દે છે. જેમ (તિમિરડુત્તમ્) આંધીનું ભયંકર માંડળ (ગવિખ્યમ્) સૂર્યના બિમ્બને છુપાવી દે છે. (વર્ઝ) વજ (મહીનિવદં) પર્વતના સમૂહને તોડી નાખે છે (તથા) તેમજ (% મSિ) એક પણ (વૈરાગ્યે) વિરક્તિપણું (સમગ્રમ્) સર્વ (જ) કર્મજાલને વિનષ્ટ કરી નાંખે છે. ૯ol ભાવાર્થ : જેમ તુફાની પવન આકાશમાં ફેલાઈને વાદળાઓની ઘટાને વિખેરી નાખે છે. વનની આગ વૃક્ષના સમૂહને બાળી નાખે છે. જેમ ભયંકર અધીનું માંડળે સૂર્યને ઢાંકી દે છે, વજ પર્વતોને ભેદી નાખે છે તેમજ એક પણ વૈરાગ્ય ધર્મ કર્મજાલને તોડી નાંખે છે.૯૦ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી સાધકને વૈરાગ્યની શક્તિનું દર્શન કરાવતાં કહે છે કે – જેમ પ્રચંડ પવન આકાશમાં વિસ્તરીત થઈને વાદળાઓની ઘટાને વિખેરી નાંખે છે, જેમ વનની અગ્નિ વૃક્ષના સમૂહને બાળી નાંખે છે, જેમ આંધીનું ભયંકર તુફાન સૂર્ય બિમ્બને છુપાવી દે છે. જેમ જ પર્વતોના સમૂહને તોડી નાંખે છે, તેમજ એક પણ આ વૈરાગ્ય અર્થાત્ એકલો વૈરાગ્યભાવ (સંસારના પદાર્થો પ્રત્યેનો અનાસક્તભાવ) અનંતાભવોની ગુંથેલી કર્મ જાલને વિનષ્ટ કરી નાખે છે. એથી સંસારના પદાર્થો પ્રત્યે અનાસક્ત ભાવ કેળવવો જોઈએ.
હવે ત્રીજા શ્લોકમાં વૈરાગ્યભાવ સહસાધના જ ફળવતી બને છે તે દર્શાવતાં કહે
'
96
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
छंद - शिखरिणीवृत्त नमस्यादेवानां चरणवरिवस्या शुभगुरो
स्तपस्या निःसीम कलमपदमुपास्या गुणवताम् । निषद्याऽरण्ये स्यात् करणदमविद्या च शिवदा,
विरागः क्रूरागः क्षपणनिपुणोऽन्तः स्फुरति चेत् ॥११॥ .अन्वयः चेत् क्रूरागः क्षपणनिपुणः विरागः अन्तः स्फुरति देवानां नमस्या शुभगुरोः
चरणवरिवस्या निःसीम कलमपदं गुणवताम् उपास्या अरण्ये निषद्या करणदमविद्या શિવલી (ા * શબ્દાર્થ (ત) જો (જૂરી પાનિપુve) મોટા દોષોને દૂર કરનાર વિર:) વૈરાગ્યભાવ (મન્તઃ રતિ) અન્તઃકરણમાં બિરાજમાન છે. તો રેવાનાં) દેવતાઓને કરેલ (નમસ્થા) નમસ્કાર (શુમગુરો) સુગુરુની (વરવરિવસ્થા) ચરણસેવા નિઃસીમ
નામપદં) કષ્ટકારી તપશ્ચર્યા (ગુણવતમ્) ગુણધારીઓની (ઉપાસ્યા) સંગતિ (ર) જંગલમાં નિષદ્યા) બેસવું (વસવું) અને (રમ વિદ્યા) ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ અને વિદ્યા આ સર્વે (શિવ) મોક્ષ ફળ આપનાર (સ્થાતુ) થાય છે. ૯૧ ' ભાવાર્થઃ જે મોટા મોટા અપરાધોને, ગુન્હાઓને, દોષોને દૂર કરનાર વૈરાગ્યભાવ અન્ત કરણમાં રહેલો છે તો પરમાત્માને કરેલ નમસ્કાર, સગુની ચરણસેવા, કષ્ટકારી તપશ્ચર્યા, ગુણીજનોનો સંગ, વનમાં રહેવું અને ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ અને જ્ઞાન એ સર્વે મોક્ષ ફળ આપનાર થાય છે. ll૧ના વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી વૈરાગ્યનો ત્રીજા શ્લોકમાં વૈરાગ્યથી ધર્મક્રિયાઓ ફળદાયી બને છે તે બતાવતાં કહે છે કે – જે સાધકના ચિત્તમાં અનેક દોષોનો નાશ કરનાર વૈરાગ્ય ભાવ અનાસક્ત ભાવ રમી રહ્યો છે તેની જ નિમ્નોક્ત ધર્મક્રિયાઓ જેમ કે સુદેવોને કરેલ નમસ્કાર, સદ્ગુરુઓના ચરણકમલની સેવા, કષ્ટકારી માસક્ષમણાદિ તપશ્ચર્યા, ગુણીજનોના સંગમાં રહેવું, વનમાં વસવું અને ઇન્દ્રિયોના વિષય વિકારો પર વિજય મેળવવો એ સર્વ મોક્ષ ફળ આપનારી બને છે. જો સંસાર પ્રત્યે ઉદાસીનતા ભાવ ન હોય તો તેની ઉપરોક્ત ક્રિયાઓ મોક્ષ ફળદા બનતી નથી. I૯૧
એમ કહીને હવે સંસારિક ભોગપભોગની સામગ્રીને કેવી સમજીને તેનો ત્યાગ કરવો તે સાધકને દર્શાવતાં કહે છે કે – છંદ્ર - શાહૂતવિક્રીડિતવૃત્ત
: भोगान् कृष्णभुजङ्गभोगविषमान् राज्यं रजः सन्निभं,
बन्धून् बन्धनिबन्धनानि विषयग्रामं विषान्नोपमम् । भूतिं भूतिसहोदरां तुणतुलं स्त्रैणं विदित्वा त्यजन्
तेष्वांसक्ति मनाविलो विलभते मुक्तिं विरक्तः पुमान् ॥१२॥
97
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન્વય : સુગમ છે. શબ્દાર્થ (મો) ઈન્દ્રિયના સુખોને (કૃષ્ણમુનામો વિષમાન) કાળા સર્પની જેમ ભયંકર (વિવિત્વ) જાણીને (રચં) રાજ્યલક્ષ્મીને રનઃ સમિ) ધૂળ સમાન સમજીને (વધૂન) કુટુંબિજનોને (વલ્પનિવશ્વનાનિ) બંધનનું કારણ જાણીને (વિષયામં) ઇન્દ્રિય સમૂહને વિષાનોપમમ) વિષાક્ત ભોજન સમજીને (પૂત) ઐશ્વર્યને (મૂતિસહોર). રાખ સમાન સમજીને (સ્ત્રી) સ્ત્રીના સમૂહને (તત્ત) તિનકા સમાન સમજીને (તેષ) તે વિષયોમાં (કાવિક્ત) પ્રેમને (ત્યનન) છોડતો એવો (અનાવિલ) નિષ્પાપ અને (વિરક્તઃ) વિરક્ત ચિત્તવાળો (પુમાન) સાધક પુરુષ (મુક્તિ) મોક્ષને વિત્ત મતે) મેળવે છે. ૯૨. ભાવાર્થ : ઇન્દ્રિયોના સુખોને કાળા સર્પની જેમ ભયંકર જાણીને, રાજ્યલક્ષ્મીને ધૂળ સમાન સમજીને, સ્વજન સંબંધિયોને બંધનનું કારણ સમજીને, ઈન્દ્રિયસમૂહને વિષાક્ત ભોજન સમજીને, એશ્વર્યને રાખ સમાન સમજીને, તે વિષયોમાં જે આસક્તિ ભાવ છે તેને તજતો એવો નિષ્પાપ અને અનાસક્ત ચિત્તવાળો સાધક મોક્ષને મેળવે છે.al૯૨ા વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી વૈરાગ્ય પ્રકરણના અંતિમ શ્લોકમાં સુખોપભોગની સામગ્રીની હેયતા દર્શાવતાં કહે છે કે – ઇન્દ્રિયોના સુખો કાળા સર્પની જેમ ભયંકર જાણીને, આમાં કેવળ સર્પની ઉપમા ન આપીને કૃષ્ણ સર્પની ઉપમા આપી છે તે ઇન્દ્રિય જનિત સુખો અત્યંત કષ્ટદાયક છે તે સમજાવવા માટે આપી છે. રાજ્યલક્ષ્મીને ધૂળ સમાન સમજીને, આમાં ચક્રવર્તીની ઋદ્ધિને પણ રસ્તાની ધૂળ સમાન સમજવાની વાત છે. સ્વજનવર્ગને બંધનનું કારણ સમજીને, વાસ્તવમાં સ્વજનોનો મોહ આત્માને ભવ વનમાં વધારે ભટકાવે છે. જન્મમરણના બંધનમાં જકડી રાખે છે. ઇન્દ્રિયોના સમૂહને વિષાક્ત (વિષયુક્ત) ભોજન સમાન સમજીને વિષાક્ત ભોજન માણસને તરત મારે છે. તેમ આ છૂટી મુકેલી ઇન્દ્રિયો ભાવ પ્રાણોનો નાશ કરે છે. ઐશ્વર્યાને રાખ સમાન સમજીને ઐશ્વર્યને કોલસાની રાખ સમાન દર્શાવીને એની હેયતા દર્શાવી છે. અને સ્ત્રીયોના સમૂહને તરણાતુલ્ય સમજીને ઘાસનું તણખલું રસ્તામાં ઉડતું હોય છે તેની પ્રત્યે આકર્ષણ હોય જ નહીં તેજ કારણથી સ્ત્રીને તણખલાની ઉપમા આપીને તેના પ્રત્યેના આકર્ષણને નામશેષ કરવાનું કહ્યું, તે પછી કહ્યું કે જે માણસો ઉપરના વિષયોમાં આસક્તિ ભાવને છોડીને નિષ્પાપ અને વિરક્ત ચિત્ત થઈને સાધના કરશે તેઓ મુક્તિને અતિ શીઘ્રતાથી પ્રાપ્ત કરશે. ૯રા હવે ૯૩માં શ્લોકમાં માનવજન્મના ફળને દર્શાવે છે –
છંદ્ર - ૩પનાતિવૃત્ત जिनेन्द्रपूजा गुरुपर्युपास्ति, सत्त्वानुकम्पाशुभपात्रदानम् ।
गुणानुरागः श्रुतिरागमस्य, नृजन्मवृक्षस्य फलान्यमूनि ॥१३॥ મન્વય : સુગમ છે.
98
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ શબ્દાર્થ (નિનેન્દ્રપૂના) જિનપૂજા (ગુરુપર્યંપાતિ) સદ્ગુરુચરણસેવા (સર્વાનુમ્મા) પ્રાણિમાત્ર પર દયા, (શુમપાત્રતાન) સત્પાત્રમાં દાન, (મુIનુરા) સદ્ગુણો ઉપર પ્રેમભાવ અને (કૃતિરા) શાસ્ત્ર પ્રત્યે શ્રદ્ધા (મૂનિ) ઉપરની વાતો () આ (7નન્મવૃક્ષણ્ય) મનુષ્યજન્મ રૂપી વૃક્ષનાં (તાનિ) ફલ છે. 93/ ભાવાર્થઃ જિનેશ્વર ભગવંતની પૂજા, સરુના ચરણકમળની સેવા, જીવદયા, સુપાત્રમાં દાન, સગુણો પ્રત્યે પ્રેમ અને જિનવચન પર શ્રદ્ધા એ છ આ માનવ જન્મરૂપી વૃક્ષના ફળ છે. 93 વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રીએ આ શ્લોકમાં માનવ જન્મને એક વૃક્ષની ઉપમા આપીને માનવ જન્મના જે કર્તવ્યો છે તેને સંક્ષેપમાં છ વિભાગમાં વહેંચીને તેને માનવ જન્મના છ ફળ દર્શાવ્યા છે. જે વૃક્ષ ફળરહિત હોય અથવા કડવા ફળવાળું હોય તો તેની કિંમત કાંઈ જ રહેતી નથી. તેમજ માનવ જન્મ શુભ કર્તવ્યો વગરનું અથવા અશુભ કાર્યો દ્વારા જતું હોય તો તેની કિંમત જ્ઞાનિયોની નજરમાં કાંઈ જ નથી. તેથી દરેક સાધકે જીવનમાં આ છે કર્તવ્યોને અપનાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ તે છ કર્તવ્યો છે - (1) જિનેન્દ્ર પૂજા, (2) સદ્ગુરુ ચરણસેવા, (3) જીવદયા પાલન, (4) સુપાત્રદાન, (5) સદ્ગુણો પ્રત્યે પ્રેમ, (6) જિનવચન પર શ્રદ્ધા. કયાંક માનવજીવનના આઠ ફળ પણ બતાવ્યા છે - पूज्य पूजा दयादानं, तीर्थयात्रा जप स्तपः / श्रुतं परोपकारं च मर्त्यजन्मफलाष्टकम् // (1) પૂજ્ય પુરુષોની પૂજા, (2) જીવદયા પાલન, (3) સુપાત્રદાન, (4) તીર્થયાત્રા, (5) નમસ્કાર મહામંત્રનો જાપ, (6) યથાશક્તિ તપ, (7) ધર્મશાસ્ત્રોનું અધ્યયન, (8) પરોપકાર. માનવજન્મના આ આઠ ફળ છે. એ રીતે કયાંય છે અને ક્યાંય આઠ ફળ દર્શાવીને સાધકને માનવ જન્મને સફળ બનાવવાનો જ ઉપદેશ આપ્યો છે. 93 હવે ગ્રન્થકારશ્રી સાધકને સાધના દ્વારા સાધ્ય સિદ્ધ કરવા માટે સામાન્યપણે સાધનાના માર્ગો સામાન્ય ઉપદેશ દ્વારા દેખાડે છે. - સામાન્ય ઉપદેશ ___ छंद - शिखरिणीवृत्त श्रियं पात्रे वापं जनय नयमार्ग नय मनः / स्मरक्रोधाद्यारीन् दलय कलय प्राणिषु दयां, जिनोक्तं सिद्धान्तं श्रुणु वृणु जवान्मुक्तिकमलाम् // 14 // 99.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ अन्वय : (हे भव्यात्मा! त्वम्) त्रिसन्ध्यं देवार्चा विरचय यशः चयं प्रापय पात्रे श्रियः वापं जनय, मनः नयमार्ग नय, स्मर क्रोधाद्यारीन् दलय, प्राणिषु दयां कलय, जिनोक्तं सिद्धान्तं श्रृणु, जवात् मुक्तिकमलाम् वृणु। શબ્દાર્થ: ( ત્રિચ્ય) ત્રણે સંધ્યામાં (દેવાર્ષી) ભગવાનની પૂજા (વિરવય) કર. (યશઃ) કર. (ન:) ચિત્તને નિયમા) ન્યાયના માર્ગ પર (નવ) લઈ જા. (શ્નરશ્નોધાદારીન) કામ, ક્રોધ આદિ શત્રુઓનું (તય) દલન કર, નાશ કર. (પ્રાષ) જીવો પર (યાં નય) દયા કર. નિનોક્ત) જિનભાષિત (સિદ્ધાન્ત) સિદ્ધાંતને (શ્ર) સાંભળ અને (નવા) જલ્દીથી (મુમિતામ) મોક્ષ લક્ષ્મીને (વૃg) વર. 94ll ભાવાર્થ: હે સાધક, તું સવાર, બપોર અને સાંજ એમ ત્રણે કાળ જિનેશ્વરની પૂજા કર. યશકીર્તિને વધાર, સુપાત્રમાં લક્ષ્મીને ખર્ચ કર, મનને ન્યાય માર્ગ પર લઈ જા. કામ, ક્રોધ આદિ અંતરંગ શત્રુઓનો નાશ કર. જીવો પર દયા કર, જિનભાષિત સિદ્ધાંતને સાંભળ અને જલ્દીથી મોક્ષ લક્ષ્મીને મેળવ. I94 વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ આ શ્લોકમાં સામાન્ય ઉપદેશ આપતાં શ્રાવકને કરવા યોગ્ય કિંચિત કાર્યોનું સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે કે ગૃહસ્થ ત્રણે કાલ જિનપૂજા, યશકીર્તિ વધારનાર કૃત્યોનું આચરણ, સુપાત્રમાં લક્ષ્મીનો સદ્યય, મનમાં ન્યાય માર્ગનું સ્થાપન, અંતરંગ શત્રુઓનો વિનાશ, જીવો પર દયા, જિન સિદ્ધાંતોનું શ્રવણ અને મોક્ષ લક્ષ્મીને મેળવવા જે જે ધર્મકાર્યો છે તે તે કાર્યો કરવા જોઈએ. જો હવે આગળના શ્લોકમાં સામાન્ય ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે - 6 - શાર્દૂનવિક્રીડિતવૃત્ત कृत्वाऽऽर्हत् पूजनं यतिजनं नत्वा विदित्वाऽऽगम, हित्वासङ्गमधर्मकर्मठधियां पात्रेषु दत्वा धनम् / गत्वापद्धतिमुत्तमक्रमजुषां जित्वान्तरारिव्रजं, स्मृत्वा पञ्चनमस्क्रियां कुरुकक्रोडस्थमिष्टं सुखं // 95 // अन्वय : अर्हत्पदपूजनं कृत्वा यतिजनं नत्वा आगमं विदित्वां अधर्मकर्मठधियां सङ्गं हित्वा पात्रेषु धनं दत्वा, उत्तमक्रमजुषां पद्धतिं गत्वा अन्तरारिव्रजं जित्वा, पञ्चनमस्क्रियां स्मृत्वा इष्टं सुखं करक्रोडस्थं कुरु। શબ્દાર્થ (મત્વપૂનનં) અરિહંત ભગવંતના ચરણની સેવા કૃત્વા) કરીને (યતિનન) સુસાધુઓને (નવા) નમસ્કાર કરીને (કામ) આગમનું વિવિવા) જ્ઞાન મેળવીને જાણીને (ધર્મર્મfધયા) પાપીજનોની (સી) સંગતિ (હિત્ની) છોડીને, (પાત્રપુ) સુપાત્રમાં (ધનં -aa) ધનનું દાન આપીને (૩ત્તમમનુષ) સન્માર્ગગામી મહાપુરુષોના (પદ્ધતિ) માર્ગે (ત્વિા) જઈને (કન્તરારિબ્રનં) અંતરંગશત્રુઓને (નીત્વી) જીતીને 100
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ (પડ્ઝનમયિાં ) પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રને (મૃત્વી) યાદ કરીને (3ષ્ટ) વાંછિત (સુરd) સુખને (રક્કોડÚ) હથેલીમાં રહેલું (ગુરુ) કરાપા ભાવાર્થ : જિનેન્દ્ર ભગવાનની ચરણ સેવા કરીને, સુસાધુઓને નમસ્કાર કરીને, આગમશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન મેળવીને, પાપીજનોની સંગતિ છોડીને, સુપાત્રમાં ધનનું દાન આપીને, સન્માર્ગ ગામી મહાપુરુષોના માર્ગ પર ચાલીને, અંતરંગ શત્રુઓને જીતીને, નમસ્કાર મહામંત્રનો જાપ કરીને, ઇચ્છિત સુખને હથેલીમાં રહેલું એવું કર. પી વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રીએ આ શ્લોકમાં મનવાંછિત સુખને હથેલીમાં રહેલું એવું કરવા દિશા સૂચન કરતાં કેટલીક ક્રિયાઓને અપનાવવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે. અર્થાત્ જે સાધક આત્મા આ ક્રિયાઓ કરશે તેના માટે મનોવાંછિત સુખ હથેલીમાં આવી ગયું છે એમ સમજવું તે કાર્યો છે - (1) જિનપૂજા, (2) સુસાધુને નમસ્કાર, (3) શાસ્ત્રશ્રવણ, (4) પાપી આત્માઓના સંગનો ત્યાગ, (5) સુપાત્રમાં દાન, (6) મહાપુરુષોના માર્ગનું આલંબન, (7) અંતરંગ શત્રુઓનો નાશ, (8) નમસ્કાર મહામંત્રનો જાપ. પા. . . ' હવે આગળના શ્લોકમાં વળી સામાન્યથી ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે છંદ્ર - હરીવૃત્ત प्रसरतियथाकीर्तिर्दिक्षु क्षपाकरसोदरा ___ऽभ्युदयजननी याति स्फातिं यथा गुणसन्ततिः / / कलयति यथावृद्धिं धर्मः कुकर्महतिक्षमः, દુશનેસુનમ ચાળે હાર્ય તથા થવર્તનનું ઉદ્દા अन्वय : (सज्जनानां अयं कर्तव्यं यत्) कुशलेसुलभ न्याय्ये पथि तथा वर्त्तनं कार्यं यथा क्षपाकसोदरा कीर्तिः दिक्षु प्रसरति अभ्युदयजननी गुणसन्ततिः स्फाति याति कुकर्महतिक्षमः धर्मः वृद्धिं कलयति। શબ્દાર્થ (શજોસુત્તમ) કલ્યાણથી સુલભ (ચાયે) નીતિના (થ) માર્ગપર (તથા) એ પ્રમાણે (વર્તનં ઋાર્ય) ચાલવું જોઈએ. (યથા) જેથી (ક્ષારસોડા) ચન્દ્રમા સમાન ઉજજવલ (કીર્તિ) યશ (વિક્ષ) ચારે દિશાઓમાં (પ્રસરતિ) થાય છે. (તથા) (ડુત્ય નનની) ઉન્નતિનું કારણ (એવી) (મુસિત્તતિ) ગુણશ્રેણિ (ઋત્તિ) વિકાસને (યાતિ) પ્રાપ્ત થાય છે. (અને) (કુર્મતિક્ષમ:) કુકર્મોને હણવામાં સમર્થ એવું (ધર્મ) પુણ્ય વૃદ્ધિ યતિ) વધે છે. 96 ભાવાર્થ : સજ્જન પુરુષોને જોઈએ કે તેઓ કલ્યાણથી સુલભ નીતિના માર્ગ ઉપર એ રીતે ચાલે કે જેથી ચંદ્રમા સમાન ઉજ્જવલ કીર્તિ ચારે દિશાઓમાં પ્રસરે અને ઉન્નતિનું કારણ એવી ગુણશ્રેણિ વિકાસને પામે અને દુષ્કર્મોને હણવામાં સમર્થ એવું પુણ્ય વૃદ્ધિને પામે. ગી૬ વિવેચન ગ્રન્થકારશ્રી સામાન્ય પણે ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે - સજ્જન પુરુષોએ ' 101
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ પોતાનું જીવન એ રીતે વ્યતીત કરવું જોઈએ અર્થાત્ કલ્યાણથી સુપ્રાપ્ય નીતિના માર્ગ ઉપર એ રીતે વ્યવહાર કરવો જોઈએ કે જેથી ચંદ્ર સમાન ઉજ્જવલ કીર્તિ ચારે દિશાઓમાં પ્રસરે. ઉન્નતિના કારણભૂત એવી ગુણ શ્રેણિવિકાસને પામે અને અશુભ કર્મોનો નાશ કરવામાં સમર્થ એવું પુણ્ય વૃદ્ધિને પામે. 96/l હવે આગળના શ્લોકમાં મહાપુરુષોના આંતરિક આભુષણોનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે - છંદ્ર - શિવરિપીવૃત્ત रेश्लाघ्यस्त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणमनं, ___ मुखे सत्यावाणी श्रुतमधिगतं च श्रवणयोः / हृदिस्वच्छावृत्तिर्विजयि भुजयोः पौरुषमहो, विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डनमिदम् // 97 // अन्वय : अहो! औश्वर्येण विना पि प्रकृतिमहतां इदम् मण्डनम् (तद्यथा) करे श्लाघ्यः त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणमनम् मुखे सत्यावाणी श्रवणयोः श्रुतम् अधिगतं हृदि स्वच्छावृतिः (तथा) भुजयोः विजयि पौरुषम् / શબ્દાર્થ: (મો) આશ્ચર્યની વાત છે કે ઐશ્વર્યેા વિના પિ) ધનસંપત્તિ વગર પણ (પ્રતિમહત) સ્વભાવથી જ મહાન આત્માઓનું (દમ) નીચે લખેલું વર્ણન (માટુનમ્) શૃંગાર છે. (તથા) (2) હાથમાં તો (સતાધ્ય) પ્રશંસનીય (ત્યા:) દાનદેવાની પ્રવૃત્તિ છે. (શિશિ) મસ્તક પર (ગુરુપા પ્રથમન”) મોટા પુરુષોને નમવાની પ્રવૃતિ છે. (મુ) મુખમાં (સત્યાવાળા) સત્ય બોલવાની પ્રવૃત્તિ છે. (શ્રવણયો) કાનોમાં (શ્રુતમ્ ધિરાત) શાસ્ત્ર સાંભળવાની પ્રવૃત્તિ છે. (વિ) હૃદયમાં (સ્વચ્છી વૃત્તિ) નિર્મલ ભાવના છે, (અને) (મુનયો) ભુજા ઉપર (વિનથિ પૌરુષમ્) જય પામનારો પુરુષાર્થ છે. l97ii ભાવાર્થ: આશ્ચર્યની વાત છે કે ધન માલમિલ્કત વગર પણ સ્વભાવથી જ મહાન એવા આત્માઓના દેહ પર નીચે દર્શાવેલા આભૂષણ શોભી રહ્યા છે. જેમ કે હાથમાં કંકણ કડા આદિના બદલે પ્રશંસનીય દાનની પ્રવૃત્તિ રૂપી આભૂષણ શોભે છે. તેમજ મસ્તક ઉપર મુકુટના બદલે વડીલજનોના ચરણોમાં નમવાની પ્રવૃત્તિ રૂપી આભૂષણ શોભે છે. મુખમાં સ્વર્ણની દૂતાવળીના સ્થાનકે સત્યવચનની પ્રવૃત્તિ શોભે છે. કાનોમાં કંડલના સ્થાને શાસ્ત્ર સાંભળવાની પ્રવૃત્તિ શોભે છે. હૃદયમાં હારના બદલે નિર્મલ ભાવના શોભે છે. ભુજાઓ ઊપર મુજબંધના સ્થાને જયશીલનો પુરુષાર્થ શોભે છે. આ પ્રમાણે મહાન્ આત્માઓનાં એ આભૂષણો છે. 97 વિવેચન : આ શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ જે સાધક આત્માને મહાનું બનવું છે, સાધ્ય સિદ્ધ કરવું છે તેણે આ શ્લોકમાં દર્શાવેલ ગુણોને આત્મસાત કરીને અંતરંગ આભૂષણોને પ્રાપ્ત કરવા જોઈએ. તે આભૂષણ છે - (1) દાન (2) નમ્રતા (3) સત્યવચન (4) શાસ્ત્ર શ્રવણ (પ) નિર્મલ ભાવના (6) સપુરુષાર્થ. આ અંતરંગ આભૂષણને પ્રાપ્ત કરીને મહાન 102
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ બનવું જોઈએ. I97ll હવે ઉપદેશના અંતિમ શ્લોકમાં જે આત્માને મોક્ષમાં જવું છે તેને વિષયત્યાગવાની વાત કહે છે - વિષયત્યાગ छंद - शिखरिणीवृत्त भवारण्यं मुक्त्वायदिजिगमिषुर्मुक्तिनगरी, तदानीं माकार्षीर्विषयविषवृक्षेषु वसतिम् / यतश्छायाप्येषां प्रथयतिमहामोहमचिरा दयंजन्तुर्यस्मात्पदमपि न गन्तुं प्रभवति // 98 // अन्वय : यदि भवारण्यं मुक्त्वा मुक्तिनगरीम् जिगमिषुः तदानीं विषयविषवृक्षेषु वसतिम् माकार्षीः यतः एषा छाया अपि अचिरात् महामोहं प्रथयति यस्मात् अयं जन्तुः पद्मपि गन्तुम् न प्रभवति। શબ્દાર્થ (વિ) જો (8) (મવારર્થ) સંસારરૂપી વનને (મુન્ધા) છોડીને (મુક્તિનમારીમ) મોક્ષનગરમાં ( નિમિષ) જાવાની ઇચ્છાવાળો છે તો (તવાની) ત્યારે વિષયવિષવૃક્ષેપુ) ઇન્દ્રિયોના વિષયવિકારોના સેવવારૂપી વિષાક્ત વૃક્ષ ઉપર (વસતિમ) રહેવું (માર્થી) ન કર. (યતઃ) કારણ કે (ક્ષા) આ (છાયા પિ) વૃક્ષની છાયા પણ (વિરા) જલ્દીથી (મહામોટું) ભયંકર મુચ્છભાવને (થતિ) પ્રસરાવે છે, ફેલાવે છે અને ધુમ્મત) જેથી (યં નq) આ પ્રાણી (પરમ્ અપિ) એક પગ પણ (તુમ્) આગળ જવા માટે તેને પ્રેમવતિ) સમર્થ બનતો નથી. 98 ભાવાર્થ: હે સાધક! જો તું સંસારરૂપી વનને છોડીને મોક્ષનગરમાં જાવાની ઈચ્છાવાળો છે તો તારે ઇન્દ્રિયોના વિષયવિકારોને સેવવારૂપી વિષાક્ત વૃક્ષ પર રહેવાનું ન કરવું કારણ કે આ વૃક્ષની છાયા પણ જલ્દીથી ભયંકર મૂચ્છ ભાવને પ્રસરાવે છે અને જેથી આ પ્રાણી એક ડગલું પણ આગળ જવા માટે સમર્થ બનતો નથી. 98 વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી આ ગ્રંથના ઉપદેશના અંતિમ શ્લોકમાં વિષય ત્યાગનો ઉપદેશ આપતાં થકાં એક વાતનો નિર્દેશ કરે છે કે પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય વિકારોએ આ આત્માને અનંતકાળ સુધી પરિભ્રમણ કરાવ્યું છે અને હવે આ માનવભવની સાથે તને જિન પ્રરૂપિત ધર્મ મલ્યો છે, આવા ગ્રન્થોનું અધ્યયન કરવાનું સાંભળવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે તો તે હવે આ વિષાક્ત વિષયરૂપી વૃક્ષની છાયાનો પણ આશ્રય ન કરતો. આ વિષયોરૂપી વૃક્ષની છાયાને જ અર્થાત્ વિષયસેવનની ભાવનાને ગ્રન્થકારશ્રી ભયંકર બતાવીને વિષયોના સેવનનો તો સ્પષ્ટરૂપથી નિષેધ જ કરે છે. જે સાધક મુક્તિ માર્ગમાં આગળ વધવા ઈચ્છે છે એ જો આ વિષયરૂપી વૃક્ષની છાયાનો આશ્રય લઈ લે તો એક ડગલું પણ આગળ વધી ન શકે એમ દર્શાવીને સાધકને 103
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ વિષયની ભાવના ને ઉત્પન્ન જ ન થવા દેવી એ જ સાધના માટે હિતકારી છે. એમ ઉપદેશ આપ્યો છે. 1985 આ ઉપદેશને આપણે સહુ આત્મસાત કરીએ એજ. ગ્રન્થકર્તાનું નામ અને આ ગ્રન્થના ઉપદેશનું ફલ બતાવે છે. सोमप्रभाचार्यमभा च लोके, वस्तु प्रकाशं कुरुते यथाशु / तथायमुच्वैरुपदेशलेशः, शुभोत्सवज्ञानगुणां स्तनोति // 19 // अन्वय : यथाशु लोके सोमप्रभा च अर्यमभा वस्तुप्रकाशं कुरुते तथा अयम् उपदेश लेशः उच्चैः शुभोत्सवज्ञानगुणान् तनोति। શબ્દાર્થ (યથાશુ) જે રીતે અતિ શીધ્ર (તો) આ સંસારમાં (સોમપ્રમા) ચંદ્રમાની કાંતિ (વ) અને (મર્યમમ) સૂર્યની કાંતિ (વસ્તુપ્રશં તે) પ્રત્યેક પદાર્થને પ્રકાશિત કરે છે. (તથા) તેમજ (મું) આ (ઉપદેશનેશ:) અલ્પઉપદેશ (૩ન્વે) મોટા મોટા (શુમોત્સવજ્ઞાનગુન) સુંદર કલ્યાણકારી જ્ઞાનરૂપી ગુણોને હૃદયમાં (તનોતિ) વિસ્તારિત કરે છે. હત્યા આ શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રીએ પોતાનું નામ શ્રી સોમપ્રભાચાર્ય એ પણ દર્શાવ્યું છે. ભાવાર્થ જેમ આ સંસારમાં ચંદ્રમાની કાંતિ અને સૂર્યની કાંતિ પ્રત્યેક પદાર્થને પ્રકાશિત કરે છે તેજ રીતે આ અલ્પ ઉપદેશ પણ આત્માના સુંદર કલ્યાણકારી જ્ઞાન ગુણોનો હૃદય મંદિરમાં વિસ્તાર કરે છે. ગ્રન્થકારશ્રીની પ્રશસ્તિ अभजदजितदेवाचार्यपट्टोदयाद्रि घुमणिविजयसिंहाचार्यपादारविन्दे .. मधुकरसमतां यस्तेन सोमप्रभेण ____ व्यरचि मुणिप नेत्र सुक्ति' मुक्तावलीयम् // 10 // મન્વય સુગમ છે. શબ્દાર્થ (1) જે (નિત લેવાવી પયાદ્રિદ્યુમનવિનય સિંહાવાર્યપાલારવિન્દ્ર) . શ્રી અજિતદેવ આચાર્યના પટ્ટ આસનરૂપી સુમેરુ પર્વત ઉપર સૂર્યસમાન વિજયસિંહ આચાર્યના ચરણકમલોમાં (મધુરમતાં) ભમર ભાવને (મન) સેવે છે (તેન) તે (મુનિ નેત્રા) મુનિયોને માન્ય (સોમપ્રમેT) સોમપ્રભાચાર્ય (ય) આ (મુક્તિમુક્તાવતી) સુક્તિરૂપી મોતિયોની માલા (વ્યરવિ) બનાવી છે. ll100 ભાવાર્થ જે શ્રી અજિતદેવ આચાર્યના પટ્ટધર શ્રી સુમેરુપર્વત ઉપર સૂર્યની જેવા વિજય 1. सोम प्रभाचार्यमभा च यन्न पुंसां तमः पंकमपाकरोति तदप्यमुष्मिन्नुपदेशलेशे, निशम्यमानेऽनिशमेति नाशम् / / 99 / / पाठान्तर 2. राज्ञा सूक्त पाठान्तर 104
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ સિંહાચાર્યના ચરણકમલોમાં ભમર ભાવને સેવે છે તે મુનિયોને માન્ય એવા સોમપ્રભાચાર્ય આ સુક્તિરૂપી મોતિયોની માલા બનાવી. વિવેચન : આ બને શ્લોકમાં ગ્રન્થકારશ્રી પોતાનું નામ દર્શાવીને ઉપદેશાત્મક સુક્ત મુક્તાવલી જગતના પદાર્થોની વાસ્તવિક ઓળખાણ કરાવનાર છે. તે દર્શાવ્યું છે અને તે સોએ સો ટકા સાચું છે કે - આ ગ્રન્થ અતિ સંક્ષેપમાં પણ નથી અને અતિ વિસ્તૃત પણ નથી. પરંતુ જગતની ઓળખાણ, સંસારના સ્વરૂપને સમજવા માટે અતિ ઉપયોગી ગ્રન્થ છે. ગ્રન્થકારશ્રી પોતાના દાદાગુરુ, ગુરુ અને પોતાનું નામ અંતિમ શ્લોકમાં બતાવે વિવેચનકારની પ્રશસ્તિ શ્રી સૌધર્મ બૃહત્તપાગચ્છીય શ્રી રાજેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના પટ્ટધર શ્રી ધનચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ના પટ્ટધરશ્રી ભૂપેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ. પટ્ટધર શ્રી યતીન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ. ના પટ્ટધર શ્રી વિદ્યાચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. (જેઓ આ સેવકના દીક્ષાદાતા છે) પટ્ટધર શ્રી જયંતસેનસૂરીશ્વરજી મ.ના શાસનકાળમાં પ.પૂ. આગમજ્ઞ શ્રી રામચંદ્રવિજયજી મ.ના દિવ્ય આશીર્વાદથી આ સિજૂર પ્રકારનું વિવેચન શબ્દાર્થ ભાવાર્થ સહિત મુનિ જયાનંદ વિજયે પૂર્ણ કર્યું છે. મુનિશ્રી કલ્યાણવિજયજી મ. કૃત સિન્દર પ્રકારના હિન્દી ભાવૉર્થના આધારે આ વિવેચન કર્યું છે. તેથી તેમનો હું ઋણી છું. ધાનેરા દીપાવલી પર્વ 2050 જયાનંદ 105
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ MESCO PRINTS 080-22380470