________________
કાર્યોમાં (મતિ). બુદ્ધિને (ગાયત્તે) લગાડે છે. (ત્રતપસિ) તપશ્ચર્યા ન કરવામાં (પ્રેમ) પ્રેમને (તનુતે) ફેલાવે છે. વિસ્તાર છે. (વિવેચ્છ) વિવેક જ્ઞાનનો (૩ન્ટેન્ક) ઉદયને ( વિત્નતિ) રોકે છે. () અને (વિપ૬) આપદાને (?) પ્રદાન કરે છે, આપે છે. એવા (તત) તે (કોષા પર્વ) અનેક દોષોના સ્થાનભૂત (રનિરધ્વ) ઇન્દ્રિય સમૂહને (વશે ) પોતાના વશમાં કર. ૭૦|| ભાવાર્થ : જે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ મનુષ્યની ઈજ્જતનો નાશ કરે છે, નીતિના ભાવોને વિચ્છિન્ન કરે છે. ખરાબ કાર્યોમાં મતિને પ્રેરે છે. તપશ્ચર્યા ન કરવામાં પ્રેમને વિસ્તારે છે. જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે અને આપદાઓ આપે છે એવા તે અનેક દોષોના સ્થાનભૂત ઇન્દ્રિયોના સમૂહને પોતાના વશમાં કર. Al૭૦ વિવેચનઃ ગ્રન્થકારશ્રી બીજા શ્લોકમાં પણ ઈન્દ્રિયોનો સમૂહ માનવને કઈ રીતે વિનાશક બને છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે મનુષ્યની ઈજ્જત આબરૂનો નાશ કરે છે. ઇન્દ્રિયો બેકાબુ બનીને મનુષ્યની પાસે ખાનદાનીમાં લાંછન લાગે એવા કાર્યો કરાવીને એની ઇજ્જત આબરૂનો નાશ કરી નાખે છે. નીતિના ભાવો વિચારોને છિન્ન ભિન્ન કરી નાખે છે. ઇન્દ્રિયો પોતાની વાસના પૂર્તિ માટે જે પદાર્થો જોઈએ તે પદાર્થો મેળવવા નીતિના વિચારોને છિન્ન-ભિન્ન કરાવીને ગમે તે રીતે તે પદાર્થો મેળવવા આત્માને ઉશ્કેરે છે. તેથી તે અનીતિનું આચરણ કરે છે. અકાર્યોમાં બુદ્ધિને પ્રેરે છે. મનુષ્યને જે કાર્યો કરવા જેવા નથી તેવા કાર્યો કરવા માટે ઇન્દ્રિયો બુદ્ધિને પ્રેરણા કરે છે અને આત્મા તે કાર્યો કરે છે. તપ ન કરવામાં પ્રેમને વિસ્તાર છે. ઇન્દ્રિયો પોતાની વિકારી વાસનાઓની પૂર્તિમાં તપને વિન્ન કરનાર જાણીને આત્માને સમજાવે છે કે તપમાં ભૂખે મરવું પડે છે. ભૂખે મરવાથી શરીર ક્ષીણ થાય છે. પછી બીજી મોજશોખની ક્રિયાઓ થતી નથી એ માટે તપ ન કરવો સારો એમ તપ ન કરવા પ્રત્યે રૂચિ વધારે છે. જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે. ઇન્દ્રિયો એમ માનીને જો જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જશે તો અમારી વિકારી વાસનાઓની પૂર્તિ નહીં થાય તે માટે આત્માના જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના સમયે પ્રમાદ કરાવીને જ્ઞાનના ઉદયને રોકે છે. ઇન્દ્રિયો પોતાના કહ્યા પ્રમાણે વર્તન કરાવીને આત્માને આપદાઓનું દાન આપે છે. આ પ્રમાણે અનેક દોષોને ઉત્પન્ન કરનાર એવા આ ઇન્દ્રિયોના સમૂહને વશમાં કરવાનું કહ્યું છે. ૭૦ના હવે ઇન્દ્રિય સમૂહને ન જીતનારના ધર્મ કાર્ય કઈ રીતે નિષ્ફળ છે તે બતાવે છે.
__ छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त धत्तां मौनमगारमुज्झतु विधिप्रागल्भ्यमभ्यस्यता
मस्त्वन्तर्गणमागमश्रममुपादत्तां तपस्तप्यताम् । श्रेयः पुञ्जनिकुञ्जभञ्जनमहावातं न चेदिन्द्रिय
वातं जेतुमवैति भस्मनिहतं जानीतसर्वं ततः ॥७१॥
75
