________________
તા૧૬ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૮
આ પ્રબ૯ જીવન, જીવનમાં સત્ય અને કવનમાં શીલના ઉપાસક : સ્વ. રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ
nડ. ફુમારપાળ દેસાઈ પોતાના સાત્ત્વિક જીવનથી અને અવિરત સાહિત્ય-સાધનાથી વઢવાણમાં આવવું પડ્યું અને અહીં ધોળીપોળમાં આવેલ શાળામાં શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઇએ જેન–સાહિત્યના લેખક તરીકે દાખલ થયા, પરંતુ ત્યાં તેઓને બીજા ધોરણમાં પ્રવેશ ન મળતાં આગળની પંક્તિમાં સ્થાન મેળવ્યું હતું. એમના વિચારોમાં પ્રથમ ધોરણની જ પરીક્ષા આપવી પડી. સ્પષ્ટતા અને વ્યવહારમાં સાચકલાઈ હતી. આજના સમયમાં વિરલ આમ વિદ્યાભ્યાસના ઉષ:કાળે બે વખત મરાઠી અને એક વખત ગણાય એવી સંશોધનની ચીવટ હતી. નિઃસ્પૃહતા તો એવી હતી ગુજરાતી ધોરણ પહેલું પસાર કર્યું અને પછી પોતાના વતન કે તેમને પોતાની યોગ્યતાથી સહેજપણ વધુ ન ખપે. સાયલામાં બીજું ધોરણ પસાર કર્યું. ફરી પાછા શિક્ષણભવાટવીની
આજના સમયમાં ઉપદેશો અને ઉપદેશકો વધતા જાય છે. ઘૂમરીએ એમને ધૂળિયામાં લાવી મૂકતાં, ત્યાં ત્રીજા અને ચોથા શબ્દો કેવળ બાહ્ય રૂપે પ્રયોજાય છે. પરિણામે તેનું નૈતિક બળ ધોરણનો અભ્યાસ કર્યો. ફરીને ગુજરાતી પાંચમા એટલે અંગ્રેજી અને શ્રદ્ધયપણું ઘટતાં જાય છે. જીવનનાં મૂલ્યો નવેસરથી આંકવાં પહેલા ધોરણ માટે સુરેન્દ્રનગર ગયા; પણ માતુશ્રીની માંદગીને એ આજના સાહિત્યકારની સાચી ફરજ છે. જીવનના ધબકારને કારણે પરીક્ષા આપ્યા વગર ધૂળિયા દોડી આવ્યા, પણ પણ વિધિને સાહિત્યમાં ઝીલવો, તેને વાચા આપવી, અંતરના અજ્ઞાનના માતા-પુત્રનું મિલન મંજૂર ન હતું. એમનાં માતુશ્રી શિવકોરબેનનું અંધકારને ઉલેચી જીવનની પગદંડી પર આત્માનાં ઓજસ પાથરી વિ. સં. ૧૯૭૭ને ચૈત્ર સુદિ ૪ને દિવસે અવસાન થયું. તે સમયે જનસમૂહને પ્રેરવો અને ચેતનના પંથ પર પ્રગતિશીલ બનાવવો રતિભાઈની ઉમર ૧૪ વર્ષની હતી. . એ જ જીવનની સાચી સાધના છે, એ કરનાર જ સાચો સર્જક અને બાળપણનો એક પ્રસંગ રતિભાઈ વારંવાર યાદ કરતા હતા. સાધક છે. શ્રી રતિલાલ દેસાઈ આ મૂલ્યને જીવન અને કવનમાં આ એક લગ્નપ્રસંગની ઘટના છે. એમની ઉંમર પાંચેક વર્ષની હતી પૂર્ણ રીતે પ્રતિબિંબિત કરતા હતા. એમણે જીવનની પ્રત્યેક પળ અને એ યેવલામાં રહેતા હતા. એમના પિતાના શેઠને ત્યાં લગ્નસંસ્કાર, શિક્ષણ અને સાહિત્યસાધનામાં જ ગાળી. એવા કર્મનિષ્ઠ પ્રસંગ હતો. જાન યેવલાથી પૂના પાસે આવેલા તળેગામઅને કર્તવ્યપરાયણ સાધકનો જન્મ વિ. સં. ૧૯૬૩ના ભાદ્રપદ ઢમઢેકરા જવાની હતી. આમાં રતિભાઈ, એમનાં માતા-પિતા સુદિ ૫, ગુરુવાર, તા. ૧૨મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૦૭ના રોજ સૌરાષ્ટ્રના અને એમની નાની બહેન ચંપા પણ સામેલ હતાં. જાન પૂના સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના ખેરાણી ગામે તેમના મોસાળે થયો હતો. સુધી ટ્રેનમાં ગઈ અને પૂનાથી તળેગામ ગાડીમાર્ગે જવાનું હતું. માતાનું નામ શિવકોરબેન. તેમનું મૂળ વતન સાયલા. વચમાં ઉરુપી નદી આવતી હતી, ચોમાસું નજીક હતું. નદીમાં
"ભક્તિના સંસ્કાર તો એમના પિતાશ્રી દીપચંદભાઈ પાસેથી નવું પાણી આવવા લાગ્યું હતું છતાં ગાડાવાળાઓએ ગાડાં નદીમાં સાંપડ્યા હતા. તેમના પિતાશ્રી એટલા ભક્તિપરાયણ હતા કે ઉતાર્યા. કેટલાક જાનૈયાઓ સાથે આગળનાં ત્રણ-ચાર ગાડાં સૌ કોઈ એમને “દીપચંદ ભગત’ કહીને બોલાવતા. તેઓ સામે કિનારે પહોંચી ગયાં. એમાં રતિલાલના માતા-પિતા પણ મહારાષ્ટ્રના નાસિક જિલ્લાના યેવલા ગામે નોકરી કરતા હોઈ હતા. બીજા ગાડાંઓ નદી પાર કરવા રવાના થયાં, એમાં એક શ્રી રતિભાઈનો શિક્ષણપ્રારંભ પણ નાસિકમાં જ થયો. ગાડામાં રતિભાઈ, એમની બહેન ચંપા અને બીજાં થોડાં બાળકો માનવજીવનની ભવાટવી જેમ શ્રી રતિભાઈની વિદ્યાર્થી અવસ્થા બેઠાં હતાં. ગાડું નદીની વચ્ચે પહોંચ્યું અને નદીના પૂરનો વેગ પણ એક અર્થમાં ભવાટવી સમી જ બની રહેલી લેખી શકાય એવી વધી ગયો એટલે બળદ એવા તણાવા લાગ્યા કે ગાડું ગાડીવાનના એમના જીવની પરિસ્થિતિ હતી. આ કસોટીસમા શિક્ષણકાળે પણ હાથમાં રહે જ નહિ. ગાડામાં પાણી ભરાઈ ગયાં. સામાન બધો એમના સાધકજીવનમાં ખૂબ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. પલળી ગયો અને બન્ને કિનારે કાગારોળ મચી ગઈ કે હમણાં ગાડું
વિદ્યાભ્યાસની પરિસ્થિતિ વારંવાર બદલાતી હોવાથી જુદા જુદા ક્યાંનું ક્યાં તણાઈ જશે ! સામે કિનારે વલોપાત કરતાં માતાસ્થળે સ્થળાંતર કરવાના કારણે તેઓશ્રીના અભ્યાસમાં સાતત્ય પિતા અને પોતાની સામે સાક્ષાત્ મોત ખડું હતું. પણ ખરે વખતે જળવાઈ શક્યું ન હતું. જીવનસંઘર્ષનો પ્રારંભ એમના અભ્યાસ- એક હોડી મદદે આવી પહોંચી અને બધાં મોતના મુખમાંથી ઊગરી કાળથી થયેલ. વિદ્યાર્થીજીવનના આદ્યાક્ષર તેઓશ્રીએ યેવલામાં ગયાં. ઘૂંટ્યા અને બાળપોથીથી પ્રથમ ધોરણ યેવલામાં પૂરું કર્યું અને શ્રી રતિભાઈના માતુશ્રીના મૃત્યુટાણે, વિયોગને સતત ઘૂંટ્યા કરવાને તે પછી મહારાષ્ટ્રના ખાનદેશ જિલ્લાના ધૂળિયામાં પણ પાછું બદલે તેઓશ્રીના ધર્મપરાયણ પિતાએ પત્નીની પુનિત અને પ્રેમાળ નવેસરથી બાળપોથીમાં જ પ્રવેશવું પડ્યું. આમ જીવનના સ્મૃતિને સતત જાળવી રાખવા બીજા જ દિવસે કાશીવાળા આચાર્યશ્રી સાધનાકાળનો પ્રારંભ આ શિક્ષણથી જ થયો. અને ધૂળિયામાં વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ પાસે જઈ ચતુર્થવ્રતની પ્રતિજ્ઞા લીધી. મરાઠીમાં પહેલું અને બીજું એમ બે ધોરણ પૂરાં કર્યા ત્યાં ફરીને શ્રી રતિભાઈના સાધકજીવન માટેનો આ એક પ્રારંભકાળ લેખી ચલ મુસાફિર બાંધ ગઠરિયાં' જેમ મહારાષ્ટ્ર છોડી ગુજરાતના શકાય, કેમ કે તેઓશ્રીના પિતાશ્રીએ આજીવન બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા
