________________
થઈજા. II૬૯।।
ભાવાર્થ : જે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ આત્માને ઉન્માર્ગમાં લઈ જવાને ઉન્માર્ગગામી ઘોડાની જેમ આચરણ કરે છે જે કૃત્યાકૃત્યના જ્ઞાનરૂપી જીવનને હરણ કરવામા કાળા નાગની જેમ આચરણ કરે છે, ધર્મરૂપી વૃક્ષના ટુકડા ટુકડા કરવામાં ધારવાળા કુહાડાની જેમ આચરણ કરે છે અને વ્રતોની મુદ્રાનો લોપ કરનાર એવા ઇન્દ્રિય સમૂહને જીતીને કલ્યાંણ કરનાર થઈ જા. અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોને પોતાના કાબુમાં કરીને આત્મ કલ્યાણ કર. II૬૯॥ વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ઇન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવવા માટે પ્રથમ શ્લોકમાં ઇન્દ્રિયો કોની જેમ આચરણા ક૨ના૨ છે તે દર્શાવીને ઇન્દ્રિય ઉપર કાબુ મેળવવાનું કહે છે કે –
જેમ વિપરીત ચાલનારો ઘોડો સવારને ઉન્માર્ગે લઈ જાય છે તેમ આ ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ આ આત્માને ઉન્માર્ગમાં લઈ જાય છે. આત્મા મુક્તિ નગરમાં પ્રયાણ કરવા ઈચ્છતો હોય તો આ ઇન્દ્રિયો એને દુર્ગતિયોના ચક્કરમાં લઈ જાય છે. જેમ કાળો નાગ જીવનનું હરણ કરે છે તેમ આ ઇન્દ્રિયો ક૨વા જેવું અને ન કરવા જેવું જે જ્ઞાન રૂપી જીવન છે તે જીવન નષ્ટ કરી દે છે. આત્મા ન કરવા જેવાં કાર્યોને કરવા જેવા અને કરવા જેવા કાર્યોને ન કરવા જેવા માનીને આચરણ કરતો થઈ જાય છે. તેથી જ્ઞાન રૂપી જીવનનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. જેમ કુઠાર વૃક્ષના ટુકડે ટુકડા કરી નાંખે છે તેમ આ ઇન્દ્રિયો ધર્મરૂપી વૃક્ષના ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે. આત્મા પરિપૂર્ણ રૂપથી આચરણ કરી શકતો નથી. આ ઇન્દ્રિયો વિકારીતાની પુષ્ટિમાં આચરણ કરીને વ્રત નિયમના વિચારોને નષ્ટ કરી દે છે. આત્મા કોઈ જાતનો નિયમ વ્રત બાધા આદિ લેવા ઈચ્છે તો આ ઇન્દ્રિયો એના વિચારોને તોડીને કહી દે છે કે આ આપણાથી ન પળાય. વ્રત–નિયમ ન લો. એવા આ દુષ્ટ ઇન્દ્રિય સમૂહને પોતાના કાબૂમાં રાખીને જ આત્મકલ્યાણ થાય છે. માટે હે સાધક! તું ઇન્દ્રિયો ઉ૫૨ વિજય મેળવ. II૬૯૫
।
હવે બીજા શ્લોકમાં પણ ઇન્દ્રિયો અહિતકર્તા કઈ રીતે છે તે કહે છે – छंद - शिखरिणीवृत्त प्रतिष्ठां यन्निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटयत्यकृत्येष्वाधत्ते मतिमतपसि प्रेमतनुते ।
विवेकस्योत्सेकं विदलयति · दत्ते च विपदं,
पदं तद्दोषाणां करणनिकुरम्बं कुरु वशे ॥७०॥
अन्वय ः यत् प्रतिष्ठां निष्ठां नयति नयनिष्ठां विघटयति अकृत्येषु मतिं आधत्ते अतपसि प्रेमतनुते विवेकस्य उत्सेकं विदलयति च विपदं दत्ते तत् दोषाणां पदं निकुरम्बं वशे कुरु।
શબ્દાર્થ : (ચૈત્) જે ઇન્દ્રિયસમૂહ (પ્રતિષ્ઠા) મનુષ્યની ઈજ્જતને નિષ્ઠાં નયતિ) નષ્ટ કરે છે. (નયનિષ્ઠાં) નીતિના ભાવોને (વિષયતિ) વિચ્છિન્ન કરે છે. (અત્યેવુ) અકરણીય
74
