________________
* सरल-सुगम-विवेचनसमन्वितः * मन्यतेऽस्माभिः, ततोऽस्तित्वस्याविनाभावि नास्तित्वं सिद्धम् । (१९) एवं सर्वं वस्तु स्व-परद्रव्यचतुष्टयापेक्षयाऽस्ति नास्ति, अस्तित्वप्रधानदशायां प्रथमो भङ्गः, निषेधदशायां तु द्वितीयो भङ्गः।
(२०) अथार्थतस्तृतीयभङ्गं प्रकटयन्ति-स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवेति सर्वं वस्तु क्रमेणैव स्व-परद्रव्यादिचतुष्टयाऽऽधाराऽनाधारविवक्षया प्राप्तपूर्वाऽपरभावाभ्यां विधिनिषेधाभ्यां प्रधानतया विशेषितं तृतीयभङ्गभाग् भवति, घटवत्, यथा-घटः
+ગુણસૌમ્યા+ આ જ વાતને જણાવે છે - (૧૯) ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ઘટ-પટાદિ તમામ વસ્તુઓ, પોતાનાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ ‘તિ' છે અને બીજાના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ ‘નાસ્તિ’ છે.
(૧) જયારે અસ્તિત્વની કલ્પનાને મુખ્ય કરીને કહીએ, ત્યારે “દ્રિત્યેવ સર્વમ્' એવો પહેલો ભાગો થાય.
અને, (૨) જ્યારે નાસ્તિત્વની કલ્પનાને મુખ્ય કરીને કહીએ, ત્યારે ‘યાત્રત્યેવ સર્વમ્' એવો બીજો ભાંગો થાય.
આ પ્રમાણે વિવક્ષાના ગૌણ-પ્રધાનભાવે પહેલો-બીજો ભાંગો સમજવો. (૨૦) હવે ત્રીજો ભાગો કહે છે -
ક સપ્તભંગીનું ત્રીજું ચરણ છે (૩) વિચૈવ ચીન્નીચેવ સર્વ... સર્વમ્ = ઘટ, પટાદિ તમામ વસ્તુઓ સાત્ = અપેક્ષાએ સ્તિ પર્વ = છે જ અને યાત્ = અપેક્ષાએ નાસ્તિ વ= નથી જ. આમ ક્રમશઃ વિધિ અને નિષેધની કલ્પનાને મુખ્ય કરીને કહેવા દ્વારા ત્રીજો ભાંગો થાય છે.
વિવેચન : આ ભાંગો ક્રમશઃ અસ્તિ-નાસ્તિ બંનેનું મુખ્યપણે પ્રતિપાદન કરે છે. તે આ પ્રમાણે - ' (૧) પહેલા વિધિની કલ્પનાને મુખ્ય કરીને “ઘડો પોતાનાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની ૧. શબ્દાર્થ બધી વસ્તુઓ, ક્રમે કરીને જ = સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્
- એવા ક્રમે કરીને જ) સ્વ-પર ચતુષ્કના આધાર-અનાધારની વિવક્ષા વડે પૂર્વાપરભાવને પામેલા એવા વિધિ-નિષેધની મુખ્યતાથી ક્રમશઃ અસ્તિ-નાસ્તિને જણાવનારાં ‘ચાયૅવ રાત્રીચેવ' એવાં ત્રીજા ભાંગાને ભજનારી થાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
