Book Title: Yogadrushti Sangraha
Author(s): Prashamrativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009512/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgrahaH munizrI prazamarativijayajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA - 11 yogadRSTisaGgraha sampAdaka tapAgacchAdhirAja pUjyAcAryadeva zrImad vijayarAmacandrasUrIndrANAM ziSyANuH prazamarativijaya pravacana prakAzana 488, ravivAra peTha pUnA - 2 granthanAma sampAdaka prakAzaka AvRtti mUlya patra (c) pUnA ahamadAbAda muMbaI mudraNa akSarAMkana 3 3 3 pravacana prakAzana-pUnA : : prathamA : 1. zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA- 11 yogadRSTisaGgraha munizrIprazamarativijayajI : : ru.75-00 10+254 PRAVACHAN PRAKASHAN, 2003 prAptisthAna sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda 380001, phona : 5356692 azokabhAI ghelAbhAI zAha, 201, oesIsa, aMkura skUla sAme, pAlaDI, ahamadAbAda-7 phona: 079-6633085079-31007579 : hindI graMtha kAryAlaya, hIrAbAga, sI. pI. TeMka, muMbaI - 40004, phona : 23826739 Website - www.hindibooks.8m.com Email : manish.modi@bol.net.in rAja prinTarsa, pUnA virati grAphiksa, ahamadAbAda pravacana prakAzana, 488, ravivAra peTha, pUnA- 411002, phona : 020-4453044 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prakAzakIya s = 6 y 206 124 135 yogadRSTisamuccayaH yogabhedadvAtriMzikA yogavivekadvAtriMzikA yogAvatAradvAtriMzikA mitrAdRSTidvAtriMzikA tArAditrayadvAtriMzikA kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA sadRSTidvAtriMzikA ATha dRSTinI sajajhAya pariziSTa-1 padArthasaMkalana pariziSTa-2 zrIyogadRSTisamuccayagAthAvarNAnukramaNikA pariziSTa-3 zrIyogadRSTidvAtriMzikAgAthAvarNAnukraNikA 6 jha che nA cha ApaNAM mahAnuM sadbhAgye ApaNane pU. A. zrIharibhadrasU.ma. ane pU. upAdhyAyazrI yazovijayajI ma. A be mahApuruSonAM zAstro sAMbhaLavA ane vAMcavA maLe che. A be mahApuruSo jo zAsanamAM thayA na hota to ApaNane keTakeTalAM zAstrIya rahasyo samajavA nA maLata tenI kalpanAmAtrathI paNa zAsapremIone gabharAmaNa thaI Ave. baMne mahApuruSoe dareka dizAethI prabhuzAsanane samRddha karyuM che. zrIyogadRSTi saMgraha nAmano prastuta graMtha A baMne mahApuruSoe, ATha yogadaSTinA viSayamAM je zAstro racyAM che tenuM saMpAdana che.. navastakurtaSa: A bahu jANItI vAta che. zrIharibhadrayogadRSTi ane zrIyazoyogadRSTinA graMtha upalabdha che je sau jANe che. e graMtho ekIsAthe hAthamAM hoya tevuM yojakatva, tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcArya deva zrImavijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA vidvAnuM ziSyaratno pravacanakAra baMdhu belaDI pU. munirAjazrI vairAgyarativijayajI ma., pU. munirAjazrI prazamarativijayajIma. e dAkhavyuM che te A graMthanAM avalokanathI samajI zakAze. suvizAlagacchAdhipati, pUjayapAda AcAryabhagavaMta zrImadvijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjanI maMgala preraNAthI, zrInAyagAMva jaina saMghanI beno, zrIdAdara(isTa) jaina saMghanI ArAdhaka benoe zrImahodayasUrigraMthamALAnA bAramAM puSpa tarIke prakAzita thaI rahelAM A pustakamAM lAbha lIdho che. sAthosAtha, pU. gacchAdhipatizrImadanA AzAvartinI pU. viduSIsAdhvIjI zrI phAlganacaMdrAzrIjIma.nI preraNAthI zrIlakSmIvardhaka jaina saMghe paNa A graMthamAM lAbha lIdho che. ame A saunI anumodanA karIe chIe. jJAnadravyamAMthI prakAzita thayelo A graMtha gRhastho yogya viveka jALavIne vAparaze tevI vinaMtI che. pravacanaprakAzana ja 213 243 248 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya yoganI ATha dRSTiono viSaya gahana ane anubhavagamya che. - zraddhAsa to vaudha: A dRSTinuM sarva sAmAnya lakSaNa che. bodha hoya te zraddhAthI anubaddha hoya A eka vAta. zraddhA hoya te satu hoya. satuM hovAnA be artha che, saMskAraAdhAyaka ane AcArapreraka, to bodhano viSaya paNa koI tattva ja hoya. A mULabhUta padArtha che. AjakAla yogadRSTisamuccayanA AdhAre yogadRSTi upara ghaNuMghaNuM lakhAI rahyuM che. zAstraniSTha vivecanA paNa thaI rahI che to khoTI rIte A graMthano saMdarbha levAmAM Avato hoya tevuM paNa banyuM che. yogadaSTinA AdhAre AcAradharmane gauNa mAnIne cAlanArA paNa che. yogadRSTinA AdhAre ja sarvadharmasamabhAvanI vAto karanArA paNa che. yogadaSTinAM nAme tAttvika matabhedane paNa vAdavivAda gaNIne utArI pADanArA paNa che. AtmavikAsanA aneka tabakkAo kramavAra batAvavAmAM AvyA hovAthI A graMthamAM - adhUrA AtmavikAsa para AvI aTakelA AtmAnI sArI chatAM adhUrI hoya tevI vicAraNA paNa rajU thaI che. tene e AtmAnI kakSAgata vicAraNA mAnavAne badale, pU. A. haribhadrasUrima.no samadarzIbhAva gaNavAmAM Ave tyAre kharekhara, akaLAI javAya che. yorcprasaEUR nuM saMpAdana thayuM temAM AvuM ja koI vicArabIja kAma karI gayuM che. yogadRSTino viSayagata padArthabodha samyagurUpa thAya te mATe A graMthamAM traNa zAstronuM saMyojana karavAmAM AvyuM che. 1. pU. A. zrI haribhadrasUrima. kRta yogadRSTisamuccaya svopajJavRtisahita ATha dRSTiomAM je vividhA Ave che temAM bodha saMskAraAdhAyaka na hoya tyAMthI zarUAta thAya che. bodhano viSaya nahivatuM hovAthI Ama bane che athavA to bodhano viSaya niyata thaI jAya to paNa te viSayamAM zraddhAnI saMyojanA thatI nathI mATe bodha, majabUta bhUmikAno banato nathI. have saMskAraAdhAna thAya te pachI AcArapreraktAnI parIkSA thAya che. to AcAradharma Ave tyAra pachI te sAticAra che, pramAdanI asara dharAve che te jovAmAM Ave che. AgaLa have, niraticAra AcAradharma Ave che to bAhya yogathI cheka vRttisaMkSaya sudhImAM AtmA kyAM pahoMcyo che te paNa jovAnuM rahe che. 2. pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajIma. kRta dvAtrizaddhAtrizikA aMtargata 18+1+20+21+22+23+24 ATalI dvAjhizikAo , svapajJavRttisahita. 3. pU. mahopAdhyAyazrI yazovijayajIma. kRta zrI AThadaSTinI sajajhAya ane tenI para pU. A. zrI jJAnavimalasUrijI ma.no Tabo. prathama dRSTimAM pAMca yama hoya che ane bodhanuM teja taddana alpajIvI manAya che, cothI dRSTine paNa prathama guNasthAnake ja mAnavAmAM AvI che chatAM AtmA yama, niyama, Asana, prANAyAma sudhI pahoMce che. avedasaMghapadanI hAjarImAM yoganAM bIjanuM grahaNa thAya che, A badhA viSayone samajavA gItArthadaSTi ane pariNati keLavavI paDe tema che. A traNeya graMthano samAMtara abhyAsa karyA bAda, banI zake to ATalI mahenata thavI joIe. + saMbhUtavAda jevI dArzanika carcAonuM anusaMdhAna dharAvatA mULagraMtho sAthe te mAnyatAnI sarakhAmaNI ane te te khaMDanagraMthanI tarkabaddhatA mATe Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdakalpalatA jevA graMthonI tulanA karavA sAtheno abhyAsa. jIvanabaLa che. + zrIharibhadrayogadRSTimAM je viSayo nathI te viSayonI yojanA zrIyazoyoga dRSTimAM che. to e baMne graMtha vacceno tulanAtmaka abhyAsa. yogadRSTisaMgraha dvArA ApaNo AtamarAma paramapadanA paMthe pragati pAme e ja zubhAbhilASA. + zrI ATha dRSTinI sajhAyano Tabo, je pU. A. zrI jJAnavimalasUrima.nI kRti tarIke prasiddha che tenI padArthayojanA zrIharibhadrayogadRSTi ane zrIyazoyogadaSTi sAthe savAze susaMgata che ke nahIM tenuM adhyayana. pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana sAbaramatI prazamarativijaya kArtaka vada caudaza amAsa vi. saM. 2060 + ATha doSonuM nirasana, ATha guNonI prApti kramasara thAya che to e ATha tabakke je pragatizIla mAnasikatA hoya che tenuM vizleSaNa . + AtmavikAsanI je paddhati A graMthamAM prastuta thaI che tenI tulanA, yogaviMzikA, yogazataka, yogabiMdu, yogazAstra, SoDazAdhikAra, adhyAtmasAra jevA zAstro sAthe karIne saMpUrNa rIte jinazAsananI maryAdAno hoya tevo yogapadArtha spaSTa karI levo. Agamo dvArA paNa je Aje upalabdha nathI thatuM te A yogadRSTigraMtho dvArA maLI zake tema che. yoganI vAto ane yoganI carcA to ghaNA kare che. yoganI aMtaraMga anubhUti bhAgye ja koI karI zake che. A saMpAdanano upayoga AvI anubhUti pAmavA mATe thAya to parama saMtoSa maLe. pUjayapAda, tapAgacchAdhirAja AcArya bhagavaMta zrImadvijayarAmacaMdrasUrIzvajIma., pUjayapAda suvizALagacchAdhipati AcAryabhagavaMta zrImadvijayamahodaya sUrIzvarajI ma., pUjayapAda bahuzruta pitAmunirAjazrI saMvegarativijayajI ma.nA agaNita upakAro vinA AvI pravRtti thaI ja na zake te nizcita che. A saMpAdanamAM ghaNI ghaNI sahAya karanArA, mArA prANapriya pU. baMdhu munirAjazrI vairAgyarativijayajI ma.no sadAvAsI sahavAsa e mAruM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha zrIharibhadrayogadRSTiH Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH yogatantrapratyAsannabhUtasya yogadRSTisamuccayasya vyAkhyA prArabhyate / iha cAdAvevAcAryaH ziSTasamayapratipAlanAya vighnavinAyakopazAntaye prayojanAdipratipAdanArtha cedaM zlokasUtramupanyastavAn natvecchAyogato'yogaM yogigamyaM jinottamam / vIraM vakSye samAsena yogaM tadRSTibhedataH // 1 // iti / yogadRSTisaMgraha sarvasyaiva hi zAstrasya, karmaNo vApi kasyacit / yAvatprayojanaM noktaM, tAvattatkena gRhyate ? // na cApyaviSayasyeha, zakyaM vaktuM prayojanam / kAkadantaparIkSAdestatprayogAprasiddhitaH / / asyedaM phalamityevaM, yoga: sambandha ucyate / taduktyantargatatvena, na pRthakkaizcidiSyate // ityAdi / tatra natvecchAyogato'yogaM yogigamyaM jinottamam vIram ityaneneSTadevatAstavamAha, vakSye samAsena yogaM tadRSTibhedataH ityanena tu prayojanAditrayamiti zlokasUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu natvA praNamya vIram iti yogaH / kathamityAha icchAyogataH iti kriyAvizeSaNamadaH icchAyogena / zAstrayogasAmarthyayogavyavacchedArthametat / iSTavyavacchedazcAyaM tadanadhikAritvena prakaraNArambhe mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityArambhapravRttipradarzanArthaH / eteSAM ca trayANAmapi yogAnAM svarUpamanantarameva vakSyati / kiMviziSTaM vIramityAha jinottamam iti vastuvizeSaNam / iha rAgAdijetRtvAtsarve eva viziSTa zrutadharAdayo jinA ucyante / tadyathA zrutajinAH, avadhijinAH mana:paryAyajJAnajinAH, kevalijinAzca / teSAmuttamaH kevalitvAttIrthakaratvAcca / anena bhagavatastathAbhavyatvAkSiptavarabodhilAbhagarbhArhadvAtsalyopAttAnuttarapuNyasvarUpatIrthaMkaranAmakarmavipAkaphalarUpAM paraMparArthasampAdanI karmakAyAvasthAmAha / ayameva viziSyate ayogam iti / kAyavAGmanaHkarma yogaH, avidyamAnayogo'yogaH tam / anena ca bhagavataH zailezyavasthottarakAlabhAvinIM samastakarmApagamarUpAM tathAbhavyatvaparikSayodbhUtaparamajJAnasukhalakSaNAM kRtakRtyatayA niSThitArthAM paramaphalarUpAM ca tattvakAyAvasthAmiti / ata evAha--yogigamyam iti / yoginAM gamyo yogigamyaH, tam / yogino'tra zrutajinAdayo gRhyante / anenApi bhagavato'yogimithyAdRSTigamyatva tatra ziSTAnAmayaM samayo yaduta "ziSTAH kvacidiSTe vastuni pravartamAnAH santa iSTadevatAnamaskArapUrvakaM pravartante" / ayamapyAcAryoM na hi na ziSTa iti, atastatsamayapratipAlanAya, tathA coktam / ziSTAnAmeSa samayaste sarvatra zubhe kila / pravartante sadaiveSTadevatAstavapUrvakam // ityAdi / tathA zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti iti, uktaM ca zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakAH // iti idaM prakaraNaM tu samyagjJAnahetutvAcchreyobhUtam / ato mA bhUdvighna iti vighnavinAyakopazAntaye / tathA prekSAvatAM pravRttyarthaM prayojanAdipratipAdanArthaM ca / tathA coktam Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha mityarthaH // 2 // icchAyogasvarUpapratipAdanAyAha kartumicchoH zrutArthasya jJAnino'pi pramAdataH / vikalo dharmayogo yaH sa icchAyoga ucyate // 3 // yogadRSTisamuccayaH vyavacchedamAha, etajjijJAsAyA api caramayathApravRttakaraNabhAvitvAdanyadA tadanupapattiriti / vIram iti cAnvarthasajJeyaM, mahAvIryavirAjanAttapaHkarmavidAraNena kaSAyAdizatrujayAtkevala zrIsvayaMgrahaNena vikrAnto vIraH, tam / itthamanena yathAbhUtAnyAsAdhAraNaguNotkIrtanarUpatvAd bhAvastavasya, iSTadevatAstavamAheti / iSTatvaM ca guNato guNaprakarSarUpatvAdbhagavataH, devatAtvaM ca paramagatyavAptyeti / vakSye samAsena yogaM tadRSTibhedataH ityanena tu prayojanAditrayamAha / kathamityacyate-vakSye abhidhAsye, yogaM mitrAdilakSaNaM, samAsena sakSepeNa, vistareNa tu pUrvAcAyairevAyamukto'pyuttarAdhyayanayoganirNayAdiSu, tadRSTibhedataH iti =yogadRSTibhedena / tadatra samAsato yogAbhidhAnaM karturanantaraM prayojanam, paramparAprayojanaM tu nirvANameva, zuddhAzayatastathAsattvahitapravRtterasyAzcAvandhyanirvANabIjatvAditi / abhidheyaM yoga eva / sAdhyasAdhanalakSaNaH sambandha iti kSuNNo'yaM mArgaH / zrotRNAM tvanantaraprayojanaM prakaraNArthaparijJAnaM paramparAprayojanaM tvamISAmapi nirvANameva, prakaraNArthaparijJAnAdaucityenAtraiva pravRtterasyAzcApyavandhyanirvANabIjatvAditi // 1 // evaM sampAditeSTadevatAstava: prayojanAdyabhidhAya prakaraNopakArakaM prAsaGgikamabhidhAtumAha kartumicchoH kasyacinnirvyAjameva tathAvidhakSayopazamabhAvena / ayameva viziSyate / kiviziSTasyAsya cikIrSoH ? zrutArthasya zrutAgamasya, arthazabdasyAgamavacanatvAt, aryata'nena tattvam iti kRtvA / ayamapi kadAcidajJAnyeva bhavati, kSayopazamavaicitryAd, ata Aha jJAnino'pi avagatAnuSTheyatattvArthasyApIti / evaMbhUtasyApi sataH kimityAha-pramAdata:=pramAdena vikathAdinA, vikala: asampUrNaH kAlAdivaikalyamAzritya, dharmayogo= dharmavyApAraH, yaH iti yo'rthaH vandanAdiviSayaH sa icchAyoga ucyate icchApradhAnatvaM cAsya tathA'kAlAdAvapi karaNAditi // 3 // zAstrayogasvarUpAbhidhitsayAha zAstrayogastviha jJeyo yathAzaktyapramAdinaH / zrAddhasya tIvrabodhena vacasA'vikalastathA // 4 // ihaivecchAdiyogAnAM svarUpamabhidhIyate / yoginAmupakArAya vyaktaM yogaprasaGgataH // 2 // ihaiva iti prakrame / kimityAha-icchAdiyogAnAm iti / icchAyogazAstrayogasAmarthyayogAnAm / kimata Aha-svarUpamabhidhIyate iti svalakSaNamucyate / kimarthametadityAha-yoginAmupakArAya iti / yogino'tra kulayoginaH pravRttacakrA gRhyante vakSyamANalakSaNAH, na niSpannayogA vakSyamANalakSaNA eva, teSAmata upakArAbhAvAt, taditareSAmevopakArArtham / upakArazcAto yogahadayAvabodhaH / kathamabhidhIyata ityAha-vyaktaM spaSTaM / na cAprastutamapyetadityAha-yogaprasaGgata iti, mitrAdiyogaprasaGgena prasaGgAkhyatantrayuktyAkSipta zAstrayogastu iti zAstrapradhAno yogaH zAstrayogaH prakramAddharmavyApAra eva / sa tu punaH, iha-yogatantre, jJeyo vijJeyaH / kasya kIdRgityAhayathAzakti zaktyanurUpam, apramAdinaH =vikathAdipramAdarahitasya / ayameva viziSyate-zrAddhasya tathAvidhamohApagamAtsaMpratyayAtmikAdizraddhAvataH, tIvrabodhena paTubodhena hetubhUtena, vacasA Agamena, avikala: akhaNDaH, tathA kAlAdivaikalyAbAdhayA, 'na hyapaTavo'ticAradoSajJA' iti // 4 // sAmarthyayogalakSaNamAha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktyurekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // 5 // yogadRSTisaMgraha paricchedayogAt, tatazca tadA =zravaNakAla eva, siddhipadAptitaH muktipadApteH, ayogikevalitvasyApi zAstrAdeva sadbhAvAvagatiprasaGgAditi // 7 // syAdetat astvevamapi vA no bAdhA, ityatrAha na caitadevaM yattasmAtprAtibhajJAnasaGgataH / sAmarthyayogo'vAcyo'sti sarvajJatvAdisAdhanam // 8 // zAstrasandarzitopAyaH iti sAmAnyena zAstrAbhihitopAyaH, sAmAnyena zAstre tadabhidhAnAt / tadatikrAntagocara iti zAstrAtikAntaviSayaH / kuta ityAha-zaktyudrekAt iti zaktiprAbalyAt / vizeSeNa iti na sAmAnyena zAstrAtikAntagocaraH, sAmAnyena phalaparyavasAnatvAcchAstrasya / sAmarthyAkhyo'yam iti sAmarthyayogAbhidhAno'yaM yogaH, uttama: sarvapradhAnaH, tadbhAvabhAvitvAt, akSepeNa pradhAnaphalakAraNatvAditi // 5 // etatsamarthanAryavAha siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante sarvathaiveha yogibhiH // 6 // siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA=mokSAbhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH samyagdarzanAdayaH / kimityAha-na tattvata:=na tattvabhAvena paramArthataH zAstrAdevAvagamyante / na caivamapi zAstravaiyarthyamityAha-sarvathaiveha yogibhiH iti sarvaireva prakAraiH iha: loke yogibhiH sAdhubhiH anantabhedatvAtteSAmiti // 6 // sarvathA tatparicchede zAstrAdevAbhyupagamyamAne doSamAha na caitadevam anantaroditaM zAstrAdayogikevalitvAvagame'pi siddhyasiddheH / yad yasmAdevaM, tasmAt prAtibhajJAnasaGgato mArgAnusAriprakRSTohAkhyajJAnayuktaH / kimityAha-sAmarthyayoga: sAmarthyapradhAno yogaH sAmarthyayogaH prakramAddharmavyApAra eva kSapakazreNigato gRhyate / ayam avAcyo'sti tadyogino saMvedanasiddheH sarvajJatvAdisAdhanam akSepeNAtaH sarvajJatvasiddhaH / Aha - idamapi prAtibhaM zrutajJAnameva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgaH / na caitatkevalaM, sAmarthyayogakAryatvAdasya / evaM ca siddhayAkhyapadasamprAptihetubhedAstattvataH zAstrAdevAvagamyanta iti / atrocyate naitacchrataM, na kevalaM, na ca jJAnAntaramiti, rAtrindivAruNodayavat / aruNodayo hi na rAtrindivAtirikto, na ca tayoreko'pi vaktuM pAryate / evaM prAtibhamapyetanna tadatiriktaM na ca tayorekamapi vaktuM zakyate / tatkAla eva tathotkRSTakSayopazamavato bhAvAt zrutatvena tattvato'saMvyavahAryatvAnna zrutaM, kSAyopazamikatvAdazeSadravyaparyAyAviSayatvAnna kevalamiti / iSTaM caitattArakanirIkSaNAdijJAnazabdavAcyamaparairapItyadoSaH // 8 // sAmarthyayogabhedAbhidhAnAyAhadvidhAyaM dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsasaJjitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu // 9 // sarvathA tatparicchedAtsAkSAtkAritvayogataH / tatsarvajJatvasaMsiddhestadA siddhipadAptitaH // 7 // sarvathA sarvaiH prakArairakSepaphalasAdhakatvAdibhiH / tatparicchedAt zAstrAdeva siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedaparicchedAt / kimityAha-sAkSAtkAritvayogataH kevaleneva sAkSAtkAritvena yogAtkAraNatvena yogAtkAraNAt, tatsarvajJatvasaMsiddheH zrotRyogisarvajJatvasaMsiddheH, adhikRtahetubhedAnAmanena sarvathA dvidhA dviprakAra: ayaM sAmarthyayogaH / kathamityAha-dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasajJitaH iti / dharmasaMnyAsasajJA saJjAtAsyeti 'tArakAdibhya itac' / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH evaM yogasaMnyAsasaJjJA saJjJA'syeti yogasaMnyAsasaJjitaH / saJjJAA ceha tayA sajJAyata iti kRtvA, sA tatsvarUpameva gRhyate / ka ete dharmAH ke vA yogA ityAha-kSAyopazamikA dharmA:-kSayopazamanivRttAH kSAntyAdayaH, yogAH kAyAdikarma tu yogAH punaH kAyAdivyApArAH kAyotsargakaraNAdayaH // 9 // evameSa dvidhA sAmarthyayoga iti yo yadA bhavati taM tadA'bhidhAtumAhadvitIyApUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIya iti tadvidaH // 10 // dvitIyA'pUrvakaraNa iti / granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArtha dvitIyagrahaNaM, prathame'dhikRtasAmarthyayogA'siddheH / apUrvakaraNaM tvapUrvapariNAma: zubho'nAdAvapi bhave teSu dharmasthAneSu vartamAnasya tathA'saJjAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate / tatra prathame'smin granthibhedaH phalaM, ayaM ca samyagdarzanaphalaH, samyagdarzanaM ca prazamAdiliGga AtmapariNAmaH / yathoktaM "prazamasaMveganirvedAnakampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam" iti / yathAprAdhAnyamayamupanyAso cAruzca pazcAnupUrvRti samayavidaH / dvitIye tvasmistathAvidhakarmasthitestathAvidhasaGkhye yasAgaropamAtikamabhAvini / kimityAha-prathamastAttviko bhavet iti / prathamodharmasanyAsasajJitaH sAmarthyayogaH tAttvika: pAramArthiko bhavet, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH / ato'yamitthampanyAsa iti / atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati, pravRttilakSaNadharmasaMnyAsAyAH pravrajyAyAH jJAnayogapratipattirUpatvAt / ata evAsya bhavavirakta evAdhikAryuktaH, yathoktaM "atha pravrajyAhaH 1-AryadezotpannaH, 2-viziSTajAtikulAnvitaH, 3-kSINaprAyakarmamalaH, 4-tata eva vimalabuddhiH, 5-'durlabhaMmAnuSyaM janmamaraNanimittaM, sampadazcapalAH, viSayA duHkhahetavaH, saMyoge viyogaH, pratikSaNaM maraNaM, dAruNo vipAkaH' ityavagatasaMsAranairguNyaH, 6 yogadRSTisaMgraha tata eva tadviraktaH, 7-pratanukaSAyaH, 8-alpahAsyAdiH, 9-kRtajJaH, 10vinItaH, 11-prAgapi rAjAmAtyapaurajanabahumataH, 12-adrohakArI, 13kalyANAGgaH, 14-zrAddhaH, 15-sthiraH, 16-samupasampannazca iti" / na hyanIdRzo jJAnayogamArAdhayati na cedRzo nArAdhayatIti bhAvanIyam / sarvajJavacanamAgamaH, tatrAyaM nAnirUpitArtha iti / AyojyakaraNAdUrdhvam iti A kevalAbhogenAcintyavIryatayA, yojya tathA tatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNastathAvasthAnabhAve karaNaM kRtirAyojyakaraNaM zailezyavasthAphalametat / ata evAha dvitIya iti tadvidaH yogasaMnyAsasajJitaH sAmarthyayoga iti tadvido'bhidadhati zailezyavasthAyAmasya bhAvAt / sarvamidamAgamikaM vastu, tathA caitatsaMvAdyArSam karaNaM ahApavattaM, apuvvamaNiyaTTimeva bhavvANaM / iyaresiM paDhama ciya, bhaNNai karaNaM ti pariNAmo // jA gaNThI tA paDhama, gaNThi samaicchao bhave bIyaM / aNiyaTTIkaraNaM puNa, saMmattapurakkhaDe jIve // gaNThi tti sudubbheo, kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaNThi vva / jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo // etto vivajjao khalu, bhinne eyammi saMmaNANaM tu / thovaM pi suparisuddhaM, saccAsaMmohaheu tti // saMmattaMmi u laddhe, paliyapuhatteNa sAvao hoi / caramovasamakhayANaM, sAgarasaMkhaMtarA hoti // ityAdi / lezataH paribhAvitArthametat // 10 // yata AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIyaH, atastvayogo yogAnAM yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena sarvasaMnyAsalakSaNaH // 11 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH ata eva zailezyavasyAM yogasaMnyAsAtkAraNAt / ayogo =yogA'bhAvaH / yogAnAM mitrAdInAm / madhya iti gamyate / kimityAha-yogaH para:=pradhAnaH udAhRtaH iti / kathamityAha mokSayojanabhAvena hetunA, yojanAdyoga iti kRtvA / svarUpamasyAha-sarvasaMnyAsalakSaNa: adharmadharmasaMnyAsayorapyatra parizuddhibhAvAditi // 11 // evametatsvarUpamabhidhAya prakRtopayogamAha etattrayamanAzritya vizeSeNaitadudbhavAH / yogadRSTaya ucyanta aSTau sAmAnyatastu tAH // 12 // yogadRSTisaMgraha tadrAtryAdi ca, AdizabdAd divasaparigrahaH, tasmin / sagrahAdizcAsau arbhakAdizceti vigrahaH / prathamAdizabdAdagrahaparigrahaH, dvitIyAdizabdAdanarbhakaparigrahaH / oghadRSTiH sAmAnyadarzanaM bhavAbhinandisattvaviSayA / mithyAdRSTizcetarazca mithyAdRSTItarau, tadAzrayA / kAcAdyupahato mithyAdRSTiH, tadanupahatastvitara ityakSaragamanikA / bhAvArthastu / ekA sameghAyAM rAtrau dRSTiH kiJcinmAtragrAhiNI, aparA tvameghAyAM manAgadhikataragrAhiNIti, AdizabdAddivasagraha iti / tadekA sameghe divase tathA'parA'megha iti, asti cAnayovizeSaH / iyamapi sagrahasya draSTuH, AdizabdAdagrahasya ca, bhavatyanayorapi vizeSaH, citravibhramAdibhedAt / iyamapyarbhakasya draSTuH, AdizabdAdanarbhakasya ca, astyanayorapi bhedo vivekavaikalyAdibhedAt / iyamapi mithyAdRSTeH kAcAdyupahatalocanasya, itarasya tadanupahatalocanasyeti / yathaiSa dRSTibheda ekasminnapi dRzye citropAdhibhedAt, tathA pAralaukike'pi prameye kSayopazamavaicitryatazcitraH pratipattibheda iti / etannibandhano'yaM darzanabheda iti yogAcAryAH / na khalvayaM sthirAdidRSTimatAM bhinnagranthInAM yoginAM, yathAviSayaM nayabhedAvabodhabhAvAditi / pravRttirapyamISAM parArthaM zuddhabodhabhAvena vinivRttAgrahatayA maitryAdipAratantryeNa gambhIrodArAzayatvAt cAricarikasaMjIvanyacarakacAraNanItyetyalaM prasaGgena // 14 // - prakRtaM prastumaH / prakRtA ca mitrAdibhedabhinnA yogadRSTiH, iyaM cetthamaSTadheti nidarzanamAtramadhikRtyAha etattrayam icchAyogAdilakSaNaM, anAzritya anaGgIkRtya, vizeSeNa= asmAdiyamityevaMlakSaNena / kimityAha-etadudbhavAH yogadRSTaya ucyante mitrAdyAH, aSTau sAmAnyatastu tA: dRSTaya iti // 12 // tAzcaitA: mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // tatra mitreva mitrA, tAreva tArA ityAdi / yathArthAnyeva nAmAni yogadRSTInAma / lakSaNaM ca AsAM vakSyamANalakSaNaM, nibodhata zRNutetyarthaH / ihaughadRSTivyavacchedArthaM yogadRSTigrahaNamiti // 13 // tAmabhidhAtumAha tRNagomayakASThAgnikaNadIpaprabhopamA / ratnatArArkacandrAbhA sadRSTedRSTiraSTadhA // 15 // sameghA'megharAtryAdau sagrahAdyarbhakAdivat / oghadRSTiriha jJeyA mithyAdRSTItarAzrayA // 14 // ihaughadRSTiAnAvaraNIyAdikarmakSayopazamavaicitryAccitrA sameghAmeghaM ca ihAdhikRtadRSTibodhaH khalvarthokta eva tRNAgnikaNAdyudAharaNasAdharmyato nirUpyate / sAmAnyena sadRSTeH yogino dRSTiH bodhalakSaNA aSTadhA bhavati / taNAgnikaNopamA mitrAyAM, gomayAgnikaNopamA tArAyAM. kASThAgnikaNopamA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yogadRSTisamuccayaH balAyAM, dIpaprabhopamA dIprAyAm / tathAvidhaprakAzamAtrAdineha sAdharmyam / (yadAha) mitrAyAM bodhastRNAgnikaNasadRzo bhavati, na tattvato'bhISTakAryakSamaH, samyakprayogakAlaM yAvadanavasthAnAdalpavIryatayA paTusmRtibIjasaMskArA''dhAnA'nupapatteH, tatazca vikalaprayogabhAvAdbhAvato vandanAdikAryA'yogAditi / tArAyAM tu bodho gomayAgnikaNasadRzaH / ayamapyevaMkalpa eva, tattvato viziSTasthitivIryavikalatvAt, ato'pi prayogakAle smRtipATavAsiddheH, tadabhAve prayogavaikalyAt, tatastathA tatkAryAbhAvAditi / balAyAmapyeSa kASThAgnikaNakalpo viziSTa ISaduktabodhadvayAt, tadbhavato'tra manAk sthitivIrye, ata: paTuprAyA smRtiriha prayogasamaye tadbhAve cArthaprayoga-mAtraprItyA yatnalezabhAvAditi / dIprAyAM tveSa dIpaprabhAtulyo viziSTatara uktabodhatrayAt, ato'trodane sthitivIrye tatpavyapi prayogasamaye smRtiH evaM bhavato'pyatra dravyaprayogo vandanAdau tathAbhaktito yatnabhedapravRtteriti prathamaguNasthAnakaprakarSa etAvAniti samayavidaH / sthirA tu bhinnagranthereva bhavati tadbodho ratnabhAsamAnastadbhAvo'pratipAtI pravardhamAno nirapAyo nAparaparitApakRtparitoSahetuH prAyeNa praNidhAnAdiyoniriti / kAntAyAM tu tArAbhAsamAna eSaH / ataH sthita eva prakRtyA niraticAramAtrA'nuSThAnaM zuddhopayogAnusAri viziSTA'pramAdasacivaM viniyogapradhAnagambhIrodArA''zayamiti / prabhAyA punararkabhAsamAno bodhaH, sa dhyAnahetureva sarvadA, neha prAyo vikalpA'vasaraH, prazamasAraM sukhamiha / akiJcitkarANyatrAnyazAstrANi, samAdhiniSThamanuSThAnaM, tatsannidhau vairAdinAzaH, parAnugrahakartRtA, aucityayogo vineyeSu, tathA'vandhyA satkriyeti / yogadRSTisaMgraha parAyAM punadRSTau candracandrikAbhAsamAno bodhaH saddhyAnarUpa eva sarvadA, vikalparahitaM manaH, tadabhAvenottamaM sukhaM, ArUDhAvarohaNavannAnuSThAnaM pratikramaNAdi, paropakAritvaM, yathAbhavyatvaM pUrvavadavandhyA kriyeti / evaM sAmAnyena saddaSTeH yogino dRSTiraSTadhA iti aSTaprakArA / / atrAha-granthibhede sadRSTitvaM sa ca dIrghottarakAlamiti kathaM saddRSTedRSTiraSTadheti ? ucyte| avandhyasadRSTihetutvena mitrAdidRSTinAmapi satItvAditi varSolakaniSpattAvikSurasakakkabaguDakalpAH khalvetAH khaNDazarkarAmatsyaNDIvarSolakasamAzcetarA ityAcAryAH / ikSvAdInAmeva tathAbhavanAditi rucyAdigocarA evaitAH eteSAmeva saMvegamAdhuryopapatteH / ikSukalpatvAditi nalAdikalpAstvabhavyAH saMvegamAdhuryazUnyatvAt / anena sarvathA'pariNAmikSaNikAtmavAde dRSTibhedAbhAvamAha, tattathAbhavanA'nupapatteriti // 15 // iyaM ca sakalayogidarzanasAdhAraNeti yathAvidhAnAM yathA bhavati tathAvidhAnAM tathA'bhidhAtumAha yamAdiyogayuktAnAM khedAdiparihArataH / adveSAdiguNasthAnaM krameNaiSA satAM matA // 16 // yamAdiyogayuktAnAmiti / iha yamAdayo yogAGgatvAdyogA ucyante / yathoktaM yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / (khedAdiparihArataH) tadevaM yamAdiyogapratyanIkAzayaparihAreNa / ete'pi cASTAveva / tathA coktam, khedodvegkssepotthaanbhraantynymudrugaasnggaiH| yuktAni hi cittAni prabandhato varjayenmatimAn // tadetatparihAreNApi krameNaiSASTadheti / evamadveSAdiguNasthAnamiti yata etAnyapyaSTAveva / yathoktam / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH adveSo jijJAsA zuzrUSA zravaNabodhamImAMsAH / parizuddhA pratipattiH pravRttiraSTAtmikA tattve // evaM krameNaiSA=saddRSTiH satAM munInAM bhagavatpataJjali bhadanta bhAskarabandhubhagavaddattAdInAM yoginAmityarthaH / matA = iSTA / etatsAkalyaM ca pratidRSTi darzayiSyAmaH // 16 // sAmprataM dRSTizabdArthAbhidhAnAyAha sacchraddhAsaGgato bodho dRSTirityabhidhIyate / asatpravRttivyAghAtAtsatpravRttipadAvahaH // 17 // 13 sacchraddhAsaGgato bodhaH ityanenAsacchraddhAvyavacchedamAha / asacchraddhA ceha zAstrabAhyA svAbhiprAyatastathAvidhAsadUhAtmikA gRhyate, tadvaikalyAt sacchraddhAsaGgataH iti / evaMbhUto bodho = avagamaH / kimityAha - dRSTirityabhidhIyate darzanaM dRSTiriti kRtvA niSpratyapAyatayA / phalata etAmevAha-asatpravRttivyAghAtAt iti tathA zrAddhatayA zAstraviruddhapravRttivyAghAtena / kimityAhasatpravRttipadAvahaH iti / zAstrA'viruddhapravRttipadAvaho'vedyasaMvedyaparityAgena vedyasaMvedyapadaprApaka ityarthaH / vedyasaMvedyapadarUpatve'pi sthirAdidRSTInAM sAmAnyalakSaNatvAdasyaivamapyadoSa iti / athavA satpravRttipadaM paramArthataH zailezIpadamiti tadAvahatvena na kazciddoSa iti // 17 // eSa ca paristhUrabhedAdaSTadhA, anyathA bahubhedetyabhidhAtumAha iyaM cAvaraNApAyabhedAdaSTavidhA smRtA / sAmAnyena vizeSAstu bhUyAMsaH sUkSmabhedataH // 18 // iyam=anantataroditalakSaNA dRSTi: / AvaraNApAyabhedAd=AvaraNApagamabhedena paristhUranItyA / aSTavidhA smRtA pUrvAcAryai: sAmAnyena= sUkSmekSikAmanAdRtya / vizeSAstu bhedAH punaH saddRSTerbhUyAMso=atibahavaH sUkSma 14 yogadRSTisaMgraha bhedato anantabhedatvAddarzanAdInAM mithaH SaTsthAnapatitatvAbhidhAnAditi // 18 // iha ca dRSTisamuccaye pratipAtayutAzcAdyAzcatastro nottarAstathA / sApAyA api caitAstatpratipAtena netarAH // 19 // pratipAtayutA=bhraMzopetAH / AdyAzcatastro dRSTayo mitrAdirUpAH / etA api ca pratipAtayutA api tathAkarmavaicitryAt, na tu pratipAtayutA eva tAbhyastaduttarabhAvAditi / notarAstathA =na sthirAdyAstena prakAreNa pratipAtayutAH / yata evaM sApAyA api durgatihetutvena, etAstA = etA eva / kathamityAha pratipAtena = bhraMzena, netarA=na sthirAdyAH sApAyA iti Aha kathaM zreNikAdInAmetadapratipAtAdapAya: ? ucyate etadabhAvopAttakarmasAmarthyena / ata evoktaM pratipAtena tu sambhavamAtramadhikRtya sApAyA api / tathApi prAyovRttiviSayatvAtsUtrasyaivamupanyAsaH / athavA saddRSTyaghAte satyapyapAyo'pyanapAya eva vajratandulavatpAkena tadA''zayasya kAyaduHkhabhAve'pi vikriyA'nupapatterityevamupanyAsaH / yogAcAryA evAtra pramANamiti / ataH pratipAtena netarA iti sthitam // 19 // ihApi - prayANabhaGgAbhAvena nizi svApasamaH punaH / vighAto divyabhavatazcaraNasyopajAyate // 20 // prayANabhaGgAbhAvena iti kAnyakubjAdigamane'navarataprayANakagamanenApi / nizi=rAtrau / svApasamaH punaH = svApatulyastu / kimityAha-vighAtaH = pratibandhaH, divyabhavataH = devajanmanaH sakAzAt, caraNasya = cAritrasya, upajAyate tathAvidhaudayikabhAvayogena, tadabhAve tu punastatraiva pravRttiH, svApavigame'navarataprayANe ca pravRttakAnyakubjagantRgamanapravRttivat // 20 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH idAnIM pratidRSTi sAkalyenAGgayojanAmupadarzayannAha mitrAyAM darzanaM mandaM yama icchAdikastathA / akhedo devakAryAdAvadveSazcA'paratra tu // 21 // 15 mitrAyAM dRSTau / darzanaM mandaM = svalpo bodhaH, tRNAgnikaNoddyotena sadRzaH / yama=ahiMsAdilakSaNaH, icchAdikastathA, yathoktam "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryaparigrahA yamAH " / ete ca icchApravRttisthairyasiddhibhedA iti vakSyati / akhedo devakAryAdau, AdizabdAd gurukAryAdiparigrahaH / tathAtathopanata etasmiMstathAparitoSAnna khedo'tra, api tu pravRttireva, zirogurutvAdidoSabhAve'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat / adveSazca = amatsarazca / aparatra tu= kAryAdau tathA tattvaveditayA mAtsaryavIryabIjabhAve'pi tadbhAvAGkurAnudayAttattvAnuSThAnamadhikRtya karmaNyasyAzayaH / ato'syAparatra na cintA tadbhAve'pi karuNAM bIjasyaiveSatsphuraNamiti // 21 // asyAM dRSTau vyavasthito yogI yatsAdhayati tadabhidhitsayAha karoti yogabIjAnAmupAdAnamiha sthitaH / avandhyamokSa hetUnAmiti yogavido viduH // 22 // karoti tattvakaraNena / yogabIjAnAM vakSyamANalakSaNAnAm / upAdAnaM= grahaNam / iha sthito mitrAyAM dRSTau maitro yogItyarthaH / kiMviziSTAnAM yogabIjAnAmityAha-avandhyamokSahetUnAm iti, na hi yogabIjaM na yogaphalaM nAma, yogazca mokSaphala iti / iti yogavido viziSTA eva yogAcAryAH, viduriti jAnate // 22 // sAmprataM yogabIjAnyupanyasyannAha 16 yogadRSTisaMgraha jineSu kuzalaM cittaM tannamaskAra eva ca / praNAmAdi ca saMzuddhaM yogabIjamanuttamam // 23 // jineSu =bhagavadarhatsu / kuzalaM cittaM = dveSAdyabhAvena prItyAdimat, anena manoyogavRttimAha / tannamaskAra eva ca = jinanamaskAra eva ca tathAmanoyogaprerita iti, anena tu vAgyogavRttim / praNAmAdi ca paJcAGgAdilakSaNam, AdizabdAnmaNDalAdigrahaH, saMzuddham ityasaMzuddhavyavacchedArthametat, tasya sAmAnyena yathApravRttikaraNabhedatvAttasya ca yogabIjatvAnupapatteH / etatsarvameva sAmastyapratyekabhAvAbhyAM yogabIjaM mokSayojakA'nuSThAnakAraNam / anuttamam iti sarvapradhAnaM viSayaprAdhAnyAditi // 23 // yadaitadbhavati tatsamayamabhidhAtumAha carame pudgalAvarte tathAbhavyatvapAkataH / saMzuddhametanniyamAdanyadA'pIti tadvidaH // 24 // carame pudgalAvarte iti / pudgalAnAmAvartAstathAtathA tattadgrahaNasantyAgAbhyAmiti pudgalAvartA: "ete hyanAdau saMsAre tathAbhavyatvAkSiptAH kasyacitkiyanto'pi " iti vacanaprAmANyAccaramapade caramAvartAbhidhAnAt / atrApi kAraNamAha tathA bhavyatvapAkataH iti tathAbhavyatvapAkena tatastasmAnmithyAtvakaTukatvanivRttyA manAk mAdhuryasiddheH saMzuddhametat=jineSu kuzalAdicittam / niyamAt = niyamena tathAbhavyatvapAkabhAvena karmaNAM tathA, anyadA saMzuddhavadasaMzuddhA'nupapatteH / ata evAha - nAnyadApi nAnyasminnapi kAle prAk pazcAcca kliSTAzayavizuddhatarAzayayogAt / iti tadvidaH=ityevaM yogavido'bhidadhati // 24 // evamasya samayamabhidhAyaitadabhidhitsayA tvAha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha yogadRSTisamuccayaH upAdeyadhiyA'tyantaM saJjAviSkambhaNAnvitam / phalAbhisandhirahitaM saMzuddhaM hyetadIdRzam // 25 // upAdeyadhiyA upAdeyabuddhyA, atyantaM sarvAnyApohena tathAparipAkAtsamyagjJAnapUrvarUpatvena / saJjAviSkambhaNA'nvitam=kSayopazamavaicitryAdAhArAdisaJodayA'bhAvayuktam / sajJA AhArAdibhedena daza / tathA cArSam / "kaivihA NaM bhante / sannA pannattA ? / goyamA ! dasavihA / AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA, kohasannA, mANasannA, mAyAsannA, lobhasannA, ohasannA, logasannA" iti / / etatsamprayuktA''zayAnuSThAnaM sundaramapyabhyudayAya, na niHzreyasA'vAptaye parizuddhyabhAvAd, bhavabhoganiHspRhAzayaprabhavametaditi yoginaH / phalAbhisandhirahitaM bhavAntargataphalA'bhisandhyabhAvena / Aha asambhavyeva saJjJAviSkambhaNe pUrvoditaphalA'bhisandhiH ? | satyametat tadbhavAntargataphalamadhikRtya, iha tu tadanyabhavAntargatamapi sAmAnikAdilakSaNaphalamadhikRtya gRhyate, tadabhisandherasundaratvAttadupAttasyAsya svataH pratibandhasAratvataH / etadrahitaM cedamapavargasAdhanaM, svapratibandhasAraM tu tatsthAnasthitikAri eva tathAsvabhAvatvAt, gautamabhagavadbahumAnavat, evambhUtasyaiva yoganiSpAdakatvAt / na hyazAlibIjAtkAlenA'pi zAlyaGkaraH / etattvabhinnagrantherapi tadaivaM bhavati caramayathApravRttikaraNasAmarthyena tathAvidhakSayopazamasAratvAdapramattayateH sarAgasyaiva vItarAgabhAvakalpam / yathAhuryogAcAryAH / ___ "yogabIjacittaM bhavasamudranimagnasyeSadunmajjanAbhogaH, tatsaktyatizayazaithilyakArI, prakRteH prathamavipriyekSA, tadAkUtakAriNI mujjAsamAgamopAyanaM cetastaducitacintAsamAvezakRd granthiparvataparamavajraM niyamAttadbhedakAri bhavacArakapalAyanakAlaghaNTA tadapasArakAriNI samAsena ityAdi" / ___ ataH saMzuddhaM hyetadIdRzam etaditi jinakuzalacittAdi / etacca tathAvidhakAlAdibhAvena tattatsvabhAvatayA phalapAkA''rambhasadRzamiti // 25 // na cedameva kevalaM yogabIjamiti tadantarAbhidhitsayAha AcAryAdiSvapi hyetadvizuddhaM bhAvayogiSu / vaiyAvRttyaM ca vidhivacchuddhAzayavizeSataH // 26 // AcAryAdiSvapi AcAryopAdhyAyatapasvyAdiSvapi, etadeva kuzalacittAdi, vizuddhaM-saMzuddhamevetyarthaH / kiMviziSTeSu ? Aha-bhAvayogiSu na dravyAcAryAdiSvadharmajalakSaNeSu, kUTarUpe khalvakUTabuddherapyasundaratvAt / naitadeva kevalaM yogabIjam, kiM tarhi ? vaiyAvRttyaM ca vyAvRttabhAvalakSaNamAhArAdinA, vidhivat =sUtroktavidhiyuktaM puruSAdyapekSayetyarthaH / yadAha purisaMtassuvayAraM, uvayAraM cappaNo ya NAUNaM / kujjA veyAvaDiyaM, ANaM kAUM nirAsaMso // ityAdi / ata evAha-zuddhAzayavizeSataH zuddhacittaprabandhavizeSeNa ayaM ca tathAvidhakAlAdibhAvenetyuktaprAyam / bIjAntaramAha bhavodvegazca sahajo dravyA'bhigrahapAlanam / tathA siddhAntamAzritya vidhinA lekhanAdi ca // 27 // bhavodvegazca saMsArodvegazca janmAdirUpatayA bhavatyasya, sahajo neSTaviyogAdinimittaH, tasyA''rtadhyAnarUpatvAt / uktaM ca "pratyutpannAtta duHkhAnnirvedo dveSa IdRzaH / na vairAgyamityAdi" yogabIjamiti vartate / tathA dravyA'bhigrahapAlanam auSadhAdisamAdAnamadhikRtya bhAvAbhigrahasya viziSTakSayopazamabhAvarUpasyA'bhinnagrantherasambhavAd dravyA'bhigrahagrahaNam / tathA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH siddhAntamAzritya ArSaM na tu kAmAdizAstrANi / kimityAha-vidhinA= nyAyAttadhanasatprayogAdilakSaNena / kimityAha-lekhanA''di ca yogabIjamanuttamamiti // 27 // AdizabdArthamAhalekhanA pUjanA dAnaM zravaNaM vAcanodgrahaH / prakAzanA'tha svAdhyAyazcintanA bhAvaneti ca // 28 // yogadRSTisaMgraha sambandhayogyatAlakSaNe, kSINe sati na stoke kintu prabhUte pudgalaparA''vartAkSepake, jAyate prAdurbhavati, nRNAM puMsAm / prAya ete'dhikAriNa iti nRgrahaNaM, anyathA cAturgatikametat / prabhUta eva kSINe nAlpa ityAha karotyavyaktacaitanyaH hitA'hitavivekazUnyo bAlaH, na mahatkAryaM arthAnuSThAnAdi, yatkvacit, kiM tu vyaktacaitanya eva karoti // 30 // yadA'sya kSayo'bhimataH tadopadarzayannAha carame pudgalAvarte kSayazcAsyopapadyate / jIvAnAM lakSaNaM tatra yata etadudAhRtam // 31 // carame pudgalAvarte yathoditalakSaNe kSayazcAsyopapadyate bhAvamalasya, jIvAnAM lakSaNaM tatra carame pudgalAvarte, yata etadudAhRtaM vakSyamANamiti // 31 // yadudAhRtaM tadabhidhAtumAha lekhanA satpustakeSu, pUjanA puSpavastrAdibhiH dAnaM pustakAdeH, zravaNaM vyAkhyAnasya, vAcanA svayamevAsya, udgrahaH vidhigrahaNamasyaiva, prakAzanA gRhItasya bhavyeSu, atha svAdhyAyo vAcanAdiH asyaiva, cintanA granthArthataH asyaiva, bhAvaneti ca etadgocaraiva yogabIjamiti yogaH // 28 // tathA bIjazrutau ca saMvegAtpratipattiH sthirAzayA / tadupAdeyabhAvazca parizuddho mahodayaH // 29 // duHkhiteSu dayA'tyantamadveSo guNavatsu ca / aucityAtsevanaM caiva sarvatraivA'vizeSataH // 32 // bIjazrutau ca yathoktagocarAyAm, saMvegAt zraddhAvizeSAt pratipattiH evametat ityevaMrUpA, sthirAzayA tathAvidhacittaprabandhavisrotasikAbhAvena / tadupAdeyabhAvazca-bIjazrutyupAdeyabhAvazca, parizuddhaH phalotsukyAbhAvena, mahodayaH ata evA'nuSaGgikA'bhyudayato niHzreyasasAdhanAditi // 29 // evametadyogabIjopAdAnaM yathA jAyate tathA'bhidhAtumAha duHkhiteSu zarIrAdinA duHkhena dayA'tyantaM sAnuzayatvamityarthaH / aucityAtsevanaM caiva zAstrAnusAreNa, sarvatraiva dInAdau, avizeSataH sAmAnyena // 32 // yatazcaivamataH etadbhAvamale kSINe prabhUte jAyate nRNAm / karotyavyaktacaitanyo mahat kAryaM na yatkvacit // 30 // etad=antaroditaM yogabIjopAdAnaM, bhAvamale=tattatpudgalA''di evaMvidhasya jIvasya bhadramUrtermahAtmanaH / zubho nimittasaMyogo jAyate'vaJcakodayAt // 33 // evaMvidhasya jIvasya anantaroditalakSaNayogino, bhadramUrteH priya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH darzanasya, mahAtmanaH sadvIryayogena / kimityAha - zubhaH = prazasta / ka ityAhanimittasaMyogaH=sadyogAdisaMyogaH, sadyogAdInAmeva niHzreyasasAdhananimittatvAt / jAyate kuta ityAha- avaJcakodayAt vakSyamANasamAdhivizeSodayAdityarthaH // 33 // avaJcakodayAd ityuktamH ata etatsvarUpapratipipAdayiSayAha yogakriyAphalAkhyaM yacchUyate'vaJcakatrayam / sAdhUnAzritya paramamiSulakSyakriyopamam // 34 // 21 yogakriyAphalAkhyaM yasmAcchUyate'vaJcakatrayamAgame "yogAvaJcakaH kriyAvaJcakaH phalAvaJcaka" iti vacanAt / avyaktasamAdhirevaiSa tadadhikAre pAThAt, citrakSayopazamatastathAvidha AzayavizeSa iti / etacca sAdhUnAzritya sAdhavo=munayaH, paramam avaJcakatrayam / svarUpatastvetad, iSulakSyakriyopamaM zarasya lakSyakriyA tatpradhAnatayA tadavisaMvAdinyeva, anyathA lakSyakriyAtvA'yogAt evaM sAdhUnAzritya yogAvaJcakastadyogA'visaMvAdI / evaM tadbandanAdikriyA tatphalaM cA''zrityaiSa evameva dravyata iti // 34 // etadapi yannimittaM tadabhidhAtumAha etacca satpraNAmA''dinimittaM samaye sthitam / asya hetuzca paramastathAbhAvamalA'lpatA // 35 // etacca=avaJcakatrayaM, satpraNAmAdinimittaM = sAdhuvandanAdinimittamityarthaH / samaye sthitaM = siddhAnte pratiSThitam / asya = satpraNAmA''deH, hetuzca paramaH / ka ityAha tathAbhAvamalA'lpatA= karmasambandhayogyatA'lpatA ratnA''dimalA'pagame jyotsnAdipravRttivaditi yogAcAryAH // 35 // prakRtavastvapodbalanAya vyatirekasAramAha 22 yogadRSTisaMgraha nAsmin ghane yataH satsu tatpratItirmahodayA / kiM samyag rUpamAdatte kadAcinmandalocanaH // 36 // nAsmin=bhAvamale, ghane prabale, yataH satsu = sAdhuSu, tatpratIti:= satpratItirbhavati / kiMviziSTetyAha-mahodayA abhyudayA''disAdhakatvena / prativastUpamayA'mumevArthamAha- kiM samyag rUpamAdatte lakSaNavyaJjanAdikAtsrtsnyena, kadAcinanmandalocanaH indriyadoSAnnAdatta evetyarthaH // 36 // adhunA'nvayasAramadhikRtavastusamarthanAyevAha alpavyAdhiryathA loke tadvikArairna bAdhyate / ceSTate ceSTasiddhyarthaM vR( dhR ) ttyaivAyaM tathA hite // 37 // alpavyAdhi=kSINaprAyarogaH / yathA loke kazcittadvikArai: = kaNDvAdibhiH, na bAdhyate = vyAdheralpatvena na bAdhyate / kiM cetyAha-ceSTate ca rAjasevAdau, iSTasiddhyarthaM = kuTumbAdipAlanAya / eSa dRSTAnto'yamarthopanaya ityAhavR ( dhR ) ttyaiva dharmayonirUpayA / etacca "vRttiH ( dhRtiH) zraddhA sukhA vividiSA vijJaptiriti dharmayonayaH" iti vacanAt tadanayA hetubhUtayA ayaM = yogI tathA=alpavyAdhipuruSavatsthUrA'kAryavRttinirodhena, hite = hitaviSaye dAnAdau ceSTata iti // 37 // etadanantaroditamakhilameva yadopajAyate tadabhidhAtumAha yathApravRttakaraNe carame'lpamalatvataH / Asannagranthibhedasya samastaM jAyate hyadaH // 38 // yathApravRttakaraNe prAgvyAvarNitasvarUpe / carame = paryantavartini / alpamalatvataH kAraNAt / Asannagranthibhedasya sataH, samastam anantaroditaM, jAyate hyada= etaditi // 38 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yogadRSTisaMgraha yogadRSTisamuccayaH athavA caramaM yathApravRttamidamapUrvamevetyAha apUrvA''sannabhAvena vyabhicAraviyogataH / tattvato'pUrvamevedamiti yogavido viduH // 39 // ''nuguNyamiti // 41 // asyAM dRSTau yadanyad guNajAtaM bhavati tadAha bhavatyasyAM tathA'cchinnA prItiryogakathAsvalam / zuddhayogeSu niyamAd bahumAnazca yogiSu // 42 // apUrvA'sannabhAvena hetunA / tathA vyabhicAraviyogataH kAraNAt / tattvata:=paramArthena, apUrvamevedaM caramaM yathApravRttam, iti yogavido viduH evaM yogavido jAnata iti bhAvaH // 39 // iheva guNasthAnayojanamAha bhavatyasyAM dRSTau tathA tena prakAreNa / acchinnA bhAvapratibandhasAratayA / prItiryogakathAsvalam atyarthaM tathA zuddhayogeSu akalkapradhAneSu, niyamAd niyamena, bahumAnazca yogiSu bhavati // 42 // na kevalamayam / kiJca prathamaM yad guNasthAnaM sAmAnyenopavarNitam / asyAM tu tadavasthAyAM mukhyamanvarthayogataH // 40 // prathamam AdyaM, yad guNasthAnaM mithyAdRSTyAkhyaM, sAmAnyenopavarNitam Agame "micchaddiThI sAsAyaNAi" iti vacanAt // asyAM tu tadavasthAyAm ityasyAmeva, mukhya nirupacaritam / kuta ityAha-anvarthayogataH evaMguNabhAvena guNasthAnopapatteriti / // 40 // uktA mitrA adhunA tArocyate tadantrAha yathAzaktyupacArazca yogavRddhiphalapradaH / yoginAM niyamAdeva tadanugrahadhIyutaH // 43 // yathAzakti zaktyaucityena / kimityAha-upacAraca grAsAdisampAdanena yathoktayogiSviti prakramaH / sa eva viziSyate-yogavRddhiphalapradaH= tatsamyakpariNAmena, yoginAM niyamAdeva nAnyathA tadvighAtaheturiti / tadanugrahadhIyutaH=upacArasampAdakAnugrahabuddhiyukta ityarthaH // 43 // ayameva viziSyate tArAyAM tu manAk spaSTaM niyamazca tathAvidhaH / anudvego hitA'rambhe jijJAsA tattvagocarA // 41 // lAbhAntaraphalazcA'sya zraddhAyukto hitodayaH / kSudropadravahAnizca ziSTasaMmatatA tathA // 44 // tArAyAM punadRSTau / kimityAha-manAkspaSTaM darzanamiti, ataH niyamazca tathAvidhaH zaucAdiricchAdirUpa eva "zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti vacanAt / tadatra dvitIyayogAtpratipattirapi, mitrAyAM tvetadabhAva eva tathAvidhakSayopazamAbhAvAt / tathA anudvego hitArambhe pAralaukike'khedasahitaH, ata eva tatsiddhiH / tathA jijJAsA tattvagocarA adveSata eva tatpratipattyA lAbhAntaraphalazcAsya upacArakartuH, zuddhopacArapuNyAttathAvipAkabhAvAt / ata eva zraddhAyukta upacAra iti prakramaH / hitodayaH pUrvavat / kSudropadravahAnizca bhavati / ata eva vyAdhyAdinAzaH ziSTasaMmatatA tathA / ata evA'syA'tisundaro bahumAnaH // 44 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH tathA yogadRSTisaMgraha nA'smAkaM mahatI prajJA sumahAn zAstravistaraH / ziSTAH pramANamiha tadityasyAM manyate sadA // 48 // bhayaM nAtIva bhavajaM kRtyahAnirna cocite / tathA'nAbhogato'pyuccairna cApyanucitakriyA // 45 // bhayaM nAtIva bhavajaM tathA'zubhA'pravRtteH / kRtyahAnirna cocite sarvasminneva dharmAdarAt / tathA'nAbhogato'pyuccaiH atyarthaM, na cA'pyanucitakriyA sarvatraiva // 45 // nA'smAkaM mahatI prajJA-saMvAdinI, svaprajJAvikalpite visaMvAdadarzanAt / tathA sumahAn zAstravistaraH tattatpravRttihetutvAt / evaM ziSTAH= sAdhujanasaMmatAH, pramANamiha vyatikare, tasmAdityevamasyA dRSTI, manyate sadA yattairAcaritaM tadeva yathAzakti sAmAnyena kartuM yujyata ityarthaH // 48 // uktA tArA / adhunA balocyate / tadatrAha sukhAsanasamAyuktaM balAyAM darzanaM dRDham / parA ca tattvazuzrUSA na kSepo yogagocaraH // 49 // sukhAsanasamAyuktamiti sthirasukhAsanavat / balAyAM dRSTau darzanaM prAguktaM, dRDhaM kASThAgnikaNopamamiti kRtvA / parA ca tattvazuzrUSA jijJAsAsambhaveti / na kSepo yogagocaraH tadanudvegaja iti kRtvA // 49 // amumevArthamAha kRtye'dhike'dhikagate jijJAsA lAlasAnvitA / tulye nije tu vikale santrAso dveSavarjitaH // 46 // kRtye dhyAnAdau / adhike svabhUmikApekSayA / adhikagate= AcAryAdivartini / jijJAsA'sya kathametadevamiti lAlasAnvitA= abhilASAtirekayuktA / tulye kRtye vandanAdau, nije tu AtmIya eva, vikale kAyotsargakaraNAdinA, santrAso bhavatyAtmani hA ! virAdhako'hamiti, dveSavarjito adhike'dhikRtadRSTisAmarthyAditi // 46 // duHkharUpo bhavaH sarva ucchedo'sya kutaH katham ? / citrA satAM pravRttizca sA'zeSA jJAyate katham ? // 47 // nAsyAM satyAmasattRSNA prakRtyaiva pravartate / tadabhAvAcca sarvatra sthitameva sukhAsanam // 50 // nAsyAm adhikRtadRSTau, satyAmasattRSNA sthitinibandhanAtiriktagocarA, prakRtyaiva svabhAvenaiva, na pravartate, viziSTazuddhiyogAt / tadabhAvAcca = asattRSNA'bhAvAcca, sarvatra vyAptyA, sthitameva sukhAsanaM tathAparibhramaNAbhAvena // 50 // etadevAha duHkharUpo bhavaH sarvo janmajarAdirUpatvAt / ucchedo'sya bhavasya, kuto hetoH kSAntyAdeH / kathaM kena prakAreNa / citrA satAM munInAM, pravRttiH= caityakarmAdinA prakAreNa, sA'zeSA jJAyate kathaM tadanyA'pohataH // 47 // yata: Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH atvarApUrvakaM sarvaM gamanaM kRtyameva vA / praNidhAnasamAyuktamapAyaparihArataH // 51 // atvarApUrvakam=anAkulamityarthaH / sarvaM sAmAnyena / kiM tadityAhagamanaM devakulAdau, kRtyameva vA vandanAdi, praNidhAnasamAyuktaM=mana:praNidhAnapuraHsaraM, apAyaparihArataH = dRSTyAdyapAyaparihAreNa // 51 // uktaM darzanam, asyaiva zuzrUSAmAha kAntakAntAsametasya divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathA'syAM tattvagocarA // 52 // 27 kAntakAntAsametasya= kamanIyapriyatamAyuktasya, divyageyazrutau yathA=kinnarAdigeyazrutAvityarthaH / yUno = vayaH sthasya, bhavati zuzrUSA = zrotumicchA tadgocaraiva, tathA'syAM dRSTau vyavasthitasya sataH, tattvagocarA = tattvaviSayaiva zuzrUSA bhavati // 52 // iyaM caivambhUtetyAha bodhAmbha: strotasazcaiSA sirAtulyA satAM matA / abhAve'syAH zrutaM vyarthamasirAvanikUpavat // 53 // bodhAmbhaHsrotaso=bodhodakapravAhasya, caiSA zuzrUSA, sirAtulyA= avandhyA'kSayatadbIjakalpatayA, satAM matA=munInAmiSTA / abhAve'syAH= zuzrUSAyAH / kimityAha zrutaM vyarthaM zramaphalam / kiMvadityAha-asirAvanikUpavat asirAvanau pRthivyAM kUpakhananaM, atatkhananamevA'tatphalatvAditi // 53 // ihaiva vyatirekamAha 28 yogadRSTisaMgraha zrutA'bhAve'pi bhAve'syAH zubhabhAvapravRttita: / phalaM karmakSayAkhyaM syAtparabodhanibandhanam // 54 // zrutAbhAve'pi=zravaNAbhAve'pi, bhAve'syAH = zuzrUSAyAH, kimityAhazubhabhAvapravRttita:-tadbhAvasyaiva zubhatvAt phalaM karmakSayAkhyaM syAt vacanaprAmANyena / etacca parabodhanibandhanaM= pradhAnabodhakAraNaM vacanaprAmANyAdeva // 54 // yoge'kSepaguNamAha zubhayogasamArambhe na kSepo'syAM kadAcana / upAyakauzalaM cApi cAru tadviSayaM bhavet // 55 // zubhayogasamArambhe tathAvidhadhyAnAdau na kSepo'syAm=adhikRtadRSTau satyAM, kadAcana bhavati / upAyakauzalaM cApi tathAvidhadezA'dhyAsanAdi, cAru = zobhanaM tadviSayaM zubhayogasamArambhaviSayaM bhavediti // 55 // tathA'syAmeva dRSTAvabhyuccayamAha pariSkAragataH prAyo vighAto'pi na vidyate / avighAtazca sAvadyaparihArAnmahodayaH // 56 // pariSkAragataH=upakaraNagata ityarthaH / prAyo = bAhulyena / vighAto'pi = icchApratibandho, na vidyate asyAM satyAmiti / avighAtazca kimbhUto bhavatItyAha-sAvadyaparihArAt=pratiSiddhaparihAreNa, mahodaya: = abhyudayaniHzreyasaheturityarthaH // 56 // uktA balA / sAmprataM dIprAmAha prANAyAmavatI dIprA na yogotthAnavatyalam / tattvazravaNasaMyuktA sUkSmabodhavivarjitA // 57 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 yogadRSTisamuccayaH prANAyAmavatI caturthAGgabhAvataH bhAvarecakAdibhAvAt / dIprA=caturthI dRSTiH / na yogotthAnavatI tathAvidhaprazAntavAhitAlAbhena / alam atyartham / tattvazravaNasaMyuktA zuzrUSAphalabhAvena / sUkSmabodhavivarjitA=nipuNabodharahitetyarthaH / / 57 // bhAvarecakAdiguNamAhaprANebhyo'pi gururdharmaH satyAmasyAmasaMzayam / prANAMstyajati dharmArthaM na dharma prANasaGkaTe // 58 // prANebhyo'pi indriyAdibhyo, gururdhamo=mahattara ityarthaH / satyAmasyAm adhikRtadRSTau dIprAyAm, asaMzayam / etatkuta ityAha-prANAMstyajati dharmArthaM tathotsargapravRttyA, na dharmaM prANasaGkaTe tyajati tathotsargapravRttyaiva // 58 // atra pratibandhanibandhanamAha yogadRSTisaMgraha kSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdatte tadvattattvazruternaraH // 61 // kSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH, tanmAdhuryAnavagame'pi spaSTasaMvittyA bIjaM prarohamAdatte tadvattattvazruternaraH tattvazruteracintyasAmarthyAnmahAprabhAvatvAditi // 61 // asyaiva bhAvArthamAha kSArAmbhastulya iha ca bhavayogo'khilo mataH / madhurodakayogena samA tattvazrutistathA // 62 // eka eva suhRddharmo mRtamapyanuyAti yaH / zarIreNa samaM nAzaM sarvamanyattu gacchati // 59 // eka eva suhRddharmo nAnyaH tallakSaNayogAt / tadAha-mRtamapyanuyAti yaH iti, zarIreNa samaM nAzaM vyayaM, sarvamanyattu gacchati svajanAdi // 59 // kSArAmbhastulya iha ca bhavayogo'khilo mato atattvazravaNarUpo'pi, madhurodakayogena samA tattvazrutistathA tadaGgatayA tattvazrutirapIti // 62 // asyA eva guNamAhaatastu niyamAdeva kalyANamakhilaM nRNAm / gurubhaktisukhopetaM lokadvayahitAvaham // 63 // atastu iti=ata eva tattvazruteH / kimityAha-niyamAdeva kalyANaM paropakArAdi, akhila nRNAM tattvazrutestathAvidhA''zayabhAvAt / tadeva viziSyate-gurubhaktisukhopetaM kalyANaM, tadAjJayA tatkaraNasya tattvataH kalyANatvAt / ata evAha-lokadvayahitAvahaM anubandhasya gurubhaktisAdhyatvAditi // 63 // asyA eva vizeSataH paraM phalamAhagurubhaktiprabhAvena tIrthakaddarzanaM matam / samApattyAdibhedena nirvANaikanibandhanam // 64 // itthaM sadAzayopetastattvazravaNatatparaH / prANebhyaH paramaM dharmaM balAdeva prapadyate // 60 // ittham evaM, sadAzayopetaH san, tattvazravaNatatpara etatpradhAnaH, prANebhyaH paramaM dharma balAdeva prapadyate tatsvabhAvatvAt / svata(tata) eva na yogotthAnamasya // 60 // tattvazravaNaguNamAha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 31 gurubhaktiprabhAvena=gurubhaktisAmarthyena tadupAttakarmavipAkata ityarthaH / kimityAha- tIrthakRddarzanaM mataM = bhagavaddarzanamiSTam / kathamityAha-samApattyAdibhedena= samApattirdhyAnataH sparzanA tayA, AdizabdAttannAmakarmabandhavipAkatadbhAvApattyupapattiparigrahaH / tadeva viziSyate nirvANaikanibandhanaM avandhyamokSakAraNamasAdhAraNamityarthaH // 64 // iha pratiSiddhasUkSmabodhalakSaNAbhidhitsayAha samyagdhetvAdibhedena loke yastattvanirNayaH / vedyasaMvedyapadataH sUkSmabodhaH sa ucyate // 65 // samyag=aviparItena vidhinA, hetvAdibhedeneti = hetusvarUpaphalabhedena, loke= vidvatsamavAye, yastattvanirNayaH = paramArthaparicchedaH / kuta ityAhavedyasaMvedyapadataH=vakSyamANalakSaNAdvedyasaMvedyapadAt / sUkSmabodhaH sa ucyate nipuNa ityarthaH // 65 // ihaiva vizeSataH pravRttinimittamAha bhavAmbodhisamuttArAtkarmavajravibhedataH / jJeyavyAptezca kArtsnyena sUkSmatvaM nAyamatra tu // 66 // bhavAmbhodhisamuttArAt=bhavasamudrasamuttAraNAllokottarapravRttihetutayA / tathA karmavajravibhedataH = karmavajravibhedena vibhedatastvapunargrahaNataH, jJeyavyAptezca kArtsnyena=anantadharmAtmakatattvapratipattyA, sUkSmatvaM nipuNatvaM bodhasya, nAyamatra tu= nAyaM sUkSmo bodhaH atra = dIprAyAM dRSTau adhastyAsu ca tattvato granthi - bhedAsiddheriti // 66 // avedyasaMvedyapadaM yasmAdAsu tatholbaNam / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhamataH param // 67 // yogadRSTisaMgraha avedyasaMvedyapadaM vakSyamANalakSaNaM yasmAdAsu = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu tatholbaNaM tena nivRttyAdipadaprakAreNa prabalamuddhatamityarthaH / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM= pakSicchAyAyAM taddhiyA jalacarapravRttyAkAram / ataH paraM=vedyasaMvedyapadamAsu na tAttvikamityarthaH granthibhedA'siddherityetadapi paramAsu caramayathApravRttakaraNenaivetyAcAryAH // 67 // kimetadevamityAha 32 apAyazaktimAlinyaM sUkSmabodhavi (ni) bandhakRt / naitadvato'yaM tattattve kadAcidupajAyate // 68 // apAyazaktimAlinyaM = narakAdyapAyazaktimalinatvam / kimityAhasUkSmabodhavi (ni) bandhakRt apAyahetvAsevanakliSTabIjabhAvena / naitadvato= apAyazaktimAlinyavato, ayaM = sUkSmo bodhaH / tat = tasmAt / tattve iti tattvaviSaye / kadAcidupajAyate, avandhyasthUrabodhabIjabhAvAdityarthaH // 68 // yasmAdevam apAyadarzanaM tasmAcchrutadIpAnna tAttvikam / tadAbhAlambanaM tvasya tathA pApe pravRttitaH // 69 // apAyadarzanaM=doSadarzanaM tasmAcchutadIpAd = AgamAt na tAttvikaM=na pAramArthikamasyeti yogaH / tadAbhAlambanaM tu paramArthAbhAviSayaM punarbhavati bhrAntyA / kuta ityAha- tathA pApe pravRttitaH tathA citrA'nAbhogaprakAreNa pApe pravRtteriti // 69 // ato'nyaduttarAsvasmAtpApe karmAgaso'pi hi / taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi // 70 // ato'nyaduttarAsviti prakramAdavedyapadAdanyadvedyasaMvedyapadam / uttarA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 33 sviti = sthirAdyAsu catasRSu dRSTiSu / asmAd = vedyasaMvededyapadAt pApe= pApakarmaNi hiMsAdau, karmAgaso'pi hi karmAparAdhAdapi / kimityAhataptalohapadanyAsatulyA vRttiH saMvegasArA pApe, kvacidyadi bhavati, prAyastu na bhavatyeveti // 70 // kimityevambhUtetyAha vedyasaMvedyapadataH saMvegAtizayAditi / caramaiva bhavatyeSA punardurgatyayogataH // 71 // vedyasaMvedyapadato=vakSyamANalakSaNAt, saMvegAtizayAditi=atizayasaMvegena caramaiva bhavatyeSA = pApapravRttiH / kuta ityAha- punardurgatyayogataH zreNikAdyudAharaNAt / (zaGkA)- pratipatitasaddarzanAnAmanantasaMsAriNAmanekadhA durgatiyoga iti yatkiJcidetat na, abhiprAyA'parijJAnAt kSAyikasamyagdRSTereva naizcayikavedyasaMvedyapadabhAva ityabhiprAyAd, vyAvahArikamapi tu etadeva cAru, satyetasmin prAyo durgatAvapi mAnasaduHkhA'bhAvAt vajratandulavadasya bhAvapAkA'yogAt // 71 // acAru punarekAntata eva ato'nyaditi yadAha avedyasaMvedyapadamapadaM paramArthataH / padaM tu vedyasaMvedyapadameva hi yoginAm // 72 // avedyasaMvedyapadamiti = mithyAdRSTyAzayasthAnam / ata evAha apadaM paramArthataH yathAvasthitavastutattvA'nApAdanAt / padaM tu = padaM punaH, vedyasaMvedyapadameva vakSyamANalakSaNamanvarthayogAditi // 72 // tathA cAha 34 yogadRSTisaMgraha vedyaM saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / tathA'pravRttibuddhayA'pi syAdyAgamavizuddhayA // 73 // vedyaM=vedanIyaM vastusthityA tathAbhAvayogisAmAnyenA'vikalpakajJAnagrAhyamiti yo'rthaH, saMvedyate = kSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhyApi jJAyate, yasmin= pade AzayasthAne / kiMviziSTamityAha = apAyAdinibandhanaM narakasvargAdikAraNam stryAdi / tathA tena prakAreNa yena sAmAnyAnuviddhaM, apravRttibuddhayA'pi tadupAdAnatyAgA''zayAtmikayA saMvedyate, stryAdi vedyaM AgamavizuddhayA= zrutApanItaviparyayamalayA pradhAnamidameva bandhakAraNaM prekSAvatAmapIti skryAdigrahaNam // 73 // tatpadaM sAdhvavasthAnAdbhinnagranthyAdilakSaNam / anvarthayogatastantre vedyasaMvedyamucyate // 74 // tatpadamiti, padanAtpadamAzayasthAnaM, sAdhvasthAnAt =paricchedAtsamyagavasthAnena, bhinnagranthyAdilakSaNaM bhinnagranthidezaviratirUpam / kimityAhaanvarthayogataH=anvarthayogena, tantre = siddhAnte, vedyasaMvedyamucyate vedyaM saMvedyate'neneti kRtvA // 74 // tasmAdanyadAha avedyasaMvedyapadaM viparItamato matam / bhavAbhinandiviSayaM samAropasamAkulam // 75 // avedyasaMvedyapadaM viparItamato= vedyasaMvedyapadAt, matam =iSTam / tathAhi-avedyam=avedanIyaM vastusthityA na tathAbhAvayogisAmAnyenA'pyavikalpakajJAnagrAhyaM, tathAvidhasamAnapariNAmAnupapatteH tatsaMvedyate=ajJAnAvaraNakSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhayopaplavasArayA mRgatRSNodakavajjJAyate yasminpade Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yogadRSTisaMgraha yogadRSTisamuccayaH tattathAvidham / ata evAha bhavAbhinandiviSayam etad, bhavAbhinandI vakSyamANalakSaNaH / samAropasamAkulamiti mithyAtvadoSato'pAyagamanAbhimukhamityarthaH 75 // bhavAbhinandilakSaNamAha viparyAsaparA viparyAsapradhAnA narAH / kimityAha-hitAhitavivekA'ndhAH etadrahitA ityarthaH / ata evAha-khidyante sAmpratekSiNa:-vartamAnadarzinaH santa iti // 78 // tathA ca kSudro lAbharatirdIno matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhasaGgataH // 76 // janmamRtyujarAvyAdhirogazokAdyupadrutam / vIkSamANA api bhavaM nodvijante'timohataH // 79 // janma=prAdurbhAvalakSaNaM, mRtyu:=prANatyAgasvarUpaH, jarA vayohAnyAtmikA, vyAdhiH kuSThAdilakSaNaH, rogo vizucikAdyAtaGkaH, zokaH= iSTaviyogAdijo manovikAraH, AdizabdAdgrahAdiparigrahaH, ebhiH upadrutaM= kadarthitam / vIkSamANA api pazyanto'pi santaH / bhavaM saMsAraM, nodvijante'smAditi prakramaH / atimohato hetoriti // 79 // tathAhyamISAM kimityAha kSudraH kRpaNaH / lAbharatiH yAJcAzIlaH / dInaH sadaivA'kalyANadarzI / matsarI parakalyANaduHsthitaH / bhayavAn nityabhItaH / zaTho mAyAvI / ajJo mUrkhaH / bhavAbhinandI=saMsArabahumAnI / syAd evambhUto, niSphalArambhasaGgataH sarvatrA'tattvAbhinivezAditi // 76 // yadi nAmaivaM tataH kimityAhaityasatpariNAmAnuviddho bodho na sundaraH / tatsaGgAdeva niyamAdviSasampRktakAnnavat // 77 // ityevaM bhavAbhinandipariNAme sati, asyA'satpariNAmatvAt / asatpariNAmAnuviddho bodha: sAmAnyena na sundaraH / kuta ityAha-tatsaGgAdeva vivakSitA'satpariNAmasambandhAdeva, niyamAd niyamena / kimivetyAhaviSasampRktakAnnavat iti nidarzanamAtram // 77 // phalata etadevAha kukRtyaM kRtyamAbhAti kRtyaM cAkRtyavatsadA / duHkhe sukhadhiyA''kRSTAH kacchUkaNDUyakAdivat // 8 // kukRtyaM prANAtipAtArambhAdi, kRtyamAbhAti mohAt, kRtyaM ca= ahiMsA'nArambhAdi ca, akRtyavatsadA AbhAti mohAdeva / duHkhe samArambhAdau, sukhadhiyA sukhabuddhyA AkRSTA AkarSitAH / kiMvadityAha-kacchUkaNDUyakAdivat kacchU=pAmA tasyAH kaNDUyakAH, kaNDUyanta iti kaNDUyakAH, AdizabdAtkRmipratudyamAnAgnisevakakuSThiparigrahaH // 80 // amumevArtha spaSTayannAhayathA kaNDUyaneSveSAM dhIna kacchUnivartane / bhogAGgeSu tathaiteSAM na tadicchAparikSaye // 81 // etadvanto'ta eveha viparyAsaparA narAH / hitAhitavivekA'ndhAH khidyante sAmpratekSiNaH // 78 // etadvanto vedyasaMvedyapadavantaH / ata eva kAraNAt / iha loke, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH kasyacitkaNDUyakasya kaNDUyanA'tirekAtparikSINanakhasya sikatAkSitinivAsAtkathaJcidanavAptatRNakaNDUvinodakasya bhikSApuTikAdyairgRhItatRNapUlakena vaidyapathikena darzanaM babhUva / sa tena tRNamekaM yAcito dattaM cA'nena tattasmai / parituSTo'sau hRdayena, cintitaM ca satoSaM "aho dhanyaH khalvayaM yasyaitAvanti kaNDUyanAni' / pRSTazca sa 'kva khalvetAnyevamatiprabhUtAnyavApyante' ? / tenoktam 'lATadezAdau prayojanaM kiJca tavaibhiH ?' / tenoktam 'kacchUkaNDUvinodam' / pathika Aha 'yadyevaM, tataH kimebhiH ?' kacchUmeva te saptarAtreNApanayAmi kuruSva yogaM triphalAyAH' / sa punarAha 'kacchapagame kaNDUvinodA'bhAve kiM phalaM jIvitasya' tadalaM triphalayA kva caitAnyavApyanta ityetadeva kathaya' / iti zlokagarbhA'rthaH / akSaragamanikA tu / tathA kaNDUyaneSveSAM tathaiteSAM bhavAbhinandinAM dhIrna tadicchAparikSaye= na bhogecchAnivRttau tattvA'nabhijJatayaiva, vayaH paripAke'pi vAjIkaraNA''darAt / icchAgrahaNamiha bhogakriyopalakSaNam // 81 // yatazcaivamataH AtmAnaM pAzayantyete sadA'saccaiSTayA bhRzam / pApalyA jaDAH kAryamavicAryaiva tattvataH // 82 // 37 AtmAnaM= jIvaM, pAzayanti = gaNDayanti ete = adhikRtasattvAH, sadA sarvakAlam, asacceSTayA=prANAtipAtArambharUpatayA hetubhUtayA bhRzam= atyartham / kayA pAzayantItyAha- pApadhUlyA= jJAnAvaraNIyAdilakSaNayA / jaDA=mandAH | kAryamavicAryaiva tattvataH = paramArthena kSaNikakusukhasaktatayA - ''tmAnaM pAzayantIti // 82 // tathA hi dharmabIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na satkarmakRSAvasya prayatante'lpamedhasaH // 83 // 38 yogadRSTisaMgraha dharmabIjaM dharmakAraNaM, paraM pradhAnaM prApya= AsAdya / kiM tadityAhamAnuSyaM =mAnuSatvaM / kvetyAha- karmabhUmiSu = bharatAdyAsu / kimityAha-na satkarmakRSau=dharmabIjAdhAnAdirUpAyAM, asya = dharmabIjasya, prayatante'lpamedhasaH = alpamataya ityarthaH // 83 // kintarhi baDizAmiSavattucche kusukhe dAruNodaye / saktAstyajanti sacceSTAM dhigaho dAruNaM tamaH // 84 // baDizAmiSavaditi nidarzanaM matsyagalamAMsavat / tucche=alpe / kusukhe = duSTabhogaje, dAruNodaye= raudravipAke, samayaparibhASeyam / saktAgRddhAH / kimityAha - tyajanti sacceSTAM= dharmasAdhanam / karmadoSo'yamityAhadhigaho dAruNaM tamaH kaSTamajJAnamiti yo'rthaH // 84 // upasaMharannAha avedyasaMvedyapadamAndhyaM durgatipAtakRt / satsaGgAgamayogena jeyametanmahAtmabhiH // 85 // avedyasaMvedyapadam=uktalakSaNaM, AndhyaM = andhabhAvarUpam / ata evAha durgatipAtakRt=durgatipAtakaraNazIlam / satsaGgAgamayogena=viziSTasaGgA''gamasambandhenetyarthaH / ekavadbhAvaH puruSaprAdhAnyakhyApanaparaH / jeyametad= avedyasaMvedyapadaM, mahAtmabhiH = pumbhiH asyAmeva bhUmikAyAmanyadA jetumazakyatvAt / ata evAnuvAdaparo'pyAgama iti yogAcAryAH, ayogyaniyogA' siddheriti // 85 // ata eva jayaliGgAnyAha jIyamAne ca niyamAdetasmiMstattvato nRNAm / nivartate svato'tyantaM kutarkaviSamagrahaH // 86 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 39 jIyamAne ca niyamAdetasmin avedyasaMvedyapade mahAmithyAtvanibandhane pazutvAdizabdavAcye / tattvata: paramArthena, nRNAM puMsAM, nivartate svataH= AtmanaivAparopadezena, nimittAbhAve naimittikAbhAvAt / atyantaM nitarAM samyagjJAnayogAt, AgamaprAmANyA'vagamAt / kutarkaviSamagraho dRSTA'pAyahetutvena graha iva grahaH // 86 // kiMviziSTo'yamityAha yogadRSTisaMgraha bIjaM cAsya zrutAdeH, paraM siddhaM pradhAnaM pratiSThitam / avandhyaM = niyataphaladAyi, sarvayoginAM kulayogiprabhRtInAm / kiM tadityAha-parArthakaraNaM paraprayojananiSpAdanaM, yena kAraNena parizuddhaM anyA'nupaghAtena / ataH= kAraNAt / atra ca parArthakaraNe yukto'bhiniveza iti // 89 // kutarkA'sAratAmevA'bhidhAtumAha bodharogaH zamApAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazatruranekadhA // 87 // bodharogaH tadyathAvasthitopaghAtabhAvAt / zamApAyo=asadabhinivezajanakatvAt zraddhAbhaGgaH AgamA'rthA'pratipatteH / abhimAnakRt mithyAbhimAnajanakatvAt / evaM kutarkaH AgamanirapekSa ityarthaH / kimityAhacetasaH anta:karaNasya, bhAvazatruH paramArtharipuH, anekadhA AryA'pavAdAdikAraNena // 87 // yatazcaivamataH kimityAha avidyAsaGgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiSa kutarkaH kimanena tat ? // 10 // avidyAsaGgatA=jJAnAvaraNIyAdisampRktAH / prAyo bAhulyena / vikalpAH sarva eva zabdavikalpAH arthavikalpAzca, yattadyojanAtmako vikalpayojanAtmakaH, caiSa gomayapAyasAdivikalpanena, kutarka uktalakSaNaH, kimanena tat ? na kiJcidityarthaH // 10 // kiJca jAtiprAyazca sarvo'yaM pratItiphalabAdhitaH / hastI vyApAdayatyuktau prAptA'prAptavikalpavat // 11 // kutarke'bhinivezastanna yukto muktivAdinAm / yuktaH punaH zrute zIle samAdhau ca mahAtmanAm // 88 // kutarke uktalakSaNe, abhiniveza:=tathAtadgraharUpaH / kimityAha-na yuktaH / keSAmityAha muktivAdinAM saMnyAsinAmityarthaH / yuktaH punaH zrute= Agame, zIle paradrohaviratilakSaNe, samAdhau ca dhyAnaphalabhUte, mahAtmanAM= muktivAdinAmabhinivezo yukta iti // 48 // jAtiprAyazca dUSaNAbhAsaprAyazca sarvo'yaM kutarkaH / pratItiphalabAdhita iti kRtvA / etadevAha-hastI vyApAdayatyuktau meNThena / kimivetyAha-prAptA'prAptavikalpavat iti / kazcinnaiyAyikazchAtraH kutazcidAgacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenaciduktaH, 'bhoH bhoH tvaritamapasara hastI vyApAdayati' iti ca / tathA'pariNatanyAyazAstra Aha ri re baThara kimevaM yuktibAhyaM pralapasi / tathAhi kimayaM prAptaM vyApAdayati kiM vA'prAptamiti ? | AdyapakSe bhavata eva vyApattiprasaGgaH, prAptibhAvAt' evaM yAvadAha tAvaddhastinA gRhItaH, sa kathamapi meNThena mocita iti / jAtiprAyatA sarvatra bhinnA'rthagrahaNasvabhAvasaMvedanavedane tadgatAkAravikalpanasyevaMprAyatvAditi carcitamanyatra // 11 // bIjaM cAsya paraM siddhamavandhyaM sarvayoginAm / parArthakaraNaM yena parizuddhamato'tra ca // 89 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH kiJca svabhAvottaraparyanta eSo'sAvapi tattvataH / nAvagggocaro nyAyAdanyathA'nyena kalpitaH // 92 // 41 svabhAvottaraparyanta eSa = kutarkaH / atra ca vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti vacanAt / evamagnirdahatyApaH kledayantIti svabhAva eSAmiti / asAvapi=svabhAvaH / tattvataH = paramArthena / nArvAgggocaro =na chadmasthaviSayaH / nyAyAt=nyAyena paraprasiddhena / kimbhUtaH sannityAha- anyathA=prakArAntareNa, anyena = prativAdinA, kalpitaH sanniti / tathA hi atha vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti sarvatraiva tathA tattatsiddhau vaktuM pAryate / katham ? yena tadarthakriyAkaraNasvabhAvastena tAM karoti na punaH kSaNikatayA, tasyAH sarvabhAveSvevA'bhyupagamAt / yataH kutazcittadarthakriyAbhAvaprasaGgAttannibandhanAvizeSAditi / evamagniH kledayatyapsannidhau tathAsvabhAvatvAt / tathA''po dahantyagnisannidhau tathAsvabhAvatvAdeva / svabhAvavaicitryAnnA'trApi lokabAdhAmantareNA'paro vA svabhAvo, dRSTAntamAtrasya sarvatra sulabhatvAt / tadevamasamaJjasakArI kutarka ityaidamparyam // 92 // amumevArtha vizeSeNA'bhidhAtumAha ato'gniH kledayatyambusannidhau dahatIti ca / ambvagnisannidhau tatsvAbhAvyAdityudite tayoH // 93 // yato nArvAgdRggocaro'dhikRtasvabhAvaH, ato = asmAtkAraNAt / agniH kledayati adhyakSavirodhaparihArAyAha- ambusannidhau iti / dahati cA'mbu na pratItibAdhetyAha-agnisannidhau iti / kimityetadevamityAha- tatsvAbhAvyAttayoH agnyambunoriti / udite satyapi paravAdinA // 93 // kimityAha 42 yogadRSTisaMgraha kozapAnAdRte jJAnopAyo nAstyatra yuktitaH / viprakRSTo'pyayaskAntaH svArthakRd dRzyate yataH // 94 // kozapAnAdRte= koSapAnaM vinA, jJAnopAyo nAstyatra = svabhAvavyatikare, yuktitaH = zuSkatarkayuktyA kazcidaparo dRSTAnto'pyasyArthasyopodbalako vidyate evetyAha- viprakRSTo'pyayaskAntaH - lohAkarSa upalavizeSaH, svArthakRt= lohAkarSAdisvakAryakaraNazIlaH dRzyate yataH loke sa hi viprakRSTa eva na sannikRSTaH, lohameva na tAmrAdi, AkarSatyeva na kartayati, taditthamasyevAgnyAdInAM tathAsvabhAvakalpanaM kena bAdhyate ? na kenaciditi bhAvanIyam // 94 // // 96 // upasaMharannAha dRSTAntamAtraM sarvatra yadevaM sulabhaM kSitau / etatpradhAnastatkena svanItyA'podyate hyayam // 95 // dRSTAntamAtraM = sAdhye vastuni lokapratItibAdhitaM sarvatra avizeSeNa, yadevam=uktanItyA, sulabhaM kSitau = pRthivyAm / etatpradhAno'rtha=kutarkaH, kenA'podyate= bAdhyate, na kenacitsvanItivirodhAdityarthaH // 95 // ihaiva dRSTAntamAha dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH / nirAlambanatAM sarvajJAnAnAM sAdhayanyathA // 96 // dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthita iti nidarzanamudAharaNametatsAmarthyopajAtaH / nirAlambanatAm=AlambanazUnyatAM, sarvajJAnAnAM mRgatRSNikAjalAdigocarANAm / avizeSeNa = sAmAnyena, sAdhayanyathA kenA'podyate ? na caivaM tattvasiddhirityAha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH sarvaM sarvatra cApnoti yadasmAdasamaJjasam / pratItibAdhitaM loke tadanena na kiJcana // 17 // 44 yogadRSTisaMgraha viratimAn, yogatatparaH sadA tadabhiyuktaH, evambhUtaH san jAnAtyatIndriyArthAn dharmAdIn / tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH // 10 // kimityAha sarvaM niravazeSa sAdhyamiti prakramaH, sarvatra ca sarvatraiva vastuni, prApnoti yadasmAt=kutarkAt, asamaJjasamatiprasaGgena, pratItibAdhitaM loke tathAvidhadRSTAntamAtrasAraM / tadanena na kiJcana kutarkeNa // 17 // itazcaitadevamityAha atIndriyArthasiddhayarthaM yathA''locitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit // 18 // AgamenA'numAnena yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayanprajJAM labhate tattvamuttamam // 101 // Agamena Aptavacanena lakSaNena / anumAnena liGgAlliGgijJAnarUpeNa, yogAbhyAsarasena ca vihitA'nuSThAnA''tmakena, tridhA prakalpayanprajJAuktakameNaiva, anyathA hi pravRttyasiddheH / kimityAha-labhate tattvamuttamaM pApasaMmohanivRttyA zrutAdibhedena // 101 // amumevArthamAha atIndriyArthasiddhayarthaM dharmAdisiddhyarthamityarthaH / yathAlocitakAriNAM=prekSAvatAM, prayAsaH pravRttyutkarSaH, zuSkatarkasyA'dhikRtasya, na cAsau atIndriyo'rtho, gocaro=viSayaH, kvaciditi // 98 // na tattvato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH / mohastadadhimuktInAM tadbhedAzrayaNaM tataH // 102 // gocarastvAgamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candrasUryoparAgA''disaMvAdyAgamadarzanAt // 19 // gocarastu-gocaraH punaH, Agamasyaiva atIndriyo'rthaH / kuta ityAhatatastadupalabdhitaH AgamAdatIndriyArthopalabdhitaH / etadevAha-candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt, laukiko'yamartha iti bhAvanIyam // 19 // upasaMharannAha na tattvataH paramArthena, bhinnamatA=bhinnAbhiprAyAH, sarvajJA bahavo yato yasmAt / mohastadadhimuktinAM sarvAtizayazrAddhAnAM, tadbhedAzrayaNaM= sarvajJabhedAGgIkaraNaM, tataH tasmAditi // 102 // kathamityAha sarvajJo nAma yaH kazcitpAramArthika eva hi / sa eka eva sarvatra vyaktibhede'pi tattvataH // 103 // etatpradhAnaH sacchrAddhaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnarthAMstathA cAha mahAmatiH // 10 // sarvajJo nAma yaH kazcid arhadAdiH, pAramArthika eva hi nirupacaritaH, sa eka eva sarvatra sarvajJatvena vyaktibhede'pi tattvataH RSabhAdilakSaNe sati // 103 // etatpradhAna iti AgamapradhAnaH, sacchrAddhaH prAjJaH, zIlavAn paradroha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha yogadRSTisamuccayaH pratipattistatastasya sAmAnyenaiva yAvatAm / te sarve'pi tamApannA iti nyAyagatiH parA // 104 // dArTAntikayojanAmAha pratipattistatastasya sarvajJasya sAmAnyenaiva yAvatAM tantrAntarIyANAmapi, te sarve'pi tamApannAH sarvajJaM mukhyameveti nyAyagatiH parA, tamantareNa tatpratipatterasiddhaH // 104 // sarvajJatattvA'bhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api // 108 // sarvajJatattvAbhedena yathoditanItyA hetubhUtena / tathA nRpatisamAzritabahupuruSavat, sarvajJavAdinaH sarve jinAdimatabhedAvalambinaH / tattattvagA:= sarvajJatattvagAH jJeyAH / bhinnAcArasthitA api tathA'dhikArabhedeneti // 108 // upasaMharannAha vizeSastu punastasya kAryenA'sarvadarzibhiH / sarvairna jJAyate tena tamApanno na kazcana // 105 // vizeSastu=bheda eva, punastasya sarvajJasya, kAtsyenAsarvadarzibhiH= pramAtRbhiH, sarvairna vijJAyate tadadarzanAt, darzane'pi tajjJAnA'gateH / tena= kAraNena, taM sarvajJaM, ApannaH pratipanno, na kazcana asarvadarzI // 105 // tasmAtsAmAnyato'pyenamabhyupaiti ya eva hi / nirvyAjaM tulya evAsau tenAM'zenaiva dhImatAm // 106 // na bheda eva tattvena sarvajJAnAM mahAtmanAm / tathA nAmAdibhede'pi bhAvyametanmahAtmabhiH // 109 // na bheda eva tattvena paramArthena, sarvajJAnAM mahAtmanAM=bhAvasarvajJAnAmityarthaH / tatheSTAniSTanAmAdibhede'pi sati, bhAvyametanmahAtmabhiH zrutamedhA'saMmohasArayA prajJayA // 109 // zAstragarbhamevopapattyantaramAha tasmAtsAmAnyato'pyenaM sarvajJa, abhyupaiti ya eva hi kazcidasarvadarzI, nirvyAjam aucityayogena taduktapAlanaparaH / tulya evAsau tenAzena=sarvajJapratipattilakSaNena, dhImatAm=anupahatabuddhInAmityarthaH // 106 // amumevArthaM nidarzanagarbhamAha yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi samAzritAH / dUrAsannA''dibhede'pi taddhRtyAH sarva eva te // 107 // yathaivaikasya nRpateH kasyacidvivakSitasya, bahavo'pi samAzritAH= pumAMso, dUrAsannAdibhede'pi sati tathA niyogAdibhedena kRte, tabhRtyAH= vivakSitanRpatibhRtyAH, sarva eva te samAzritA iti // 107 // citrA'citravibhAgena yacca deveSu varNitA / bhaktiH sadyogazAstreSu tato'pyevamidaM sthitam // 110 // citrA'citravibhAgena=vakSyamANalakSaNena, yacca deveSu varNitA lokapAlamuktAdiSu, bhaktiH sadyogazAstreSu zaivA'dhyAtmacintAzAstreSu / tato'pi kAraNAt, evamidaM sthitaM prastutamiti // 110 // amumevArthaM spaSTayannAha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / tadatIte punastattve tadatItArthayAyinAm // 111 // saMsAriSu hi deveSu = lokapAlAdiSu, bhaktiH = sevA, tatkAyagAminAM= saMsAridevakAyagAminAM, tadatIte punaH = saMsArAtIte tu tattve tadatItArthayA - yinAM=saMsArA'tItamArgayAyinAM yoginAM bhaktiH // 111 // anayorvizeSamAha citrA cAdyeSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA / acitrA carame tveSA zamasArA'khilaiva hi // 112 // 47 citrA ca= nAnAprakArA ca AdyeSu = sAMsArikeSu deveSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA=svAbhISTadevatArAgA'nabhISTadveSasaMyuktA, mohagarbhatvAt / acitrA= ekAkArA, carame= tadatIte tu tattve, eSA = bhakti:, sA zamasArA=zamapradhAnA, akhilaiva hi tathAsaMmohA'bhAvAditi // 112 // atraiva hetumAha saMsAriNAM hi devAnAM yasmAccitrANyanekadhA / sthityaizvaryaprabhAvAdyaiH sthAnAni pratizAsanam // 113 // saMsAriNAM hi devAnAM = lokapAlAdInAM yasmAccitrANi=anekAkArANi / anekadhA=anekaiH prakAre:, kaiH kAnItyAha-sthityaizvaryaprabhAvAdyaiH AdizabdAtsahajarUpAdiparigrahaH, sthAnAni = vimAnAdIni / pratizAsanaM zAsanaM prati brahmANDatraividhyA'nubhedAt // 113 // yasmAdevam 48 yogadRSTisaMgraha tasmAttatsAdhanopAyo niyamAccitra eva hi / na bhinnanagarANAM syAdekaM vartma kadAcana // 114 // tasmAt kAraNAt, tatsAdhanopAyaH = saMsAridevasthAnasAdhanopAyo, niyamAccitra eva hi bhavati / idameva vastu lokaprasiddhodAharaNadvAreNA''ha-na bhinnanagarANAM syAd=bhavet, ekaM vartma kadAcana tathA tadbhedA'nupapatteriti // 114 // tathA iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH / nAnAphalAni sarvANi draSTavyAni vicakSaNaiH // 115 // iSTApUrtAni karmANi vakSyamANalakSaNAni, loke= prANigaNe, citrAbhisandhitaH kAraNAt / kimityAha - nAnAphalAni citraphalAnIti, yo'rthaH sarvANi draSTavyAni hetubhedAt / kairityAha-vicakSaNaiH = vidvadbhiriti // 115 // iSTApUrtasvarUpamAha RtvigbhirmantrasaMskArairbrAhmaNAnAM samakSataH / antarvedyAM hi yaddattamiSTaM tadabhidhIyate // 116 // RtvigbhiH=yajJAdhikRtaiH mantrasaMskAraiH karaNabhUtaiH, brAhmaNAnAM samakSataH tadanyeSAM antarvedyAM hi yaddattaM hiraNyAdi, iSTaM tadabhidhIyate vizeSalakSaNayogAt // 116 // tathA vApIkUpataDAgAni devatAyatanAni ca / annapradAnametattu pUrtaM tattvavido viduH // 117 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 49 vApIkUpataDAgAni lokaprasiddhAnyeva, devatAyatanAni ca = vasatikAdIni, tathA annapradAnaM laukikameva / etattu = evambhUtaM, kimityAha pUrtaM tattvavido viduH iti=pUrtaparibhASayA tattvavido vadanti // 117 // AntaraM hetumadhikRtyAha abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi // 118 // abhisandheH = tathAvidhA''zayalakSaNAt / kimityAha - phalaM bhinnaM= saMsAridevasthAnAdi, anuSThAne same'pi hi iSTAdau / paramaH pradhAnaH, ataH= kAraNAt / sa eva = abhisandhireva / iha phalasiddhau, kiMvadityAha-vArIva kRSikarmaNi iti dRSTAntaH paramo lokarUDhyA // 118 // abhisandhibhedanibandhanAnyAha rAgAdibhirayaM ceha bhidyate'nekadhA nRNAm / nAnAphalopabhoktRRNAM tathAbuddhyAdibhedataH // 119 // rAgAdibhirdoSaiH, ayaM ca = abhisandhiH, iha loke bhidyate'nekadhA nRNAM tanmRdumadhyA'dhimAtrabhedena / kiMviziSTAnAmityAha - nAnAphalopabhoktRRNAM tathAbuddhyAdibhedataH=vakSyamANAdbhidyate'bhisandhiriti // 119 // enamevAha buddhirjJAnamasaMmohastrividho bodha iSyate / tadabhedAtsarvakarmANi bhidyante sarvadehinAm // 120 // buddhirvakSyamANalakSaNA jJAnamapyevameva, asaMmohazcaivaM trividho bodha iSyate zAstreSu / tadbhedAd = buddhyAdibhedAt, sarvakarmANISTAdIni bhidyante 50 sarvadehinAM taddhetubhedAtphalabheda iti kRtvA // 120 // tatra indriyArthAzrayA buddhirjJAnaM tvAgamapUrvakam / sadanuSThAnavaccaitadasaMmoho'bhidhIyate // 121 // yogadRSTisaMgraha indriyArthAzrayA buddhiH = tIrthayAtRkadarzane tadgamanabuddhivat / jJAnaM tvAgamapUrvakaM tIrthayAtrAvidhivijJAnavat, sadanuSThAnavaccaitajjJAnam kimityAha asaMmoho'bhidhIyate bodharAja iti // 121 // evameteSAM lakSaNe vyavasthite sati lokasiddhamudAharaNamAha ratnopalambhatajjJAnatatprAptyAdi yathAkramam / ihodAharaNaM sAdhu jJeyaM buddhyAdisiddhaye // 122 // ratnopalambhaH=sAmAnyenendriyArthAzrayA buddhiH, tajjJAnaM tvAgamapUrvakaM ratnajJAnaM, tatprAptyAdi asaMmohaH bodhagarbhatvAdasya yathAkramam iha = buddhyAdau udAharaNaM sAdhu, abhipretArthasAdhakatvAt / ata evAha jJeyaM buddhyAdisiddhaye = buddhijJAnA'saMmohasiddhyarthamiti // 122 // sadanuSThAnalakSaNamAha AdaraH karaNe prItiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tannisevA ca sadanuSThAnalakSaNam // 123 // Adaro=yatnAtizaya iSTAdau karaNe prIti= abhiSvaGgAtmikA / avighnaH = tatkaraNa evAdRSTasAmarthyAt / sampadAgamaH tata eva zubhabhAvapuNyasiddheH jijJAsA iSTAdigocaraiva, tannisevA ca iSToditA sevA, cazabdAttadanugrahagrahaH / etat sadanuSThAnalakSaNam anubandhasAratvAdasya // 123 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH tatra yogadRSTisaMgraha prAkRteSviha bhAveSu yeSAM ceto nirutsukam / bhavabhogaviraktAste bhavAtItArthayAyinaH // 127 // buddhipUrvANi karmANi sarvANyeveha dehinAm / saMsAraphaladAnyeva vipAkavirasatvataH // 124 // buddhipUrvANi karmANi sarvANyeva sAmAnyena, iha-loke, dehinAM= prANinAm / kimityAha-saMsAraphaladAnyeva azAstrapUrvakatvAt / tathA cAhavipAkavirasatvataH iti teSAM niyogata eva vipAkavirasatvAditi // 124 // prAkRteSviha bhAveSu zabdAdiSu buddhiparyavasAneSu, yeSAM ceto nirutsukaM, niHsaGgatAsamAvezAt / bhavabhogaviraktAste evambhUtA jIvA muktakalpA, bhavAtItArthayAyina ucyante, bhavacittA'saMsparzAditi // 127 / / jJAnapUrvANi tAnyeva muktyaGgaM kulayoginAm / zrutazaktisamAvezAdanubandhaphalatvataH // 125 // jJAnapUrvANi yathoditajJAnanibandhanAni, tAnyeva karmANi / kimityAha muktyaGgaM bhavanti, kulayoginAM vakSyamANalakSaNAnAm / kulayogigrahaNamanyA'sambhavajJApanArtham / kuta ityAha-zrutazaktisamAvezAt hetoH, amRtazaktikalpeyaM naitadabhAve mukhyaM kulayogitvam / ata evAha-anubandhaphalatvataH muktyaGgatvasiddheH, tAttvikA'nubandhasyaivambhUtatvAditi // 125 // asaMmohasamutthAni tvekAntaparizuddhitaH / nirvANaphaladAnyAzu bhavAtItArthayAyinAm // 126 // eka eva tu mArgo'pi teSAM zamaparAyaNaH / avasthAbhedabhede'pi jaladhau tIramArgavat // 128 // eka eva tu mArgo'pi cittavizuddhilakSaNaH / teSAM bhavAtItArthayAyinAM zamaparAyaNaH zamaniSThaH / avasthAbhedabhede'pi guNasthAnaka bhedApekSayA / jaladhau tIramArgavaditi nidarzanam / avasthAbhedazceha tahrAsannatAdibhedena // 128 // paratattvA'bhidhitsayA''ha saMsArA'tItattvaM tu paraM nirvANasajJitam / taddhayekameva niyamAcchabdabhede'pi tattvataH // 129 // asaMmohasamutthAni=punaryathoditAsaMmohanibandhanAni tu / ekAntaparizuddhitaH kAraNAt, paripAkavazena / kimityAha-nirvANaphaladAnyAzu-zIghraM tAnyeva karmANi / keSAmityAha-bhavAtItArthayAyinAM samyakparatattvavedinAmityarthaH // 126 // eteSAmeva lakSaNamAha saMsArA'tItatattvaM tviti saMsArA'tItaM punastattvam / kimityAha-paraM= pradhAnaM, nirvANasajJitaM nirvANasaJjJA saJjAtA'syeti kRtvA / taddhayekameva sAmAnyena, niyamAt niyamena, zabdabhede'pi vakSyamANalakSaNe sati, tattvata:= paramArthana // 129 // etadevAha sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathAteti ca / zabdaistaducyate'nvarthAdekamevaivamAdibhiH // 130 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 yogadRSTisaMgraha nirvANatattvasevAyAm / kimityAha-vivAda upapadyate tattattvajJAnabhedA'bhAvAt (tattvajJAnAbhedAt) anyathA prekSAvattvavirodhAditi // 132 // sarvajJapUrvakaM caitanniyamAdeva yatsthitam / Asanno'yamRjumArgastadbhedastatkathaM bhavet ? // 133 // yogadRSTisamuccayaH 53 sadAziva iti sarvakAlaM, zivo na kadAcidapyazivaH, trikAlaparizuddhaH sarvA'zivAbhAvAt / paraM pradhAnaM brahma tathA bRhattvabRMhakatvAbhyAM sadbhAvA''lambanatvAt / siddhAtmA kRtakRtyAtmA niSThitArtha ityarthaH / tathAteti ca AkAlaM tathAbhAvAt / yathoktam upAdAnanimittAbhyAmadhikAritvatA dhruvA / sarvakAlaM tathAbhAvAttathAtetyabhidhIyate // visaMyogAtmikA ceyaM triduHkhaparivarjitA / bhUtakoTiH parA'tyantaM bhUtA'rthaphaladeti ca // ityAdizabdastannirvANamucyate / anvarthAda=anvarthenoktanItyA / ekameva sad evamAdibhiriti // 130 // kathamevamityAha sarvajJapUrvakaM caitad=adhikRtatattvaM nirvANAkhyam / niyamAdeva yasthitam asarvajJasya nirvANA'nupapatteH / Asanno'yaM nirvANasya sarvajJalakSaNaH, RjuH avakro, mArgaH panthAH / tadbhedaH sarvajJabhedo matabhedalakSaNaH / tat tasmAt / kathaM bhavet sa naiva bhavatIti // 133 // dezanAbhedaH kathamityAzaGkyAhacitrA tu dezanaiteSAM syAdvineyA''nuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // 134 // tallakSaNAvisaMvAdAnnirAbAdhamanAmayam / niSkriyaM ca paraM tattvaM yato janmAdyayogataH // 131 // tallakSaNAvisaMvAdAditi nirvANalakSaNA'visaMvAdAt / enamevAhanirAbAdhaM nirgatamAbAdhAbhyaH anAmayaMavidyamAnadravyabhAvarogam / niSkriya ca kartavyA'bhAvAnnibandhanA'bhAvena / paraM tattvam evambhUtam / yato yasmAt, janmAdyayogato janmajarAmaraNA'yogena // 131 // aidamparyamAha citrA tu=nAnAprakArA punaH, dezanA="nitya AtmA anitya iti ca" ityAdirUpA / eteSAM sarvajJAnAM kapilasugatAdInAM syAd bhavet, vineyAnuguNyataH=tathAvidhaziSyAnuguNyena kAlAntarA'pAyabhIrumadhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA nityadezanA, bhogA'vasthAvatastvadhikRtyopasarjanIkRtadravyA paryAyapradhAnA anityadezanA / na tu te'nvayavyatirekavad vastuvedino na bhavanti, sarvajJatvA'nupapatteH / evaM dezanA tu tathAguNasampAdanenA'duSTaivetyAha-yasmAdete mahAtmAnaH sarvajJAH / kimityAha=bhavavyAdhibhiSagvarAH saMsAravyAdhivaidyapradhAnAH // 134 // ataH kimityAha jJAte nirvANatattve'sminnasaMmohena tattvataH / prekSAvatAM na tadbhaktau vivAda upapadyate // 132 // jJAte paricchinne, nirvANatattve'smin evambhUte, asaMmohena-bodhena, tattvata:=paramArthataH / kimityAha-prekSAvatAM buddhimatAM, na tadbhaktauna yasya yena prakAreNa bIjA''dhAnAdisambhavaH / sAnubandho bhavatyete tato tasya jagustataH // 135 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 55 yasya prANino, yena prakAreNa nityadezanAdilakSaNena, bIjAdhAnAdisambhavaH tathAbhavodvegAdibhAvena, sAnubandho bhavati tathAtathottaraguNavRddhyA / ete sarvajJAH / tathA tena prakAreNa / tasya jaguH gItavantaH tata iti // 135 / / parihArAntaramAha ekApi dezanaiteSAM yadvA zrotRvibhedataH / acintyapuNyasAmarthyAttathA citrA'vabhAsate // 136 // yogadRSTisaMgraha nirmUletyAha-tanmUlaiSApi sarvajJadezanAmUlaiSA'pi, tattvataH=paramArthena, tatpravacanA'nusAratastathApravRtteriti // 138 // prakRtarSibhyo yojanamAha tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH // 139 // tadabhiprAya sarvajJA'bhiprAyam, ajJAtvA / na tataH kAraNAt / arvAgdRzAM satAM pramAtRNAm / kimityAha-yujyate tatpratikSepaH sarvajJapratikSepaH, kiMviziSTa-ityAha-mahA'narthakaraH paraH mahA'narthakaraNazIlaH pradhAna iti // 139 // ihaiva nidarzanamAha ekApi dezanA tanmukhavinirgamamadhikRtya / eteSAM sarvajJAnAM, yadvA zrotRvibhedataH tathAbhavyatvabhedena / acintyapuNyasAmarthyAt parabodhAzrayopAttakarmavipAkAdityarthaH / tathA nityAdiprakAreNa, citrA'vabhAsata iti // 136 // na ca naivamapi guNa ityAhayathAbhavyaM ca sarveSAmupakAro'pi tatkRtaH / jAyate'vandhyatA'pyevamasyAH sarvatra susthitA // 137 // yathAbhavyaM bhavyasadRzaM ca, sarveSAmupakAro'pi guNo'pi, tatkRto= dezanAniSpannaH / jAyateprAdurbhavati / avandhyatApi=aniSphalatApi, evam uktanItyA, asyAH =dezanAyAH, sarvatra susthiteti // 137 // nizAnAthapratikSepo yathA'ndhAnAmasaGgataH / tabhedaparikalpazca tathaivA'rvAgdRzAmayam // 140 // nizAnAthapratikSepaH=candrapratikSepaH / yathA'ndhAnAM cakSurvikalAnAM, asaGgato nItyA, tadbhedaparikalpazca=nizAnAthabhedaparikalpazca vakacaturastratvAdiH, tathaivAgdRizAM chadmasthAnAm, ayaM sarvajJapratikSepaH, tabhedaparikalpazca=asaGgata iti // 140 // kiJca prakArAntaramAha yadvA tattannayApekSA tattatkAlA''diyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH // 138 // na yujyate pratikSepaH sAmAnyasyA'pi tatsatAm / AryApavAdastu punarjihvAcchedAdhiko mataH // 141 // na yujyate pratikSepo nirAkaraNarUpaH, sAmAnyasyApikasyacitpuruSAdeH / tat tasmAt / satAM munInAm / AryApavAdastu=puna: sarvajJa yadvA tattannayApekSA dravyAstikAdInadhikRtya, tattatkAlAdiyogato= duHSamAdiyogAt / RSibhya: kapilAdibhya eva, dezanA citreti / na ceyamapi Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH paribhava ityarthaH / kimityAha-jihvAcchedAdhiko mataH tathAvidhapratyapAyabhAvena // 141 // kiJca kudRSTyAdivanno santo bhASante prAyazaH kvacit / nizcitaM sArakhaccaiva kintu sattvArthakRtsadA // 142 // kudRSTyAdivat=kutsyamityAdi, no santo=munayo, bhASante kvacit / kathaM tarhi bhASanta ityAha-nizcitam =asandigdhaM, sAravaccaiva=nApArthakam kintu sattvArthakRt=parArthakaraNazIlaM sadA bhASante // 142 // upasaMharannAha - nizcayo'tIndriyArthasya yogijJAnAdRte na ca / ato'pyatrA'ndhakalpAnAM vivAdena na kiJcana // 143 // 57 nizcayo'tIndriyArthasya = sarvajJAdeH, yogijJAnAdRte na ca tata eva tatsiddheH, ato'pi kAraNAd atra = sarvajJA'dhikAre, andhakalpAnAM= vizeSatastadatattvadarzinAM, vivAdena na kiJcana = saccittanAzaphalena // 143 // na cAnumAnaviSaya eSo'rthastattvato mataH / na cAto nizcayaH samyaganyatrA'pyAha dhIdhanaH // 144 // na cAnumAnaviSayo=na ca yuktigocaraH, eSo'rthaH = sarvajJavizeSalakSaNaH, tattvato mataH=paramArtheneSTaH / na cAto=anumAnAt, nizcayaH samyaganyatrApi= sAmAnyArthe Aha dhIdhanaH = sa bhartRhariH // 144 // kimAhetyAha 58 yatnenA'numito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapadyate // 145 // yogadRSTisaMgraha yatnenAnumito'pyartho=anvayAdyanusAreNa, kuzalairanumAtRbhiH=anvayAdijJaiH, abhiyuktatarairanyaiH = anvayAdijJaireva / anyathaivopapAdyate tathA' siddhyAdiprakAreNa // 145 // abhyuccayamAha jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH // 146 // jJAyeran hetuvAdena=anumAnavAdena, padArthA yadyatIndriyAH=sarvajJAdayaH, kAlenaitAvatA prAjJaiH=tArkikaiH kRtaH syAtteSu nizcayo =avagama iti / / 146 / / na caitadevaM yattasmAcchuSkatarkagraho mahAn / mithyAbhimAnahetutvAttyAjya eva mumukSubhiH // 147 // na caitadevaM yad=yena kAraNena tasmAcchuSkatarkagraho mahAn = atiraudraH / mithyAbhimAnahetutvAt kAraNAt tyAjya eva mumukSubhiH = moktumicchubhiH // 147 // kiJca grahaH sarvatra tattvena mumukSUNAmasaGgataH / mukta dharmA api prAyastyaktavyAH kimanena tat ? // 148 // grahaH sarvatra = vastuni, tattvena paramArthena, mumukSUNAmasaGgato=ayuktaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH kuta ityAha- muktau dharmA api prAyastyaktavyAH prAyograhaNaM kSAyikadharmavyavacchedArtham / kimanena graheNa tat = na kiJcidityarthaH // 148 // yata evam tadatra mahatAM vartma samAzritya vicakSaNaiH / vartitavyaM yathAnyAyaM tadatikramavarjitaiH // 149 // tadatra=vyatikare mahatAM vartma samAzritya = aGgIkRtya, vicakSaNaiH= paNDitaiH, vartitavyaM yathAnyAyaM = nyAyasadRzaM tadatikramavarjitai: = mahadvartmA'ticArarahitaiH // 149 // etadevAha parapIDeha sUkSmApi varjanIyA prayatnataH / tadvattadupakAre'pi yatitavyaM sadaiva hi // 150 // 59 parapIDA=parabAdhA, iha=loke, sUkSmApi AstAM mahatIti / kimi - tyAha-varjanIyA=parityaktavyA, prayatnataH = sUkSmAbhogena / tadvatprayatnata eva,, tadupakAre'pi=paropakAre'pi yatitavyam, anuSThAnadvAreNa, sadaiva hIti // 150 // tathA vo devatA viprA yatayazca tapodhanAH / pUjanIyA mahAtmAnaH suprayatnena cetasA // 151 // guruvo = mAtApitRpramukhAH, devatA sAmAnyenaiva viprAdvijAH, yatayazca= pravrajitAzca tapodhanAH = tadvantaH, pUjanIyA mahAtmAnaH sarva evaite yathArham / kathamityAha-suprayalena cetasA = AjJApradhAnenetyarthaH // 151 // kiJca 60 yogadRSTisaMgraha pApavatsvapi cAtyantaM svakarmanihateSvalam / anukampaiva sattveSu nyAyyA dharmo'yamuttamaH // 152 // pApavatsvapi cAtyantaM, lubdhakAdiSu, svakarmanihateSvalam=atyartham, anukampaiva sattveSu nyAyyA na matsaro, dharmo'yamuttamaH kAraNe kAryopacArAditi // 152 // upasaMharannAha kRtamatra prasaGgena prakRtaM prastumo'dhunA / tatpunaH paJcamI tAvadyogadRSTirmahodayA // 153 // kRtaM=paryAptaM, atra=vyatikare, prasaGgena prakRtaM prastumo'dhunA = sAmprataM, tatpunaH prakRtaM paJcamI tAvadyogadRSTiH sthirAkhyA / kiMviziSTetyAha-mahodayA = nirvANaparamaphaletyarthaH // 153 // evaM saprapaJcaM caturthI dRSTimabhidhAya paJcamImabhidhAtumAha sthirAyAM darzanaM nityaM pratyAhAravadeva ca / kRtyamabhrAntamanaghaM sUkSmabodhasamanvitam // 154 // sthirAyAM=dRSTau, darzanaM=bodhalakSaNaM, nityam = apratipAti niraticArAyAm / sAticArAyAM tu prakSINanayanapaTalopadravasya taduktopAyAnavabodhakalpamanityamapi bhavati, tathAticArabhAvAt, ratnaprabhAyAmapi dhUlyAderupadravaH / pratyAhAravadeva ca "svaviSayAsamprayoge svacittasvarUpAnukArI cendriyANAM pratyAhAraH " tadvadetaddarzanaM kRtyaM vandanAdi, abhrAntaM = kramamadhikRtya / ata eva anagham=anaticAratvAt / etadeva vizeSyate sUkSmabodhasamanvitaM granthibhedAdvedyasaMvedyapadopapatteriti // 154 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH bAladhUlIgRhakrIDAtulyA'syAM bhAti dhImatAm / tamogranthivibhedena bhavaceSTA'khilaiva hi // 155 // bAladhUlIgRhakrIDAtulyA prakRtyasundaratvAsthiratvAbhyAm, asyAM= sthirAyAM dRSTau, bhAti dhImatAM puMsAM, tamogranthivibhedena hetunA, bhavaceSTA'khilaiva hi cakravartyAdiceSTarUpA'pi prakRtyasundaratvAdasthiratvAcca // 155 // 61 mAyAmarIcigandharvanagarasvapnasannibhAn / bAhyAn pazyati tattvena bhAvAn zrutavivekataH // 156 // mAyAmarIcayo=mRgatRSNikA, gandharvanagaraM harizcandrapurAdi, svapnaH = pratIta eva etatsannibhAn = etadAkArAn, bAhyAn = dehagRhAdIn, pazyati tattvena=paramArthena, bhAvAn = padArthAn / kuta ityAha- zrutavivekataH = samyakpariNatena zrutajJAnena // 156 // abAhyaM kevalaM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yatra tatparaM tattvaM zeSaH punarupaplavaH // 157 // abAhyam=antaraM, kevalam = ekaM, jyotiH = jJAnaM, anAbAdham= amUrtatayA pIDArahitam anAmayam = arogam / ata eva yadatra = loke, tatparaM tattvaM vartate sadA tathAbhAvAt / zeSaH punarupaplavaH tathA svarUpeNa bhAvAditi / / 157 / / evaM vivekino dhIrAH pratyAhAraparAstathA / dharmabAdhAparityAgayalavantazca tattvataH // 158 // evam=uktanItyA, vivekina= ete, dhIrA = acapalAH, pratyAhAraparA= uktalakSaNapratyAhArapradhAnAH / tathA tena prakAreNa / dharmabAdhAparityAga 62 yatnavantazca tathA'ntaH parizuddheH, tattvataH = paramArthena // 158 // ete hi bhinnagranthitvAduttamazrutapradhAnA ityevamAlocayanti yogadRSTisaMgraha na hyalakSmIsakhI lakSmIryathAnandAya dhImatAm / tathA pApasakhA loke dehinAM bhogavistaraH // 159 // na hi naiva, alakSmIsakhI lakSmI:, tathobhayaparibhogena, yathAnandAya = AnandArthaM, dhImatAM buddhimatAM, tathA pApasakhA loke tadavinAbhAvena, dehinAM bhogavistaro nAnandAya, "nAnupahatya bhUtAni bhogaH san bhavati bhUtopaghAtAcca pApamiti bhAvanA" // 159 // dharmabhogaH sundara ityapyAzaGkA'pohAyA''ha dharmAdapi bhavan bhogaH prAyo 'narthAya dehinAm / candanAdapi sambhUto dahatyeva hutAzanaH // 160 // dharmAdapi bhavan bhogo devalokAdrau, prAyo= bAhulyena, anarthAya dehinAM tathA pramAdavidhAnAt / prAyograhaNaM zuddhadharmAkSepibhoganirAsArthaM tasya pramAdabIjatvAyogAt, atyantAnavadyatIrthakarAdiphalazuddheH puNyazuddhyAdAvAgamAbhinivezAddharmasAracittopapatteriti / sAmAnyato dRSTAntamAha- candanAdapi sambhUtaH tathA zaityaprakRteH / kimityAha - dahatyeva hutAzanaH tathAsvabhAvatvAt / prAya etadeva na dahatyapi kazci (kvaci) tsatyamantrAbhisaMskRtAddAhA'siddheH / sakalaloka (pra) siddhametaditi // 160 // bhogAttadicchAviratiH skandhabhArA'panuttaye / skandhA'ntarasamAropastatsaMskAravidhAnataH // 161 // bhogAt sakAzAt, tadicchAviratiH = bhogecchAviratistAtkAlikI / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH kimityAha-skandhabhArA'panuttaye=skandhabhArA'panuttyarthaM skandhA'ntarasamAropaH vartate / kuta ityAha- tatsaMskAravidhAnataH = tathAkarmabandhenA'niSTabhogasaMskAravidhAnAttattvatastadicchA'nivRtteriti / uktA paJcamI dRSTiH / satyAmasyAmaparairapi yogAcAryairalaulyAdayo guNAH procyante / yathoktam alaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho mUtrapurISamalpam / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam // maitryAdiyuktaM viSayeSvacetaH prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca / dvandvairaghRSyatvamabhISTalAbhaH janapriyatvaM ca tathA paraM syAt // 63 doSavyapAyaH paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtambharA dhIrniSyannayogasya tu cihnametat // ityAdi / ihApyetadakRtrimaM guNajAtam / ata evArabhya vijJeyam // 161 // tathA ca SaSThIM dRSTimabhidhAtumAha kAntAyAmetadanyeSAM prItaye dhAraNA parA / ato'tra nAnyamunnityaM mImAMsA'sti hitodayA // 162 // kAntAyAM dRSTau etad = anantaroditaM nityadarzanAdi / anyeSAM prItaye bhavati na tu dveSAya / tathA dhAraNA parA=pradhAnacittasya dezabandhalakSaNA / yathoktam "dezabandhazcittasya dhaarnnaa"| ato dhAraNAtaH / atra dRSTau nAnyamud= nAnyatra harSa:, tadA tattatpratibhAsAyogAt / tathA nityaM sarvakAlaM, mImAMsA'sti sadvicArAtmikA / ata evAha-hitodayA samyagjJAnaphalatvena // 162 // amumevArthaM spaSTayannAha - asyAM tu dharmamAhAtmyAtsamAcAravizuddhitaH / priyo bhavati bhUtAnAM dharmaikAgramanAstathA // 163 // yogadRSTisaMgraha asyAmeva dRSTau kAntAyAM niyogena dharmamAhAtmyAt kAraNAt samAcAravizuddhito hetoH / kimityAha-priyo bhavati bhUtAnAM prANinAM, dharmaikAgramanAstathA bhavatIti // 163 // etadevAha 64 zrutadharme manonityaM kAyastvasyA'nyaceSTite / atastvAkSepakajJAnAnna bhogA bhavahetavaH // 164 // zrutadharme= Agame, mano nityaM tadbhAvanopapatteH, kAyastu = kAya eva / asya = adhikRtadRSTimato, anyaceSTite sAmAnye atastu = ata eva kAraNAt / AkSepakajJAnAt= samyagAkSepakajJAnena hetubhUtena, bhogA - indriyArtha sambandhAH / bhavahetavaH = saMsArahetavo, na iti // 164 // amumevArthaM dRSTAntamadhikRtyAha mAyAmbhastattvataH pazyannanudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyAghAtavarjitaH // 165 // mAyAmbhastattvataH pazyan mAyAmbhastvenaiva, anudvignastato=mAyAmbhaso drutaM=zIghraM, tanmadhyena mAyAmbhomadhyena, prayAtyeva na na prayAti / yathA ityudAharaNopanyAsArthaH / vyAghAtavarjito mAyAmbhasastattvena vyAghAtA'samarthatvAditi // 165 // bhogAnsvarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam // 166 // bhogAn=indriyArthasambandhAn, svarUpataH pazyan = samAropamantareNa, tathA=tenaiva prakAreNa, mAyodakopamAn = asArAn bhuJjAno'pi hi karmA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH kSiptAn, asaGgaH san prayAtyeva paraM padaM tathA'nabhiSvaGgatayA paravazAbhAvAt / / 166 // bhogatattvasya tu punarna bhavodadhilaGghanam / mAyodakadRDhAvezastena yAtIha kaH pathA ? // 167 // bhogatattvasya tu=bhogaparamArthasya punaH na bhavodadhilaGghanaM tathAbuddhestadupAye'pravRtteH / Aha ca- mAyodakadRDhAvezaH tathAviparyAsAt, tena yAtIha kaH pathA yatra mAyAyAmudakabuddhiH // 167 // sa tatraiva bhavodvigno yathA tiSThatyasaMzayam / mokSamArge'pi hi tathA bhogajambAlamohitaH // 168 // 65 sa=mAyAyAmudakadRDhAvezaH, tatraiva = pathi, bhavodvignaH san / yathA ityudAharaNopanyAsArthaH / tiSThatyasaMzayaM = tiSThatyeva jalabuddhisamAvezAt / mokSamArge'pi hi = jJAnAdilakSaNe, tathA tiSThatyasaMzayaM, bhogajambAlamohitaH = bhoganibandhanadehAdiprapaJcamohita ityarthaH // 168 // mImAMsAbhAvato nityaM na moho'syAM yato bhavet / atastattvasamAvezAtsadaiva hi hitodayaH // 169 // mImAMsAbhAvataH=sadvicArabhAvena nityaM = sarvakAlaM, na moho'syAM dRSTau yato bhavet / atastattvasamAvezAt kAraNAt, sadaiva hitodayo'syAM dRSTAviti // 169 // pratipAditA SaSThI dRSTiH / sAmprataM saptamyucyate 66 yogadRSTisaMgraha dhyAnapriyA prabhA prAyo nAsyAM rugata eva hi / tattvapratipattiyutA vizeSeNa zamAnvitA // 170 // dhyAnapriyA = dhyAnavallabhA vizeSodvegAt, prabhA dRSTiH prAyaH = bAhulyena nAsyAM=dRSTau rUg=vedanA ata eva hi tathA tattvapratipattiyutA vizeSeNa zamAnvitA evaM satpravRttipadAvaheti piNDArthaH // 170 // dhyAnajaM sukhamasyAM tu jitamanmathasAdhanam / vivekabalanirjAtaM zamasAraM sadaiva hi // 171 // dhyAnajaM sukhamasyAM nu = adhikRtadRSTAveva / kiMviziSTamityAha-jitamanmathasAdhanaM vyudastazabdAdiviSayam / etadeva vizeSyate vivekabalanirjAtaM=jJAnasAmarthyotpannam / ata eva zamAsAraM sadaiva hi vivekasya zamaphalatvAditi // 171 // kiJca sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 172 // sarvaM paravazaM duHkhaM tallakSaNayogAt / sarvamAtmavazaM sukham ata eva hetoH / etaduktaM muninA, samAsena saGkSepeNa, lakSaNaM = svarUpaM, sukhaduHkhayoH iti // 172 // puNyApekSamapi hyevaM sukhaM paravazaM sthitam / tatazca duHkhamevaitattallakSaNaniyogataH // 173 // puNyApekSamapi hyevam=uktanItyA, sukhaM paravazaM sthitaM puNyasya paratvAt / tatazca duHkhamevaitattallakSaNaniyogAt, taditthaM, dhyAnajaM tAttvikaM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 yogadRSTisaMgraha yogadRSTisamuccayaH sukham aparAyattatvAtkarmaviyogamAtrajatvAditi // 173 // vyavasthitaH san / etatpadAvahaiSaiva dRSTiH, tattatraitadvidAM matA=iti // 177 // uktA saptamI dRSTiH / adhunAnantarocyate / dhyAnaM ca nirmale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm / kSINaprAyamalaM hema sadA kalyANameva hi // 174 // tadAha dhyAnaM ca nirmale bodhe spaSTakSayopazamasamutthe sati / kimityAhasadaiva hi mahAtmanAM munInAm / etadeva prativastUpamayA''ha-kSINaprAyamalaM hema svarNaM sadA kalyANameva hi tathAvasthopapatteH // 174 // samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNAzayeti ca // 178 // samAdhiniSThA tu parA=aSTamI dRSTiH, samAdhistu dhyAnavizeSaH, phalamityanye / yathoktaM "dezabandhazcittasya dhAraNA" "tatra pratyayaikatAnatA dhyAnaM" "tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" iti // tadAsaGgavivarjitA samAdhyA'saGgavivarjitA bhUtapravRttizcaiSA candanagandhanyAyena / taduttIrNAzayeti cA'saccittAbhAvena // 178 / / satpravRttipadaM cehA'saGgAnuSThAnasasajJitam / mahApathaprayANaM yadanAgAmipadAvaham // 175 // satpravRttipadaM ceha-tattvamArge / kimityAha asaGgAnuSThAnasasaJjitaM vartate tathAsvarasapravRtteH / mahApathaprayANaM yad asaGgAnuSThAnam / anAgAmipadAvaha nityapadaprApakamityarthaH // 175 // asaGgAnuSThAnanAmAnyAha prazAntavAhitAsaMjhaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH // 176 // prazAntavAhitAsaGgaM sAGkhyAnAM, visabhAgaparikSayo bauddhAnAM, zivavartma zaivAnAM, dhruvAdhvA mahAvratikAnAm iti evaM, yogibhirgIyate hyado =asaGgAnuSThAnamiti // 175 // nirAcArapado hyasyAmaticAravivarjitaH / ArUDhArohaNAbhAva-gativa(ma)ttvasya ceSTitam // 179 // nirAcArapado hi-eva asyAM dRSTau, yogI bhavati pratikramaNAdyabhAvAt / aticAravivarjitaH tannibandhanA'bhAvena / ArUDhArohaNAbhAvagativa(mattvasya yoginazceSTitaM bhavati, AcArajeyakarmA'bhAvAt, nirAcArapada ityarthaH // 179 // kathaM bhikSATanAdyAcAro'syetyAzaGkApanodAyAharatnAdizikSAdRgbhyo'nyA yathA dRktanniyojane / tathAcArakriyA'pyasya saivA'nyA phalabhedataH // 180 // etatprasAdhayatyAzu yadyogyasyAM vyavasthitaH / etatpadAvahaiSaiva tattatraitadvidAM matA // 177 // ratnAdizikSAdRgbhyaH sakAzAt, anyA bhinnaiva, yathA dRktanniyojane ratnAdiniyojane zikSitasya sataH / tathAcArakriyApyasya-yoginaH, saiva bhikSA etad asaGgAnuSThAnaM, prasAdhayatyAzu zIghra, yadyogyasyAM dRSTau, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH TanAdilakSaNA anyA=bhavati / kuta ityAha = phalabhedataH prAk sAmparAyikakarmakSayaH phalam, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti // 180 // tanniyogAnmahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet / tathA'yaM dharmasanyAsaviniyogAnmahAmuniH // 189 // tanniyogAd=ratnaniyogAt, mahAtmeha-loke, kRtakRtyo yathA bhavet kazcidratnavaNik / tathA'yam = adhikRtayogo, dharmasanyAsaviniyogAt sakAzAt, mahAmuniH kRtakRtyo bhavatIti // 189 // tathA (tatra) - dvitIyA'pUrvakaraNe mukhyo'yamamupajAyate / kevala zrIstatazcAsya niHsapatnA sadodayA // 182 // 69 dvitIyA'pUrvakaraNe zreNivartini mukhyo'yaM dharmasanyAsaH, upajAyata upacaritastu pramattasaMyatAdArabhya kevala zrIstatazca= dharmasanyAsaviniyogAt, asya = yogino, niHsapatnA kevala zrIH sadodayA pratipAtA'bhAvena // 182 // siMhAvalokitanItyA'dhikRtavastunirdhAraNAyAha sthitaH zItAMzuvajjIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM tadAvaraNamabhravat // 183 // sthito na sthApanIyaH, zItAMzuvat = candravat, jIva = AtmA, prakRtyA''tmIyayA, bhAvazuddhayA=tattvazuddhyetyarthaH / tathA vA candrikAvacca=jyotsnAvacca, vijJAnaM kevalAdyupamAmAtrametat, tadAvaraNaM=jJAnAssvaraNam, abhravat = meghapaTalavadityarthaH // 183 // prakRtayojanAmAha 70 yogadRSTisaMgraha ghAtikarmAbhrakalpaM taduktayogA'nilA''hateH / yadA'paiti tadA zrImAn jAyate jJAnakevalI // 184 // ghAtikarma=jJAnAvaraNIyAdi / tathA (hi) jJAnAvaraNIyaM, darzanAvaraNIyaM, mohanIyam, antarAyaM ceti / etad-abhrakalpaM vartate tad ghAtikarma, uktayogA'nilA'hateH=anantaroditayogavAyughAtAdityarthaH / yadA'paiti zreNiparisamAptau, tadA zrImAn=asau mukhyavikramayogena jAyate jJAnakevalI - sarvajJa ityarthaH // 184 // ata evAha kSINadoSo'tha sarvajJaH sarvalabdhiphalA'nvitaH / paraM parArthaM sampAdya tato yogAntamaznute // 185 // kSINadoSaH=sakalarAgAdiparikSayeNa / atha tadaiva / sarvajJo nirAvaraNajJAnabhAvena sarvajJa ityarthaH / sarvalabdhiphalAnvitaH sarvotsukyanivRttyA / paraM parArthaM sampAdya yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNam / tato yogAntamaznute= yogaparyantamApnoti // 185 // tatra drAgeva bhagavAnayogAdyogasattamAt / bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param // 186 // tatra = yogAnte zaileSyavasthAyAM drAgeva zIghrameva, husvapaJcAkSarogiraNamAtreNa kAlena, bhagavAn = asau, ayogAd = vyApArAt, yogasattamAd=yogapradhAnAt zaileSIyogAdityarthaH / kimityAha - bhavavyAdhikSayaM kRtvA sarvaprakAreNa nirvANaM labhate paraM bhAvanirvANamityarthaH // 186 // tatrAyaM kIdRza ityAha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH vyAdhimuktaH pumAn loke yAdRzastAdRzo hyayam / nAbhAvo na ca no mukto vyAdhinA vyAdhito na ca // 187 // vyAdhimukto=vyAdhiparikSINaH pumAn yAdRzo bhavatIti tAdRzo hyayaM=nirvRto, nA'bhAvaH=pradhyAtadIpakalpopamo, na ca no mukto vyAdhinA= mukta eva bhavyatvaparikSayeNa, avyAdhito na ca pUrvaM tathAtadbhAvAditi // 187 // amumevArthaM spaSTayannAha - bhava eva mahAvyAdhirjanmamRtyuvikAravAn / vicitramohajananastIvrarAgAdivedanaH // 188 // 71 bhavaH =saMsAra eva mahAvyAdhiH / kiMviziSTa ityAha- janmamRtyuvikAravAn jarAdyupalakSaNametat / vicitramohanajanano mithyAtvodayabhAvena tIvrarAgAdivedanaH stryAdyabhiSvaGgabhAvena // 188 // mukhyo'yamAtmano'nAdicitrakarmanidAnajaH / tathA'nubhavasiddhatvAtsarvaprANabhRtAmiti // 189 // mukhyo=nirupacarito, ayaM = bhavavyAdhiH, Atmano= jIvasya / kiMbhUta ityAha-anAdicitrakarmanidAnajaH = dravyabhAvabhedabhinnakarmabalotpanna ityarthaH / kuta ityAha- tathAnubhavasiddhatvAt janmAdyanubhavena, sarvaprANabhRtAmiti tiryakprabhRtInAmapi // 189 // etanmuktazca mukto'pi mukhya evopapadyate / janmAdidoSavigamAttadadoSatvasaGgateH // 190 // etena=bhavavyAdhinA, muktazca mukto'pi siddha: mukhya evopapadyate pravRttinimittabhAvAt / tathA cAha - janmAdidoSavigamAt kAraNAt, tadadoSa 72 tvasaGgateH=tasya doSavato'doSatvaprApteriti // 190 // amumevArthaM spaSTayannAha yogadRSTisaMgraha tatsvabhAvopamarde'pi tattatsvAbhAvyayogataH / tasyaiva hi tathAbhAvAttadadoSatvasaGgatiH // 191 // tasya=AtmanaH svabhAvopamarde'pi sati janmAdibhAvavigamena, tattatsvAbhAvyayogataH=tattatsvAbhAvyaM tena yogAt / tathAhi tasyetthambhUta eva svabhAvo yena sa eva tathA bhavatIti / tatazca tasyaiva hi tathAbhAvAt, janmAdityAgato=janmAdyatItatvena bhAvAt / kimityAha - tadadoSatvasaGgatiH doSavata evA'doSatvaprAptirityarthaH // 111 // itthaM caitadaGgIkartavyamityAha svabhAvo'sya svabhAvo yannijA sattaiva tattvataH / bhAvAvadhirayaM yukto nAnyathA'tiprasaGgataH // 192 // svabhAvo'sya = AtmanaH svabhAvo yad asmAt / kimuktaM bhavati ? nijA sattaiva tattvataH=paramArthena / bhAvAvadhirayaM yuktaH svabhAvo'nantaroditaH nAnyathA yuktaH / kuta ityAha = atiprasaGgataH iti // 192 // enamevAha anantarakSaNAbhUtirAtmabhUteha yasya tu / tayA'virodhAnnityo'sau syAdasan vA sadaiva hi // 193 // anantarakSaNAbhUtiH=prAkpazcAtkSaNayorabhUtirityarthaH / AtmabhUteha yasya tu= vartamAnasya vAdino vA / tasya doSamAha tayA=anantarakSaNabhUtyA, avirodhAt=kAraNAdvartamAnabhAvena / kimityAha nityo'sau = vartamAnaH syAt Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH tadvatsadAtadbhAvAditi / pakSAntaramAha sadaiva hi tayA virodhena tadgrastatvAditi // 193 // paroktimAtra parihArAyAha sa eva na bhavatyetadanyathA bhavatItivat / viruddhaM tannayAdeva tadutpattyAditastathA // 194 // 73 sa eva iti bhAvaparAmarzaH / na bhavatIti cA'bhAvA'bhidhAnam etat / kimityAha-anyathAbhavatItivat iti nidarzanam, viruddhaM vyAhatam, tannayAdeva sa hi sa evAnyathA bhavatItyukte evamAha-'yadi sa eva kathamanyathA bhavati ? anyathA ced bhavati, kathaM sa ?' iti / etacca sa eva na bhavatItyatrApi samAnameva / tathAhi 'yadi sa eva kathaM na bhavati ? abhavatvAtkathaM sa iti viruddhametat' / abhyuccayamAha tadutpattyAditaH iti = bhAvotpattyAdeH, tathA viruddhamiti // 194 // etadbhAvanAyaivAha sato'sattve tadutpAdastato nAzo'pi tasya yat / tannaSTasya punarbhAvaH sadA nAze na tatsthitiH // 195 // sato=bhAvasya asattve'bhyupagamyamAne "sa eva na bhavati" iti vacanAt / kimityAha - tadutpAdaH = ityasattvotpAdaH kAdAcitkatvena / tataH= utpAdAt, nAzo'pi tasya = asattvasya yadutpattimattadanityam' iti kRtvA / yad=yasmAt / naSTasya=asattvasya, punarbhAvaH tenaiva rUpeNa sadasattvavinAzonyathAnupapatteH / atha nAzo nAzAtmanA bhAvAtprAkpazcAccAvasthita eva etadAzaGkyAha- sadAnAze abhyupagamyamAne / kimityAha-na tatsthitiH = vivakSitakSaNe'pi tannazyati // 195 // 74 yogadRSTisaMgraha sa kSaNasthitidharmAced dvitIyAdikSaNe sthitau / yujyate hyetadapyasya tathA coktA'natikramaH // 196 // sa=nAza:, kSaNasthitidharmA ced bhAva eva / etadAzaGkyAhadvitIyAdikSaNe sthitau - satyAm / kimityAha - yujyate hyetadapi = kSaNasthitidharmakatvaM, asya=adhikRtabhAvasya / tathA ca = evaM sati / uktA'natikramaH // 196 // kathamityAha kSaNasthitau tadaivAsya nAsthitiryuktyasaGgateH / na pazcAdapi setyevaM sato'sattvaM vyavasthitam // 197 // kSaNasthitau satyAM tadaiva vivakSitakSaNe asya vivakSitabhAvasyaiva, nA'sthitiH / kuta ityAha yuktyasaGgateH tadaivA'sthitivirodhAditi yuktiH / na pazcAdapi dvitIyakSaNe, sA=asthitirna yuktyasaGgatereva, "tadavasthitau tadasthitivirodhAditi" yuktiH / ityevaM sato'sattvaM vyavasthitam / tatazca sato'sattve tadutpAda ityAdyanuvartata eveti // 197 // nityapakSamadhikRtyAha bhavabhAvA'nivRttAvapyayuktA muktakalpanA / ekAntaikasvabhAvasya na hyavasthAdvayaM kvacit // 198 // bhavabhAvA'nivRttAvapi = ekAntanityatAyAm / kimityAha - ayuktA muktakalpanA AtmanaH / kathamayuktetyAha - ekAntaikasvabhAvasya = apracyutA'nutpannasthiraikasvabhAvatAyAH, na hi yasmAt avasthAdvayaM=saMsArimuktAkhyaM, kvacit ekAntaikasvabhAvatvavirodhAt // 198 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH tadabhAve ca saMsArI muktazceti nirarthakam / tatsvabhAvopamardo'sya nItyA tAttvika iSyatAm // 199 // yogadRSTisaMgraha avasthA tattvata:=paramArthena, no cet pUrvA'parabhAvena / tadAzaGkyAha-nanu tatpratyayaH avasthApratyayaH kathaM ? nibandhanA'bhAvena / syAde tat tad bhrAnto'yam avasthApratyayaH tat kimanena ? ityetadAzaGkyAhamAnamatra=bhrAntatAyAM na vidyate // 202 // tadabhAve ca avasthAdvayA'bhAve ca, saMsArI tiryagAdibhAvavAn, mukto bhavaprapaJcoparamAdityetat, nirarthakaM-zabdamAtrameva ca arthA'yogAditi / tat tathA, svabhAvopamardaH tadantareNa tadanantarA'panayanalakSaNaH / asya AtmanaH / nItyA nyAyena / kimityAha-tAttvika iSyatAM pAramArthiko'bhyupagamyatAmiti // 199 // yogijJAnaM tu mAnaM cettadavasthAntaraM tu tat / tataH kiM bhrAntametatsyAdanyathA siddhasAdhyatA // 203 // didRkSAdyAtmabhUtaM tanmukhyamasyA nivartate / pradhAnAdinaterhetustadabhAvAnna tannatiH // 200 // didRkSA avidyAmalabhavAdhikArAdi, AtmabhUtaM sahajaM vastu sat / tata tasmAt, mukhyam anupacaritameva, asya AtmanA, nivartata iti / kimbhUtaM tadityAha-pradhAnAdinateH pradhAnanayAdipariNateH, hetaH kAraNam / tadabhAvAd didRkSAdyabhAvAt, na tannatiH=na pradhAnAdi pariNatirmuktAtmana iti // 200 // yogijJAnaM tu-yogijJAnameva, pramANaM ced atra etadAzaGkyAhatadavasthAntaraM tu yogyavasthAntarameva, tat yogijJAnam / tataH kimityetadAzaGkyAha-bhrAntametatsyAt yogijJAnaM, anyathA abhrAntatve'sya / kimityAhasiddhasAdhyatA avasthAbhedopapatteriti // 203 // uktamAnuSaGgikaM prakRtaM prastumaH / tacca siddhasvarUpavyAdhimuktaH pumAn loke ityAdhupanyAsAt / tatra vyAdhitastadabhAvo vA tadanyo vA yathaiva hi / vyAdhimukto na sannItyA kadAcidupapadyate // 204 // vyAdhitaH saJjAtavyAdhireva, tadabhAvo vA tadanyo vA vyAdhitAdanyo vA tatputrAdiH, yathaiva hi vyAdhimukto na trayANAmeko'pi, sannItyA sannyAyena, kadAcidupapadyata iti dRSTAntaH // 204 // anyathA syAdiyaM nityameSA ca bhava ucyate / evaM ca bhavanityatve kathaM muktasya sambhavaH ? // 201 // dAntikayojanamAha itthaM caitadaGgIkartavyam anyathA evamanabhyupagamyamAne, syAdiya= pradhAnAdinatiH, nityaM sadaiva / tataH kimityAha-eSA capradhAnAdinatiH, bhava ucyate saMsAro'bhidhIyate, etannatau tadAtmakamahadAdibhAvAt / evaM ca= uktanItyA, bhavanityatve sati, kathaM muktasya sambhavaH ? naivetyarthaH // 201 // avasthA tattvato no cennanu tatpratyayaH katham / bhrAnto'yaM kimaneneti mAnamatra na vidyate // 202 // saMsArI tadabhAvo vA tadanyo vA tathaiva hi / mukto'pi hanta ! no mukto mukhyavRttyeti tadvidaH // 205 // saMsArI=puruSaH / tadabhAvo vA=puruSA'bhAvamAtrameva / tadanyo Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH 77 ekAntalakSaNaH tathaiva hi yathA dRSTAnte / kimivetyAha-mukto'pi hanta ! no mukto mukhyavRttyA trayANAmapi tatpravRttinimittA'bhAvAt iti tadvidaH muktavida itthamabhidhatIti // 205 // kathaM tarhi muktavyavasthetyAha 78 yogadRSTisaMgraha tathAvidhakulAdiyogyapekSayA, lezato na virudhyate manAgato'pi yogapakSapAtAdibhAvAt // 208 // tadatra kSINavyAdhiryathA loke vyAdhimukta iti sthitaH / bhavarogyeva tu tathA muktastantreSu tatkSayAt // 206 // kSINavyAdhiH puruSaH yathA loke'vigAnena vyAdhimukta iti tattadbhAvena, sthito na sthApanIyaH / bhavarogyeva-na mukhyatadbhAvena, tathA muktaH bhavavyAdhimuktaH, tantreSu sthitaH / tatkSayAditi bhavarogakSayAdityarthaH // 206 / / eva prakRtamabhidhAya sarvopasaMhAramAha anekayogazAstrebhyaH saGkepeNa samudbhUtaH / dRSTibhedena yogo'yamAtmAnusmRtaye paraH // 207 // anekayogazAstrebhyaH pAtaJjalAdibhyaH, sajhepeNa samAsena samuddhRtaH =tebhyaH pRthakkRtaH navanItamiva kSIrAditi / kena ka ityAha dRSTibhedena uktalakSaNena, yogo'yaM adhikRta eva / kimarthamityAha-AtmAnusmRtaye AtmAnu'smRtyarthaM para:= pradhAno yoga iti // 207 // prayojanA'ntaramapyAhakulAdiyogabhedena caturdhA yogino yataH / ataH paropakAro'pi lezato na virudhyate // 208 // kulapravRttacakrA ye ta evAsyAdhikAriNaH / yogino na tu sarve'pi tathA'siddhayAdibhAvataH // 209 // kulapravRttacakrA ye=kulayoginaH pravRttacakrAzca ya ityarthaH / ete cAsyayogazAstrasya, adhikAriNo arhAH, yogino na tu sarve'pi sAmAnyena / kuta ityAha tathA tena prakAreNa, asiddhyAdibhAvata: gotrayoginAmasiddhibhAvAt, AdizabdAttu niSpannayoginAM tu siddhibhAvAditi // 209 // etadvizeSalakSaNamAhaye yoginAM kule jAtAstaddharmAnugatAzca ye / kulayogina ucyante gotravanto'pi nApare // 210 // ye yoginAM kule jAtA janmanaiva taddharmAnugatAzca yogidharmAnugatAzca, ye prakRtyA'nye'pi / kulayogina ucyante iti gamyate dravyato bhAvatazca, gotravanto'pi sAmAnyena bhUmibhavyA api, nApare kulayogina iti // 210 // etadvizeSalakSaNamadhikRtyAhasarvatrA'dveSiNazcaite gurudevadvijapriyAH / dayAlavo vinItAzca bodhavanto yatendriyAH // 211 // kulAdiyogabhedena gotrakulapravRttacakraniSpannayogalakSaNena, caturdhA= catuSprakArAH, yogino yataH sAmAnyena / ataH kimityAha-paropakAro'pi sarvatrA'dveSiNazcaite tathA''grahAbhAvena, tathA gurudevadvijapriyA dharmaprabhAvAt / tatA dayAlavaH prakRtyA kliSTapApA'bhAvena, vinItAzca kuzalA'nubandhibhavyatayA / tathA bodhavanto granthibhedena, yatendriyAzcAritrabhAvena // 211 / / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH pravRttacakrAstu punaryamadvayasamAzrayAH / zeSadvayArthino'tyantaM zuzrUSAdiguNAnvitAH // 212 // pravRttacakrAstu punaH, kiMviziSTA bhavantItyAha yamadvayasamAzrayAH icchAyamapravRttiyamAzrayA ityarthaH, zeSadvayArthinaH = sthirayamasiddhiyamadvayArthinaH ityuktaM bhavati / atyantaM sadupAyapravRttyeti / ata eva zuzrUSAdiguNAnvitAH= zuzrUSA zravaNagrahaNadhAraNAvijJAnehApohatattvAbhinivezaguNayuktAH // 212 // tathA 79 AdyAvaJcakayogA''ptyA tadanyadvayalAbhinaH / ete'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH // 213 // AdyAvaJcakayogAptyA hetubhUtayA tadanyadvayalAbhinaH kriyAvaJcakaphalAvaJcakadvayalAbhinaH, tadavandhyabhavyatayaivambhUtAH / kimityAha-adhikAriNaH / kasyetyAha-yogaprayogasya = adhikRtasya, iti = evaM tadvido= yogavidaH / abhidadhati iti zeSaH // 213|| upanyastayamAdisvarUpamAha ihA'hiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm / aparigrahaparyantAstathecchAdicaturvidhAH // 214 // iha loke, ahiMsAdayo dharmAH, paJca saGkhyayA, suprasiddhAH sarvatantrasAdhAraNatvena, yamA= uparamAH satAM munInAm iti / kimparyantA ityAha== aparigrahaparyantAH "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH " (2-30 pA.) iti vacanAt / tathecchAdicaturvidhAH=pratyekamicchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamA iti // 214 // eteSAM vizeSalakSaNamAha 80 yogadRSTisaMgraha tadvavatkathAprItiyutA tathA vipariNAminI / yameSvicchAvaseyeha prathamo yama eva tu // 225 // tadvatkathAprItiyutA=yamavatkathAprItiyutA / tathA'vipariNAminI tadbhAvasthiratvena / yameSu=uktalakSaNeSu / icchA avaseyeha-yamacakre / iyaM ca prathamo yama eva tu, anantaroditalakSaNeccheva icchAyama iti kRtvA // 215 // tathA sarvatra zamasAraM tu yamapAlanameva yat / pravRttiriha vijJeyA dvitIyo yama eva tat // 216 // sarvatra sAmAnyena, zamasAraM = tUpazamasArameva yatkriyAviziSTaM, yamapAlanaM pravRttiriha vijJeyA yameSu dvitIyo yama eva tat pravRttiyama ityarthaH // 216 // vipakSacintArahitaM yamapAlanameva yat / tatsthairyamiha vijJeyaM tRtIyo yama eva hi // 217 // vipakSacintArahitam = aticArAdicintArahitamityarthaH / yamapAlanameva yad=viziSTakSayopazamavRttyA / tatsthairyamiha vijJeyaM yameSu / etacca tRtIyo yama eva hi sthirayama iti yo'rthaH // 297 // parArthasAdhakaM tvetatsiddhiH zuddhA'ntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu // 298 // parArthasAdhakaM tvetad=yamapAlanaM siddhiH abhidhIyate / etacca zuddhAntarAtmano nAnyasya / acintyazaktiyogena tatsannidhau vairatyAgAt / ita eva=caturtho yama eva tu = siddhiyama iti bhAvaH // 218 // avaJcakasvarUpamAha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH yogadRSTisaMgraha sadbhiH kalyANasampannairdarzanAdapi pAvanaiH / tathAdarzanato yoga AdyAvaJcaka ucyate (ISyate) // 219 // bIjapuSTyA // 222 // ka: pakSapAtamAtrAdupakAra ityAzaGkApohAyAha sadbhiH kalyANasampannaH viziSTapuNyavadbhiH darzanAdapi pAvanaiH= avalokanenA'pi pavitraiH / tathA tena prakAreNa guNavattayA viparyayAbhAvena darzanaM =tathAdarzanam / tatastena, yo yogaH sambandhastaiH saha sa AdyAvaJcaka iSyate sadyogA'vaJcaka ityarthaH // 219 // tAttvikaH pakSapAtazca bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva // 223 // tAttvikaH pakSapAtazca pAramArthika ityarthaH / bhAvazUnyA ca yA kriyA iti, kayorikhetyAha bhAnukhadyotayoriva mahadantaramityarthaH // 223 // tathA cAha teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaJcakayoga: syAnmahApApakSayodayaH // 220 // khadyotakasya yattejastadalpaM ca vinAzi ca / viparItamidaM bhAnoriti bhAvyamidaM budhaiH // 224 // teSAmeva=satAM, praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaJcakayoga: syAd bhavediti / ayaM ca mahApApakSayodayo nIcairgotrakarmakSayakRditi bhAvaH // 220 // phalavaJcakayogastu sadbhya eva niyogataH / sAnubandhaphalA'vAptidharmasiddhau satAM matA // 221 // phalA'vaJcakayogastu caramo yogottamaH / kimbhUta ityAha-sadbhya eva anantaroditebhyaH, niyogata: avazyaMtayA, sAnubandhaphalA'vAptiH tathA sadupadezAdinA, dharmasiddhau viSaye, satAM matA iti // 221 // evameSAM svarUpamabhidhAya prakRtayojanamAhakulAdiyoginAmasmAnmatto'pi jaDadhImatAm / zravaNAtpakSapAtAderupakAro'sti lezataH // 222 // khadyotakasya sattvavizeSasya, yattejaH prakAzAtmakam, tat, kimityAha-alpaM ca vinAzi ca svarUpeNa / viparItamidaM bhAno: bahu avinAzi cAdityasyeti / iti evaM bhAvyamidam adhikRtapakSapAtAdetatkriyAdikaM, budhaiH tattvanItyeti // 224 // vizeSamAhazravaNe prArthanIyAH syuna hi yogyAH kadAcana / yatnaH kalyANasattvAnAM mahAratne sthito yataH // 225 // zravaNe zravaNaviSaye, prArthanIyAH syuH bhaveyuH / na hi yogyAH kadAcana zuzrUSAbhAvena svataH pravRtteH / tathA cAha-yatnaH kalyANasattvAnAM puNyavatAM, mahAratne cintAmaNyAdiviSayaH, sthito yataH tathaucityayogena, pakSapAtAderapi janmAntarA'vAptizruteH // 225 // ayogyadAnadoSaparihArAyAha kulAdiyoginAm uktalakSaNAnAM, asmAd=yogadRSTisamuccayAt, matto'pi sakAzAt, jaDadhImatAm anyeSAm / kimityAha-zravaNAt= zravaNena, pakSapAtAde:=pakSapAtazubhecchAdeH, upakAro'sti lezataH tathA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisamuccayaH naitadvidastvayogyebhyo dadatyenaM tathApi tu / haribhadra idaM prAha naitebhyo deya AdarAt // 226 // yogadRSTisaMgraha naitadvidastu=AcAryAH, ayogyebhyo anyebhyo, dadati yacchanti, enaM yogadRSTisamuccayAkhyaM grantham / tathApi tu evamapi vyavasthite / haribhadro granthakRt, idaM prAha kimityAha-naitebhya: ayogyebhyaH, deyaH ayaM yogadRSTisamuccayaH, AdarAt=AdareNa idaM prAha // 226 // kimetadevamityAha avajJaha kRtA'lpA'pi yadanAya jAyate / atastatparihArA'rthaM na punarbhAvadoSataH // 227 // avajJeha-yogadRSTisamuccayAkhye granthe, kRtA'lpApi svarUpeNa / yad= yasmAt / anarthAya jAyate mahAviSayatvena / atastatparihArArthaM na punarbhAvadoSataH kSudratayA haribhadra idaM prAheti // 227 // itthaM caitadaGgIkartavyam / yata evAhayogyebhyastu prayatnena deyo'yaM vidhinA'nvitaiH / mAtsaryaviraheNoccaiH zreyovighnaprazAntaye // 228 // yogyebhyastu zrotRbhyaH prayatnena upayogasAreNa, deyo'yaM vidhinA= zravaNAdigocareNa / anvitairyuktaiH, doSo'nyathA pratyavAyasambhavAdityAcAryAH / mAtsaryaviraheNa mAtsaryAbhAvena, uccaiH zreyovighnaprazAntaye puNyAntarAyaprazAntyarthamiti // 228 // // samApto'yaM yogadRSTisamuccayaH // // kRtiH zvetabhikSorAcAryazrIharibhadrasyeti // // savRttiryogadRSTisamuccayaH samAptaH // zrIyazoyogadRSTiH Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trAha yogabhedadvAtriMzikA anantaraM puruSakAraprAdhAnyena cAritraprAptau yogapravRttirukteti tadbhedAnevA adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaGkSayaH / yogaH paJcavidhaH prokto yogamArgavizAradaiH // 1 // adhyAtmamiti / vyaktaH // 1 // aucityAd vRttayuktasya vacanAttattvacintanam / maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtmaM tadvido viduH // 2 // aucityAditi / aucityAd=ucitapravRttilakSaNAt vRttayuktasya= aNuvratamahAvratasamanvitasya / vacanAt = jinAgamAt / tattvacintanaM jIvAdipadArthasArthaparyAlocanam / maitryAdibhAvaiH = maitrIkaruNAmuditopekSAlakSaNaiH samanvitaM=sahitam adhyAtmaM tadvido= adhyAtmajJAtAro viduH = jAnate // 2 // sukhacintA matA maitrI sA krameNa caturvidhA / upakArisvakIyasvapratipannA'khilAzrayA // 3 // sukheti / sukhacintA = sukhecchA maitrI matA / sA krameNa= viSayabhedena caturvidhA / upakArI= svopakArakartA, svakIyo =anupakartA'pi yogadRSTisaMgraha nAlapratibaddhAdiH, svapratipannazca = svapUrvapuruSAzritaH svAzrito vA akhilAzca= pratipannatvasambandhanirapekSAH sarva eva tadAzrayA tadviSayA / taduktam - upakArisvajanetarasAmAnyagatA caturvidhA maitrIti // ( SoDa0 139) 86 karuNA duHkhahAnecchA mohAd duHkhitadarzanAt / saMvegAcca svabhAvAcca prItimatsvapareSu ca // 4 // karuNeti / duHkhahAnasya = duHkhaparihArasya icchA karuNA / sAca mohAd-anArekA / yathA glAnayAcitApathyavastupradAnAbhilASalakSaNA / anyA ca duHkhitasya=dInAderdarzanAt tasya lokaprasiddhAhAravastrazayanAsanAdipradAnena / saMvegAt=mokSAbhilASAcca sukhiteSvapi sattveSu prItimatsu sAMsArikaduHkhaparitrANecchA chadmasthAnAm aparA / aparA punaH pareSu ca prItimattAsambandhavikaleSu sarveSveva svabhAvAcca pravartamAnA kevalinAmiva bhagavatAM mahAmunInAM sarvAnugrahaparAyaNAnAmityevaM caturvidhA / taduktaM mohAsukhasaMvegAnyahitayutA caiva karuNeti ( SoDa. 139) // ApAtaramye saddhetAvanubandhayute pare / santuSTirmuditA nAma sarveSAM prANinAM sukhe // 5 // ApAteti / muditA nAma santuSTiH / sA cAdyA ApAtaramye= apathyAhAratRptijanitapariNAmAsundarasukhakalpe tatkAlamAtraramaNIye svaparagate vaiSayike sukhe / dvitIyA tu saddhetau zobhanakAraNe aihikasukhavizeSe eva paradRSTahitamitAhAraparibhogajanitasvAdurasAsvAdasukhakalpe / tRtIyA ca anubandhayute=avyavacchinnasukhaparamparayA devamanujajanmasu kalyANaprAptilakSaNe ihaparabhavAnugate / caturthI tu pare prakRSTe mohakSayAdisambhave avyAbAdhe ca sarveSAM prANinAM sukhe ityevaM caturvidhA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabhedadvAtriMzikA taduktaM sukhamAtre saddhetAvanubandhayute pare ca muditA tu (SoDa. 13.10) // 5 // karuNAto'nubandhAcca nirvedAttattvacintanAt / upekSA hyahite'kAle sukhe'sAre ca sarvataH // 6 // 88 yogadRSTisaMgraha puNye=prANinAM sukRte dveSaM, na tu tadanumodanena haSam / adharmiSu rAgadveSau, na tUpekSAm / tyajan=pariharan etAH pariNatizuddhA maitrAdyA labdhvA adhyAtma samAzrayet / ___ niSpannayogAnAM hi maitryAdirahitaM sadbodhameva svabhAvataH paramArthasAraM cittam / yogArambhakANAM tvabhyAsAdeva sukhIAdityAgena maitryAdivizuddhiriti / taduktaM etAH khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNAM puMsAm / sadvRttAnAM satataM zrAddhAnAM pariNamantyuccaiH / / (SoDa. 13-11) tatazca nirapAyo'dhyAtmalAbha iti sthitam / pataJjalirapyAha-maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanamiti (1-33) // 7 // karuNAta iti / upekSA hi mAdhyasthyalakSaNA / karuNAto'hite viSaye bhavatyekA, yathAturasya svAtantryAdapathyaM sevamAnasya karuNayA tannivAraNamavadhIryopekSA kriyate / aparA ca anubandhAda-AyatyAlocanena kAryaviSayapravAhapariNAmAd akAle anavasare, yathA kazcidAlasyAderarthArjanAdiSu na pravartate, taM cApravartamAnaM kadAcittaddhitArthI pravartayati, kadAcittu pariNAmasundaraM kAryasantAnamanavekSamANo mAdhyasthyamavalambata iti / anyA ca nirvedAda= bhavasukhavairAgyAdasAre bahutaraduHkhAnuviddhatvena du:khAnativiziSTe sukhe, yathA sarvandriyotsavakaraM saMsArisukhamanupazyato'pi yoginaH / itarA ca tattvacintanAt= manojJAmanojJAnAM vastUnAM paramArthato rAgadveSAnutpAdakatvasya svAparAdhasyaiva ca mohAdikarmavikArasamutthasya bhAvanAt sarvataH sarvatraiva svavyatiriktasya kasyApi sukhaduHkhahetutvAnAzrayaNAt / taduktaM-karuNAnubandhanirvedatattvasArA hyupekSeti (SoDa. 13.10) // 6 // uktabhedAnAmetAsAM maitryAdInAM yathAkramaM pariNamamAnAnAM vizuddhasvabhAvAnAmevAdhyAtmopayoga iti phaladvArA darzayannAha ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathA'nubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva nu // 8 // ata iti / ato adhyAtmAt / pApakSayo=jJAnAvaraNAdikliSTakarmapralayaH / sattvaM vIryotkarSaH / zIlaM cittasamAdhiH / jJAnaM ca vastvavabodharUpam / zAzvatam apratigham / tatheti vaktavyAntarasamuccaye / anubhavasaMsiddhaM svasaMvedanapratyakSam / amRtaM pIyUSam / hi sphuTam, ada eva= adhyAtmameva nu atidAruNamohaviSavikAranirAkarakatvAdasyeti // 8 // sukhIyA duHkhitopekSAM puNyadveSamadharmiSu / rAgadveSau tyajannetA labdhvA'dhyAtma samAzrayet // 7 // sukhIti / sukhiSvIyAM na tu sAdhveSAM sukhitvamiti maitrI / duHkhitAnAmupekSAM, na tu kathaM nu nAmaiteSAM duHkhavimuktiH syAditi kRpA / abhyAso vRddhimAnasya bhAvanA buddhisaGgataH / nivRttirazubhAbhyAsAd bhAvavRddhizca tatphalam // 9 // abhyAsa iti / pratyahaM pratidivasaM vRddhimAn utkarSamanubhavan / buddhisaGgato jJAnAnugataH / asya adhyAtmasya abhyAso anuvartanaM bhAvanA= Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabhedadvAtriMzikA ucyate / azubhAbhyAsAt kAmakrodhAdiparicayAt / nivRttiH=uparatiH / bhAvavRddhizca zuddhasattvasamutkarSarUpA / tatphalaM bhAvanAphalam // 9 // jJAnadarzanacAritratapovairAgyabhedataH / / ISyate paJcadhA ceyaM dRDhasaMskArakAraNam // 10 // yogadRSTisaMgraha pravRttijaH klamaH khedastato dADhyaM na cetasaH / mukhye heturadazcAtra kRSikarmaNi vArivat // 13 // jJAneti / iyaM ca bhAvanA bhAvyamAnajJAnAdibhedenAvazyakabhASyAdiprasiddhA paJceSyate / dRDhasya jhaTityupasthitihetoH saMskArasya kAraNam / bhAvanAyA eva paTutarabhAvanAjanakatvaniyamAt // 10 // pravRtija iti / pravRttijaH kriyAjanitaH / klamo-mAnasadu:khAnubandho prayAsaH khedaH / tatra tasmin sati / dADhya prANidhAnaikAgratvalakSaNaM cetaso na bhavati / adazca praNidhAnaikAgrayaM ca / atra-yogakarmaNi / kRSikarmaNi kRSisAdhyadhAnyaniSpattau / vArivat mukhyo'sAdhAraNo hetuH / taduktaM khede dAyabhAvAnna praNidhAnamiha sundaraM bhavati / etacceha pravaraM kRSikarmaNi salilavajjJeyam // (SoDa. 14.4) sthitasyaiva sa udvego yogadveSAttataH kriyA / rAjaviSTisamA janma bAdhate yoginAM kule // 14 // upayoge vijAtIyapratyayAvyavadhAnabhAk / zubhaikapratyayo dhyAnaM sUkSmAbhogasamanvitam // 11 // upayoga iti / upayoge sthirapradIpasadRze dhArAlagne jJAne / vijAtIyapratyayena tadvicchedakAriNA viSayAntarasaJcAraNAlakSyakAlenApi avyavadhAnabhAga anantaritaH zubhaikapratyayaH prazastaikArthabodho dhyAnam ucyate / sUkSmAbhogena=utpAtAdiviSayasUkSmAlocanena samanvitaM sahitam // 11 // khedodvegabhramotthAnakSepAsaGgAnyamudrujAm / tyAgAdaSTapRthaJcittadoSANAmanubandhyadaH // 12 // khedeti / khedAdInAM vakSyamANalakSaNAnAM / aSTAnAM pRthakcittadoSANAm yogimanodoSANAm / tyAgAt=parihArAt / ado dhyAnam / anubandhi uttarottaravRddhimadbhavati / yadyapyanyatra khedodvegkssepotthaanbhraantynymudrugaasnggaiH| yuktAni hi cittAni prabandhato varjayenmatimAn // (SoDa. 14.3) ityevaM kramo'bhihitastathApyatra chandAnulomyAvayatyayenAbhidhAnamiti draSTavyam // 12 // sthitasyaiveti / sthitasyaiva apravRttasyaiva / sa klamaH udvega ucyate / tataH atasmAdanAdarajanitAt yogadveSAt / kriyA pAravazyAdinimittA pravRttiH / rAjaviSTisamA nRpaniyuktAnuSThAnatulyA / yoginA zrImatAM zrAddhAnAM kule janma bAdhate pratibadhnAti / anAdareNa yogakriyANAM yogikulajanmabAdhakatvaniyamAt / taduktaM uddhege vidveSAdviSTisamaM karaNamasya pApena / yogikulajanmabAdhakamalamettadvidAmiSTam // (SoDa. 14.5) bhramo'ntarviplavastatra na kRtAkRtavAsanA / tAM vinA yogakaraNaM prastutA'rthavirodhakRt // 15 // bhrama iti / bhramo'ntaviplava: cittaviparyayaH, zuktikAyAM rajatamidamitivadatasmiMstadgraha iti yAvat / tatra tasmin sati / kRtAkRta Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha kSepe'pi cAprabandhAdiSTaphalasamRddhaye na jAtvetat / nAsakRdutpATanataH zAlirapi phalAvahaH puMsaH // (SoDa. 14.6) yogabhedadvAtriMzikA vAsanA=idaM mayA kRtamidaM vA na kRtamityevaMrUpA vAsanA na bhavati / vibhramadoSeNa satyasaMskAranAzAdviparItasaMskArotpAdAdvA / tAM kRtAkRtavAsanAM vinA yogakaraNaM prastutArthasya yogasiddhilakSaNasya virodhakRt saMskArarahitayogasya tAdRzayoga eva hetutvAditi bhAvaH / tadidamuktaM bhrAntau vibhramayogAnna hi saMskAraH kRtetarAdigataH / tadabhAve tatkaraNaM prakrAntavirodhyaniSTaphalam // (SoDa. 14.8) AsaGgaH syAdabhiSvaGgastatrA'saGgakriyaiva na / tato'yaM hanta tanmAtraguNasthAnasthitipradaH // 18 // AsaGga iti / AsaGgo'bhiSvaGgaH syAt idameva sundaramanuSThAnamityevaM niyatAbhinivezarUpaH / tatra tasmin sati / asaGgakriyaiva abhiSvaGgAbhAvavatyanavaratapravRttireva na bhavati / tato'yam AsaGgo hanta tanmAtraguNasthAne adhikRtaguNasthAnamAtre sthitipradaH=na tu mohonmUlanadvAreNa kevalajJAnotpattaye prabhavatItyAsaGgAdapi tattvato'phalamevAnuSThAnam / tadAha AsaGge'pyavidhAnAdasaGgasaktyucitamityaphalametat / bhavatISTaphaladamuccaistadapyasaGgaM yataH paramam // (SoDa. 14.11) vihite'vihite vA'rthe'nyatra mutprakRtAtkila / iSTe'rthe'GgAravRSTyAbhA'tyanAdaravidhAnataH // 19 // prazAntavAhitAbhAva utthAnaM karaNaM tataH / tyAgAnurUpamatyAgaM nirvedAdatathodayam // 16 // prazAnteti / prazAntavAhitAyAH prazamaikavRttisantAnasya abhAvo, manaHprabhRtInAmudrekAnmadAvaSTabdhapuruSavadutthAnamucyate / tataH karaNaM yogasya tyAgA'nurUpaM parihArocitaM prazAntavAhitA'bhAvadoSAt / atyAgaM na vidyate tyAgo yasya tattathA kathaJcidupAdeyatvAt nirvedAda=ekavRttibhaGgalakSaNAt khedAt (atathodayam= ) na vidyate tathA yogakaraNocitatvena udayo bhAvikAlavipAko yatra tathA / taduktaM utthAne nirvedAtkaraNamakaraNodayaM sadaivAsya / / atyAgatyAgocitametattu svasamaye'pi matam // (SoDa. 14.7) kSepo'ntarA'ntarA'nyatra cittanyAso'phalAvahaH / zAlerapi phalaM no yad dRSTamutkhanane'sakRt // 17 // kSepa iti / antarAntarA yogakaraNakAlasyaiva / anyatra=adhikRtAnyakarmaNi / cittanyAsaH kSepaH sa ca-aphalAvahaH phalAjanakaH / yad= yasmAcchAlerapi vrIherapi / asakRdu vAraMvAram / utkhanane utpATane phalaM na dRSTam / asakRd utpATanena zAleriva kSepeNa yogasya phalajananazaktinAzAnna tataH phalamiti bhAvaH / taduktaM vihita iti / prakRtAt prastutAt karmaNo anyatra vihite'vihite vA'rthe / mut=prItiH / iSTe'rthe'GgAravRSTyAbhA atyanAdarasya gADhA'bahumAnasya vidhAnato avasarocitarAgAbhAvarAgaviSayAnavasarAbhyAM pratipakSarAgAcca / yathA caityavandanasvAdhyAyakaraNAdiSu pratiniyatakAlaviSayeSu zrutAnurAgAdanyAsaktacittatayA vA caityavandanAdyanAdriyamANasya / taduktaM anyamudi tatra rAgAttadanAdaratArthato mahApAyA / sarvAnarthanimittaM mud viSayAGgavRSTyAbhA // (SoDa. 14.9) ruji samyaganuSThAnocchedAdvandhyaphalaM hi tat / etAn doSAn vinA dhyAnaM zAntodAttasya taddhitam // 20 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabhedadvAtriMzikA rujIti / ruji - pIDArUpAyAM bhaGgarUpAyAM vA satyAM / samyaganuSThAnocchedAt =sadanuSThAnasAmAnyavilayAt / vandhyaphalaM = moghaprayojanaM hi tadanuSThAnaM balAtkAreNa kriyamANaM / taduktaM ruji nijajAtyucchedAtkaraNamapi hi neSTasiddhaye niyamAt / asyetyananuSThAnaM tenaitadvandhyaphalameva // ( SoDa. 14.10) tat=tasmAd etAn doSAn vinA zAntodAttasya=krodhAdivikArarahitodArAzayasya yogino dhyAnaM hitaM kuzalAnubandhi // 20 // vazitA caiva sarvatra bhAvastaimityameva ca / anubandhavyavacchedazceti dhyAnaphalaM viduH // 21 // 93 vaziteti / sarvatra = kArye / vazitA caiva AtmAyattataiva | bhAvasya= antaHkaraNapariNAmasya staimityameva ca = nizcalatvameva / anubandhavyavacchedo= bhavAntarArambhakANAmitareSAM ca karmaNAM vandhyabhAvakaraNaM ceti etaddhyAnaphalaM viduH=jAnate dhyAnaphalavidaH // 21 // vyavahArakudRSTyoccairiSTAniSTeSu vastuSu / kalpiteSu vivekena tattvadhIH samatocyate // 22 // vyavahAreti / vyavahArakudRSTyA = anAdimatyA vitathagocarayA durvyavahAravAsanayA'vidyAparAbhidhAnayA / uccaiH = atIva / kalpiteSu iSTAniSTeSu = indriyamana: pramodadAyiSu taditareSu ca vastuSu = zabdAdiSu / vivekena= tAvArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato nAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA // ( prazamarati 52) ityAdinizcayAlocanena / tattvadhI: = iSTAniSTatvaparihAreNa tulyatAdhIrupekSAlakSaNA samatocyate / yaduktaM 94 yogadRSTisaMgraha avidyAkalpiteSUccairiSTAniSTeSu vastuSu / saJjJAnAttadvyudAsena samatA samatocyate // ( yogabinduH 364 ) vinaitayA na hi dhyAnaM dhyAneneyaM vinA ca na / tataH pravRttacakraM syAd dvayamanyo'nyakAraNAt // 23 // vineti / etayA samatayA vinA hi dhyAnaM na syAt, cittavyAsaGgASnuparamAt / dhyAnena vinA ceyaM samatA na bhavati, pratipakSasAmagrayA balavattvAt / ato dvayaM = dhyAnasamatAlakSaNaM / anyo'nyakAraNAt pravRttacakram= anuparatapravAhaM syAt / na caivamanyo'nyAzrayaH, aprakRSTayostayormitha utkRSTayorhetutvAt / sAmAnyatastu kSayopazamabhedasyaiva hetutvAditi jJeyam // 23 // RddhyapravartanaM caiva sUkSmakarmakSayastathA / apekSAtantuvicchedaH phalamasyAH pracakSate // 24 // RddhIti / RddhInAm = AmarSauSadhyAdInAmanupajIvanena apravartanam= avyApAraNam / sUkSmANAM = kevalajJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAdyAvArakANAM karmaNAM kSayaH / tatheti samuccaye / apekSaiva bandhanahetutvAt tantuH tadvayavacchedaH phalamasyA:=samatAyA: pracakSate vicakSaNAH ||24|| vikalpasyandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH procyate vRttisaGkSayaH // 25 // vikalpeti / svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmanaH anyajanmanAM=pavanasthAnIyasvetaratathAvidhamanaH zarIradravyasaMyogajanitAnAM vikalpasyandarUpANAM vRttInAM / apunarbhAvataH = punarutpattiyogyatAparihArAt / rodhaH= parityAgaH kevalajJAnalAbhakAle ayogikevalitvakAle ca vRtisaGkSayaH procyate / tadAha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha yogabhedadvAtriMzikA anyasaMyogavRttInAM yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaGkSayo mataH // (yogabinduH 366) kevalajJAnalAbhazca zailezIsaMparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA phalamasya prakIrtitam // 26 // kevaleti / spaSTaH // 26 // yena tat / tathA samatve supratiSThitaM samyagvyavasthitaM / AtmArAmaM svabhAvapratibaddhaM manaH tajjJaiH=tadvedibhirmanoguptistridhA tribhiH prakAra uditA kathitA // 29 // anyAsAmavatAro'pi yathAyogaM vibhAvyatAm / yataH samitiguptInAM prapaJco yoga uttamaH // 30 // vRttirodho'pi yogazcedbhidyate paJcadhA'pyayam / manovAkkAyavRttInAM rodhe vyApArabhedataH // 27 // anyAsAmiti / anyAsAM vAkkAyaguptIryAsamityAdInAM / avatAro'pi antarbhAvo'pi / yathAyogaM yathAsthAnaM / vibhAvyatAM vicAryatAm / yato yasmAt / samitiguptInAM prapaJco yathAparyAyaM vistAro yogaH ucyate / uttamaH=utkRSTaH / na tu samitiguptivibhinnasvabhAvo yogapadArtho'tiriktaH ko'pi vidyata iti // 30 // vRttirodho'pIti / mokSahetulakSaNo yogaH paJcadhA bhinna iti pradarzitaM / vRttirodho'pi cedyoga ucyate ayamapi paJcadhA bhidyate / manovAkkAyavRttInAM rodhe vyApArabhedataH anubhavasiddhAnAM bhedAnAM durapahnavatvAt, anyathA dravyamAtraparizeSaprasaGgAditi bhAvaH // 27 // pravRttisthiratAbhyAM hi manoguptidvaye kila / bhedAzcatvAra iSyante tatrA'ntyAyAM tathA'ntimaH // 28 // upAyatve'tra pUrveSAmantya evAvaziSyate / tatpaJcamaguNasthAnAdupAyo'rvAgiti sthitiH // 31 // upAyatva iti / atra adhyAtmAdibhedeSu yogeSu / pUrveSAm adhyAtmAdInAm / upAyatve yogopAyatvamAtre vaktavye / antya eva=vRttikSaya eva yogaH avaziSyate / tat tasmAt paJcamaguNasthAnAdarvAk pUrvasevArUpa upAya: tata Arabhya tu sAnubandhayogapravRttireveti sthitiH sattaMtramaryAdA // 31 // bhagavadvacanasthityA yogaH paJcavidho'pyayam / sarvottamaM phalaM datte paramAnandamaJjasA // 32 // pravRttIti / pravRttiHprathamAbhyAsaH, sthiratA utkarSakASThAprAptistAbhyAM / manoguptidvaye kila / AdyAH catvAro bhedA adhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAlakSaNA iSyante vyApArabhedAdekatra kameNobhayoH samAvezAdyathottaraM vizuddhatvAt / tathA antyAyAM caramAyAm / tatra=manoguptau / antimo vRttisaGkSayaH iSyate / itthaM hi paJcApi prakArA nirapAyA eva // 28 // bhagavaditi nigadasiddho'yam // 32 // vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manastajjJaiH manoguptistridhoditA // 29 // vimukteti / vimuktaM parityaktaM kalpanAjAlaM saGkalpavikalpacakra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha sAGgamapyekakaM karma pratipanne pramAdinaH / natvecchAyogata iti zravaNAdatra majjati // 3 // yogavivekadvAtriMzikA sAGgamiti / sAGgamapi aGgasAkalyenAvikalamapi / ekakaM svalpaM kiJcit karma / pratipanne=bahukAlavyApini pradhAne karmaNyAhate / pramAdinaH= pramAdavataH / natvecchAyogata iti zravaNAdatra=icchAyoge nimajjati nimagnaM bhavati, anyathA hIcchAyogAdhikArI bhagavAn haribhadrasUriyogadRSTisamuccayaprakaraNaprArambhe mRSAvAdaparihAreNa sarvatraucityArambhapradarzanArthaM natvecchAyogato'yogamityAdi nA'vakSat / vAGnamaskAramAtrasyAlpasya vidhizuddhasyApi sambhavAt / pratipannasvaparyAyAntarbhUtatvena ca prakRtanamaskArasyApIcchAyogaprabhavatvamaduSTamiti vibhAvanIyam // 3 // adhyAtmAdIn yogabhedAnupadarthya tadavAntaranAnAbhedapradarzanena tadvivekamevAha icchAM zAstraM ca sAmarthyamAzritya trividho'pyayam / gIyate yogazAstrajJainirvyAjaM yo vidhIyate // 1 // icchAmiti / icchAM zAstra sAmarthya cAzritya trividho'pyayaM yogo yogazAstrajJairgIyate / icchAyogaH zAstrayogaH sAmarthyayogazceti / yo nirvyAjaM= niSkapaTaM vidhIyate, savyAjastu yogAbhAso gaNanAyAmeva nAvataratIti // 1 // yathAzaktyapramattasya tIvrazraddhA'vabodhataH / zAstrayogastvakhaNDA'rthArAdhanAdupadizyate // 4 // cikIrSoH zrutazAstrasya jJAnino'pi pramAdinaH / kAlAdivikalo yoga icchAyoga udAhRtaH // 2 // yathAzaktIti / yathAzakti svazaktyanatikrameNa / apramattasya= vikathAdipramAdarahitasya / tIvrau tathAvidhamohApagamAt paTutarau yau zraddhAvabodhau jinapravacanAstikyatattvaparicchedau tataH / akhaNDArAdhanAt kAlAdyavikalavacanAnuSThAnAttu zAstrayoga upadizyate // 4 // zAstreNa darzitopAyaH phalaparyavasAyinA / tadatikrAntaviSayaH sAmarthyAkhyo'tizaktitaH // 5 // cikIrSoriti / cikIrSo:=tathAvidhakSayopazamAbhAve'pi nirvyAjameva kartumicchoH / zrutArthasya zrutAgamasya / aryate'nena tattvamiti kRtvArthazabdAsyAgamavacanatvAt / jJAnino'pi avagatAnuSTheyatattvArthasyApi / pramAdino= vikathAdipramAdavataH / kAlAdinA vikala: asampUrNaH / yoga: caityavandanAdivyApAra icchAyoga udAhRtaH pratipAditaH // 2 // pradhAnasyecchAyogatve tadaMzasyApi tathAtvamiti darzayannAha zAstreNeti / phalaparyavasAyinA mokSaparyantopadezena zAstreNa / darzitaH sAmAnyato jJApita upAyo yasya, sAmAnyataH phalaparyavasAnatvAcchAstrasya dvAramAtrabodhanena vizeSahetudikpradarzakattvAt / atizaktita: zaktiprAbalyAt / tadatikrAntaviSayaH zAstrAtikrAntagocaraH / sAmarthyAkhyo yoga ucyate // 5 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavivekadvAtriMzikA zAstrAtikAntaviSayatvamasya samarthayannAha 100 yogadRSTisaMgraha rAtreriti / yathA'ruNodayo rAtrerdinAdapi pRthag no vA'pRthagityarthaH / na punaratraikarUpyaM vivecayituM zakyate, pUrvAparatvAvizeSeNobhayabhAgasambhavAt / zrutAt kevalajJAnAcca tathedamapi prAtibhaM jJAnaM bhAvyatAM, tatkAla eva tathAvidhakSayopazamabhAvinastasya zrutatvena tatvato'saMvyavahAryatayA zrutAd azeSa-dravyaparyAyAviSayatvena kSAyopazamikatvena ca kevalajJAnAd vibhinnatvAt kevala zrutapUrvAparakoTivyavasthitatvena taddhe tukAryatayA ca tAbhyAmabhinnatvAt // 8 // RtambharAdibhiH zabdairvAcyametatparairapi / iSyate gamakatvaM cAmuSya vyAso'pi yajjagau // 9 // zAstrAdeva na budhyante sarvathA siddhihetavaH / anyathA zravaNAdeva sarvajJatvaM prasajyate // 6 // zAstrAditi siddhihetavaH sarve / sarvathA sarvaiH prakAraiH / zAstrAdeva na budhyante / anyathA zAstrAdeva sarvasiddhihetUnAM bodhe sarvajJatvaM prasajyate / zravaNAdeva sarvasiddhihetujJAne sArvajJyasiddhyupadhAyakotkRSTahetujJAnasyApyAvazyakatvAt, tadupalambhAkhyasvarUpAcaraNarUpacAritrasyApi vilambAbhAvAt, sarvasiddhyupAyajJAnasya sArvajyavyApyatvAcca / tadidamuktaM siddhyAkhyapadasaMprApterhetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante sarvathaiveha yogibhiH // sarvathA tatparicchedAtsAkSAtkAritvayogataH / tatsarvajJatvasaMsiddhestadA siddhipadAptitaH // (yo, dR, sa. 6.7) prAtibhajJAnagamyastatsAmarthyAkhyo'yamiSyate / aruNodayakalpaM hi prAcyaM tatkevalArkataH // 7 // prAtibheti / tat tasmAtt prAtibhajJAnagamyaH sAmarthyAkhyo yoga iSyate / sArvajyahetuH khalvayaM mArgAnusAriprakRSTohasyaiva viSayo na tu vAcA, kSapakazreNigatasya dharmavyApArasya svAnubhavamAtravedyatvAditi bhAvaH / nanu prAtibhamapi zrutajJAnameva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgAttathA ca kathaM zAstrAtikrAntaviSayatvamasyetyata Aha-tat prAtibhaM hi kevalArkataH kevalajJAnabhAnumAlinaH prAcya= pUrvakAlInaM aruNodayakalpam // 7 // etadeva bhAvayatirAtrerdinAdapi pRthagyathA no vA'ruNodayaH / zrutAcca kevalajJAnAttathedamapi bhAvyatAm // 8 // RtambharAdibhiriti / etat prakRtaM prAtibhajJAnaM parairapi pAtaJjalAdibhiH RtambharAdibhiH zabdairvAcyamiSyate AdinA tArakAdizabdagrahaH / gamakatvaM sAmarthyayogajJApakatvaM cAmuSya prAtibhasya pariSyate / yad yasmAd vyAso'pi jagau // 9 // AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // 10 // __Agameneti / Agamena zAstreNa / anumAnena liGgAlliGgijJAnarUpeNa / dhyAnAbhyAsasya rasaH zrutAnumAnaprajJAvilakSaNaRtambharAkhyo vizeSaviSayastena ca tridhA prajJA prakalpayan uttama sarvotkRSTaM yogaM labhate // 10 // dvidhA'yaM dharmasaMnyAsayogasaMnyAsaJjitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu // 11 // dvidheti / dvidhA dviprakAraH ayaM sAmarthyayogaH / dharmasaMnyAsayogasaMnyAsasaje jAte yasya sa tathA / saJjJA ceha tathA saJjAyata iti kRtvA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yogadRSTisaMgraha saMnyAsenAyogAkhyasya sarvasaMnyAsalakSaNasya sarvottamasya yogasya prApteriti // 12 // tAttviko'tAttvikazceti sAmAnyena dvidhA'pyayam / tAttviko vAstavo'nyastu tadAbhAsaH prakIrtitaH // 13 // tAttvika iti / sAmAnyena=vizeSabhedAnupagraheNa tAttviko'tAttvikazceti dvidhA'pyayaM yoga iSyate / tAttviko vAstavaH kenApi nayena mokSayojanaphala ityarthaH / anya: atAttvikastu tadAbhAsa uktalakSaNavirahito'pi yogocitaveSAdinA yogavadAbhAsamAnaH prakIrtitaH // 13 // yogavivekadvAtriMzikA tatsvarUpameva gRhyate / kSAyopazamikA: kSayopazamanirvRttAH kSAntyAdayo dharmAH, yogAstu kAyAdikarma kAyotsargakaraNAdayaH kAyAdivyApArAH // 11 // dvitIyA'pUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIya iti tadvidaH // 12 // dvitIyeti / dvitIyApUrvakaraNa iti granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArthaM dvitIyagrahaNaM, prathame'dhikRtasAmarthyayogAsiddheH / apUrvakaraNasya tu tatrAsajJAtapUrvagranthibhedAdiphalenAbhidhAnAt yathAprAdhAnyamayamupanyAsaH / cAruzca pazcAnupUya'ti samayavidaH / tato dvitIyo'smistathAvidhakarmasthitestathAvidhasaGkhyeyasAgaropamAtikamabhAvinI prathamodharmasaMnyAsasajJitaH sAmarthyayoga:tAttvikaH pAramArthiko bhavet / kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH / atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati, pravRttilakSaNadharmasannyAsAyAH pravrajyAyA jJAnayogapratipattirUpatvAt / ata evAsyA bhavavirakta evAdhikAryuktaH / yathoktaM atha pravrajyAhaH / AryadezotpannaH viziSTajAtikulAnvitaH / kSINaprAyakarmamalabuddhiH / durlabhaM mAnuSyaM, janmamaraNanimittaM, sampadazcalAH, viSayA duHkhahetavaH, saMyogA viyogAntAH pratikSaNaM maraNaM, dAruNo vipAka, ityavagatasaMsAranairguNyastena eva tadviraktaH, pratanukaSAyo'lpahAsyAdiH, kRtajJo, vinItaH, prAgapi rAjAmAtyapaurajanabahumato'drohakArI, kalyANaH, zrAddhaH, sthiraH, samupasaMpannazceti / na hyanIdRzo jJAnayogamArAdhayati, na cedRzo nArAdhayatIti bhAvanIyaM, sarvajJavacanamAgamastatrAyamanirUpitArtha iti / (yo dR. sa. vRtti. 10) / AyojyakaraNaM kevalAbhogenAcintyavIryatayA bhavopagrAhikarmANi tathA vyavasthApya tatkSapaNavyApArANAM zailezyavasthAphalaM tata UrdhvaM dvitIyo yogasaMnyAsasajJita iti tadvido'bhidadhati / zailazyavasthAyAM kAyAdiyogAnAM apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo nizcayenottarasya tu // 14 // ___ apunarbandhakasyeti / apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca / ayaM= yogo vyavahAreNa / kAraNasyApi kAryopacArarUpeNa tAttviko'dhyAtmarUpo bhAvanArUpazca / nizcayena nizcayanayenopacAraparihArarUpeNa uttarasya tu cAritriNa eva // 14 // sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathAveSAdimAtrataH // 15 // sakRditi / sakRda ekavAramAvartante utkRSTasthiti bandhantIti sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvirAvartanAdigrahaH / teSAM tAttviko vyavahArataH / nizcayatazcAtattvarUpo'zuddhapariNAmatvAdudAhRtaH adhyAtmabhAvanArUpo yogaH / pratyapAyo'narthaH phalaM prAyo bAhulyena yasya sa tathA / tathA tatprakArabhAvamadhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yad veSAdimAtra nepathyaceSTAbhASAlakSaNaM zraddhAnazUnyaM vastu tasmAt / tatra hi veSAdimAtrameva syAt, na punasteSAM kAcicchraddhAluteti // 15 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavivekadvAtriMzikA 103 zuddhyapekSo yathAyogaM cAritravata eva ca / / hanta ! dhyAnAdiko yogastAttvikaH pravijRmbhate // 16 // zuddhyapekSa iti / yathAyogaM yathAsthAnaM zuddhyapekSaH uttarottarAM zuddhimapekSya pravartamAnaH cAritravata eva ca hanta tAttvikaH pAramArthikaikasvarUpo dhyAnAdiko yogaH pravijRmbhate prollasati // 16 // yogadRSTisaMgraha evaM caramadehasya samparAyaviyogataH / itvarAzravabhAve'pi sa tathA'nAzravo mataH / / nizcayenAtra zabdArthaH sarvatra vyavahArataH / nizcayavyavahArau yad dvAvapyabhimatArthadau // (yogabinduH 276.77.78) nizcayenetyupalakSaNe tRtIyA / tato nizcayenopalakSitAttatprApakavyavahArata ityanvayaH // 18 // itthaM sAzravA'nAzravatvAbhyAM yogadvaividhyamuktvA zAstrasApekSasvAdhikArikatvatadviparyayAbhyAM tadvaividhyAbhidhAnAbhiprAyavAnAha zAstreNAdhIyate cAyaM nAsiddhergotrayoginAm / siddherniSpannayogasya noddezaH pazyakasya yat // 19 // apAyA'bhAvabhAvAbhyAM sAnubandho'parazca saH / nirupakramakarmaivA'pAyo yogasya bAdhakam // 17 // apAyeti / apAyasyAbhAvabhAvAbhyAM sadbhAvAsadbhAvAbhyAM sAnubandho'paro niranubandhazca sayogaH / apAyarahitaH sAnubandhaH, tatsahitazca niranubandha iti / yogasya bAdhakaM nirupakrama viziSTAnuSThAnaceSTayA'pyanucchidyamanAzyasvavipAkasAmarthya vA karmaiva cAritramohanIyAkhyam apAyaH // 17 // bahujanmAntarakaraH sApAyasyaiva sAzravaH / anAzravastvekajanmA tattvAGgavyavahArataH // 18 // bahviti / bahujanmAntarakaro=devamanuSyAdyanekajanmavizeSaheturnirupakramakarmaNo'vazyavedanIyatvAt / sApAyasyaiva apAyavata eva sAzravo yogaH / ekameva vartamAnaM janma yatra sa tu anAzravaH / nanu kathametad ? yogikevaliguNasthAnAdarvAk sarvasaMvarA'bhAvenA'nAzravatvA'sambhavAdityata Aha tattvAGgaM nizcayaprApako yo vyavahAra:tataH / tena sAmparAyikakarmabandhalakSaNasyaivAzravasyAbhyupagamAttadabhAve itvarAzravabhAve'pi nA'nAzravayogakSatiriti bhAvaH / taduktaM Azravo bandhahetutvAd bandha eveha yanmataH / sa sAmparAyiko mukhyastadeSo'rtho'sya saGgataH // zAstreNeti / ayaM ca yogo gotrayoginA=gotramAtreNa yoginAm asiddheH malinAntarAtmatayA yogasAdhyaphalAbhAvAt zAstreNa yogatantreNa na adhIyate / tathA siddhaH sAmarthyayogata eva kAryaniSpatteH niSpannayogasya= asaGgAnuSThAnapravAhapradarzanena siddhayogasyAyaM zAstreNa nAdhIyate / yad yasmAt pazyakasya svata eva viditavedyasya uddizyata iti uddezaH / sadasatkartavyAkarttavyAdezo nAsti / yato'bhihitamAcAre-'uddeso pAsagassa natthi tti' // 19 // (AcArAGge adhya. 2, zru. 3. sU. 81) kulapravRttacakrANAM zAstrAttattadupakriyA / yogAcAryairvinirdiSTaM tallakSaNamidaM punaH // 20 // kuleti / kulayoginAM pravRttacakrayoginAM ca zAstrA=yogatantrAt sA vicitratvena prasiddhA upakriyA yogasiddhirUpA bhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye (zloka-209) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha AdyAvaJcakayogAptyA tadanyadvayalAbhinaH / ete'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH // 24 // yogavivekadvAtriMzikA kulapravRttacakrA ye ta evAsyAdhikAriNaH / yogino na tu sarve'pi tathAsiddhayAdibhAvataH // teSAM kulapravRttacakrayoginAM lakSaNaM punaridaM vakSyamANaM yogAcAryai: yogapratipAdakaiH sUribhirvinirdiSTam // 20 // ye yoginAM kule jAtAstaddharmAnugatAzca ye / kulayogina ucyante gotravanto'pi nApare // 21 // Adyeti / AdyAvaJcakayogasya yogAvaJcakayogasya AptyA prAptyA hetubhUtayA / tadanyadvayalAbhina: kriyAvaJcakaphalAvaJcakayogalAbhavantastadavandhyabhavyatayA tattvatasteSAM tallAbhavattvAt / ete'dhikAriNo yogaprayogasya= adhikRtayogavyApArasya iti evaM tadvido yogavido'bhidadhati // 24 // yamAzcaturvidhA icchApravRttisthairyasiddhayaH / yogakriyAphalAkhyaM ca smaryate'vaJcakatrayam // 25 // ya iti / ye yoginAM kule jAtA: labdhajanmAnaH taddharmAnugatAzca= yogidharmAnusaraNavantazca ye=prakRtyA'nye'pi, kulayogina ucyante dravyato bhAvatazca, gotravanto'pi sAmAnyena karmabhUmibhavyA api nApare kulayogina iti // 21 // yamA iti / yamAzcaturvidhA icchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamAzca / avaJcakatrayaM ca yogakriyAphalAkhyaM smaryate yogAvaJcaka: kiyAvaJcakaH phalAvaJcakazceti // 25 // sarvatrAdveSiNazcaite gurudevadvijapriyAH / dayAlavo vinItAzca bodhavanto jitendriyAH // 22 // icchAyamo yameSvicchAyutA tadvatkathA mudA / sa pravRttiyamo yattatvAlanaM zamasaMyutam // 26 // sarvatreti / ete ca tathAvidhAgrahAbhAvena sarvatrAdveSiNaH / tathA dharmaprabhAvAdyathAsvAcAraM gurvAdipriyAH / tathA prakRtyA kliSTapApAbhAvena dayAlavaH / vinItAzca kuzalAnubandhibhavyatayA / bodhavanto granthibhedena / jitendriyAH cAritrabhAvena // 22 // pravRttacakrAstu punaryamadvayasamAzrayAH / zeSadvayArthino'tyantaM zuzrUSAdiguNAnvitAH // 23 // pravRttacakrAstviti / pravRttacakrAstu=punaH yamadvayasya icchAyamapravRttiyamalakSaNasya samAzrayA AdhArIbhUtAH / zeSadvayArthinaH sthirayamasiddhiyamadvayArthinaH / atyantaM sadupAyapravRttyA / zuzrUSAdayo guNAH zuzrUSAzravaNagrahaNadhAraNavijJAnohApohalakSaNAstaiH anvitA=yuktAH // 23 // iccheti / tadvatAM yamavatAM kathAto yA mut=prItistayA yutA sahitA yameSvicchA icchAyama ucyate / yatteSAM yamAnAM pAlanaM zamasaMyutamupazamAnvitaM sa pravRttiyamaH / tatpAlanaM cAtrAvikalamabhipretaM, tena na kAlAdivikalatatpAlanakSaNe icchAyame'tivyAptiH / na ca so'pi pravRttiyama eva, kevalaM tathAvidhasAdhuceSTayA pradhAna icchAyama eva, tAttvikapakSapAtasyApi dravyakriyAtizAyitvAt / taduktaM tAttvikaH pakSapAtazca bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva // (yo. i. sa. 223) saMvignapAkSikasya pravRttacakratvAnurodhe tu pravRttiyama evAyaM tasya zAstra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 yogavivekadvAtriMzikA yogAniyatatvAditi nayabhedena bhAvanIyam // 26 // satkSayopazamotkarSAdaticArAdicintayA / rahitA yamasevA tu tRtIyo yama ucyate // 27 // saditi / sato viziSTasya kSayopazamasya utkarSAd udrekAd aticArAdInAM cintayA rahitA tadabhAvasyaiva vinizcayAt / yamasevA tu tRtIyo yamaH sthirayama ucyate // 27 // 108 yogadRSTisaMgraha kriyAvaJcakayogaH syAt / mahApApakSayasya nIcairgotrakarmakSayasya udaya utpattiryasmAt sa tathA // 30 // phalAvaJcakayogastu sadbhya eva niyogataH / sAnubandhaphalAvAptidharmasiddhau satAM matA // 31 // phaleti / phalAvaJcakayogastu sabhya eva anantaroditebhyo niyogataH avazyaMbhAvena sAnubandhasya uttarottaravRttimataH phalasya avAptiH tathA sadupadezAdinA dharmasiddhau viSaye satAM matA // 31 // itthaM yogavivekasya vijJAnAddhInakalmaSaH / yatamAno yathAzakti paramAnandamaznute // 32 // parArthasAdhikA tveSA siddhiH zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama ucyate // 28 // parArtheti / parArthasAdhikA svasannidhau parasya vairatyAgAdikAriNI tu eSA yamasevA siddhiH / zuddhaH kSINamalatayA nirmalaH antarAtmA yasya / acintyAyA anirvacanIyAyAH zakte: svavIryollAsarUpAyA yogena caturtho yama ucyate // 28 // itthamiti / spaSTaH // 32 // sadbhiH kalyANasampannairdarzanAdapi pAvanaiH / tathAdarzanato yoga AdyAvaJcaka ucyate // 29 // sadbhiriti sadbhiH uttamaiH / kalyANasampannaiH viziSTapuNyavadbhiH / darzanAdapi avalokanAdapi pAvanaiH pavitraiH / tathA tena prakAreNa guNavattayetyarthaH / darzanato yogaH sambandhaH AdyAvaJcaka: sadyogAvaJcaka iSyate // 29 // teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaJcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH // 30 // teSAmeveti / teSAmeva satAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAvatAradvAtriMzikA anantarokto yogavivekaH svAbhimatayogabhede paroktayogAnAmavatAre sati vyavatiSThata ityato'yaM nirUpyate samprajJAto'parazceti dvidhA'nyairayamiSyate / samyak prajJAyate yena samprajJAtaH sa ucyate // 1 // samprajJAta iti / samprajJAto'paro'samprajJAtazceti anyaiH = pAtaJjalairayaM yogo dvidheSyate / samyak saMzayaviparyayAnadhyavasAyarahitatvena prajJAyate=prakarSeNa jJAyate bhAvasya svarUpaM yena sa samprajJAta ucyate // 1 // vitarkeNa vicAreNAnandenAsmitayA'nvitaH / bhAvasya bhAvanAbhedAtsamprajJAtazcaturvidhaH // 2 // vitarkeNeti / vitarkeNa vicAreNa AnandeNa asmitayA'nvitaH krameNa yuktaH / bhAvasya bhAvanAyA viSayAntaraparihAreNa cetasi punaH puna - nivezanalakSaNAyA bhedAt / samprajJAtazcaturvidho bhavati / taduktaM- vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAta iti ( pAtaM. 1-17) // 2 // pUrvAparAnusandhAnAcchabdollekhAcca bhAvanA / mahAbhUtendriyArtheSu savikalpo'nyathA 'paraH // 3 // 110 yogadRSTisaMgraha pUrveti / pUrvAparayoH=arthayo: anusandhAnAcchabdollekhAt=zabdArthoparAgAcca yadA bhAvanA pravartate mahAbhUtendriyalakSaNeSu artheSu sthUlaviSayeSu tadA savitarkaH samAdhiH / anyathA = asminnevAlambane pUrvAparAnusandhAnazabdArthollekhazUnyatvena bhAvanAyAm aparaH nirvitarkaH // 3 // tanmAtrA'ntaHkaraNayoH sUkSmayorbhAvanA punaH / dikkAladharmAvacchedAt savicAro'nyathA paraH || 4 || tanmAtreti / tanmAtrAntaHkaraNayoH sUkSmayoH bhAvyayordikkAladharmAvacchedAd dezakAladharmAvacchedena bhAvanA punaH savicAraH samAdhiH / anyathA=tasminnevAlambane dezakAladharmAvacchedaM vinA dharmimAtrAvabhAsitvena bhAvanAyAm aparo nirvicAraH // 4 // yadA rajastamolezAnuviddhaM bhAvyate manaH / tadA bhAvyasukhodrekAccicchakterguNabhAvataH // 5 // yadeti / yadA rajastamasorlezena anuviddhaM manaH=antaHkaraNatattvaM bhAvyate tadA bhAvasya = bhAvanAviSayasya sukhasya sukhaprakAzamayasya sattvasya udrekAd=AdhikyAt cicchakterguNabhAvataH =anudrekAt // 5 // sAnando'traiva bhaNyante videhA baddhavRttayaH / dehAhAGkAravigamAt pradhAnamupadarzinaH // 6 // sAnanda iti / sAnandaH samAdhirbhavatyuktahetutaH / atraiva samAdhau baddhavRttayo videhA bhaNyante / dehAhaGkAravigamAd =bahirviSayAvezanivRtteH / pradhAnamupadarzinaH=pradhAnapuruSatattvAvirbhAvakAH // 6 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAvatAradvAtriMzikA sattvaM rajastamolezA'nAkrAntaM yatra bhAvyate / sa sAsmito'tra cicchaktisattvayormukhyagauNatA // 7 // sattvamiti / yatra rajastamolezenA'nAkrAntaM sattvaM bhAvyate, sa sAsmitaH samAdhiH / atra cicchaktisattvayormukhyagauNatA bhAvyasya zuddhasattvasya nyagbhAvAccitizaktezca udrekAt sattAmAtrAvazeSatvAccAtra sAsmitatvopapattiH / 111 na ca ahaGkArAsmitayorabhedaH zaGkanIyaH, yato yatrAntaHkaraNamahamityullekhena viSayaM vedayate so'haGkAraH, yatrAntarmukhatayA pratilomapariNAmena prakRtilIne cetasi sattAmAtrameva bhAti sA'smiteti // 7 // atraiva kRtatoSA ye paramAtmA'navekSiNaH / citte gate te prakRtilayA hi prakRtau layam // 8 // atraiveti / atraiva = sAsmitasamAdhAveva ye kRtatoSAH paramAtmAnavekSiNaH=paramapuruSAdarzinaH, te hi citte prakRtau layaM gate sati prakRtilayA ucyante // 8 // gRhItRgrahaNagrAhyasamApattitrayaM kila / atra sAsmitasAnandanirvicArAntavizramam // 9 // gRhItriti / sAsmitasamAdhiparyante paraM puruSaM jJAtvA bhAvanAyAM vivekakhyAtau gRhItRsamApattiH / sAnandasamAdhiparyante grahaNasamApattiH / nirvicArasamAdhiparyante ca grAhyasamApattirvizrAntetyetadarthaH // 9 // marivAbhijAtasya kSINavRtterasaMzayam / tAtsthyAttadaJjanatvAcca samApattiH prakIrtitA // 10 // yogadRSTisaMgraha maNeriveti / maNeriva=sphaTikAdiratnasya abhijAtasya =jAtyasya kSINavRtteH=kSINamalasya / asaMzayaM nizcitam / tAtsthyAt=tatraikAgratvAt tadaJjanatvAcca=tanmayatvAt / nyagbhUte citte viSayasya bhAvyamAnasyaikatvotkarSAt samApattiH prakIrtitA / taduktaM - kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH (pAtaM. 1 - 41) / yathA hi nirmalasphaTikamaNestadrUpAzrayavazAttadrUpatApattirevaM nirmalacittasattvasya tattadbhAvanIyavastU parAgAttadrUpatApattiH / 112 yadyapi grahItRgrahaNagrAhyetyuktaM tathApi bhUmikAkramavazena vyatyayo bodhyaH / yataH prathamaM grAhyaniSThaH samAdhiH, tato grahaNaniSThaH, tato'smitoparAgeNa gRhItRniSThaH, kevalasya puruSasya gRhIturbhAvyatvAsambhavAditi bodhyam // 10 // saGkIrNA sA ca zabdArthajJAnairapi vikalpataH / savitarkA parairbhedairbhavatItthaM caturvidhA // 11 // saGkIrNeti / sA ca samApattiH zabdArthajJAnairvikalpato'pi saGkIrNA savitarkA / yadAha - (tatra) zabdArthajJAnavikalpaiH saGkIrNA savitarkA (pAtaM. 1-42) tatra zrotrendriyagrAhyaH sphoTarUpo vA zabda:, artho=jAtyAdi jJAnaM= sattvapradhAnA buddhivRttirvikalpaH = zAbdajJAnAnupAtI vastuzUnyo'rthaH, etaiH saGkIrNA yatraite zabdAdayaH parasparAdhyAsena pratibhAsante- 'gauriti zabdo gorityartho gauriti jJAnam' ityAkAreNa / itthaM parairbhedaizcaturvidhA iyaM bhavati / tathAhi(uktaM) mahAsmRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA (pAtaM. 143) yadAha- " uktalakSaNaviparItA nirvitarketi " / yathA ca sthUlabhUtAdiviSayA savitarkA tathA sUkSmatanmAtrendriyAdikamarthaM zabdArthavikalpasahitatvena dezakAladharmAvacchedena ca gRhNantI savicArA bhaNyate, dharmimAtratayA ca gRhNantI nirvicAreti / yata uktam- "etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA" (pAtaM. 1 - 44) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 yogAvatAradvAtriMzikA 'sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnaM' (pAtaM. 1-45) na kvacidvidyate, na vA kaJcilliGgati gamayatItyaliGgaM pradhAnaM tatparyantamityarthaH / guNAnAM hi pariNAma catvAri parvANi viziSTaliGgaM aviziSTaliGga liGgamAtramaliGgaM ceti / viziSTaliGga bhUtAni, aviziSTaliGgaM tanmAtrendriyANi, liGgamAtra=buddhiH, aliGgaM ca pradhAnamiti / etAzca samApattayaH samprajJAtarUpA eva / yadAha-"tA eva sabIjaH samAdhiriti" (pAtaM. 1-46) saha bIjenAlambanena vartata iti sabIjaH samprajJAta ityarthaH // 11 // itarAsAM samApattInAM nirvicAraphalatvAnnivicArAyAH phalamAha yogadRSTisaMgraha taduktaM -"tajjaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI" (pAtaM. 1-50) / tasya nirodhataH sarvAsAM cittavRttInAM svakAraNe pravilayAt / saMskAramAtroditavRttilakSaNo asamprajJAtanAmA samAdhiH syAt / taduktaM- "tasyApi nirodhe sarvavRttinirodhAnnirbIjaH samAdhiriti (pAtaM. 1-51) // 13 // virAmapratyayAbhyAsAnneti neti nirantarAt / tataH saMskArazeSAcca kaivalyamupatiSThate // 14 // adhyAtmaM nirvicAratvavaizAradye prasIdati / RtambharA tataH prajJA zrutAnumitito'dhikA // 12 // adhyAtmamiti / nirvicAratvasya caramasamApattilakSaNasya vaizAro= prakRSTAbhyAsavazena nairmalye adhyAtma zuddhasattvaM prasIdati klezavAsanArahitasthitipravAhayogyaM bhavati yaduktaM- "nirvicAratvavaizAro'dhyAtmaprasAdaH" (pAtaM. 1-47) tataHadhyAtmaprasAdAt RtambharA prajJA bhavati / RtaM= satyameva bibharti, na kadAcidapi viparyayeNAcchAdyate yA sA RtambharA / taduktaM"RtambharA tatra prajJA" (pAtaM. 1-48) / sA ca zrutAnumitita AgamAnumAnAbhyAM sAmAnyaviSayAbhyAM vizeSaviSayatvena adhikA / yadAha- "zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAditi" (pAtaM. 1-49) // 12 // virAmeti / virAmo-vitarkAdicintAtyAgaH sa eva pratyayo virAmapratyayastasya abhyAsaH pauna:punyena cetasi nivezanaM tataH / neti neti nirantarAd antarahitAtsaMskArazeSAdutpannA tata: asamprajJAtasamAdheH / yata uktaM"virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nya iti" (pAtaM. 1-18) / kaivalyam =AtmanaH svapratiSThatvalakSaNam upatiSThate Avirbhavati // 14 // tadevamuktau parAbhimatau sabhedau sotpattikramau ca samprajJAtAsamprajJAtAkhyau yogabhedau, athAnayoryathAsambhavamavatAramAha samprajJAto'vatarati dhyAnabhede'tra tattvataH / tAttvikI ca samApatti tmano bhAvyatAM vinA // 15 // samprajJAta iti / atra samprajJAtAsamprajJAtayoryogabhedayormadhye samprajJAtastattvato dhyAnabhede'vatarati sthirAdhyavasAnarUpatvAt, adhyAtmAdikamArambhya dhyAnaparyantaM yathAprakarSaM samprajJAto vizrAmyatItyarthaH / yadAha yogabindukRt samAdhireSa evAnyaiH samprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA // iti / (yo. bi. 419) eSa evAdhyAtmAdiyogaH tAttvikI nirupacaritA ca samApattirAtmano bhAvyatAM bhAvanAviSayatAM vinA na ghaTate zuddhasyAbhAvyatve viziSTasyApi tajjanmA tattvasaMskAraH saMskArAntarabAdhakaH / asamprajJAtanAmA syAt samAdhistannirodhataH // 13 // tajjanmeti / tata-RtambharAprajJAyA janma utpattiryasya sa tathA / tattva saMskAra:=paramArthaviSayaH saMskAra: saMskArAntarasya svetarasya vyutthAnajasya samAdhijasya vA saMskArasya bAdhaka: tanniSThakAryakaraNazaktibhaGgakRditi yAvat / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAvatAradvAtriMzikA tattvAyogAt vizeSaNasambandhaM vinA vaiziSTyasyApi durvacatvAcceti / tathA ca gRhItRsamApattirvAGmAtrameveti bhAvaH // 15 // paramAtmasamApattirjIvAtmani hi yujyate / abhedena tathAdhyAnAdantaraGgasvazaktitaH // 16 // 116 yogadRSTisaMgraha zaktistadekadravyatvAt, antarAtmadazAyAM ca paramAtmanaH zaktiH, bAhyAtmanastu bhUtapUrvanayena yogaH, paramAtmatAdazAyAM ca bAhyAtmAntarAtmanoIyorapi bhUtapUrvanayenaiva yoga iti vadanti / tattvamatratyamadhyAtmamataparIkSAyAM vyavasthApitamasmAbhiH // 18 // (zlo. 125-vRtti) viSayasya samApattirutpattirbhAvasaJjinaH / Atmanastu samApattirbhAvau dravyasya tAttvikaH // 19 // paramAtmeti / jIvAtmani hi paramAtmasamApattiH tathApariNAmalakSaNA yujyate / abhedena tathA paramAtmatvena dhyAnAd jIvAtmanaH antaraGgAyAHupAdAnabhUtAyAH svazaktitaH tathApariNamanAdAtmazakteH, zaktyA sata eva vyaktA(ktyA) pariNamanasya tathAsAmagrItaH sambhavAditi bhAvaH // 16 // jIvAtmani paramAtmanaH sattvopapattyarthamAtmatrayaM sannihitamupadarzayatibAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ta trayaH / kAyAdhiSThAyakadhyeyAH prasiddhA yogavAGmaye // 17 // viSayasyeti / viSayasya AtmAtiriktasya bhAvasya samApattirbhAvasajhino bhAvAbhidhAnasya utpattirucyate / vadanti hi nayadakSAH "agnyupayukto mANavako'pyagnireveti" / zabdArthapratyayAnAM tulyAbhidhAnatvAt natvarthajJAnayoH kazcanaikavRttyArUDhatayA ekatvapariNAma: sambhavati, cetanatvAcetanatvayovirodhAditi bhAvaH / Atmanastu samApattirdravyasya paramAtmadalasya tAttvika: sahajazuddho bhAva:=pariNAmaH // 19 // ata eva ca yo'rhantaM svadravyaguNaparyayaiH / vedAtmAnaM sa eva svaM vedetyuktaM mahArSibhiH // 20 // bAhyAtmA ceti / kAyaH svAtmadhiyA pratIyamAno'haM sthUlo'haM kRza ityAyallekhena, adhiSTAyakaH kAyaceSTAjanakaprayatnavAn, dhyeyAzca dhyAnabhAvyA ete trayo=bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmA ceti yogavAGmaye yogazAstre prasiddhAH / eteSAM ca svetarabhedapratiyogitvadhyAtRtvadhyeyatvaiAnopayogastAttvikAtAttvikaikatvapariNAmatazca sannidhAnamatAttvikapariNAmanivRttau tAttvikapariNAmopalambhazca samApattiriti dhyeyam // 17 // anye mithyAtvasamyaktvakevalajJAnabhAginaH / mizre ca kSINamohe ca vizrAntAste tvayogini // 18 // ata eva ceti / yata eva dalatayA paramAtmaiva jIvAtmA, ata eva ca yo'rhantaM tIrthakaraM svadravyaguNaparyayaiH nijazuddhAtmakevalajJAnasvabhAvapariNamanalakSaNaiH veda jAnAti, sa eva svam AtmAnaM veda-tattvato jAnAti, tathAjJAnasya tathAdhyAnadvArA tathAsamApattijanakatvAditi mahaSibhiruktam / yataH paThyate jo jANai arahaMte davvattaguNattapajjayattehiM / / so jANaDa appANaM moho khalu jAi tassa layaM // (pravacanasAra 1.84,) na ca etadgAthAkarturdigambaratvena maharSitvAbhidhAnaM na niravadyamiti mUDhadhiyA zaGkanIyaM, satyArthakathanaguNena vyAsAdInAmapi haribhadrAcAryaistathAbhidhAnAditi draSTavyam // 20 // anya iti / anye punarAhu: mithyAtvasamyaktvakevalajJAnabhAgino bAhyAtmA'ntarAtmaparamAtmAnaH / te tu mizre ca kSINamohe cAyogini ca guNasthAne krameNa vizrAntAH / tatra ca bAhyAtmatAdazAyAmantarAtmaparamAtmanoH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 118 yogadRSTisaMgraha yogAvatAradvAtriMzikA asamprajJAtanAmA tu saMmato vRttisaGkSayaH / sarvato'smAdakaraNaniyamaH pApagocaraH // 21 // duHkhAtyantavimuktyAdi nAnyathA syAcchratoditam / hetuH siddhazca bhAvo'sminniti vRttikSayaucitI // 23 // asamprajJAteti / asamprajJAtanAmA tu samAdhiH vRttisaGkSayaH saMmataH, sayogyayogikevalitvakAle manovikalpaparispandarUpavRttikSayeNa tadupagamAt / taduktaM asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate'paraH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH // iti / 'dharmameghaH' ityapyasyaiva nAma yAvattattvabhAvanena phalamalipsoH sarvathA vivekakhyAtau dharmamazaklAkRSNaM mehati siJcatIti vyutpatteH / taduktaM-prasaGkhyAne pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtau dharmameghasamAdhiriti (pAtaM. 4-29) / evamanyeSAmapi tattatanvasiddhAnAM zabdAnAmartho'tra yathAyoga bhAvanIyaH / tadAha dharmamegho'mRtAtmA ca bhavacakrazivodayaH / sattvAnandaparazceti yojyo'traivArthayogataH // asmAd=vRttisaGkSayAt phalIbhUtAt / sarvataH sarvaH prakAraiH / pApagocara:=pApaviSayaH / akaraNaniyamaH anumIyate iti zeSaH / narakagamanAdivRttinirvRttermahArambhaparigrahAdihetvakaraNaniyamenaivopapatteH // 21 // duHkheti / anyathA duHkhAtyantavimuktyAdi zrutoditaM siddhAnta pratipAditaM na syAt / tadAha anyathA''tyantiko mRtyurbhUyastatrAgatistathA / na yujyate hi sannyAyAdityAdi samayoditam // (yo. bi. 417) na ca tattvajJAnenaiva duHkhAtyantavimuktyupapattau kimakaraNaniyameneti vAcyaM tasyAtyantikamithyAjJAnanAzadvArA hetutvopagame taddhe tvakaraNaniyamasyAvazyAzrayaNIyatvAditi bhAvaH / asmin tattatpApasthAnAkaraNaniyame ca siddhaH parAparAdhanivRttihetutattvajJAnAnugatatayA pratiSThito bhAva:=anta:karaNapariNAmo hetuH / taduktaM hetumasya paraM bhAvaM sattvAdyAgonivartanam / pradhAnaM karuNArUpaM bruvate sUkSmadarzinaH // iti / (yo. bi. 428) iti evamakaraNaniyamopapattau vRtikSayaucitI-vRttikSayasya nyAyyatA hetvakaraNaniyamena phalAnutpattiparyAyopapattestatprArabhAvApagamasyApi yogyatAvigamAkhyasya hetvakaraNaniyamenaiva phalavattvAt tadvirahitasya phalaniyatatvAt / taduktaM maNDUkabhasmanyAyena vRttibIjaM mahAmuniH / yogyatApagamAddagdhvA tataH kalyANamaznute // iti / (yo. bi. 428) nanu yadyeka eva yogastadA kathaM bhedaH ? bhede ca prakRte kiM tadantarbhAvaprayAsenetyata Aha yoge jinokte'pyekasmin dRSTibhedaH pravartate / kSayopazamavaicitryAt sameghAdyoghadRSTivat // 24 // granthibhede yathA'yaM syAd bandhahetuM paraM prati / narakAdigatiSvevaM jJeyastaddhetugocaraH // 22 // granthibheda iti / yathA'yam akaraNaniyamo bandhahetuM mithyAtvaM param= utkRSTaM saptatikoTikoTyAdisthitinimittaM prati Azritya granthibhede nirupyate / evaM narakAdigatiSu nivartanIyAsu taddhetugocaro narakAdihetuviSayo'karaNaniyamo jJeyaH // 22 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogAvatAradvAtriMzikA 119 yoga iti / jinena arhatA sarvajJena prokte tattvata ekasminnapi yoge kSayopazamavaicitryAt dRSTibhedo-darzanavizeSaH pravartate / sameghAdau meghasahitarAtryAdau oghadRSTivat sAmAnyadarzanamiva / tathA hi-ekasminnapi dRzye sameghAyAM rAtrau dRSTiH kiJcinmAtragrAhiNI, ameghAyAM tu manAgadhikataragrAhiNI / evaM sameghAmeghayodivasayorapyasti vizeSaH / tathA sagrahAgrahayozcittavibhramatadabhAvAbhyAm, arbhakAnarbhakayorapi mugdhatvavivekAbhyAm upahatAnupahatalocanayozca doSaguNAbhyAM grAhakayorapi / tathA prakRte'pi yogadRSTibheda iti bhAvanIyam / etannibandhano'yaM darzanabheda iti yogAcAryAH / na khalvayaM sthirAdidRSTimatAM bhinnagranthInAM yoginAM, yathAviSayaM nayabhedAvabodhAta, pravRttirapi amISAM parArtha zuddhabodhabhAvena vinivRttAgrahatayA maitryAdipAratantryeNa gambhIrodArAzayatvAccAricarakasaJjIvinyacarakacAraNanItyetyAhuH // 24 // sacchraddhAsaGgato bodho dRSTiH sA cASTadhoditA / mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA // 25 // sacchraddheti / sacchraddhayA zAstrabAhyAbhiprAyavikalasadUhalakSaNayA saGgato bodho dRSTiH, tasyA uttarottaraguNAdhAnadvArA satpravRttipadAvahatvAt / taduktaM sacchraddhAsaGgato bodho dRSTirityabhidhIyate / asatpravRttivyAghAtasatpravRttipadAvahaH // iti / (yo. i. sa. 17) sA cASTadhoditA mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA ceti // 25 // yogadRSTisaMgraha saMskArAdhAnAnupapatteH, vikalaprayogabhAvAdbhAvato vandanAdikAryAyogAditi / tArA dRSTiomayAgnikaNasadRzI / iyamapyuktakalpaiva, tattvato viziSTasthitivIryavikalatvAt, ato'pi prayogakAle smRtipATavAsiddheH tadabhAve prayogavaikalyAt, tataH tathAtatkAryAbhAvAditi / __ balA dRSTiH kASThAgnikaNatulyA, ISadviziSTA uktabodhadvayAt, tadbhAvenAtra manAk sthitivIrye, ataH paTuprAyA smRtiH, iha prayogasamaye tadbhAve cArthaprayogamAtraprItyA yatnalezabhAvAditi / dIprA dRSTiIpaprabhAsadRzI, viziSTatarA uktabodhatrayAt, ato'trodane sthitivIrye, tatpavyapi prayogasamaye smRtiH, evaMbhAvato'pyatra dravyaprayogo vandanAdau, tathAbhaktito yatnabhedapravRtteriti prathamaguNasthAnakaprakarSa etAvAniti samayavidaH / sthirA ca bhinnagranthereva / sA ca ratnAbhA, tadavabodho hi ratnabhAssamAnaH, tadbhAvo'pratipAtI pravardhamAno nirapAyo nAparaparitApakRt paritoSahetu: prAyeNa praNidhAnAdiyoniriti / kAntA tArAbhA, tadavabodhastArAbhAssamAnaH, ataH sthita eva prakRtyA, niraticAramatrAnuSThAnaM zuddhopayogAnusAri viziSTApramAdasacivaM viniyogapradhAnaM gambhIrodArAzayamiti / prabhA arkAbhA, tadavabodhastaraNibhAssamAnaH, saddhyAnahetureva sarvadA, neha prAyo vikalpAvasaraH, prazamasAraM sukhamiha, akiJcitkarANyatrAnyazAstrANi samAdhiniSThamanuSThAnaM, tatsannidhau vairAdinAzaH, parAnugrahakartRtA, aucityayogo vinayeSu, tathA'vandhyA satkriyeti / parA tu dRSTizcandrAbhA, tadavabodhazcandrikAbhAssamAnaH, saddhyAnarUpa eva sarvadA, vikalparahitaM manaH, tadabhAvenottamaM sukhaM, AruDhArohaNavannAnuSThAnaM pratikramaNAdi, paropakAritvaM, yathAbhavyamavandhyA kriyeti / tRNagomayakASThAgnikaNadIpaprabhopamA / ratnatArArkacandrAbhA krameNekSvAdisannibhA // 26 // tRNeti / mitrA dRSTistRNAgnikaNopamA, na tattvato'bhISTakAryakSamA, samyakprayogakAlaM yAvadanavasthAnAt, / alpavIryatayA tataH paTusmRtibIja Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAvatAradvAtriMzikA 121 tathA krameNa mitrAdyanukrameNa ikSvAdisannibhA dRSTiH, ikSu-rasa-kakkaguDakalpAH khalvAdyAzcatasraH khaNDazarkarAmatsyaNDavarSolakasamAzcAgrimA ityAcAryAH / ikSvAdikalpAnAmeva rucyAdigocarANAM saMvegamAdhuryabhedopapatteH nalAdikalpAnAmabhavyAnAM saMvegamAdhuryazUnyatvAditi // 26 // 122 yogadRSTisaMgraha vikriyAnupapatteH / yogAcAryA evAtra pramANam / taduktaM pratipAtayutAzcAdyAzcatastro nottarAstathA / sApAyA api caitAstatpratipAtena netarAH // iti / (yo. i. sa. 19) prayANabhaGgAbhAvena nizi svApasamaH punaH / vighAto divyabhavatazcaraNasyopajAyate // 29 // prayANeti / prayANasya kAnyakubjAdAvanavaratagamanalakSaNasya bhaGgAbhAvena nizi=rAtrau svApasamaH punaH vighAta: pratibandhaH punardivyabhavataH= svargajanmanaH sakAzAt caraNasya cAritrasyopajAyate // 29 // yamAdiyogayuktAnAM khedAdiparihArataH / adveSAdiguNasthAnAM krameNaiSA satAM matA // 27 // yamAdIti / yamAdayo yogAGgatvAdyogAH / yathoktaM- "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasyeti" (pAtaM. 2-26) tairyuktAnAM, khedAdInAM dhyAnAbhidhAnasthale proktAnAM yogapratyanIkAzayalakSaNAnAM parihArato adveSAdayo ye'STau guNAH taduktaM adveSo jijJAsA zuzrUSA zravaNabodhamImAMsAH / parizuddhA pratipattiH pravRttiraSTAGgikI tattve // iti / (SoDa. 16.14) tatsthAnAM tatpratibaddhavRttInAM krameNaiSA=dRSTiH satAM bhagavatpataJjalibhadantabhAskarAdInAM yoginAM matA iSTA // 27 // tAdRzyaudayike bhAve vilIne yoginAM punaH / jAgrannirantaragatiprAyA yogapravRttayaH // 30 // tAdRzIti / tAdRzi svargagatinibandhane sarAgacAritradazAvati (dazAbhAvini) audayike bhAve prazastarAgAdirUpe vilIne punaryoginAM jAgrato yA nirantarA gatayastatprAyA yoginAM pravRttayo bhavanti / akSepeNaiva mokSapuraprAptyupapatteH, tathAvidhakarmarUpazramAbhAvena tadapanayanArthasvApasamasvabhAvenAvalambAditi bhAvaH // 30 // AdyAzcatastraH sApAyapAtA mithyAdRzAmiha / tattvato nirapAyAzca bhinnagranthestathottarAH // 28 // AdyA iti / AdyAzcatasro mitrAdyA dRSTayaH iha-jagati mithyAdRzAM bhavanti sApAyapAtA: durgatihetukarmabalena tannimittabhAvAdapAyasahitAH / karmavaicitryAd bhraMzayogena sapAtAzca na tu sapAtA eva, tAbhyastaduttarabhAvAditi / tathA uttarAH catasraH sthirAdyA dRSTayo bhinnagranthestattvataH paramArthataH nirapAyAH / zreNikAdInAmetadbhavopAttakarmasAmarthya hi tasyApAyasyApi sadRSTyavighAtena tattvato'napAyatvAdvajrataNDulavatpAkena tadAzayasya kAyadu:khabhAve'pi mithyAtve mandatAM prApte mitrAdyA api dRSTayaH / mArgAbhimukhabhAvena kurvate mokSayojanam // 31 // mithyAtva iti / mithyAtve mithyAtvamohanIye karmaNi mandatAM prApte'punarbandhakatvAdibhAvena / mitrAdyA api dRSTayaH catasraH, kiM punaH sthirAdyA ityapyarthaH / mArgAbhimukhabhAvena mArgasAMmukhyena dravyayogatayA mokSayojanaM kurvate / caramAvartabhAvitvena samucitayogyatAsiddheH // 31 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogAvatAradvAtriMzikA prakRtyA bhadrakaH zAnto vinIto mRduruttamaH / sUtre mithyApyuktaH paramAnandabhAgataH // 32 // 123 prakRtyeti ata= uktaheto: sUtre = jinapravacane prakRtyA= nisargeNa / bhadrako=nirupamakalyANamUrtiH / zAntaH = krodhavikArarahitaH / vinItaH= anuddhataprakRtiH / mRduH=nirdambhaH / uttamaH = santoSasukhapradhAnaH / mithyAdRgapi paramAnandabhAk = niratizayayogasukhabhAjanam uktaH zivarAjarSivaditi // 32 // iti yogAvatAradvAtriMzikA *** mitrAdRSTidvAtriMzikA yogAvatAradvAtriMzikAyAM mitrAdyA dRSTayo'pyavatAritAstatra mitrAM dRSTimatra saprapaJcaM nirUpayannAha mitrAyAM darzanaM mandaM yogAGgaM ca yamo bhavet / akhedo devakAryAdAvanyatrAdveSa eva ca // 1 // mitrAyAmiti / mitrAyAM dRSTau darzanaM mandaM = svalpo bodhaH / tRNAgnikaNodyotena sadRzaH yogAGgaM ca yamo bhaved icchAdibhedaH / akhedo'vyAkulatAlakSaNaH devakAryAdau AdizabdAd gurukAryAdiparigrahaH tathAtathopanate'smi~stathA paritoSAnna khedaH, api tu pravRttireva, zirogurutvAdidoSabhAktve'pi bhavAbhinandino bhogakAryavat / adveSaH ca = amatsarazcAparatra tvadevakAryAdau tathA tattvA'veditayA mAtsaryavIryabIjasadbhAve'pi tadbhAvAGkarAnudayAttathAvidhAnuSThAnamadhikRtyAtra sthitasya hi karuNAAMzabIjasyaiveSatsphuraNamiti // 1 // yamasvarUpaM sabhedamabhidhatte ahiMsAsUnRtAsteyabrahmAkiJcanatA yamAH / dikkAlAdyanavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam // 2 // ahiMseti / prANaviyogaprayojano vyApAro hiMsA tadabhAvaH ahiMsA / vAGmanasoryathArthatvaM sUnRtam / parasvApaharaNaM steyaM tadabhAvaH asteyaM / upastha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 mitrAdRSTidvAtriMzikA saMyamo brahma / bhogasAdhanAnAmasvIkAraH akiJcanatA / ete yamAH / taduktaM "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamA iti" (pAtaM. 2-30) / dik= dezastIrthAdiH, kAlaH caturdazyAdiH, AdinA brAhmaNyAdirUpAyA jAtebrAhmaNAdiprayojanarUpasya samayasya ca grahaH / tato dikkAlAdinA'navacchinnAH "tIrthe kaJcana na haniSyAmi, caturdazyAM na haniSyAmi, brAhmaNAnna haniSyAmi, devabrAhmaNAdyarthavyatirekeNa na kamapi haniSyAmi' ityevaMvidhAvacchedavyatirekeNa sarvaviSayA ahiMsAdayo yamAH sArvabhaumAH sarvAsu kSiptAdyAsu cittabhUmiSu sambhavanto mahAvratam ityucyate / taduktaM- "ete (tu) jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam' (pAtaM. 2-31) / iti // 2 // 126 yogadRSTisaMgraha madhyAzcAtIvramandAH, adhimAtrAzca tIvrA iti pratyekaM tridhA bhidyante / taduktaM"mRdumadhyAdhimAtrAH" iti (pAta 2-34) vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakAH mRdumadhyAdhimAtrA: daHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / itthaM ca saptaviMzativitarkA bhavanti / atra mRdvAdInAmapi pratyeka mRdumadhyAdhimAtrAbhedo bhAvanIya iti vadanti // 4 // duHkhAjJAnAnantaphalA amI iti vibhAvanAt / prakarSa gacchatAmetadyamAnAM phalamucyate // 5 // duHkheti / duHkhaM pratikUlatayA'vabhAsamAno rAjasazcittadharmaH / ajJAnaM mithyAjJAnaM saMzayaviparyayAdirUpaM, te anante aparicchinne phale yeSAM te tathoktAH amI vitarkA iti vibhAvanAd nirantaraM dhyAnAt prakarSa gacchatAM yamAnAmetad vakSyamANaM phalamucyate // 5 // bAdhanena vitarkANAM pratipakSasya bhAvanAt / yogasaukaryato'mISAM yogAGgatvamudAhRtam // 3 // bAdhaneneti / vitarkANAM yogaparipanthinAM hiMsAdInAM pratipakSasya bhAvanAt bAdhanena anutthAnopahatilakSaNena yogasya saukaryataH sAmagrIsampattilakSaNAd amISAm hiMsAdInAM yamAnAM yogAGgatvamudAhRtam // na tu dhAraNAdInAmiva samAdheH sAkSAdupakArakatvena, na vAsanAdivaduttarottaropakArakatvenaiva, kiM tu pratibandhakahiMsAdyapanAyakatayaivetyarthaH / taduktaM - 'vitarkabAdhane pratipakSabhAvanamiti' (pAtaM. 2-33) // 3 // krodhAllobhAcca mohAcca kRtAnumitakAritA / mRdumadhyAdhimAtrAzca vitarkAH saptaviMzatiH // 4 // vairatyAgo'ntike tasya phalaM cAkRtakarmaNaH / ratnopasthAnasadvIryalAbho januranusmRtiH // 6 // vaireti / tasya ahiMsAbhyAsavataH antike sannidhau vairatyAgaH sahajavirodhinAmapyahinakulAdInAM hiMsratvaparityAgaH / taduktaM-(ahiMsApratiSThAyAM) "tatsannidhau vairatyAgaH" (pAtaM. 2-35) / satyAbhyAsavatazca akRtakarmaNo avihitAnuSThAnasyApi phalaM= tadarthApanatilakSaNam / kriyamANA hi kriyA yAgAdikAH phalaM svargAdikaM prayacchanti, asya tu satyaM tathA prakRSyate yathA'kRtAyAmapi kriyAyAM yogI phalamAzrayate, tadvacanAcca yasya kasyacit kiyAmakurvato'pi phalaM bhavatIti / tadAha satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvaM (pAtaM. 2-36) / asteyAbhyAsavatazca ratnopasthAnaM tatprakarSAnnirabhilASasyApi sarvato divyAni ratnAnyupatiSThanta ityarthaH / krodhAditi / krodhaH kRtyAkRtyavivekonmUlakaH prajvalanAtmakazcittadharmastasmAt / lobha: tRSNAlakSaNastatazca / mohazca sarvaklezAnAM mUlamanAtmanyAtmAbhisAnalakSaNaH / itthaM ca kAraNabhedena traividhyaM dazitaM bhavati / taduktaM"lobhakrodhamohamUla" iti / (pAtaM. 2-34) vyatyayAbhidhAne'pyatra mohasya prAdhAnyaM, svaparavibhAgapUrvakayorlobhakrodhayostanmUlatvAditi vadanti / mandAH, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrAdRSTidvAtriMzikA brahmacaryAbhyAsavatazca sato=niratizayasya vIryasya lAbhaH, vIryanirodho hi brahmacarya, tasya prakarSAcca vIryaM zarIrendriyamana:su prakarSamAgacchatIti / aparigrahAbhyAsavatazca januSaH 'ko'hamAsaM ? kIdRzaH ? kikAryakArI' iti jijJAsAyAM samyagjAnAtItyarthaH / na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigrahaH kiM tvAtmanaH zarIraparigraho'pi, tathAbhogasAdhanatvAccharIrasya, tasmin sati rAgAnubandhAd bahirmukhAyAmeva pravRttau na tAttvikajJAnaprAdurbhAvaH / yadA punaH zarIrAdiparigrahanairapekSyeNa mAdhyasthyamavalambate tadA madhyasthasya rAgAdityAgAt samyagjJAnaheturbhavatyeva pUrvAparajanmasambodha iti / tadAha-(aparigrahasthairye) janmakathantAsambodhaH iti (pAtaM. 2-39) // 6 // 128 yogadRSTisaMgraha sAmastyapratyekabhAvAbhyAM yogabIjaM mokSayojanakAnuSThAnakAraNam anuttamaM= sarvapradhAnaM viSayaprAdhAnyAt // 8 // carame pudgalAvarte tathAbhavyatvapAkataH / pratibandhojjhitaM zuddhamupAdeyadhiyA hyadaH // 9 // carama iti / ado hi-etacca carame antye pudgalAvarte bhavati / tathAbhavyatvasya pAkato mithyAtvakaTukatvanivRttyA manAgmAdhuryasiddhaH / pratibandhena AsaGgena Ujjhitam AhArAdisaJodayAbhAvAt phalabhisandhirahitatvAcca / tadupAttasya tu svataH pratibandhasAratvAt / ata eva upAdayadhiyA anyApohe-nAdaraNIyatvabuddhyA zuddham / taduktaM upAdeyadhiyAtyantaM saJjAviSkambhaNAnvitam / phalAbhisandhirahitaM saMzaddhaM hyetadIdRzam // (yo. i. sa. 25) itthaM yamapradhAnatvamavagamya svatantrataH / yogabIjamupAdatte zrutamatra zrutAdapi // 7 // itthamiti / ittham uktaprakAreNa svatantrata: svAbhimatapAtaJjalAdizAstrato yamapradhAnatvam avagamya / atra=mitrAyAM dRSTau nivRttAsadgrahatayA sadguruyoge zrutA=jinapravacanAt zrutamapi yogabIjam upAdatte tathAsvAbhAvyAt // 7 // uktayogabIjamevAha pratibandhaikaniSThaM tu svataH sundaramapyadaH / tatsthAnasthitikAryeva vIre gautamarAgavat // 10 // pratibandheti / pratibandhe svAsaGge ekA kevalA niSThA yasya tattathA / ado jinaviSayakuzalacittAdi tatsthAnasthitikAryeva tathAsvabhAvatvAt / vIre vardhamAnasvAmini gautamarAgavat gautamIyabahumAnavat / asaGgasaktyaiva hyanuSThAnamuttarottarapariNAmapravAhajananena mokSaphalaparyavasAnaM bhavati iti vivecitaM prAk // 10 // jineSu kuzalaM cittaM tannamaskAra eva ca / praNAmAdi ca saMzuddhaM yogabIjamanuttamam // 8 // jineSviti / jineSu arhatsu kuzalaM-dveSAdyabhAvena prItyAdimat cittam / anena manoyogavRttimAha / tannamaskAra eva=jinanamaskAra eva ca, tathAmanoyogapreritaH, ityanena vAgyogavRttimAha / praNAmAdi ca paJcAGgAdilakSaNam, AdizabdAnmaNDalAdigrahaH / saMzuddham azuddhavyacchedArthametat tasya sAmAnyena yathApravRttakaraNabhedatvAttasya ca yogabIjatvAnupapateH etatsarva sarAgasyApramattasya vItarAgadazAnibham / abhindato'pyado granthi yogAcAryairyathoditam // 11 // sarAgasyeti / adaH=zuddhayogabIjopAdAnaM granthimabhindato'pi jIvasya caramayathApravRttakaraNasAmarthyena tathAvidhakSayopazamAdatizayitAnandAnu Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrAdRSTidvAtriMzikA bhavAt / sarAgasyApramattasya sato yateH vItarAgadazAnibhaM sarAgasya vItarAgatvaprAptAviva yogabIjopAdAnavelAyAmapUrvaH ko'pi svAnubhavasiddho'tizayalAbha iti bhAvaH / yathoditaM yogAcAryaiH // 11 // yogadRSTisaMgraha bhavAdudvignatA zuddhauSadhadAnAdyabhigrahaH / tathA siddhAntamAzritya vidhinA lekhanAdi ca // 15 // ISadunmajjanAbhogo yogacittaM bhavodadhau / tacchaktyatizayocchedi dambholinthiparvate // 12 // bhavAditi / bhavAt saMsArAd udvignatA iSTaviyogAdyanimittakasahajatyAgecchAlakSaNA / zuddho nirdoSaH auSadhadAnAderabhigraho bhAvAbhigrahasya viziSTakSayopazamalakSaNasya bhinnagranthereva bhAve'pi dravyAbhigrahasya svAzayazuddhasya anyasyApi sambhavAt / tathA siddhAntam ArSaM vacanamAzritya, na tu kAmAdizAstrANi / vidhinA nyAyAttadhanasatprayogAdilakSaNena lekhanAdikaM ca yogabIjam // 15 // lekhanAdikamevAha ISaditi / yogacittaM yogabIjopAdAnapraNidhAnacittam / bhavodadhau= saMsArasamudre / ISad=manAg majjanasya AbhogaH / tacchakteH bhavazakteH atizayasya udrekasya ucchedi nAzakam / granthirUpe parvate dambholi:=vajaM niyamAttadbhedakAritvAt / itthaM caitatphalapAkArambhasadRzatvAdasyeti samayavidaH // 12 // AcAryAdiSvapi hyetadvizuddhaM bhAvayogiSu / na cAnyeSvapyasAratvAtkUTe'kUTadhiyo'pi hi // 13 // lekhanA pUjanA dAnaM zravaNaM vAcanodgrahaH / prakAzanAtha svAdhyAyazcintanA bhAvaneti ca // 16 // lekhaneti / lekhanA=satpustakeSu / pUjanA=puSvastrAdibhiH / dAnaM pustakAdeH / zravaNaM vyAkhyAnasya / vAcanA=svayamevAsya / udgraho vidhigrahaNamasyaiva / prakAzanA gRhItasya bhavyeSu / atha svAdhyAyo-vAcanAdirasyaiva / cintanA=granthArthato'syaiva / bhAvaneti ca etadgocaraiva / yogabIjam // 16 // AcAryAdiSvapIti / AcAryAdiSvapi AcAryopAdhyAyatapasvyAdiSvapi / etat kuzalacittAdi / vizuddhaM saMzuddhameva / bhAvayogiSu tAttvikaguNazAliSu yogabIjam / na cAnyeSvapi dravyAcAryAdiSvapi / kUTe'kUTadhiyo'pi hi asAratvAt asundaratvAt tasyAH sadyogabIjatvAnupapatteH // 13 // zlAghanAdyasadAzaMsAparihArapuraHsaram / vaiyAvRttyaM ca vidhinA teSvAzayavizeSataH // 14 // zlAghaneti / zlAghanAde: svakIyA'deryA'satyasundarAzaMsA prArthanA tatparihArapurassaraM / vaiyAvRttyaM ca vyApRtabhAvalakSaNam AhArAdidAnena / vidhinA=sUtroktanyAyena / teSu bhAvayogiSvAcAryeSu / AzayavizeSataH= cittotsAhAtizayAt / yogabIjam // 14 // bIjazrutau parA zraddhA'ntarvizrotasikAvyayAt / tadupAdeyabhAvazca phalautsukyaM vinAdhikaH // 17 // bIjeti / bIjazrutau yogabIjazravaNe / parA utkRSTA zraddhA= 'idamitthameva' iti pratipattirUpA / antarvizrotasikAyau cittAzaGkAyAH vyayAt / tasyA bIjazruteH upAdeyabhAvaH cArupariNAmazca / phalautsukyaM = abhyudayAzaMsAtvarAlakSaNaM vinA'dhiko'tizayito yogabIjam // 17 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 yogadRSTisaMgraha mitrAdRSTidvAtriMzikA nimittaM satpraNAmAderbhadramUrteramuSya ca / zubho nimittasaMyogo'vaJcakodayato mataH // 18 // satsviti / satsu sAdhuSu sattvadhiyaM sAdhutvabuddhi hanta / tIvra prabale male karmabandhayogyatAlakSaNe sati ko labheta ? tato lAbhazakterayogAnna ko'pItyarthaH / aGgalyA paGgaH sumahatastaroH zAkhAM na spRzet, tatprAptinimittasvoccatvasyArohazaktervA'bhAvAt, tadvatprakRte'pi bhAvanIyam // 21 // nimittamiti / amuSya cAnantaroditalakSaNayogino jIvasya / bhadramUrteH priyadarzanasya / satpraNAmAderyogabIjasya nimittaM zubhaH prazastaH nimittasaMyogaH sadyogAdisambandhaH / sadyogAdInAmeva niHzreyasasAdhananimittatvAjjAyate / avaJcakodayAd vakSyamANasamAdhivizeSodayAt // 18 // yogakriyAphalAkhyaM ca sAdhubhyo'vaJcakatrayam / zrutaH samAdhivyakta iSulakSyakriyopamaH // 19 // vIkSyate svalparogasya ceSTA ceSTArthasiddhaye / svalpakarmamalasyApi tathA prakRtakarmaNi // 22 // vIkSyata iti / svalparogasya mandavyAdheH ceSTA= rAjasevAdipravRttilakSaNA ca iSTArthasya kuTumbapAlanAdilakSaNasya siddhaye niSpattaye vIkSyate na tu tIvrarogasyeva pratyapAyAya / svalpakarmamalasyApi puMsaH tathA prakRtakarmaNi yogabIjopAdAnalakSaNe / IdRzasyaiva svapratipannanirvAhakSamatvAt // 22 // yogeti / sAdhubhyaH sAdhUnAzritya / yogakriyAphalAkhyam avaJcakatrayaM yogAvaJcakakriyAvaJcakaphalAvaJcakalakSaNam / avyaktaH samAdhiH zrutaH tadadhikAre pAThAt / iSulakSyakriyopamaH zaravyakriyAsadRzaH / yathA zarasya zaravyakriyA tadavisaMvAdinyeva, anyathA tatkiyAtvAyogAt, tathA sadyogAvaJcakAdikamapi sadyogAdyavisaMvAdyeveti bhAvaH // 19 // heturatrAntaraGgazca tathA bhAvamalAlpatA / jyotsnAdAviva ratnAdimalApagama ucyate // 20 // heturiti / atra satpraNAmAdau / antaraGgazca hetuH tathA bhAvamalasya= karmasambandhayogyatAlakSaNasya alpatA / jyotsnAdAviva ratnakAntyAdAviva ratnAdimalApagama ucyate / tatra mRtpuTapAkAdInAmivAtra sadyogAdInAM nimittatvenaivopayogAditi bhAvaH // 20 // satsu sattvadhiyaM hanta ! male tIvra labheta kaH ? / aGgalyA na spRzet paGgaH zAkhAM sumahatastaroH // 21 // yathApravRttakaraNe carame cedRzI sthitiH / tattvato'pUrvamevedamapUrvAsattito viduH // 23 // yatheti / yathApravRttakaraNe carame paryantavartini ca / IdRzI-yogabIjopAdAnanimittA'lpakarmatvaniyAmikA / sthitiH svabhAvyavasthA / apUrvasya =apUrvakaraNasya AsattitaH sannidhAnAtphalavyabhicArAyogAt / idaM caramaM yathApravRttikaraNam tattvataH paramArthataH apUrvameva viduH jAnate yogavidaH / yata uktaM apUrvAsannabhAve na vyabhicAraviyogataH / / tattvato'pUrvamevedamiti yogavido viduH // (yo. dR. sa. 39) iti / pravartate guNasthAnapadaM mithyAdRzIha yat / anvarthayojanA nUnamasyAM tasyopapadyate // 24 // pravartata iti / yadiha-jinapravacane guNasthAnapadaM mithyAdRzi= Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrAdRSTidvAtriMzikA mithyAdRSTau puMsi pravartate= skhaladvRttiyogaviSayIbhavati / tasya = guNasthAnapadasya / nUnaM=nizcitam / asyAM mitrAyAM dRSTau / anvarthayojanA yogArthaghaTanA / upapadyate satpraNAmAdiyogabIjopAdAnaguNabhAjanatvasyAsyAmevopapatteH / taduktaM haribhadrasUribhi: prathamaM yad guNasthAnaM sAmAnyenopavarNitam / asyAM tu tadavasthAyAM mukhyamanvarthayogataH // (yo. ha. sa. 40 ) iti / vyaktamithyAtvadhIprAptirapyanyatreyamucyate / ghane male vizeSastu vyaktAvyaktadhiyornu kaH // 25 // 133 vyakteti / anyatra granthAntare vyaktamithyAtvadhIprAptiH = mithyAtvaguNasthAnapadapravRttinimittatvena / iyaM mitrA dRSTireva ucyate, vyaktatvena tatrAsyA eva grahaNAt / ghane= tIvre male tu sati / nu iti vitarke / vyaktAvyaktayordhiyoH ko vizeSaH ? duSTAyA dhiyo vyaktAyA avyaktApekSayA pratyutAtiduSTatvAnna kathaJcidguNasthAnatvanibandhanatvamiti bhAvaH / vicitratayA nigamasya bahubhedatvAt tadbhedavizeSAzrayaNena vA'nyatra tathAbhidhAnamiti paribhAvanIyaM sUribhiH // 25 // yamaH sadyogamUlastu rucivRddhinibandhanam / zuklapakSadvitIyAyA yogazcandramaso yathA // 26 // utkarSApakarSAcca zuddhayazuddhayorayaM guNaH / mitrAyAmapunarbandhAt karmaNAM sa pravartate // 27 // guNAbhAsatvakalyANamitrayoge na kazcana / anivRttAgrahatvenAbhyantarajvarasannibhaH // 28 // mugdhaH sadyogato dhatte guNaM doSaM viparyayAt / sphaTiko nu vidhatte hi zoNazyAmasumatviSam // 29 // 134 yogadRSTisaMgraha yathauSadhISu pIyUSaM drumeSu svadrumo yathA / guNeSvapi satAM yogastathA mukhya iheSyate // 30 // vinainaM matimUDhAnAM yeSAM yogottamaspRhA / teSAM hanta ! vinA nAvamuttitIrSA mahodadheH // 31 // tanmitrAyAM sthito dRSTau sadyogena garIyasA / samAruhya guNasthAnaM paramAnandamaznute // 32 // ziSTA saptazlokI sugamA / / 26 27 28 29 30-31-32 // // iti mitrAdvAtriMzikA // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArAditrayadvAtriMzikA mitrAnirUpaNAnantaraM tArAditrayaM nirUpayannAha tArAyAM tu manAk spaSTaM darzanaM niyamAH zubhA / anudvego hitArambhe jijJAsA tattvagocarA // 1 // tArAyAmiti / tArAyAM punardRSTau / manAg= ISat spaSTaM - mitrApekSayA darzanam / zubhAH=prazastAH / niyamA vakSyamANA icchAdirUpAH / tathA hitArambhe=pAralaukikaprazastAnuSThAnapravRttilakSaNe anudvegaH / tathA tattvagocarA = tattvaviSayA jijJAsA=jJAtumicchA | adveSata eva tatpratipattyAnuguNyAt // 1 // niyamAH zaucasantoSau svAdhyAyatapasI api / devatApraNidhAnaM ca yogAcAryairudAhRtAH // 2 // niyamA iti / zaucaM zucitvaM tad dvividhaM, bAhyamAbhyantaraM ca, bAhyaM mRjjalAdibhiH kAyaprakSAlanam, AbhyantaraM maitryAdibhizcittamalaprakSAlanam / santoSa : = santuSTiH | svAdhyAya: = praNavapUrvANAM mantrANAM japaH / tapaH = kRcchracAndrAyaNAdi / devatApraNidhAnam = IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM phalanirapekSatayA IzvarasamarpaNalakSaNam / ete yogAcAryaiH = pataJjalyAdibhirniyamA udAhRtAH / yaduktaM- "zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti (pAtaM. 232) // 2 // 136 yogadRSTisaMgraha zaucabhAvanayA svAGgajugupsA'nyairasaGgamaH / sattvazuddhiH saumanasyaikAgryAkSajayayogyatAH // 3 // zauceti / zaucasya bhAvanayA svAGgasya = svakAyasya kAraNarUpaparyAlocanadvAreNa jugupsA=ghRNA bhavati " azucirayaM kAyo nAtrAgrahaH kartavyaH " iti / tathA ca anyaiH = kAyavadbhiH asaGgamaH tatsamparkaparivarjanamityarthaH / yaH kila svayameva kAyaM jugupsate tattadavadyadarzanAt, sa kathaM parakIyaistathAbhUtaiH kAyaiH saMsargamanubhavati ? / taduktaM- "zaucAtsvAGgajugupsA parairasaMsargaH " (pAtaM. 2- 40) / tathA sattvasya = prakAzasukhAtmakasya zuddhI = rajastamobhyAmanabhibhavaH / saumanasyaM=khedAnanubhavena mAnasI prItiH, aikAgryaM=niyate viSaye cetasaH sthairyam, akSANAm = indriyANAM jayo viSayaparAGmukhAnAM svAtmanyavasthAnaM, yogyatA=cAtmadarzane vivekakhyAtirUpe samarthatvam / etAvanti phalAni zaucabhAvanayaiva bhavanti / taduktaM "sattvazuddhisaumanasyaikAgrayendriyajayAtmadarzanayogyatvAni ca " (pAtaM. 2- 41) iti // 3 // santoSAduttamaM saukhyaM svAdhyAyAdiSTadarzanam / tapaso'GgAkSayoH siddhiH samAdhiH praNidhAnataH // 4 // santoSAditi / santoSAt svabhyastAt yogina uttamam = atizayitaM saukhyaM bhavati, yasya bAhyendriyaprabhavaM sukhaM zatAMzenApi na samam / tadAha"santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH " ( pAtaM. 2-42) / svAdhyAyAt=svabhyastAdiSTadarzanaM japyamAnamantrAbhipre tadevatAdarzanaM bhavati / tadAha - " svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH " ( pAtaM. 2-44) / tapasaH svabhyastAt klezAdyazucikSayadvArA aGgAkSayoH kAyendriyayoH siddhiH yathetthamaNutvamahattvAdiprAptisUkSmavyavahitaviprakRSTadarzanasAmarthyalakSaNotkarSaH syAt / yathoktaM "kAyendriyasiddhirazucikSayAttapasaH " ( pAtaM. 2-43) / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 tArAditrayadvAtriMzikA praNidhAnata IzvarapraNidhAnAt samAdhiH syAt, IzvarabhaktyA prasanno hIzvaro'ntarAyarUpAn klezAn parihatya samAdhimubodhayatIti / yathoktaM"samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAditi" (pAtaM. 2-45) tapa:svAdhyAyezvarapraNidhAnAnAM trayANAmapi ca zobhanAdhyavasAyalakSaNatvena klezakAryapratibandhadvArA samAdhyanukUlatvameva zrUyate / yathoktaM-"tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH (pAtaM. 2-1) samAdhibhAvanArthaH klezatanukaraNArthazceti" // 4 // (pAtaM. 2-2) 138 yogadRSTisaMgraha bhayamiti / bhavaja saMsArotpannaM tIvra bhayaM na bhavati, tathA'zubhApravRtteH / ucitA kriyA kvacidapi kArye na hIyate, sarvatraiva dharmAdarAt / na cAnAbhogato'pi ajJAnAdapi atyantAnucitakriyA sAdhujananindAdikA syAt // 7 // svakRtye vikale trAso jijJAsA saspahAdhike / duHkhocchedArthinAM citre kathantAdhIH parizrame // 8 // vijJAya niyamAnetAnevaM yogopakAriNaH / atraiteSu rato dRSTau bhavedicchAdikeSu hi // 5 // vijJAyeti / etAn zaucAdIn niyamAn evaM= svAGgajugupsAdisAdhakatvena yogopakAriNaH samAdhinimittAn vijJAya / atra tArAyAM dRSTau eteSu icchAdikeSu hi niyameSu rato bhavet / tathAjJAnasya tathArucihetutvAt / tadatra kAcitpratipattiH pradarzitA // 5 // svakRtya iti / svakRtye svAcAre kAyotsargakaraNAdau / vikale vidhihIne / trAso='hA virAdhako'ham' ityAzayalakSaNaH / adhike svabhUmikApekSayotkRSTe AcAryAdikRtye jijJAsA 'kathametadevaM syAditi' saspRhA'bhilASasahitA / duHkhocchedArthinAM saMsAraklezajihAsUnAM / citre nAnAvidhe / parizrame tattannItiprasiddhakriyAyoge / kathantAdhIH kathaMbhAvabuddhiH / 'kathaM nAnAvidhA mumukSupravRttiH kAtsyena jJAtuM zakyate' iti / tadAha duHkharUpo bhavaH sarva ucchedo'sya kutaH katham / citrA satAM pravRttizca sA'zeSA jJAyate katham ? (yo. i. sa. 47) nAsmAkaM mahatI prajJA sumahAn zAstravistaraH / ziSTAH pramANamiha tadityasyAM manyate sadA // 9 // bhavatyasyAmavicchinnA prItiryogakathAsu ca / yathAzaktyupacArazca bahumAnazca yogiSu // 6 // bhavatIti / asyAM dRSTau avicchinnA bhAvapratibandhasAratayA vicchedarahitA yogakathAsu prItiH bhavati / yogiSu bhAvayogiSu yathAzakti svazaktyaucityena upacArazca grAsAdisampAdanena, bahumAnazca abhyutthAnaguNagAnAdinA / ayaM ca zuddhapakSapAtapuNyavipAkAdyogavRddhilAbhAntaraziSTasaMmatatvakSudropadravahAnyAdiphala iti dhyeyam // 6 // neti / nAsmAkaM mahatI prajJA avisaMvAdinI buddhiH, svaprajJAkalpite visaMvAdadarzanAt / tathA sumahAn apAraH zAstrasya vistaraH tat tasmAt ziSTAH sAdhujanasaMmatAH pramANamiha prastutavyatikare yattairAcaritaM tadeva yathAzakti sAmAnyena kartuM yujyata ityarthaH / iti tad (iha=)asyAM dRSTau manyate sadA nirantaram // 9 // sukhasthirAsanopetaM balAyAM darzanaM dRDham / parA ca tattvazuzrUSA na kSepo yogagocaraH // 10 // bhayaM na bhavajaM tIvra hIyate nocitakriyA / na cAnAbhogato'pi syAdatyantAnucitakriyA // 7 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArAditrayadvAtriMzikA 139 sukhamiti / sukham = anudvejanIyaM sthiraM ca niSkampaM yadAsanaM tena upetaM = sahitam, uktavizeSaNaviziSTasyaivAsanasya yogAGgatvAt / yatpataJjaliH"sthirasukhamAsanamiti (2-46) / balAyAM dRSTau darzanaM dRDhaM kASThAgnikaNodyotasamamiti kRtvA / parA = prakRSTA ca tattvazuzrUSA = tattva zravaNecchA jijJAsAsambhavAt / na kSepo yogagocaraH tadanudvege udvegajanyakSepAbhAvAt // 10 // asattRSNAtvarAbhAvAt sthiraM ca sukhamAsanam / prayatnazlathatA''nantyasamApattibalAdiha // 11 // asaditi / asattRSNAyA = asundaralAlasAyAH tvarAyAH cAnyAnyaphalautsukya lakSaNAyA abhAvAt sthiraM sukhaM cAsanaM bhavati / prayatnasya zlathatA=klezenaivAsanaM badhnAmItIcchAyAmaGgalAghavena tannibandhaH Anantye cAkAzAdigate samApattiH = avadhAnena manastAdAtmyApAdanaM duHkhahetudehAhaGkArAbhAvaphalaM tadbalAdiha - balAyAM dRSTau bhavati / yathoktaM-"prayatnazaithilyAnantyasamApattibhyAm' iti (pAtaM. 2-47) // 11 // // 12 // ato'ntarAyavijayo dvandvAnabhihatiH parA / dRSTadoSaparityAgaH praNidhAnapuraH saraH // 12 // ata iti / ato = yathoktAdAsanAd antarAyANAm=aGgamejayAdInAM vijayaH / dvandvaiH=zItoSNAdibhiH, anabhihatiH duHkhAprAptiH parA = AtyantikI 'tato dvandvAnabhighAtaH' (pAtaM. 2-48) ityukteH / dRSTAnAM ca doSANAM manaHsthitijanitaklezAdInAM parityAgaH praNidhAnapurassaraH prazastAvadhAnapUrvaH kAntAjuSo vidagdhasya divyageyazrutau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathA'syAM tattvagocarA // 13 // yogadRSTisaMgraha kAnteti / kAntAjuSaH = kAminIsahitasya vidagdhasya = geyanItinipuNasya divyasya atizayitasya geyasya kinnarAdisambandhinaH zrutau zravaNe yathA yUno=yauvanagAmino kAmino bhavati zuzrUSA, tathA'syAM=balAyAM tattvagocarA zuzrUSA // 13 // 140 abhAve'syAH zrutaM vyarthaM bIjanyAsa ivoSare / zrutAbhAve'pi bhAve'syA dhruvaH karmakSayaH punaH // 14 // abhAva iti / asyA = uktalakSaNazuzrUSAyA abhAve zrutam = arthazravaNaM vyartham / USara iva bIjanyAsaH / zrutAbhAve'pi = arthazravaNAbhAve'pi asyA=uktazuzrUSAyA bhAve punaH dhruvo = nizcitaH karmakSayaH / ato'nvayavyatirekAbhyAmiyameva pradhAnaphalakAraNamiti bhAvaH // 14 // yogArambha ihAkSepAt syAdupAyeSu kauzalam / upyamAne tarau dRSTA payaH sekena pInatA // 15 // yogeti / iha = balAyAm akSepAd = anyatra cittAbhyAsAd yogArambhe upAyeSu = yogasAdhaneSu kauzalaM = dakSatvaM bhavati, uttarottaramativRddhiyogAditi bhAvaH / upyamAne tarau payaH sekena pInatA dRSTA, tadvadihApya kSepeNaivamatipInatvalakSaNamupAyakauzalaM syAt / anyathA pUrNapayaH sekaM vinoptasya taroriva prakRtAnuSThAnasya kArzyamevAkauzalalakSaNaM syAditi bhAvaH // 15 // prANAyAmavatI dIprA yogotthAnavivarjitA / tattvazravaNasaMyuktA sUkSmabodhamanAzritA // 16 // (vivarjitA) prANAyAmavatIti / prANAyAmavatI-prANAyAmasahitA dIprA dRSTiH / yogotthAnena vivarjitA prazAntavAhitAlAbhAt tattvazravaNena saMyuktA zuzrUSAphalabhAvAt sUkSmabodhena vivarjitA vedyasaMvedyapadAprApteH // 16 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 tArAditrayadvAtriMzikA recakaH syAd bahirvattirantarvRttizca pUrakaH / kumbhakaH stambhavRttizca prANAyAmastridhetyayam // 17 // recaka iti bahirvRttiH zvAso recakaH syAt / antarvRttizca prazvAsaH pUrakaH / stambhavRttizca kumbhakaH / yasmin jalamiva kumbhe nizcalatayA prANo'vasthApyate / ityayaM tridhA prANAyAmaH prANagativicchedaH / yadAha"tasminsati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH" iti (pAtaM. 2-46) / ayaM ca nAsAdvAdazAntAdidezena SaDviMzatimAtrAdipramANakAlena / saGkhyayA ceyato vArAn kRta etAvadbhizca zvAsaprazvAsaiH prathama udghAto bhavatItyAdilakSaNopalakSito dIrghasUkSmasajJa AkhyAyate / yathoktaM-"sa tu bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSma iti (pAtaM. 2-50) / bAhyAbhyantaraviSayo dvAdazAntahadayanAbhicakrAdirUpa eva paryAlocyaiva sahasA taptopalanipatitajalanyAyena yugapat stambhavRttyA niSpadyamAnAt kumbhakAttatparyAlocanapUrvakatvamAtrabhedena ca caturtho'pi prANAyAma iSyate / yathoktaM"bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH' iti (pAtaM. 2-51) // 17 // yogadRSTisaMgraha ussAsaM Na NiruMbhai Abhiggahio vi kimu acelA / pasajjamaraNaM nirohe muhumussAsaM ca jayaNAe // (Ava. niryu. 1510) etacca pataJjalyAyuktaM kvacit=puruSavizeSa yogyatAnugaM yogyatAnusAri yujyate, nAnArucitvAdyoginAM, prANAyAmarucInAM prANAyAmenApi phalasiddheH svarucisampattisiddhasyotsAhasya yogopAyatvAt / yathoktaM yogabindau(411) utsAhAnnizcayAddhairyAtsantoSAttattvadarzanAt / / munerjanapadatyAgAt SaDbhiryogaH prasidhyati // iti / tasmAdyasya prANavRttinirodhenaivendriyavRttinirodhastasya tadupayoga iti tattvam // 18 // recanAd bAhyabhAvAnAmantarbhAvasya pUraNAt / kumbhanAnnizcitArthasya prANAyAmazca bhAvataH // 19 // dhAraNAyogyatA tasmAt prakAzAvaraNakSayaH / anyairuktaH kvaciccaitadyujyate yogyatAnugam // 18 // recanAditi / bAhyabhAvAnAM kuTumbadArAdimamatvalakSaNAnAM recanAt / antarbhAvasya zravaNajanitavivekalakSaNasya pUraNAt / nizcitArthasya kumbhanAt sthirIkaraNAcca / bhAvataH prANAyAmaH ayamevAvyabhicAreNa yogAGgam / ata evoktaM-"prANAyAmavatI caturthAGgabhAvato bhAvarecakAdibhAvAditi" // 19 // dhAraNeti / tasmAt prANAyAmAt dhAraNAnAM yogyatA, prANAyAmena sthirIkRtaM cetaH sukhena niyatadeze dhAryata iti / taduktaM-"dhAraNAsu ca yogyatA manasaH" (pAtaM. 2-53) iti / tathA prakAzasya=cittasattvagatasya yad AvaraNaM klezarUpaM tatkSayaH / taduktaM-"tataH kSIyate prakAzAvaraNamiti" (pAtaM. 2-52) / ayam anyaiH pataJjalyAdibhiruktaH bhagavatpravacane tu vyAkulatAhetutvena niSiddha eva zvAsaprazvAsarodhaH, yathAyogasamAdhAnameva pravRtteH zreyastvAt, prANarodhapalimanthasyA'natiprayojanatvAt / taduktaM prANebhyo'pi gururdharmaH prANAyAmavinizcayAt / prANAMstyajati dharmArthaM na dharmaM prANasaGkaTe // 20 // prANebhyo'pIti / prANebhyo'pi=indriyAdibhyo'pi guruH mahattaro dharmaH / ityato bhAvaprANAyAmato vinizcayAt dharmArthaM prANAMstyajati, tatrotsargapravRtteH / ata eva na dharmaM tyajati prANasaGkaTe prANakaSTe // 20 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArAditrayadvAtriMzikA puNyabIjaM nayatyevaM tattvazrutyA sadAzayaH / bhavakSArAmbhasastyAgAd vRddhiM madhuravAriNA // 21 // puNyabIjamiti / evaM dharmasya prANebhyo'pyadhikatvapratipattyA, tatrotsargapravRttyA / tattvazrutyA = tathAtattva zravaNena madhuravAriNA / sadAzayaH= zobhanapariNAmaH / bhavalakSaNasya kSArAmbhasastyAgAt / puNyabIjaM vRddhi nayati / 143 yathA hi madhurodakayogatastanmAdhuryAnavagame'pi bIjaM prarohamAdatte, tathA tattvazruteracintyasAmarthyAttattvaviSayaspaSTasaMvittyabhAve'pi atattva zravaNatyAgena tadyogAt puNyavRddhiH syAdeveti bhAvaH // 21 // tattva zravaNatastIvrA gurubhakti: sukhAvahA / samApattyAdibhedena tIrthakRddarzanaM tataH // 22 // tattveti / tattvazravaNataH tIvrA = utkaTA / guro = tattva zrAvatiri bhaktiH=ArAdhyatvena pratipattiH / sukhAvahA ubhayalokasukhakarI / tato= gurubhakteH samApattyAdibhedena tIrthakRddarzanaM bhagavatsAkSAtkAralakSaNaM bhavati / taduktaM gurubhaktiprabhAveNa tIrthakRddarzanaM matam / samApattyAdibhedena nirvANaikanibandhanam // (yo. ha. sa. 64) samApattiratra dhyAnajasparzanA bhaNyate, AdinA tannAmakarmabandhavipAkatadbhAvApattyupapattiparigrahaH // 22 // karmavajravibhedenA'nantadharmakagocare / vedyasaMvedyapadaje bodhe sUkSmatvamatra na // 23 // karmeti / karmeva vajram atidurbhedatvAt tasya vibhedenAnantadharmakaM yogadRSTisaMgraha =bhedAbhedanityatvAnityatvAdyananta dharmazabalaM yadvastu tadgocare = vastunastathAtvaparicchedini / vedyasaMvedyapadaje bodhe sUkSmatvaM yattad atra = dIprAyAM dRSTau na bhavati, tadadhobhUmikArUpatvAdasyAH / taduktaM 144 bhavAmbhodhisamuttArAt karmavajravibhedataH / jJeyavyAptezca kAtsrtsnyena sUkSmatvaM nAyamatra tu // (yo. ha. sa. 66 ) avedyasaMvedyapadaM catasRSvAsu dRSTiSu / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhaM yadulbaNam // 24 // avedyeti / Asu = mitrAdyAsu catasRSu dRSTiSu yad=yasmAd avedyasaMvedyapadamulbaNam=adhikam / pakSicchAyAyAM jalasaMsarginyAM jaladhiyA jalacarapravRttirivAbhA vedyapadasaMvedyasambandhinI yatra tattathA / tatra hi na tAttvikaM vedyasaMvedyapadaM, kiM tvAropAdhiSThAnasaMsargitayA / tAttvikam ata evAnulbaNamityarthaH / etadapi caramAsu caramayathApravRttakaraNena evetyAcAryAH / tadidamabhipretyoktaM avedyasaMvedyapadaM yasmAdAsu tatholbaNam / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhamataH param / / (yo. ha. sa. 65 ) vedyaM saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / padaM tadvedyasaMvedyamanyadetadviparyayAt // 25 // vedyamiti / vedyaM=vedanIyaM vastusthityA tathAbhAvayogisAmAnyenAvikalpakajJAnagrAhyamityarthaH / saMvedyate = kSayopazamAnurUpaM nizcayabuddhyA vijJAyate / yasmin = AzayasthAne / apAyAdinibandhanaM=narakasvargAdikAraNaM hiMsAhiMsAdi tadvedyasaMvedyaM padam anyad=avedyasaMvedyapadam etadviparyayAd-uktalakSaNavyatyayAt / yadyapi zuddhaM yathAvadvedyasaMvedanaM mASatuSAdAvasambhavi, yogyatAmAtreNa ca Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArAditrayadvAtriMzikA 145 mitrAdidRSTiSvapi sambhavi, tathApi vedyasaMvedyapadapravRttinimittaM granthibhedajanito rucivizeSa eveti na doSaH // 25 // apAyazaktimAlinyaM sUkSmabodhavighAtakRt / na vedyasaMvedyapadaM vajrataNDulasannibhe // 26 // apAyeti / apAyazaktimAlinyaM narakAdyapAyazaktimalinatvaM sUkSmabodhasya vighAtakRt, apAyahetvAsevanakliSTabIjasadbhAvAttasya sajjJAnAvaraNakSayopazamAbhAvaniyatatvAt / na vedyasaMvedyapade uktalakSaNe vajataNDulasannibhe / prAyo durgatAvapi mAnasadu:khAbhAvena tadvadvedyasaMvedyapadavato bhAvapAkAyogAt / etacca vyAvahArikaM vedyasaMvedyapadaM bhAvamAzrityoktam / nizcayatastu pratipatitasaddarzanAnAmanantasaMsAriNAM nAstyeva vedyasaMvedyapadabhAvaH / naizcayikatadvati kSayikasamyagdRSTau zreNikAdAviva punardurgatyayogena taptalohapadanyAsatulyAyA api pApapravRttezcaramAyA evopapatteH / yathoktaM ato'nyaduttarAsvasmAt pApe karmAgaso'pi hi / taptalohapadanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi // vedyasaMvedyapadataH saMvegAtizayAditi / caramaiva bhavatyeSA punaTuMtyayogataH // (yo. i. sa. 70-71) iti / tacchaktiH sthUlabodhasya bIjamanyatra cAkSatam / tatra yatpuNyabandho'pi hantApAyottaraH smRtaH // 27 // yogadRSTisaMgraha pravRttirapi yogasya vairAgyAnmohagarbhataH / / prasUte'pAyajananImuttarAM mohavAsanAm // 28 // pravRttirapIti / tatreti prAktanamatrAnuSajyate / tatra mohagarbhato vairAgyAt yogasya pravRttirapi sadgurupAratantryAbhAve apAyajananImuttarAM mohavAsanAM prasUte mohamUlAnuSThAnasya mohavAsanA'vandhyabIjatvAt, ato'tra yogapravRttirapyakiJcit-karIti bhAvaH // 28 // avedyasaMvedyapade puNyaM niranubandhakam / bhavAbhinandijantUnAM pApaM syAtsAnubandhakam // 29 // avedyeti / avedyasaMvedyapade puNyaM niranubandhakam anubandharahitaM syAt / yadi kadAcinna syAt pApAnubandhi / sAnubandhe tatra granthibhedasya niyAmakatvAt / bhavAbhinandinAM kSudratvAdidoSavatAM jantUnAM pApaM sAnubandhakam anubandhasahitaM syAt, rAgadveSAdiprAbalyasya tadanubandhAvandhyabIjatvAt // 29 // kukRtyaM kRtyamAbhAti kRtyaM cAkRtyameva hi / atra vyAmUDhacittAnAM kaNDUkaNDUyanAdivat // 30 // kukRtyamiti / kukRtyaM prANAtipAtAdi kRtyaM karaNIyam AbhAti / kRtyaM ca ahiMsAdi akRtyameva hi anAcaraNIyameva / atra avedyasaMvedyapade vyAmUDhacittAnAM mohagrastamAnasAnAM kaNDUlAnAM kaNDUyanAdivat / AdinA kRmyAkulasya kuSTino'gnisevanagrahaH / kaNDUyakAdInAM kaNDvAdekhi bhavAbhinandinAmavedyasaMvedyapadAdeva viparyayadhIriti bhAvaH // 30 // tacchaktiriti / anyatra cAvedyasaMvedyapade tacchakti: apAyazaktiH sthUlabodhasya bIjam akSatam anabhibhUtam / tatra avedyasaMvedyapade yad= yasmAt puNyabandho'pi hantApAyottaro=vighnanAntarIyakaH smRtaH / tatastatpuNyasya pApAnubandhitvAt // 27 // ete'sacceSTayAtmAnaM malinaM kurvate nijam / baDizAmiSavattucche prasaktA bhogaje sukhe // 31 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA tArAditrayadvAtriMzikA 147 ___eta iti / ete=bhavAbhinandinaH asacceSTayA mahArambhAdipravRttilakSaNayA nijamAtmAnaM malinaM kurvate karmarajaHsambandhAt / baDizAmiSavat= matsyagalamAMsavat / tucche alpe raudravipAke prasaktA bhogaje= bhogaprabhave sukhe // 31 // avedyasaMvedyapadaM satsaGgAgamayogataH / tadurgatipradaM jeyaM paramAnandamicchatA // 32 // avedyeti / yato'syAyaM dAruNo vipAkaH tat=tasmAda avedyasaMvedyapadaM durgatipradaM narakAdidurgatikAraNam / satsaGgAgamayogato viziSTasat saGgamAgamasambandhAt / paramAnandaM mokSasukham icchatA jeyam / asyAmeva bhUmikAyAmanyadA jetumazakyatvAt / ata evAnuvAdaparo'pyAgama iti yogAcAryA ayogyaniyogAsiddheriti // 32 // iti tArAditrayadvAtriMzikA anantaramavedyasaMvedyapadaM jeyamityuktaM, atra tajjayenaiva kutarkanivRttirbhavati, saiva cAtyantamAdaraNIyetyAha jIyamAne'tra rAjIva camUcaraparicchadaH / nivartate svataH zIghraM kutarkaviSamagrahaH // 1 // jIyamAna iti / jIyamAne'tra avedyasaMvedyapade mahAmithyAtvanibandhane pazutvAdizabdavAcye / svata eva AtmanaivAparopadezena zIghram / kutarka eva viSamagraho dRSTApAyahetutvena kUragrahaH / kutarkasya viSamagrahaH kuTilAvezarUpo vA nivartate / rAjJi jIyamAna iva camUcaraparicchadaH // 1 // zamArAmAnalajvAlA himAnI jJAnapaGkaje / zraddhAzalyaM smayollAsa: kutarkaH sunayArgalA // 2 // zameti / vyaktaH // 2 // kutarke'bhinivezastanna yukto muktimicchatAm / yuktaH punaH zrute zIle samAdhau zuddhacetasAm // 3 // kutarka iti / zrute Agame / zIle paradrohaviratilakSaNe / samAdhau= dhyAnaphalabhUte // 3 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA uktaM ca yogamArgajJaistaponirdhUtakalmaSaiH / bhAviyogihitAyoccairmohadIpasamaM vacaH // 4 // uktaM ceti / uktaM ca= nirUpitaM punaH / yogamArgajJaiH=adhyAtmavadbhiH pataJjaliprabhRtibhiH / tapasA nirdhUtakalmaSaiH = prazamapradhAnena tapasA kSINamArgAnusAribodhabAdhakamohamalaiH / bhAviyogihitAya = bhaviSyadvivAdabahulakalikAlayogihitArtham / uccaiH=atyartham / mohadIpasamaM=mohAndhakArapradIpasthAnIyam / vaco = vacanam // 4 // vAdAMzca prativAdAMzca vadanto nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavad gatau // 5 // 149 vAdAMzceti / vAdAMzca=pUrvapakSarUpAn / prativAdAMzca= paropanyastapakSaprativacanarUpAn / vadanto = bruvANAH / nizcitAn = asiddhAnaikAntikAdihetvabhAsanirAsena / tathA tena prakAreNa tattacchAstraprasiddhena sarve'pi darzanino mumukSavo'pi / tattvAntam=AtmAditattvaprasiddhirUpam / naiva gacchanti= pratipadyante / tilapIlakavat = tilapIlaka iva / niruddhAkSisaJcArastilayantravAhanaparo yathA hyayaM nityabhramyannapi niruddhAkSatayA na tatparimANamavabudhyate, evamete'pi vAdina: svapakSAbhinivezAndhA vicitraM vadanto'pi nocyamAnatattvaM pratipadyante iti // 5 // vikalpakalpanAzilpaM prAyo'vidyAvinirmitam / tadyojanAmayazcAtra kutarkaH kimanena tat ? // 6 // vikalpeti / vikalpAH = zabdavikalpA arthavikalpAzca teSAM kalpanArUpaM zilpam / prAyo=bAhulyena / avidyAvinirmitaM =jJAnAvaraNIyAdikarmasaMparkajanitam / tadyojanAmayaH = tadekadhArAtmA cAtra kutarkaH / tat kimanena ? mumukSUNAM duSTakAraNaprabhavasya satkAryAhetutvAt // 6 // 150 yogadRSTisaMgraha jAtiprAyazca bAdhyo'yaM prakRtAnyavikalpanAt / hastI hantItivacane prAptAprAptavikalpavat // 7 // jAtiprAyazceti / jAtiprAyazca = dUSaNAbhAsakalpazca / bAdhyaH pratItiphalAbhyAm ayaM=kutarkaH / prakRtAnyasya = upAdeyAdyatiriktasya aprayojanasya vastvaMzasya vikalpanAt / hastI hantIti vacane hastyArUDhenokte prAptAprAptavikalpavad naiyAyikacchAtrasya / yathA hyayamitthaM vaktAraM prati - " kimayaM hastI prAptaM vyApAdayati ? utAprAptaM ? Adye tvAmapi vyApAdayet, antye ca jagadapIti vikalpayanneva hastinA gRhIto miNThena kathamapi mocitaH / tathA tathAvidhavikalpakArI tattaddarzanastho'pi kutarkahastinA gRhItaH sadgurumiNThenaiva mocyata iti // 7 // svabhAvottaraparyanta eSo'trApi ca tattvataH / nArvAghagjJAnagamyatvamanyathA'nyena kalpanAt // 8 // svabhAveti / eSa=kutarkaH / svabhAvottaraparyantaH / atra ca " vastusvabhAvairuttaraM vAcyaM" iti vacanAt / atrApi ca svabhAve nArvAgdRza:= chadmasthasya jJAnagamyatvaM tattvataH / anyathA klRptasyaikena vAdinA svabhAvasya anyena anyathAkalpanAt // 8 // tathAhi apAM dAhasvabhAvatve darzite dahanAntike / viprakRSTe'pyayaskAnte svArthazakteH kimuttaram ? // 9 // apAmiti / apAM= zaityasvabhAvatvavAdinaM prati apAM dahanAntike dAhasvabhAvatve darzite adhyakSavirodhaparihArAt / viprakRSTe'pyayaskAnte svArthazakte: lohAkarSaNazakterviprakarSamAtrasyAprayojakatvAt kimuttaram ? anyathA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA vAdinaH svabhAvasyAparyanuyojyatvAdvizeSasyAvirnigamAt / taduktaM ato'gniH kledayatyambusannidhau dahatIti ca / abagnisannidhau tatsvAbhAvyAdityudite tayoH // kozapAnAdRte jJAnopAyo nAstyatra yuktitaH / viprakRSTo'pyayaskAntaH svArthakRd dRzyate yataH // ( yo. ha. sa. 93-94) dRSTAntamAtrasaulabhyAttadayaM kena bAdhyatAm / svabhAvabAdhane nAlaM kalpanAgauravAdikam ? // 10 // 151 dRSTAnteti / dRSTAntamAtrasya saulabhyAt / tat =tasmAt / ayam= anyathAsvabhAvavikalpakaH kutarkaH kena vAryatAm ? | agnisannidhAvapAM dAhasvabhAvatve kalpanAgauravaM bAdhakaM syAdityata Aha-svabhAvasya =upapattisiddhasya bAdhane kalpanAgauravAdikaM nAlaM=na samartham, kalpanAsahasreNApi svabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAt / ata eva na kalpanAlAghavenApi svabhAvAntaraM kalpayituM zakyamiti draSTavyam / atha svasya bhAvo'nAgantuko dharmo niyatakAraNatvAdirUpa eva sa ca kalpanAlAghavajJAnena gRhyate, anyathAgRhItazca kalpanAgauravajJAnena tyajyate'pIti cenna gaurave'pi aprAmANikatvasya durgrahatvAt, prAmANikasya ca gauravAderapyadoSatvAditi dik // 10 // dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH / dhiyAM nirAlambanatAM kutarkaH sAdhayatyapi // 11 // dvicandra iti / dvicandrasvapnavijJAne eva nidarzane udAharaNamAtre tadbalAdutthitaH kutarkaH / dhiyAM = sarvajJAnAnAM / nirAlambanatAm alIkaviSayatAm api sAdhayati // 11 // 152 yogadRSTisaMgraha tatkutarkeNa paryAptamasamaJjasakAriNA / atIndriyArthasiddharthaM nAvakAzo'sya kutracit // 12 // taditi / tadasamaJjasakAriNA-pratItibAdhitArthasiddhyanudhAvinA paryAptaM kutarkeNa / atIndriyArthAnAM = dharmArthAnAM siddhyarthaM nAsya=kutarkasya kutracidavakAzaH // 12 // zAstrasyaivAvakAzo'tra kutarkAgrahatastataH / zIlavAn yogavAnatra zraddhAvAMstattvavidbhavet // 13 // zAstrasyeti / atra = atIndriyArthasiddhau zAstrasyaivAvakAzaH, tasyAtIndriyArthasAdhanasamarthatvAcchuSkatarkasyAtathAtvAt / taduktaM gocarastvAgamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt / / (yo. ha. sa. 99 ) tataH=tasmAt kutarkAgrahato'tra = zAstre zraddhAvAn zIlavAn= paradrohaviratiH yogavAn sadA yogatatparaH tatvavid=dharmAdyatIndriyArthadarzI bhavet // 13 // nanu zAstrANAmapi bhinnatvAtkathaM zAstrazraddhApi syAdityata Aha tattvataH zAstrabhedazca na zAstRRNAmabhedataH / mohastadadhimuktInAM tadbhedAzrayaNaM tataH ||14|| tattvata iti / tattvato dharmavAdApekSayA tAtparyagrahAt zAstrabhedazca nAsti / zAstRNAM=dharmapraNetRNAm abhedataH tattannayApekSadezanAbhede naiva sthUlabuddhInAM tadbhedAbhimAnAt / ata evAha tataH = tasmAt tadadhimuktInAM= zAstRzraddhAvatAM tadbhedAzrayaNAM= zAstRbhedAGgIkaraNam moho=ajJAnam nirdoSatvena sarveSAmaikyarUpyAt / taduktaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 154 kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA na tattvato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH / / mohastadadhimuktInAM tadbhedAzrayaNaM tataH // (yo. ha. sA. 102) yogadRSTisaMgraha ataH sAmAnyapratipattyaMzena sarvayogiSu pariziSTA tulyataiva bhAvanIye tyAha sarvajJo mukhya ekastatpratipattizca yAvatAm / sarve'pi te tamApannA mukhyaM sAmAnyato budhAH // 15 // sarvajJa iti / sarvajJo mukhyaH tAttvikArAdhanAviSaya ekaH sarvajJatvajAtyavizeSAt / taduktaM sarvajJo nAma yaH kazcit pAramArthika eva hi / sa eka eva sarvatra vyaktibhede'pi tattvataH / / (yo. i. sa. 103) tatpratipattiH sarvajJabhaktizca yAvatAM tattaddarzanasthAnAM te sarve'pi= budhAstaM sarvajJaM mukhyaM sAmAnyato vizeSAnirNaye'pi ApannA=AzritAH, niratizayitaguNavattvena pratipatteH vastutaH sarvajJaviSayakatvAt, guNavattAvagAhanenaiva tasyA bhaktitvAcca / yathoktaM pratipattistatastasya sAmAnyenaiva yAvatAm / te sarve'pi tamApannA iti nyAyagatiH parA // (yo. i. sa. 104) sarvajJapratipattyaMzamAzrityAmalayA dhiyA / nirvyAjaM tulyatA bhAvyA sarvatantreSu yoginAm // 17 // sarvajJeti / sarvajJapratipattyaMzamAzritya amalayA rAgadveSamalarahitayA / dhiyA buddhyA / nirvyAjam aucityena sarvajJoktapAlanaparatayA tulyatA bhAvyA / sarvatantreSu sarvadarzaneSu / yoginAM mumukSUNAM / taduktaM tasmAtsAmAnyato'pyenamabhyupaiti ya eva hi / nirvyAjaM tulya evAsau tenAMzenaiva dhImatA // (yo. i. sa. 106) avAntarabhedastu sAmAnyavirodhItyAha dUrAsannAdibhedo'pi tadbhUtyatvaM nihanti na / eko nAmAdibhedena bhinnAcAreSvapi prabhuH // 18 // na jJAyate vizeSastu sarvathA'sarvadarzibhiH / ato na te tamApannA viziSya bhuvi kecana // 16 // neti / vizeSastu sarvajJajJAnAdigatabhedastu / asarvadarzibhiH= chadmasthaiH / sarvathA sarvaiH prakAraiH / na jJAyate / ato na te sarvajJAbhyupagantAraH / taM sarvajJam ApannA AzritAH / viziSya bhuvi pRthivyAM kecana / taduktaM vizeSastu punastasya kAryenAsarvadarzibhiH / sarvairna jJAyate tena tamApanno na kazcana / / (yo. i. sa. 105) dUreti / dUrAsannAdibhedastu tadbhUtyatvaM sarvajJopAsakatvaM na nihanti / ekasya rAjJo nAnAvidhapratipattikRtAmapi ekabhRtyatvAvizeSavat prakRtopapatteH / bhinnAcAreSvapi tathAvidhAkArabhedena nAnAvidhAnuSThAneSvapi yogiSu nAmAdInAm arhadAdisajJAdInAM bhedena ekaH prabhuH upAsyaH / taduktaM yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi samAzritAH / dUrAsannAdibhede'pi taddhRtyAH sarva eva te // sarvajJatattvAbhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api / na bheda eva tattvena sarvajJAnAM mahAtmanAm / tathAnAmAdibhede'pi bhAvyate tanmahAtmabhiH // (yo. i. sa. 107-8-9) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA deveSu yogazAstreSu citrAcitravibhAgataH / bhaktivarNanamapyevaM yujyate tadabhedataH // 19 // 155 deveSviti / evam=iSTAniSTanAmabhede'pi / tadabhedataH = tattvataH sarvajJAbhedAt / yogazAstreSu=sauvAdhyAtmacintAzAstreSu deveSu =lokapAlamuktAdiSu / citrAcitravibhAgato bhaktivarNanaM yujyate / taduktaM citrAcitravibhAgena yacca deveSu varNitA / bhaktiH sadyogazAstreSu tato'pyevamidaM sthitam / / (yo. ha. sa. 110 ) saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / tadatIte punastattve tadatItArthayAyinAm // 20 // saMsAriSviti / saMsAriSu hi=deveSu lokapAlAdiSu / bhaktiH = sevA | tatkAyagAminAM=saMsAridevakAyagAminAM / tadatIte punaH=saMsArAtIte tu tattve tadatItArthayAyinAM = saMsArAtItamArgagAminAM yoginAM bhaktiH ||20|| citrA cAdyeSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA / acitrA carame tveSA zamasArAkhilaiva hi // 21 // citrA ceti / citrA ca nAnAprakArA ca / AdyeSu = sAMsArikeSu deveSu / tadrAgatadanyadveSAbhyAM = svAbhISTadevatArAgAnabhISTadveSAbhyAM saGgatA= yuktA, mohagarbhatvAt / acitrA = ekAkArA carame tu tadatIte tu / eSA = bhakti: / zamasArA=zamapradhAnA akhilaiva hi tathAsaMmohAbhAvAt iti // 21 // iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH / phalaM citraM prayacchanti tathAbuddhyAdibhedataH // 22 // iSTApUrtAnIti / iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH = yogadRSTisaMgraha saMsAridevasthAnAdigatavicitrAdhyavasAyAt mRdumadhyAdhimAtrarAgAdirUpAt / tathA buddhyAdInAM vakSyamANalakSaNAnAM bhedataH phalaM citraM nAnArUpaM prayacchanti / vibhinnAnAM nagarANAmiva vibhinnAnAM saMsAridevasthAnAnAM prApterupAyasyAnuSThAnasyAbhisandhyAdibhedena vicitratvAt / taduktaM 156 saMsAriNAM hi devAnAM yasmAccitrANyanekadhA / sthityaizvaryaprabhAvAdau sthAnAni pratizAsanam // ( yo. ha. sa. 124) tasmAt tatsAdhanopAyo niyamAccitra eva hi / na bhinnanagarANAM syAdekaM vartma kadAcana // (yo. ha. sa. 111-12) buddhirjJAnamasaMmohastrividho bodha iSyate / ratnopalambhatajjJAnatadavAptinidarzanAt // 23 // buddhiriti / buddhiH = tathAvidhoharahitaM zabdArthazravaNamAtrajaM jJAnam / yadAha - "indriyArthAzrayA buddhiH / (yo. ha. sa. 121 ) jJAnaM tathAvidhohena gRhItArthatattvaparicchedanam / tadAha - "jJAnaM tvAgamapUrvakam" (yo. ha. sa. 121) / asaMmoho=heyopAdeyatyAgopAdAnopahitaM jJAnam / yadAha - "sadanuSThAnavaccaitadasaMmoho'bhidhIyate / (yo. ha. sa. 121 ) evaM trividho bodha iSyate svasvapUrvANAM karmaNAM bhedasAdhakaH "tadbhedAtsarvakarmANi bhidyante sarvadehinAm" (yo. ha. sa. 120 ) iti vacanAt / ratnopalambhatajjJAnatadavAptInAM nidarzanAt / yathA hyupalambhAdibhedAdranagrahaNabhedastathA prakRte'pi buddhayAdibhedAdanuSThAnabheda iti // 23 // Adara: karaNe prItiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tajjJasevA ca sadanuSThAnalakSaNam // 24 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA 157 Adara iti / Adaro yatnAtizaya iSTAptau / karaNe prItiH = abhiSvaGgAtmikA / avighnaH=karaNa evAdRSTasAmarthyAdapAyAbhAvaH / sampadAgamaH=tata eva zubhabhAvapuNyasiddheH / jijJAsA = iSTAdigocarA / tajjJasevA ca iSTAdijJasevA / cazabdAttadanugrahaH / etat sadanuSThAnalakSaNaM tadanubandhasAratvAt // 24 // bhavAya buddhipUrvANi vipAkavirasatvataH / karmANi jJAnapUrvANi zrutazaktyA ca muktaye // 25 // bhavAyeti / buddhipUrvANi karmANi svakalpanAprAdhAnyAcchAstravivekAnAdarAt / vipAkasya virasatvato bhavAya = saMsArAya bhavanti / taduktaM buddhipUrvANi karmANi sarvANyeveha dehinAm / saMsAraphaladAnyeva vipAkavirasatvataH // ( yo. ha. sa. 124) jJAnapUrvANi ca tAni tathAvivekasampattijanitayA zrutazaktyA amRtazaktikalpayA muktaye = niHzreyasAya / yaduktaM jJAnapUrvANi tAnyeva muktyaGgaM kulayoginAm / zrutazaktisamAvezAdanubandhaphalatvataH // (yo. ha. sa. 125 ) asaMmohasamutthAni yoginAmAzu muktaye / bhede'pi teSAmeko'dhvA jaladhau tIramArgavat // 26 // asaMmoheti asaMmohasamutthAni tu karmANi / yoginAM bhavAtItArthayAyinAM / Azu=zIghraM na punarjJAnapUrvakavadabhyudayalAbhavyavadhAne'pi muktaye bhavanti / yathoktaM asaMmohasamutthAni tvekAntaparizuddhitaH / nirvANaphaladAnyAzu bhavAtItArthayAyinAm // prAkRteSviha bhAveSu yeSAM ceto nirutsukam / bhavabhogaviraktAste bhavAtItArthayAyinaH // (yo. ha. sa. 126-27) yogadRSTisaMgraha bhede'pi=guNasthAnapariNatitAratamye'pi teSAM yoginAm eko'dhvA= eka eva mArgaH / jaladhau - samudra tIramArgavat = dUrAsannAdibhede'pi tattvatastadaikyAt / prApyasya mokSasya sadAzivaparabrahmasiddhAtmatathatAdizabdairvAcyasya 158 zAzvatazivayogAtizayitasadbhAvAlambanabRhattvabRMhakatvaniSThitArthatvAkAlatathAbhAvAdyarthAbhedenaikatvAttanmArgasyApi tathAtvAt / taduktaM eka eva tu mArgo'pi teSAM zamaparAyaNaH / avasthAbhedabhede'pi jaladhau tIramArgavat // saMsArAtItatattvaM tu paraM nirvANasaJjJitam / tathaikameva niyamAcchabdabhede'pi tattvataH // sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathateti ca / zabdastaducyate 'nvarthAdekamevaivamAdibhiH // tallakSaNAvisaMvAdAnnirAbAdhamanAmayam / niSkriyaM ca paraM tattvaM yato janmAdyayogataH // jJAte nirvANatattve'sminnasaMmohena tattvataH / prekSAvatAM na tadbhaktau vivAda upapadyate / (yo. ha. sa. 128-32) tasmAdacitrabhaktyApyAH sarvajJA na bhidAmitAH / citrA gIrbhavavaidyAnAM teSAM ziSyAnuguNyataH // 27 // tasmAditi / tasmAt=sarveSAM yoginAmekamArgagAmitvAt / acitrabhaktyA = ekarUpayA bhaktyA / ApyAH prApyAH sarvajJAH na bhidAmitA = na bhedaM prAptAH / taduktaM sarvajJapUrvakaM caitanniyamAdeva yatsthitam / Asanno'yamRjurmArgastadbhedastatkathaM bhavet ? / (yo. ha. sa. 133) kathaM tarhi dezanAbhedaH ? ityata Aha teSAM sarvajJAnAM bhavavaidyAnAM= Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA saMsArarogabhiSagvarANAM / citrA = nAnAprakArA gIH ziSyAnuguNyato=vinayAbhiprAyAnurodhAt / yathA vaidyA bAlAdIn prati naikamauSadhamupadizanti, kintu yathAyogyaM vicitraM, tathA kapilAdInAmapi kAlAntarApAyabhIrUn ziSyAnadhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA dezanA, sugatAdInAM tu bhogAsthAvato'dhikRtyopasarjanIkRtyadravyA paryAyapradhAnA dezaneti / na tu te'nvayavyatirekavastuvedino na bhavanti, sarvajJatvAnupapatteH / taduktaM citrA tu dezanaiteSAM syAdvineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // (yo. ha. sa. 134) tayaiva bIjAdhAnAderyathAbhavyamupakriyA / acintyapuNyasAmarthyAdekasyA vApi bhedataH // 28 // tayaiveti / tayaiva = citradezanayaiva / bIjAdhAnAdeH =bhavodvegAdibhAvalakSaNAt / yathAbhavyaM=bhavyasadRzaM / upakriyA = upakAro bhavati / yaduktaM yasya yena prakAreNa bIjAdhAnAdisambhavaH / sAnubandho bhavatyete tathA tasya jagustataH // ( yo. ha. sa. 135 ) 159 ekasyA vA tIrthakaradezanAyA adaH = acintyapuNyasAmarthyAd anirvacanIyaparabodhAzrayopAttakarmavipAkAd bhedataH = zrotRbhedena vicitratayA pariNamanAd yathAbhavyamupakriyA bhavatIti na dezanAvaicitryAtsarvajJavaicitryasiddhiH / yadAha ekApi dezanaiteSAM yadvA zrotRvibhedataH / acintyapuNyasAmarthyAttathA citrAvabhAsate // yathAbhavyaM ca sarveSAmupakAro'pi tatkRtaH / jAyate'vandhyatApyevamasyAH sarvatra susthitA // (yo. ha. sa. 136-37) prakArAntaramAha 160 citrA vA dezanA tattannayaiH kAlAdiyogataH / yanmUlA tatpratikSepo'yukto bhAvamajAnataH // 29 // citreti / vA athavA / tattannayaiH = dravyAstikAdibhiH / kAlAdiyogato duHSamAdiyogamAzritya / yanmUlA = yadvacanAnusAriNI / citra=nAnArUpA dezanA kapilAdInAmRSINAM / tasya= sarvajJasya pratikSepaH / bhAvaM tattaddezanAnayAbhiprAyam ajAnataH ayuktaH / AryApavAdasyAnAbhogajasyApi mahApApanibandhanatvAt / taduktaM yadvA tattannayApekSA tattatkAlAdiyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSApi tattvataH // tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH // nizAnAthapratikSepo yathAndhAnAmasaGgataH / tadbhedaparikalpazca tathaivArvAgdRzAmayam // yogadRSTisaMgraha na yujyate pratikSepaH sAmAnyasyApi tatsatAm / AryApavAdastu punarjihvAcchedAdhiko mataH // kudRSTyAdi ca no santo bhASante prAyazaH kvacit / nizcitaM sArakhaccaiva kintu sattvArthakRtsadA // (yo. ha. sa. 138-42) tasmAtsarvajJavacanamanusRtyaiva pravartanIyaM na tu tadvipratipattyA'numAnAdyAsthayA stheyaM, tadananusAriNastasyAvyavasthitatvAdityatra bhartRharivacanamanuvadannAha yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanya evopapadyate // 30 // yatneneti / yatnena=asiddhatvAdidoSanirAsaprayAsena anumito'pyarthaH / kuzalaiH=vyAptigrahAdidakSaiH anumAtRbhiH abhiyuktataraiH adhikavyAptyAdiguNa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA 161 doSavyutpattikaiH anyaiH anyathaiva-asiddhatvAdinaiva upapAdyate // 30 // abhyuccayamAhajJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH // 31 // sadRSTidvAtriMzikA jJAyeranniti / hetuvAdena anumAnavAdena / yadi atIndriyA dharmAdayaH padArthA jJAyeran / tadA etAvatA kAlena prAjJaiH tArkikaiH, teSu atIndriyeSu padArtheSu nizcayaH kRtaH syAt, uttarottaratarkopacayAt // 31 // tatkutarkagrahastyAjyo dadatA dRSTimAgame / prAyo dharmA api tyAjyAH paramAnandasampadi // 32 // anantaramavedyasaMvedyapadajayAt kutarkanivRttirbhavati, saiva ca vidheyetyuktaM, atha tatphalIbhUtAH sadRSTivivecayannAha pratyAhAraH sthirAyAM syAddarzanaM nityamabhramam / tathA niraticArAyAM sUkSmabodhasamanvitam // 1 // pratyAhAra iti / sthirAyAM dRSTau pratyAhAraH syAd vakSyamANalakSaNaH / tathA niraticArAyAM darzanaM nityam apratipAti / sAticArAyAM tu prakSINanayanapaTalopadravasya tadutkopAdyanavabodhakalpamapi bhavati, tathAticArabhAvAt, ratnaprabhAyAmiva dhUlyAderupadravaH / abhrama bhramarahitam / tathA sUkSmabodhena samanvitam // 1 // taditi / tat tasmAt kutarkagrahaH zuSkatarkAbhinivezaH tyAjyo dRSTimAgame dadatA / paramAnandasampadi=mokSasukhasampattau prAyau dharmA api= kSAyopazamikAH kSAntyAdayaH tyAjyAH / tataH kutarkagrahaH sutarAM tyAjya eva / kvacidapi grahasyAsaGgAnuSThAnapratipanthitvenAzreyastvAditi bhAvaH / kSAyikavyavacchedArthaM prAyograhaNaM / tadidamuktaM na caitadevaM yattasmAcchuSkatarkagraho mahAn / mithyAbhimAnahetutvAttyAjya eva mumukSubhiH / / (yo. i. sa. 147) grahaH sarvatra tattvena mumukSUNAmasaGgataH / muktau dharmA api prAyastyaktavyAH kimanena tat ? // iti / (yo. i. sa. 148) // kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA // viSayAsamprayoge'ntaHsvarUpAnukRtiH kila / pratyAhAro hRSIkANAmetadAyattatAphalaH // 2 // viSayeti / viSayANAM cakSurAdigrAhyANAM rUpAdInAm asamprayoge tadgrahaNAbhimukhyatyAgena svarUpamAtrAvasthAne sati / antaHsvarUpAnakati:= cittanirodhanirodhyatAsampattiH kila / hRSIkANAM cakSurAdInAmindriyANAM pratyAhAraH / yata uktaM "svaviSayAsamprayoge cittasya svarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH" Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadRSTidvAtriMzikA 163 164 yogadRSTisaMgraha dharmaprabhavatvAdbhogo na duHkhado bhaviSyatItyantAha-yad yasmAt puNyapApayoH dvayohi phalam anAtmadharmatvAt tulyaM, vyavahArataH suzIlatvakuzIlatvAbhyAM dvayovibhede'pi nizcayataH saMsArapravezakatvena kuzIlatvAvizeSAt // 5 // iti (pAtaM. 2-54) kIdRzo'yamityAha-etadAyattatAphalaH indriyavazIkaraNaikaphalaH / abhyasyamAne hi pratyAhAre tathAyattAnIndriyANi bhavanti yathA bAhyaviSayAbhimukhatAM nIyamAnAnyapi na yAntIti / taduktaM-"tataH paramA vazyatendriyANAmiti" (pAtaM. 2-55) // 2 // ato granthivibhedena vivekopetacetasAm / trapAyai bhavaceSTA syAd bAlakrIDopamA'khilA // 3 // dharmAdapi bhavan bhogaH prAyo'narthAya dehinAm / candanAdapi sambhUto dahatyeva hutAzanaH // 6 // ata iti / ataH pratyAhArAt / granthivibhedena vivekopetacetasAM bhavaceSTA'khilA=cakrAdisukharUpApi bAlakrIDopamA bAladhUligRhakrIDAtulyA, prakRtyasundaratvAsthiratvAbhyAM pAyai syAt // 3 // tattvamatra paraM jyotisvibhAvakamUrtikam / vikalpatalpamArUDhaH zeSaH punarupaplavaH // 4 // dharmAditi / dharmAdapi bhavan bhogo devalokAdau / prAyo bAhulyena / anarthAya dehinAM tathApramAdavidhAnAt / prAyograhaNaM zuddhadharmAkSepibhoganirAsArthaM, tasya pramAdabIjatvAyogAt, atyantAnavadyatIrthakarAdiphalazuddheH puNyazuddhayAdAvAgamAbhinivezAddharmasAracittopapatteriti / sAmAnyato dRSTAntamAha-candanAdapi tathAzItaprakRteH sambhUto dahatyeva hutAzanaH / dahanasya dAhasvabhAvAparAvRtteH / prAya etadevaM, na dahatyapi kazcitsatyamantrAbhisaMskRtAddAhAsiddheH sakalalokasiddhatvAditi vadanti / yuktaM caitanizcayato yenAMzena jJAnAdikaM tenAMzenA'bandhanameva, yena ca pramAdAdikaM tena bandhanameva / samyaktvAdInAM tIrthakaranAmakarmAdibandhakatvasyApi tadavinAbhUtayogakaSAyagatasyopacAreNaiva sambhavAt / indriyArthasambandhAdikaM tUdAsInamevetyanyatra vistaraH // 6 // tattvamiti / ataH sthirAyAM jJasvabhAva ekA mUrtiryasya tattathA jJAnAdiguNabhedasyApi vyAvahArikatvAt / paraMjyotiH AtmarUpaM tattvaM paramArthasat / zeSaH punarbhavaprapaJco vikalpalakSaNaM talpamArUDha upaplavo bhramaviSayaH paridRzyamAnarUpasyAbhAvAt // 4 // bhavabhogiphaNAbhogo bhogo'syAmavabhAsate / phalaM hyanAtmadharmatvAttulyaM yatpuNyapApayoH // 5 // skandhAtskandhAntarArope bhArasyeva na tAttvikI / icchAyA virtibhogaatttsNskaaraantikrmaat // 7 // skandhAditi / skandhAt skandhAntarArope bhArasyeva bhogAdicchAyA viratirna tAttvikI, tatsaMskArasya karmabandhajanitAniSTabhogasaMskArasyAnatikramAt / tadatikramo hi pratipakSabhAvanayA tattanUkaraNena syAt, na tu vicchedena prasuptatAmAtreNa veti / itthaM bhogAsAratAvibhAvanena sthirAyAM sthairyamupajAyate / satyAmasyAmaparairapi yogAcAryairalaulyAdayo guNAH procyante / yathoktaM bhaveti / asyAM sthirAyAM / bhoga: indriyArthasukhasambandhaH / bhavabhogiphaNAbhogaH saMsArasarpaphaNATopo'vabhAsate, bahudu:khahetutvAt / nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavati, tatazca pApaM, tato dAruNaduHkhaparampareti / (zaGkA) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadRSTidvAtriMzikA yogadRSTisaMgraha asyAmAkSepakajJAnAnna bhogA bhavahetavaH / zrutadharme manoyogAcceSTAzuddheryoMditam // 10 // alaulyamArogyamaniSTharatvaM, gandhaH zubho mUtrapurISamalpam / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca, yogapravRtteH prathamaM hi cihnam // maitryAdiyuktaM viSayeSu cetaH, prabhAvavaddharyasamanvitaM ca / dvandvairaghRSyatvamabhISTalAbho, janapriyatvaM ca tathA paraM syAt // doSavyapAya: paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtambharAdhIniSpannayogasya tu cihnametat // (skaMdapurANe) iti / ihApyetadakRtrimaM guNajAtamita evArabhya vijJeyam // 7 // asyAmiti asyAM kAntAyAM / kAyaceSTAyA anyaparatve'pi / zrutadharme Agame / manoyogA=nityaM manaHsambandhAt / AkSepakajJAnAt nityapratibandharUpacittAkSepakArijJAnAt / na bhogA=indriyArthasambandhA bhavahetavo bhavanti / ceSTAyA:=pravRtteH zuddheH manonairmalyAt / yathoditaM haribhadrasUribhiyogadRSTisamuccaye (zlo. 165) // 10 // mAyAmbhastattvataH pazyannanudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyAghAtavajitaH // 11 // dhAraNA prItaye'nyeSAM kAntAyAM nityadarzanam / nAnyamut sthirabhAvena mImAMsA ca hitodayA // 8 // dhAraNeti / kAntAyAm uktarItyA nityadarzanam / tathA dhAraNA vakSyamANalakSaNA / anyeSAM prItaye bhavati / tathA sthirabhAvena nAnyamut= nAnyatra harSaH tadA tatpratibhAsAbhAvAt / hitodayA samyagjJAnaphalA mImAMsA ca sadvicArAtmikA bhavati // 8 // mAyAmbha iti / mAyAmbhastattvato mAyAmbhastvenaiva pazyan anudvignaH / tato mAyAmbhaso drutaM zIghram / tanmadhyena mAyAmbhomadhyena prayAtyeva, na na prayAti / yathetyudAharaNopanyAsArthaH / vyAghAtavarjito mAyAmbhasastattvena vyAghAtAsamarthatvAt // 11 // bhogAn svarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam // 12 // dezabandho hi cittasya dhAraNA tatra susthitaH / priyo bhavati bhUtAnAM dharmaikAgramanAstathA // 9 // dezeti / deze nAbhicakranAsAgrAdau bandho viSayAntaraparihAreNa sthirIkaraNAtmA hi cittasya dhAraNA / yadAha-"dezabandhazcittasya dhAraNA" (pAtaM. 3-1) tatra dhAraNAyAm / susthitaH maitryAdicittaparikramavAsitAnta:karaNatayA, svabhyastayamaniyamatayA, jitAsanatvena, parihataprANavikSepatayA, pratyAhRtendriyagrAmatvena RjukAyatayA, jitadvandvatayA, samprajJAtAbhyAsAviSTatayA ca samyagvyavasthitaH / bhUtAnAM jagallokAnAM priyo bhavati / tathA dharmaikAgramanA bhavati // 9 // bhogAniti / bhogAna indriyArthasambandhAn svarUpataH pazyan samAropamantareNa / tathA tenaiva prakAreNa / mAyodakopamAn asArAn bhuJjAno'pi hi karmAkSiptAn asaGgaH san prayAtyeva paraM padaM tathA'nabhiSvaGgatayA'paravazabhAvAt // 12 // bhogatattvasya tu punarna bhavodadhilaGghanam / mAyodakadRDhAvezastena yAtIha kaH pathA ? // 13 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 yogadRSTisaMgraha sadRSTidvAtriMzikA bhogeti / bhogatattvasya tu=bhogaM paramArthatayA pazyataH tu na bhavodadhilaGghanam / mAyodakadRDhAvezaH tathAviparyAsAt tena yAtIha kaH pathA ? yatra mAyAyAmudakabuddhiH // 13 // mImAMsA dIpikA cAsyAM mohadhvAntavinAzinI / tattvAlokena tena syAnna kadApyasamaJjasam // 16 // sa tatraiva bhavodvigno yathA tiSThatyasaMzayam / mokSamArge'pi hi tathA bhogajambAlamohitaH // 14 // mImAMseti / mImAMsA sadvicAraNA dIpikA cAsyAM kAntAyAm / mohadhvAntavinAzinI ajJAnatimirApahAriNI tattvAlokena=paramArthaprakAzena / tena kAraNena / na kadApyasamaJjasaM syAt / ajJAnanimittako hi tadbhAva iti // 16 // dhyAnasArA prabhA tattvapratipattiyutA rujA / varjitA ca vinirdiSTA satpravRttipadAvahA // 17 // sa iti / sa mAyAyAmudakasamAvezaH / tatraiva pathi / bhavodvignaH san / yathA ityudAharaNopanyAsArthaH / tiSThatyasaMzayaM tiSThatyeva jalabuddhisamAvezAt / mokSamArge'pi hiM jJAnAdilakSaNe tiSThatyasaMzayam / bhogajambAlamohito=bhoganibandhanadehAdiprapaJcamohita ityarthaH // 14 // dharmazaktiM na hantyasyAM bhogazaktirbalIyasIm / hanti dIpApaho vAyujvalantaM na davAnalam // 15 // dhyAneti / dhyAnena sArA rucirA prabhA / tattvapratipattyA yathAsthitAtmAnubhavalakSaNayA yutA / rujA vajitA / vakSyamANalakSaNasatpravRttipadAvahA ca vinirdiSTA // 17 // cittasya dhAraNAdeze pratyayasyaikatAnatA / dhyAnaM tataH sukhaM sAramAtmAyattaM pravartate // 18 // dharmazaktimiti / asyAM kAntAyAm / karmAkSiptatvena nirbalA bhogazaktiH / anavaratasvarasapravRttatvena balIyasI dharmazakti na hanti / virodhino'pi nirbalasyAkiJcikaratvAt / atra dRSTAntamAha-dIpApaho dIpavinAzako vAyujvalantaM davAnalaM na hanti pratyuta balIyasastasya sahAyatAmevAvalambate / itthamatra dharmazakterapi balIyasyA avazyabhogakarmakSaye bhogazaktiH sahAyatAmevAlambate na tu nirbalatvena tAM viruNaddhIti / yadyapi sthirAyAmapi jJAnApekSayA bhogAnAmakiJcitkaratvameva, tathApi tadaMze pramAdasahakAritvamapi teSAm / kAntAyAM tu dhAraNayA jJAnotkarSAnna tathAtvamapi teSAm / gRhiNo'pyevaMvidhadazAyAmupacArato yatibhAva eva / cAritramohodayamAtrAtkevalaM na saMyamasthAnalAbhaH, na tu tadvirodhapariNAma lezato'pItyAcAryANAmAzayaH // 15 // cittasyeti / cittasya manaso dhAraNAdeze dhAraNAviSayo / pratyayasyaikatAnatA=visadRzapariNAmaparihAreNa sadRzapariNAmadhArAbandho dhyAnam / yadAha-"tatra pratyayaikatAnatA dhyAnaM" iti (pAtaM. 3-2) / tata tasmAt sukhaM sAram utkRSTam / AtmAyattaM parAnadhInaM pravartate // 18 // sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 19 // sarvamiti / sarva paravazaM parAdhInaM duHkhaM, tallakSaNayogAt / sarvamAtmavazam aparAdhInaM sukham / ata eva hetoH / etaduktaM muninA / samA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 yogadRSTisaMgraha yogibhiradaH=asaGgAnuSThAnaM gIyate // 22 // sadRSTidvAtriMzikA sena=saGkSapeNa lakSaNaM svarUpaM sukhaduHkhayoH / itthaM ca dhyAnajameva tattvataH sukhaM, na tu puNyodayabhavamapItyAveditaM bhavati / tadAha "puNyApekSamapi hyevaM sukhaM paravazaM sthitam / tatazca duHkhamevaitaddhyAnajaM tAttvikaM sukham // (yo. i. sa. 173) dhyAnaM ca vimale baudhe sadaiva hi mahAtmanAm / sadA prasRmaro'nabhre prakAzo gagane vidhoH // 20 // dhyAnaM ceti / vimale bodhe ca sati mahAtmanAM sadaiva hi dhyAnaM bhavati / tasya tanniyatatvAt / dRSTAntamAha-anabhre=abhrarahite gagane vidhoH uditasya prakAzaH sadA prasRmaro bhavati tathAvasthAsvAbhAvyAditi // 20 // prazAntavAhitA vRtteH saMskArAt syAnnirodhajAt / prAdurbhAvatirobhAvau tadvyutthAnajayorayam // 23 // prazAnteti / prazAntavAhitA=parihatavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA / vRtteH vRttimayasya cittasya nirodhajAt saMskArAt syAt / tadAha "tasya prazAntavAhitA saMskArAt" (pAtaM. 3-10) ko'yaM nirodha evetyata Aha-tadvayutthAnajayoH nirodhajavyutthAnajayoH saMskArayoH prAdurbhAvatirobhAvau vartamAnAdhvAbhivyaktikAryakaraNAsAmarthyAvasthAnalakSaNau / ayaM nirodhaH / calatve'pi guNavRttasyoktobhayakSayavRttitvAnvayena cittasya tathAvidhasthairyamAdAya nirodhapariNAmazabdavyavahArAt / taduktaM "vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH" iti / (pAtaM. 3-9) // 23 // sarvArthataikAgratayoH samAdhistu kSayodayau / tulyAvekAgratA zAntoditau ca pratyayAviha // 24 // satpravRttipadaM cehAsaGgAnuSThAnasajJitam / saMskArataH svarasataH pravRttyA mokSakAraNam // 21 // saditi / satpravRttipadaM ceha=prabhAyAm asaGgAnuSThAnasaJjitaM bhavati / saMskArataH prAcyaprayatnajAt svarasata icchAnairapekSyeNa / pravRttyA prakRSTavRttyA mokSakAraNam / yathA dRDhanodanAnantaramuttarazcakabhramisantAnastatsaMskArAnuvedhAdeva bhavati, tathA prathamAbhyAsAddhyAnAnantaraM tatsaMskArAnuvedhAdeva tatsadRzapariNAmapravAho'saGgAnuSThAnasaJjJAM labhata iti bhAvArthaH // 21 // prazAntavAhitAsajhaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH // 22 // sarvArthateti / sarvArthatA=calatvAnnAnAvidhArthagrahaNam cittasya vikSepo dharmaH, ekAgratA ekasminnevAlambane sadRzapariNAmitA tayoH / kSayodayau tu atyantAbhibhavAbhivyaktilakSaNau samAdhiH udriktasattvacittAnvayitayA'vasthitaH samAdhipariNAmo'bhidhIyate / yaduktaM"sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH" iti (pAtaM. 3-11) pUrvatra vikSepasyAbhibhavamAtram, iha tvatyantAbhibhavo'nutpattirUpo'tItAdhvapraveza ityanayorbhedaH / iha-adhikRtadarzane tulya ekarUpAlambanatvena sadRzau / zAntoditau atItAdhvapraviSTavartamAnAdhvasphuritalakSaNau ca pratyayau ekAgratA prazAnteti / prazAntavAhitAsajhaM sAGkhyAnAm / visabhAgaparikSayo bauddhAnAM / zivavartma zaivAnAM / dhruvAdhvA mahAvratikAnAM / iti evaM hi Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 yogadRSTisaMgraha samAdhIti / parA tu dRSTiH samAdhiniSThA vakSyamANalakSaNasamAdhyAsaktA / tadAsaGgena samAdhyAsaGgena vivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca sarvAGgINaikatvapariNatapravRttizca candanagandhanyAyena / taduttIrNAzayeti ca sarvathA vizuddhyA pravRttivAsakacittAbhAvena // 26 // sadRSTidvAtriMzikA 171 ucyate samAhitacittAnvayinI / taduktaM -"zAntoditau tau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH" (pAtaM. 3-12) / na caivamanvayavyatirekavastvasambhavaH / yato'nyatrApi dharmalakSaNAvasthApariNAmA dRzyante / tatra dharmiNaH pUrvadharmanivRttAvuttaradharmApattidharmapariNAmaH, yathA mRllakSaNasya dharmiNa piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAraH / lakSaNapariNAmazca yathA tasyaiva ghaTasyAnAgatAdhvaparityAgena vartamAnAdhvasvIkAraH, tatparityAgena vA'tItAdhvaparigrahaH avasthApariNAmazca yathA tasya ghaTasya prathamadvitIyayoH kSaNayoH sadRzayoranvayitvena calaguNavRttInAM guNapariNAmAnAM dharmIva zAntoditeSu zaktirUpeNa sthiteSu sarvatra sarvAtmakatvavyapadezeSu dharmeSu kathaJcid bhinneSvanvayI dRzyate / tathA piNDaghaTAdiSu mRdeva pratikSaNamanyAnyatvAdvipariNAmAnyatvam / tatra kecitpariNAmAH pratyakSeNaivopalakSyante yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayo vA / keciccAnumAnagamyA yathA karmasaMskArazaktiprabhRtayaH / dharmiNazca bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrAnugama iti na kAcidanupapattiH / tadidamuktaM-"etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH (pAtaM. 3-13) "zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI (pAtaM. 3-14) "kramAnyatvaM pariNAmAnyatve heturiti (pAtaM. 3-15) // 24 // svarUpamAtranirbhAsaM samAdhiAnameva hi / vibhAgamanatikramya pare dhyAnaphalaM viduH // 27 // svarUpeti / svarUpamAtrasya dhyAnasvarUpamAtrasya nirbhAso yatra tattathA / arthAkArasamAvezena bhUtArtharUpatayA nyagbhUtajJAnasvarUpatayA ca jJAnasvarUpazUnyatApatteH dhyAnameva hi samAdhiH / taduktaM-"tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" iti (pAtaM. 3-3) / vibhAgam aSTAGgo yoga iti prasiddham anatikramya anullaGghya pare dhyAnaphalaM samAdhiriti viduH // 27 // nirAcArapado hyasyAmataH syAnnAticArabhAk / ceSTA cAsyAkhilA bhuktabhojanAbhAvavanmatA // 28 // nirAcAreti / asyAM dRSTau yogI nAticArabhAk syAt tannibandhanAbhAvAt / ato nirAcArapadaH pratikramaNAdyabhAvAt / ceSTA cAsya= etaddRSTimataH akhilA bhuktabhojanAbhAvavanmatA AcArajeyakarmAbhAvAt tasya bhuktaprAyatvAtsiddhatvena tadicchAvighaTanAt // 28 // kathaM tarhi bhikSATanAdyAcAro'tretyata Aha asyAM vyavasthito yogI trayaM niSpAdayatyadaH / tatazceyaM vinirdiSTA satpravRttipadAvahA // 25 // asyAmiti / asyAM prabhAyAM vyavasthito yogI trayamado nirodhasamAdhyekAgratAlakSaNaM niSpAdayati sAdhayati / tatazcayaMprabhA satpravRttipadAvahA vinirdiSTA sarvaiH prakAraiH prazAntavAhitAyA eva siddheH // 25 // samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNAzayeti ca // 26 // ratnazikSAdRganyA hi tanniyojanadRgyathA / phalabhedAttathAcArakriyApyasya vibhidyate // 29 // ratneti / ratnazikSAdRzo'nyA hi yathA zikSitasya sataH tanniyojanahak, tathAcArakriyApyasya bhikSATanAdilakSaNA phalabhedAdvibhidyate, pUrva Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTisaMgraha sadRSTidvAtriMzikA 173 hi sAMparAyikakarmakSayaH phalam, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti // 29 // kRtakRtyo yathA ratnaniyogAdralavidbhavet / tathAyaM dharmasaMnyAsaviniyogAnmahAmuniH // 30 // kRtakRtya iti / yathA ratnasya niyogAt-zuddhadRSTyA yathecchavyApArAd vaNig (ratnavid=) ratnavANijyakArI kRtakRtyo bhavet / tathAyam adhikRtadRSTistho dharmasaMnyAsaviniyogAt dvitIyApUrvakaraNe mahAmuniH kRtakRtyo bhavati // 30 // kevalazriyamAsAdya sarvalabdhiphalAnvitAm / paramparArthaM sampAdya tato yogAntamaznute // 31 // kevaleti / kevalazriyaM kevalajJAnalakSmIm AsAdya prApya sarvalabdhi-phalAnvitAM sautsukyanivRttyA paramparArthaM yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNaM sampAdya tato yogAntaM yogaparyantam aznute prApnoti // 31 // tatrAyogAdyogamukhyAdbhavopagrAhikarmaNAm / kSayaM kRtvA prayAtyuccaiH paramAnandamandiram // 32 // tatreti / tatra-yogAnte zailezyavasthAyAM / ayogAd=avyApArAt yogamukhyAt bhavopagrAhiNAM karmaNAM kSayaM kRtvA / uccairlokAnte paramAnandamandiraM prayAti // 32 // // iti sadRSTidvAtriMzikA // ATha dRSTinI sajhAya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 yogadRSTisaMgraha zrImad yazovijayajI upAdhyAyaviracita ATha dRSTinI sajhAya jinarta parva (nardI), zrIgaNezvaranAmak. likhAmi yogadRSTisvAdhyAyArtha lokabhASayA // 1 // artha :- iMdranA samudAyanI zreNI eTale ke paraMparA jene namelI che evA zrI zaMkhezvara pArzvanAthane namaskAra karIne yama, niyama, prANAyAmAdi aSTAMga yoga jemAM che evA pataMjali Adi kRta yogazAstramAM praveza karI zakAya tevo zrIharibhadrasUriviracita zrI yogadRSTisamuccaya graMtha che. teno bhAva grahaNa karI, sakalAtArkikaziromaNi vAcakazekhara zrI yazovijayajI upAdhyAye yogadRSTinI ATha sajajhAya racelI che, teno bhAvArthasUcaka bAlAvabodha gurjarI bhASAmAM huM lakhuM chuM. prathama, yoga zabda eTale zuM ? yoga eTale caMcalatA yogavyApArarUpa), traNa prakAranA yoga : te mana, vacana, kAyAnA yoga tathA aSTAMga yoga ane jJAnadarzanAdi yoga, athavA je je vastuonuM AtmA sAthe yujana karIe (joDIe) te paNa yoga kahevAya. ema yoganA bahu prakAra che. ahIMyA to pAtaMjalAdi graMthAnuyAyI traNa yoga varNavelA che. tenA nAma : 1. icchAyoga, 2. zAsayoga, 3. sAmarthyapratijJAyoga. 1. tathAvidha jJAnAvaraNAdi karmanA kSayopazama vizeSathI zrutajJAnano artha laI, te pramANe karavAnI icchAvALo chatAM pramAdathI dharmavyApAramAM vikala ane aMtaHkaraNamAM sUtrArthanuM icchakapaNuM hoya, to yathArtha bodha na hoya tene icchAyoga kahIe. 2. yathArtha svarUpe vikathAdino tyAga karanAra tathA apramAdI dharmavyApArevaMta, zraddhAvaMta, tIvra bodhathI avitatha vacananuM kathana karanAra, tathAvidha mohanA apagamathI satyapratItivaMta chatAM, kALAdi vikaLapaNAnI bAdhAe aticArAdi doSane jANatAM chatAM tathA prakAre TALI na zakAya tene zAsrayoga kahIe. 3. zAstramAM batAvelA upAyone atikramIne adhika zaktithI dharmavyApArarUpa yoga Adaravo tene sAmarthyapratijJAyoga kahIe. siddhipadaprAptinAM kAraNo A yogamAM bahu che, tenuM atikramaNa kare nahi, zAstrathakI ja sarva artha jANe. sAmarthya pratijJAyogathI sarvajJapadaprApti, siddhipadasauprApti, sakala pravacanaparinnAprApti ityAdi sarvano sAkSAt lAbha thAya che. sAmarmayoganA paNa be bheda che : 1. dharmasaMnyAsa ane 2. yogasaMnyAsa. dharmasaMnyAsa te mohAdiyopazamarUpa che ane yogasaMnyAsa te kAyAdi vyApAranA tyAga-kAyotsargakaraNAdirUpa che. A be prakAranA sAmarthyayoga samasta lAbhaprAptino hetu che. dharmasaMnyAsa sAmarthyayoga prathamathI bIje apUrvakaraNe hoya eTale ke prathamakaraNane yathAvRttikaraNanI saMjJA che, tyAM adhikRta dharmasAmarthyayoga na hoya ane bIjuM apUrvakaraNa te graMthibhedanuM nibaMdhana che, tethI prathamano tyAga karI bIjuM kAraNa kahyuM, kahyuM che ke : jA gaMThI tA paDhamaM, gaMThIsamaikkamao bhave bIaM / aniaTTikaraNaM puNa, saMmattapurakhakhaDe jIve // 1 // 'graMthI sudhI Ave te paheluM yathApravRttikaraNa, graMthono samatikrama kare eTale bheda kare te bIjuM apUrvakaraNa, ane trIjuM anivRttikaraNa te samyatvapuraskRtasamakita pAmelA jIvane hoya.' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha dRSTinI sajjhAya 177 je apUrvakaraNa te AtmavIryarUpa zubha pariNAma, anAdi kALe apUrva apUrva je zubha zubhatara pariNAma dharmasthAnake viSe hoya te dharmasaMnyAsa, bIje apUrvakaraNe graMthibheda thavAthI samyagdarzana, zamasaMvegAdi liMgarUpa AtmapariNAma hoya. yata: zamasaMveganirvedA'nukampAstikyalakSaNaiH / paJcabhiH lakSaNaiH samyak samyaktvamupalakSyate // (yogazAstre) tathA 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' (tattvArthe) tyArapachI tathAvidha karmasthitine ochI kare eTale ke saMkhyAta sAgaropama sthiti atikrame tyAre prathama dharmasaMnyAsa sAmarthyayoga hoya. yata:- gaThiti sudubbheo, kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaMThivva / jIvassa kammajaNio, ghaNarAgadosapariNAmo // 1 // saMmattaMmi u laddhe, paliyapuhutteNa sAvao hujjA / caraNovasamakhayANaM, sAgarasaMkhaMtarA huMti // 2 // artha :- graMthi eTale atyaMta durbhedya, karkaza, ghana, rUDha ane gUDha graMthInI jevA jIvanA karmajanita ghana-nibiDa rAgadveSanA pariNAma jANavA. 1 samyaktva pAmyA pachI palyopamapRthakstha karmasthiti ghaTe tyAre zrAvaka (dezavirati) thAya ane saMkhyAta sAgaropama ghaTe tyAre cAritrAvaraNIno kSayopazama thavAthI sarvaviratapaNuM pAme. 2 mATe sthitibheda jema jema vadhAre thAya tema tema AyuMjIkaraNathakI AtmavIryollAsathI uparauparanA guNasthAnaka bhaje, te sarva dharmasaMnyAsa sAmarthyayoga kahIe, tema ja tene pAramArthika-tAttvika kahIe. koIka veLAe pravrajyApratipatti kALe atAttvika paNa kahIe, kAraNa ke pravrajyA sanmukha to che, paraMtu pravrajyA AdarI nathI, mATe tyAM jJAnarUpa pratipatti vizeSa hoya ane dharmasaMnyAsa sAmarthyayogano adhikArI bhavavirakta hoya. A pramANe siddhAMtamAM 178 kahyuM che. yogadRSTisaMgraha pravrajyAdhikArI Aryadezotpanna, viziSTa jAtivaMta kuLamaryAdAvaMta hoya. azubhakarmamaLa-buddhiprapaMca prAye kSINa thayela hoya ane 'manuSyapaNAnAM nimitta durlabha che, saMpadA capala che, viSaya du:khaughahetu che, saMyoga viyogamilita che, zarIra pratikSaNe maraNayukta che.' evI rIte dAruNa vipAkavALA saMsAranuM aneka prakAre nirguNapaNuM bhAvIne sahajapaNe saMsArathI viramyo hoya, alpakaSAyI, alpahAsyAdivaMta, alpavedodayI, kRtajJa, vinIta, gharavAsamAM hoya tyAre rAjAmAtyAdi bahujanamAnya, adrohI, suMdara aMgavALo, zraddhAvaMta, pravrajyAArAdhaka, jJAnayogano ArAdhaka ityAdi guNopeta manuSyane dharmasaMnyAsa sAmarthyayogavALo jANavo. yogasaMnyAsa sAmarthyayoga pAramArthika-tAttvikapaNe kSapakazreNigata yogIne tathA kSAMtyAdisarvaguNa kSayopazamapaNe jene utpanna thayA hoya tene, yAvat kevaLajJAnano lAbha meLavanArane lAbhe, uparAMta zailezI avasthAgata yoganiruMdhana kALe vartatA hoya tene paNa hoya. traNa yogamAM prathama yoga-caramA (caramAvartamAM prApta thanAra hovAthI) kahevAya che ane te bhavya mithyAdaSTine paNa hoya, bIjo yoga-samyagdaSTa, dezavirati pramukhane hoya ane trIjo yoga dIkSAnI sanmukha evA bhavavirakta tathA apramatta munine yAvat ayogI avasthAvALA thAya tyAM sudhI hoya. teno vizeSa adhikAra yogadRSTisamuccaya graMthathI jANavo. ahIM to lezamAtra lakhyo che. yoganuM darzana te sAmAnya mAtra jJAnAvaraNIyanA kSayopazame jANavuM ane dRSTi te ihAdi vicAraNAe avadhAravI. yoga saMbaMdhe ATaluM vivecana karI have dRSTinuM svarUpa kahIe chIe. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama mitrA dRSTinI sajjhAya (catura sanehI mohanA-e dezI) zivasukha kAraNa upadizI, yogataNI aDa diSTi re, te guNa thuNI jina vIrano, karazuM dharmanI puddhi re, vIra jinesara dezanA ||1|| artha :- ziva eTale nirupadrava, avyAbAdha sukha tenA kAraNa-hetubhUta zrI vIraparamAtmAe yoganI ATha diSTa upadezI che. te zrI vIraparamAtmAnA guNa stavIne ame dharmanI puSTi karazuM. zrIvIra paramAtmA kevA che ? yataH- vidArayati yatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca tasmAdvIra iti smRtaH // 1 // je karmane vidAre che ane tapa vaDe je virAjita che temaja tapa saMbaMdhI vIrya vaDe yukta che tethI te vIra kahevAya che." vaLI dharma kevo che ? yathA - durgatiprapatprANidhAraNAddharma ucyate / saMyamAdirdazavidhaH, sarvajJokto vimuktaye // 1 // artha :-'durgatimAM paDatA prANIne dhArI rAkhavAthI paDavA na devAthI dharma kahevAya che. te kSAMtyAdi daza prakArano, sarvajJano kahelo ane muktine prApta karAve tevo che.' athavA aparabhAvavyatirikta, kevaLa vastu-svabhAvapaNuM, te paNa nirAvaraNapaNe tathA sAdi aparyavasAnapaNe dharma kahevAya che. evI 180 sAmAnyapaNe zrIvIranI dezanA vANI che. (1) yogadRSTisaMgraha saghana aghana dina rayaNImAM, bALa vikaLa ne anerA re, artha jue jema jujuA, tema ogha najaranA pherA re. vIra. 2 artha :-jema saghana eTale megha sahita divasa ane aghana megha rahita divasa, jema divasa tema rAtri, arthAt meghayukta divasa rAtri ane megha rahita divasa rAtri, te te divaso ane rAtriomAM paNa bheda che ane te bhedane dekhanArAomAM paNa koI bALadaSTi, koI vikaLadiSTa ane bIjA koI taruNa, vRddha, rogI ityAdi aneka prakAranA hoya che. teo je je padArthane jue temAM jJAnAvaraNAdi karmanI vicitratAe sAmAnya vizeSAdimAM aneka rIte phera paDe, judA judA bhAva dekhe. te sarva oSTi che. oSTi bahu jAtanI hoya che. (2) darzana je thayAM jujuA, te ogha najarane phere re, bheda thirAdika dRSTimAM, samakitardaSTine here re. vIra. 3 artha :-odha najaranA pherane anusAre SagdarzananA bheda judA judA thayA, te oghadRSTino ahIM adhikAra nathI. ahIMyA to yoganI ATha dRSTino adhikAra che, ke jemAMthI thirAdika cAra dRSTimAM samakitadaSTipaNuM jovAya che. te ATha dRSTi-mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAMtA, prabhA ne parA. te ATha STimAM bodha-jJAnaprakAza kevo hoya ? te kahe che. yathA tRNagomayakASThAgnikaNadIpopamaprabhA / tArArkacandramAratnasadRzI dRSTiraSTadhA // 2 // yogadRSTisamuccaye artha :-'ghAsanA, chANAnA, kASThanA agnikaNa samAna ane dIpaka samAna prabhA prathamanI cAra dRSTi hoya ane pAchalI cAra daSTi graMthIbhedathI hoya, arthAt sthirAdaSTithI samyaktva hoya. koI prazna kare ke-pAchalI cAra dRSTione to yogadiSTa evuM biruda ghaTe che, paraMtu AThene yogadiSTa kema kahI ?' teno uttara e che ke pahelI cAra dRSTimAM satsaMgano yoga che, temAM paNa bIjA zubha dhyAna kare che, tethI teone paNa diSTa kahIe. (3) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama mitrA dRSTinI sajjhAya darzana sakalanA naya grahe, Apa rahe nija bhAve re, hitakArI janane saMjIvanI, cAro teha carAve re. vIra. 4 181 artha :-have sthirAdika daSTivaMta prANI samasta chae darzananA naya grahaNa kare, tene vize adveSa rAkhe ane pote potAnA svabhAvamAM-sAnnityA-nityapaNe varte. zudghaSTino bhaMga kare nahIM ane aneka bhavyajanane hitakArI zuddhopadezarUpa saMjIvanI auSadhino cAro carAvIne ApasvarUpa pragaTa karAve. te upara upanayayukta dRSTAMta kahe che. koI nagaramAM eka kuLavAna manuSya rahe che. tene be strI che. eka prauDha, suzIla, vinIta che. bIjI vakra che. vakra strI potAnA pati sAthe kAmakrIDA karI divase vRSabha banAvavAnI vidyAthI patine vRSabha banAvI khetaramAM caravA mUke che. prauDha strI svAmInA premane lIdhe vRSabharUpa svAmI pAse rahI, cArApANI vaDe tenI sArasaMbhALa kare che. keTalAeka divase koI vidyAdhara daMpatI te rastethI vimAnamAM besIne jatA hatA. tevAmAM vRSabhane dekhIne vidyAdhare potAnI patnIne kahyuM ke 'A strI je vRSabharUpa patinI sevA kare che te tenI prauDha patnI che ane te vRSabhanI nAnI strIe potAnA patinI vRSabha karelo che.' evuM camatkArika vRttAnta sAMbhaLI vidyAdharanI strIe kahyuM ke 'evo kAMI yoga che ke jethI A vRSabha puruSa thAya ? vidyAdhare kahyuM ke 'te strI beThI che te vaDanI nIce je auSidha che te jo A vRSabhane carAve to te puruSa thaI jAya.' vidyAdhara ema kahI cAlyo gayo. prauDhA strIe te vidyAdharanI sarva vAta sAMbhaLI ane tenA vacananI pratItithI prayatna karI te vaDanI nIcenI AsapAsanI sarva auSadhi grahaNa karIne teno cAro Apyo tethI vRSabha puruSa thayo. prauDhA strInI sevAbhakti patie jANI. A dRSTAMtano upanaya A pramANe che H puruSa e AtmA, jeNe vRSabha banAvyo te azuddha cetanA strI, jeNe sevAbhakti karI te zuddha cetanA strI, vidyAdhara te guru, vidyAdharanI strI te dayArUpa dharmakaraNI, vaDa te manuSyagati, saMjIvanI cAro te samyagdaSTipaNuM ityAdi sakala sAmagrIvaMtane saMjIvanI cAro carAvI prauDhA strIe yathAsthita 182 yogadRSTisaMgraha bhartAra karyA, tevI rIte zuddha cetanAne anuvartato jIva sarva guNanuM bhAjana thAya. e pramANe sthirAdika cAra daSTino dhaNI sarva jIvane hitakArI upadeza Ape. (4) dRSTi thirAdika cAramAM, mugatiprayANa na bhAMje re, rayaNIzayana jema zrama hare, suranarasukha tema chAje re. vIra. 5 artha :- sthirAdika cAra daSTimAM muktinuM prayANa gamana rokAya nahIM, kAraNa ke e dRSTivaMta prANI prAyaH pratipAti na hoya. jema manovAMchita nagare prayANa karatAM vacamAM rAtre vizrAma laIe tethI jema zrama eTale thAka dUra thAya ane icchita nagare sukhethI pahoMcAya, tema samyagdaSTi prANIne mukti pratye jatAM vacamAM subAhukuMvara tathA zrIpAlAdinI jema deva manuSya bhava karavA paDe, paraMtu muktipade avazya pahoMce. (5) eha prasaMgathI meM kahyuM, prathama dRSTi have kahIe re, jihAM mitrA tihAM bodha je, te tRNaaganiso lahIe re. vIra. 6 artha :- pUrvokta sarva prasaMgathI kahyuM, yogadRSTi tathA oghadaSTi sAmAnya rIte sarva saMsArI jIvanI varNavI. dRSTi eTale dekhavuM, jANavuM, te jJAnAvaraNI karmanA kSayopazama AzrI hoya che, paNa teno ahIM adhikAra nathI. ahIM to mitrAdi ATha dRSTino adhikAra che. temAM prathama mitrAdaSTinAM lakSaNa, kriyA tathA bodha kahIe chIe. A dRSTivALo satazraddhAvaMtanA saMgathI asatpravRtti nahi karatAM sapravRtti kare ane jJAnano bodha hoya, tethI te diSTa kahevAya. jyAM mitrAdeSTi hoya tyAM mithyAtva darzananI maMda sthiti tathA maMda rasa hoya ane tRNanA agni sarakho alpabodha hoya. (6) vrata paNa IhAM yama saMpaje, kheda nahIM zubha kAje re, dveSa nahIM valI avarasuM, eha guNa aMga virAje re. vIra. 7 artha :- A dRSTine viSe pAMca yama prApta thAya. 1. ahiMsA, 2. satya, 3. asteya, 4. brahmacarya, pa. aparigraha. A pAMca yama che. vaLI zubha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama mitrA dRSTinI sajhAya 183 kArya jevA ke dAna, dayA, devagurunI bhakti ityAdimAM kheda vA ALaza na thAya. vaLI bIjA darzanIonA tathA prakAranA bhAvo dekhIne dveSa na upaje. e pramANe sat pravRttinA guNa, asat pravRttinuM nivAraNa karavAthI pragaTe. 1. pAMca mahAvrata e pAMca yama, 2. zauca saMtoSAdi pAMca niyama, 3. yogAsana, padmAsana ityAdi Asana, 4. pavananuM raMdhana te prANAyAma, 5. iMdriyone viSayomAM na pravartAvavI te pratyAhAra 6. zuddha vastuno yathArtha niradhAra te dhAraNA, 7. dhyeyanuM ciMtavana te dhyAna, 7. dhyeyanano tanmayapaNe anubhava te samAdhi. e aSTAMga yoga pravRtti jANavI. vaLI bIjI paNa aSTAMga yoga pravRtti che. 1. adveSa, 2. jijJAsA, 3. zuzraSA, 4. zravaNa, 5. bodha, 6. mImAMsA, 7. parizuddhi, 8, apratipAti pratipatti ityAdi. (7) yoganAM bIja ihAM grahe, jinavara zuddha praNAmo re, bhAvAcAraja sevanA, bhavauga suThAmo re. vIra. 8 artha :-yoganA bIja A dRSTimAM grahaNa kare. nAma, sthApanA, dravya ane bhAva e cAre nikSepe jinezvarane zuddha praNAma kare. sUtrokta pravRttio pravartanArA, paMcAcArane yathArtha pALanArA ane zuddha bhASaka evA bhAvAcAryanI sevanA kare ane bhavoDhaMga saMsArathI udAsInatA te ja mokSaprApti karAvanAra che ema jANe. (8). 184 yogadaiSTisaMgraha lekhana pUjana ApavuM, zrutavAcanA udgrAho re, bhAvavistAra sajhAyathI, ciMtana bhAvana cAho re. vIra. 10 artha :- siddhAMta lakhAvavAmAM tathA vItarAganAM bibonA pUjanamAM dravyAdi sAmagrI ApavAmAM sAvadhAna hoya. vaLI sanmArgaprarUpaka siddhAMtanI vAcanA ApanArano ugrAhI-teno yoga meLavavA udyama kare, vaLI svAdhyAya te vAMcanA pramukha pAMca prakAranI kare, bhAva vistAra-bhAva AsthAdikanAM kAraNo vadhAre ane tenA ciMtavananI tathA bhAvanAnI cAhanA kare. (10) bIja kathA bhalI sAMbhaLI, romAMcita huve deha re, eha avaMcakayogathI, lahIe dharamasaneha re. vIra. 11 artha :- saMvegabhAvanI yathAsthitatA, zama, saMvega, satyavRttilakSaNarUpa zraddhA, niHsvArtha paropakArIkaraNa, du:khitAnukaMpA, salphIlAnucaraNa, audArya, bairya, gAMbhIrya pramukha tathA bIjakathA eTale yogakathA zravaNa karIne harSotkarSayukta romAMcita zarIravALo thAya. evA prazasta bAhya saMyoga maLavAthI, sadabhyAsa karavA karAvavAnAM sAdhana maLavAthI yoganuM avaMcakapaNe tene prApta thAya. tethI te prANI viSakriyA vAMche nahIM, kriyA niSphaLa kare nahIM te avaMcaka yoga samajavo. te avaMcaka yoga pAmIne paramotkRSTa dharmasneha pAme. manamAM ema vicAre ke A lAbha atyaMta duSkarapaNe pAmyo chuM. (11) saddaguru yoge vaMdana kriyA, tehathI phaLa hoya jeho re, yoga kriyA phaLa bhedathI, trividha avaMcaka eho re. vIra. 12. artha :-uttama guruno yoga pAmIne vaMdanakriyA vyavahAra vidhipUrvaka sAcave, tethI je phaLa thAya te A pramANe che. manane vizuddhapaNe pravartAvavuM te yogaavaMcaka kahIe tathA vacana ane kAyAne niravadyapaNe pravartAvavA te kriyAavaMcaka kahIe. A traNa prakAranA avaMcaka yoga te prANIne hoya. yadyapi A traNa avaMcaka yoga sAdhune uddezIne hoya, paraMtu zuddha sAmAyike tathA amatsarayukta bhAvasamAdhipaNe dravyathI e ahIM hoya che. (12) cAhe cakora te caMdrane, madhukara mAlatI bhogI re, tema bhavi sahaja guNe hoya, uttama nimitta saMyogI re. vIra. 13 dravya abhigraha pALavA, auSadha pramukhane dAne re, Adara Agama AsarI, likhanAdika bahumAne re. vIra. 9 artha :- graMthibheda vinA bhAva abhigraha hoya nahIM, tethI ahIM dravya abhigraha harSathI pALe. arthAt auSadha, vastra, pAtrapramukha munine devAnA abhigraha kare ane AdarasatkAra sahita Agamavidhine anusAra sAdhumunirAjane ucita hoya te Ape tathA bahumAnapUrvaka pustaka lakhavA pramukha udyama kare. (9). Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama mitrA dRSTinI sajjhAya 185 artha :- jema cakora pachI caMdranI cAhanA kare ane jema bhramara mAlatInAM puSpano bhogI hoya tema A bhavya prANIne yadyapi mohano kSayopazama nathI, tathApi uttama zreSTha je zubha nimitto teno saMgI thAya. evo sahaja guNa hoya. (13) eha avaMcaka yoga te, pragaTe caramAvarte re, sAdhune siddhadazA samuM, bIjanuM citta pravarte re. vIra. 14 artha :- evA avacaMka yoga jyAre carama pudgalaparAvarta saMsAra bAkI rahe tyAre upaje. te paNa keTalAeka prANI je kriyAyogI hoya teone hoya, ane sAdhuone to siddha avasthA samAna paramAnaMda ApanAra hoya. A mitrA dRSTimAM vartatA prANIne, bIja je yoganA aMga samatA, audArya pramukha te grahaNa karavAne prayatnavALuM citta A dRSTimAM hoya. (14) karaNa apUrvanA nikaTathI, je paheluM guNaThANuM re, mukhyapaNe te ihAM hoye, suyavilAsanuM TANuM re. vIra. 15 artha :- ahIM apUrvakaraNanA nikaTanA-samIpapaNAthI sthiti tathA rasamAM maMdapaNe mithyAtva guNaThANe te pravarte. vaLI zivarAja rAjarSi pramukhanI pUrve je dazA hatI tevI mukhyapaNe ahIM hoya. vaLI te uttama yazanA vilAsanuM sthAnaka hoya. sArAMza ke abhavya, durbhAvya, bahu pudgalaparAvartanavALA, zaTha, haThakadAgrahI, atyaMta abhinivezI, guru AzAtanAvALAne A diSTa na hoya. (15) iti prathama mitrA dRSTi sajjhAya dvitIya tArAdRSTinI sajjhAya (mana mohana mere-e dezI.) darzana tArA dRSTimAM manamohana mere, gomaya agni samAna ma. zauca saMtoSa ne tapa bhaluM IIma.|| sajjhAya IzvaradhyAna ||ma.||1|| artha :- have tArASTino vicAra kahe che. mitrAdaSTi karatAM tArAdaSTimAM mithyAtva kevuM maMda hoya tathA kevo bodha hoya te kahe che. mithyAtva vizeSa maMda hoya ane bodha gomaya-chANanA agni samAna hoya. jema chANAno agni dhIme dhIme vadhe tema bodha vadhato jAya, arthAt kAMIka kAryasAdhaka thAya. tethI zauca eTale mana nirmaLa rahe. saMtoSaH prAptavastuthI vizeSa tRSNA na rAkhe. tapaH icchAnuM ruMdhana kare. sajhAyaH zrutaadhyayana pramukha kare. IzvaradhyAnaH paramAtmAnuM dhyAna kare. Atmahita ciMtave ane vicAre ke rakhe akArya sevIza to durgati pAmIza. (1) niyama paMca ihAM saMpaje ma.|| nahIM kariA udvega IIma.I jijJAsA guNatattvanI II. / / paNa nahIM nija haTha Tega IIma||2|| artha :-A dRSTimAM pUrvokta pAMca niyama upaje, moTI kriyAmAM akhedapaNe pravarte, arthAt paraloka hitArthe kAma karatAM udvega na pAme. vaLI guNatattva-zuddha guNatattva saMbaMdhIne jijJAsA cAhanA hoya, tathA karaNa, karAvaNa, anumodanarUpa nirvikA2paNuM hoya, paraMtu potAnA haTha kadAgrahano Teka vizeSa na ja hoya. (2) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjI balA dRSTinI sajhAya dvitIya tArAdeSTinI sajajhAya 187 eha dRSTi hoya varatatAM //ma.// yoga kathA bahu prema //ma.. anucita teha na Acare //ma.// vALyo vaLe jema tema //ma.llall artha:- A dRSTimAM vartato prANI aSTAMga yogAdikanI kathAmAM bahu prema, dhAraNa kare. yogazuddhi, kriyAzuddhimAM pravartI phaLazuddhi kare. arthAt je thakI paraloka saMbaMdhI ahita thAya tevuM anucita karma kare nahIM. vaLI tene koI hitazikhAmaNa kahe tenI sAthe suvarNa jema vALyuM vaLe tenI peThe saraLatA rAkhe. (3) vinaya adhika guNano kare //ma.II dekhe nijaguNa hANa //ma.ll trAsa dhare bhavabhaya thakI //ma./ bhava mAne du:khakhAma //ma.ll4l. artha :- potAthI adhika guNavaMtano vinaya kare ane pote vizeSa guNI chatAM potAmAM nyUnatA bhave, arthAt ahaMkRti vA nija utkarSa na kare. vaLI caturgatirUpa saMsArane duHkhanI khANa dekhIne tenA bhayathI trAsa pAme kahyuM che ke : yataH-jammadukkhaM jarAdukkhaM, rogANi maraNANi ya / aho dukkhaM hu saMsAro, jattha kissaMti jaMtuNo // 1 // artha :- A saMsAramAM janmanuM du:kha, vRddhAvasthAnuM duHkha, aneka rogo ane bhavabhavamAM maraNo rahelA che. evo A saMsAra du:khamaya che ke jemAM prANI-jaMtu aneka prakAranA klezo pAme che. (4) zAstra ghaNAM mati thoDalI ma.II ziSTa kahe te pramANa //ma. suyaza lahe e bhAvathI //ma. na kare jUTha DaphANa //ma.pI. artha :- zAsa ghaNAM che ane potAnI mati-buddhi alpa che, mATe ziSTa mahAnuM guru kahe te vacana pramANa kare. samyagu rIte mana vacana kAyAe, karaNa karAvaNa anumatirUpe nirvikArIpaNuM hoya te pramANe viziSTa bhAvanA bhAvato thako suyaza nirmaLa kIrti pAme. te achatA guNono juTho-asatya DaphANa= ADaMbara kare nahIM. zubhayogakathAmAM prIti rAkhe. (5) iti dvitIya tArA daiSTi sajajhAya (prathama govAlataNe bhave jI-e dezI) trIjI daiSTi balA kahI jI, kASTha agnisama bodha, kSepa nahI Asana sadhe jI, zravaNa samIhA sodha re. jinajI ! dhana dhana tuja upadeza /1|| artha :- have balA nAmanI trIjI dRSTi varNave che. A dRSTimAM sukhAsane beThelAnuM jema sthira citta hoya. devavaMdana, guruvaMdana, AvazyakAdi kArya anukULa-paNe kare, yadyapi mithyAdarzana che to paNa mithyAtvanI bahu ja maMdatA hoya. arthAtu mithyAtvIonA bhrAntirUpa camatkArika jJAna dekhIne capala pariNAma-vALo na thAya. A dRSTimAM zAsaMzravaNathI kAThanA agni sarakho deDha bodha hoya. vaLI kriyAonuM anyoanya mizraNa karavuM te kSepadoSa kahevAya che tevo zepadoSa na hoya. paryakAsanAdi yogAsanane sAdha, siddhAMta zravaNa karavAnI samIhA eTale tIvra icchA kare ane tevI icchAne sodha eTale sAdhe. he jinajI ! tamArA upadezane dhanya che, evo paramAtmAno satkAra kare ane potAnA AtmAne dhanya mAne. (1) taruNa sukhI strI parivaryo che, jema cAhe suragIta, sAMbhaLavA tema tattvane jI, e dRSTi suvinIta re. jina ! dhana. 2. artha :- jema koI taruNa-yuvAna puruSa dhanADhya ne sukhI hoya, vaLI suMdara strIe yukta hoya, te jema devagAMdharvanA gIta-gAna zravaNa karavAnI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjI balA dRSTinI sajjhAya 189 cAhanA kare tevI rIte A dRSTivaMta prANI tattvajJAna zravaNa karavAnI cAhanA kare. vaLI A STivALA vinayavaMta paNa hoya. (2) sarI e bodhapravAhanI jI, e viNa zruta thalakUpa, zravaNasamIhA te kisI jI, zAyita suNe jema bhUpa re. jinajI ! dhana. 3 artha :- A STi bodha eTale jJAnapravAhanI sarI=sara sarakhI che. jema kUvA ane vAvamAM pANInI sara jamIna khodavAthI nIkaLI Ave, ane te sarathI pANI tarata prApta thAya tema A dRSTithI jJAnapravAhanI sara prApta thAya che. vaLI jema rAjA zayyAmAM sUtA thakA yAcakonA gIta zravaNa kare, paNa viSayakaSAyamAM grasta hovAthI te gItamAM dhyAna na rahe, tevI rIte AdiSTa vinA zrutazravaNamAtra bodhakAraka na thAya. sarva thalakUpa samAna thAya, eTale thaLanA kUvAmAM pANI na hoya tevuM thAya. (3) mana rIjhe tana ullase jI, rIjhe bUjhe ekatAna, te icchA viNa guNakathA jI, baherA AgaLa gAna re. jinajI ! dhana. 4 artha :- je zravaNathI mana harSa pAme, zarIra romAMcita thAya, ane rIjha tathA bUjha eTale bodhanI ekatAnatA-AnaMda ane ekatA thAya, te zravaNa ja sArthaka che. tevI prabaLa icchA vinA tattvakathA zravaNa karavI te jema baherA AgaLa gIta niSphaLa che tema niSphaLa jANavI. (4) vighana ihAM prAye nahIM jI, dharmahetumAM koya, anAcAra parihArathI jI, suyaza mahodaya hoya re. jinajI ! dhana. 5 artha :- A dRSTimAM vartatAM dharmanA kArya karatAM prAyaH kAMI vidhana= aMtarAya thAya nahIM, kemake anAcArano A dRSTimAM parihAra-tyAga che ane tema hovAthI uttama yaza ane mahAn udayano lAbha paNa thAya che. A dRSTimAM zubha yogano AraMbha, sukathAzravaNa ityAdi mahAlAbho rahelA che. (5) iti balA dRSTi sajjhAya cothI dIprA dRSTinI sajjhAya (jhAMjharIA munivara ! dhanadhana tuma avatAra-e dezI) yogadRSTi cothI kahI jI, dIprA tihAM na utthAna, prANAyAma te bhAvathI jI, dIpaprabhAsama jJAna. manamohana jinajI ! mIThI tAharI vANa |1|| artha :- have dIprA nAme cothI dRSTinuM svarUpa kahe che. 1. samAna, 2. udAna, 3. vyAna, 4. apAna ane 5. prANAyAma. A pAMca prakAra vAyu saMbaMdhI che. temAM samAna te nAbhi ane hRdaya vacceno vAyu, udAna te hRdaya ane mastaka vacceno vAyu, vyAna te sarva tvacAvartI vAyu, apAna te aMgavartI vAyu ane prANAyAma te zvAsozvAsaruMdhana-e pramANe vAyunA pAMca bheda che. temAM recaka, pUraka, kuMbhakavaDe pavana sAdhavAthI prazAMtavAhitAno lAbha thAya. eka kriyAmAM aparakriyAno upayoga te utthAna doSa, te A dRSTimAM na hoya. yadyapi ahIM graMthibheda thayo nathI, to paNa prazasta yogavaMtane bhAvathI prANAyAma hoya. A dRSTimAM dIpaprabhA samAna bodha che. arthAt tattvazravaNa zuzruSA ane yamaniyamAdika phaLavALo sUkSma bodha jANavo. he mananA pyArA jinajI ! tamAro upadeza atyaMta madhura che. (1) bAhyabhAva recaka ihAM jI, pUraka aMtarabhAva, kuMbhaka thiratA guNe karI jI, prANAyAma svabhAva. mana. III Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cothI dIprA dRSTinI sajhAya 191 artha :- bahirAtmapravRtti je bAhyabhAva tene kADhavArUpa recakapaNuM A dRSTimAM che, aMtarAtmavRttivALA guNo dAkhala karavAmAM te pUrakapaNuM che ane prApta thayelA guNone sthira karavA te kuMbhakapaNuM che. evI rIte (bhAva) prANAyAmarUpa A dRSTino svabhAva che, ane zvAsaruMdhana (dravya) prANAyAmano paNa evo ja svabhAva che. (2) dharma arthe ihAM prANane jI, chAMDe paNa nahIM dharma, prANa arthe saMkaTa paDe jI, juo e dRSTino marma. mana. //all. artha :- A dRSTimAM vartato prANI dharma arthe prANane tRNanI peThe tyAge, paraMtu prANa tyAgarUpa saMkaTa paDe to paNa dharmane taje nahIM, evo A dRSTino marma rahasya che. (3) tattvazravaNa madhuroda, jI, ihAM hoye bIjapraroha, khAraudaka sama bhava tyaje jI, gurubhagati adroha. mana. ll4mAM artha :- A dRSTimAM siddhAMta pramukhamAMthI tattvazravaNarUpa madhura udakanuM siMcana thavAthI bIjamAMthI saMsAranI anAzaMsA, viraktatA pramukha praroha-aMkuro pragaTa thAya. vaLI kSAra udaka samAna bhavAbhinaMdIpaNAno tyAga thAya, tema ja gurubhaktino adrohI thAya arthAt gurunI bhakti karanAro thAya. (4) sUmabodha to paNa ihAM jI, samakita viNa navi hoya, vedasaMvedya pade kahyo jI, te na avedya joya. mana. //pI. artha :- yadyapi sUkSmabodha A daSTimAM nathI, kAraNa ke graMthibheda thayA vinA samyakta thAya nahi ane samyakta vinA sUkSmabodha hoya nahIM, sUkSmabodha te vadyasaMvedyapadarUpa samyaktamAM rahela che te A dRSTimAM nathI. ahIM to avedyapada mithyAtva che tethI sUkSmabodha nathI. te saMbaMdhI vistAra yogadaSTisamuccaya graMthamAM che. ahIM saMkSepathI batAvIe chIe. mitrAdi cAra dRSTi yadyapi kriyA pramukha vaDe satsaMgati Adi guNo tathA dharmanAM bIjano saMgraha kare, paraMtu e cAre dRSTi e avadyapada che tethI tyAM sUkSma tattvabodha nathI. jema pakSInI chAyA pANImAM paDatAM pANI paNa tevI ja pravRtti 192 yogadaSTisaMgraha kare, tevI rIte A cAra dRSTimAM paNa tevI ja pravRtti hoya paNa sUkSma tattvabodha na hoya, kemake haju aghapada-apada che. avadyapada eTale jayAM aMtarmuhUrta mAtramAM darzanamohanIyanA kSayopazamarUpa graMthibheda kare evuM AtmAnuM paMDitavIrya phUre nahIM te pada samajavuM. sthirAdi cAra dRSTimAM vedyasaMvedya pade che. vedya je sUkSmabodha tenuM saMvedya te samyagu vedanA che. ahIM mithyAtvano kSaya thayA chatAM yadyapi chellI pApapravRtti narakAdi gamanarUpa zreNikAdikanI peThe takhalohapadasparzapravRtti sarakhI hoya, paraMtu te vedhasaMvedya pada sUkSmabodha sahita AtmapaMDitavIryanuM suraNa to mithyAtvAdikanA kSayathI ja hoya. (5). vedya baMdha ziva hetu che jI, saMvedana tasa nANa, naya nikSepe ati bhaluM jI, vedhasaMvedya pramANa. mana. /6|| artha :- tethI vedyapadano baMdha-sUkSmabodha te zivamokSano hetu che, saMvedana pada te tenuM jJAna che, naigamAdi saptanaya, nAmAdi cAra nikSepA, svAdastiAdi sAta bhaMga tathA gamA eTale sarakhA pATha, ityAdithI ati nirmaLa evuM vedyasaMvedyapada pramANabhUta che. (6) te pada graMthivibhedathI jI, chehalI pApapravRtti, takhalohapadadhRtisamI jI, tihAM hoya aMta nivRtti. mana. //// artha :- vedasaMvedya pada darzanamohanA nAzathI graMthibheda upaje, tethI anAdinI atattvavAsanA maTe. saMsAramAM chellI pApapravRtti, te agnithI tapta evA loha upara paga mAMDavAnA pairya samAna anarthanI karanArI evI dekhAya, pApapravRtti evI lAge, paNa teno aMta eTale e pApapravRttinI paNa jayAM nivRtti thAya, e vedasaMvedya padanuM lakSaNa jANavuM. (7) eha thakI viparIta che jI, pada te avedya saMvedya, bhavAbhinaMdI jIvane jI, te hoya vaja abhedya. mana. /TA artha :- vedasaMvedya padathI viparIta lakSaNavALuM pada te avedyasaMvedya, te hovAthI mithyAtva hoya ane sUkSmabodha na hoya. A cAra dRSTimAM darzana Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cothI dIprA dRSTinI sajajhAya 193 mohanIyanA kSayopazamathI thanAro graMthibheda na hoya. tethI bhavAbhinaMdI-saMsAranAM sukhamAM atizaya rAcanArA prANIne avedyasaMvedya pada hoya. vajanA jevuM e pada abhedya che ane anAdi kALathI che. (8) lobhI kapaNa dayAmaNo jI, mAyI macchara ThANa, bhavAbhinaMdI bhayabharyo jI, aphala AraMbha ayANa. mana. llA artha :- 1. lobhI=sarvatra yAcaka-dhana chatAM abhogI, 2. kRpaNa= dravyAdika koIne na ApanAra, tuccha prakRtivALo, 3. dayAmaNo-sarvanuM ahita icchanAra, 4. mAyI-kapaTI, gupta svArthasAdhaka, 5. maccharI parasukhe duHkhI, 6. bhavAbhinaMdI saMsAramAM AnaMda mAnanAra, 7. bhayabharyo=sahuthI bhaya pAmato ane 8. ayANa ajJAna : A ATha doSavALA arthAt A ATha doSa jenAmAM vidyamAna che te prANI dharmano AraMbha kare, te jo ke satya hoya to paNa kuzalAdevInI peThe teno prayAsa niSphaLa jAya. (9) evA avaguNavaMtanuM jI, pada che avedya kaThora, sAdhusaMga AgamataNo jI, te jIte dharI jora. mana. /1nA artha :- pUrvokta doSavALAnuM avadyapada kaThora bahu ja AkaruM hoya che, tethI te prANIne graMthibheda na thAya tyAM sudhI teno sUkSmabodha paNa na thAya, paraMtu sAdhuno saMga ane siddhAMtanuM zravaNa A be hetu maLavAthI te avedyapada jItetenI upara jaya meLave. (10) te jItye sahaje TaLe jI, viSama kutarka prakAra, dUra nikaTa hAthI haNe jI, jema be baThara vicAra. mana. //11// artha :- mohanIyane jItavAthI viSama AkarA mAThAtattvanA vicArarUpa kutarka saheje TaLI jAya. jema be baTharaajJAnI mUrkha hatA. teone hAthI upara beThelA mAvate kahyuM ke 'tame dUra raho, nahIM to hAthI tamane mArI nAMkhaze.' te sAMbhaLI te baMne baThare vicAra karyo ke "hAthI prApta thayelAne haNe che ke aprAptane haNe che ? jo prAptane haNe che to mAvatane haNe. aprAptane haNe to sAmA AvanArane haNe.' 194 yogadRSTisaMgraha evo vicAra kare che teTalAmAM hAthI Avyo ane te baMnene haNI nAMkhyA. AvA kutarkavALA vicAra saheje TaLI jAya. (11) huM pAmyo saMzaya nahIM jI, mUrakha kare e vicAra, ALasuA guru ziSyano jI, te to vacana prakAra. mana. ll12| artha :- 'huM tattvajJAna pAmyo chuM temAM kAMI saMzaya nathI,' evA vicAra mUrkha hoya te kare. jema ALasu guru ane ALasu ziSya baMnene paraspara aneka vacananAM vAda thatAM UThIne svAdhyAya karI zakyA nahIM, tenI peThe te bAbata samajavI. (12) dhI je te patiAvavuM jI, Apamate anumAna, Agama ne anumAnathI jI, sAcuM lahe sujJAna. mana. /17ll. artha :- tethI je prANI dhI-potAnI buddhie patiAvavuM eTale pratyaya upajAve, arthAtu potAnA anumAna pramANe potAnI matipUrvaka nizcaya kare te kAMI paNa tattva na pAme, ane je Agama pramANathI pravINa gurunA abhiprAya pramANe pratyaya upajAve nizcaya kare, te ja sAcuM sujJAna ke uttama tattvajJAna prApta kare. (13) nahIM sarvajJa jUjUA jI, tehanA je vaLI dAsa, bhagati devanI paNa kahIjI, citra acitra prakAza. mana. //14 artha :- vaLI te vicAra kare ke 'sarvajJa vItarAgadeva judA judA hotA nathI, eka ja hoya che. teo vitakavAdI che.' temanA jeo dAsa-sarvajJazAsananA ArAdhanArA che teone te devanI bhakti paNa karavAnI kahI che. temAM eka citrabhakti, bIjI acitrabhakti. ema e baMnenA paNa aneka prakAra che. (14) deva saMsArI aneka che ja, tehanI bhakti vicitra, eka rAga para dveSathI jI, eka mugatinI acitra. mana. /1pI. artha :- je vItarAgabhAva pAmyA nathI ane saMsAranA devanAma dharAve che evA aneka devo che, ane temanI bhakti paNa vicitra aneka prakAranI che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cothI dIprA dRSTinI sajhAya 195 eka rAgathI bhakti, bIjI dveSathI bhakti, tevI sarva vicitra bhakti samajavI. kevaLa eka vItarAganI bhakti te mukti nimitta hoya ane acitrabhakti kahevAya. (15) iDhiyArthagata buddhi che jI, jJAna che Agamaheta, asaMmoha zubha kRti gaNe jI, teNe phaLa bheda saMketa. mana. /16ll artha :- e rIte bhakti be prakAranI che : tenA phaLa paNa aneka tarehanAM che. jemake koI prANInI buddhi iMdriyanA viSayomAM ja pahoMce che ane koInI buddhi jJAnaprApti mATe AgamamAM praveza karavA nimitte thAya che, koIne asaMmoha paNa thAya che ane tethI te zubha kRtirUpa guNo prApta kare che. evA aneka prakAre phaLabhedanA paNa bahu saMketo (prakAro) che. (16). Adara kiriA rIta ghaNI jI, vighana TaLe mile lacchI, jijJAsA buddhasevanA jI, zubha kRti cihna pratyacchI mana. ll17ii. artha :- zubhakRti guNonuM svarUpa kahe che. vidhipUrvaka kriyAmAM atyaMta Adara prIti upaje, zuddha kriyAmAM ati udyama hoya harSa paNa ghaNo hoya, tevA vartanathI karyAvaraNanAM vino TaLe ane akSayabhAvI mokSarUpa lakSmI maLe. vaLI tattvajJAna jANavAnI jijJAsA thAya, buddha-jJAnI puruSanI caraNanI sevanA karavAnI icchA thAya, ityAdi zubha kRtinAM cihno pratyakSa jANavAM. (17) 196 yogadaSTisaMgraha jJAnanuM phaLa virati che, viratinuM phaLa saMvaravALo bodha che, saMvaranuM phaLa pApakriyAthI nivRtta thavuM te che ane kriyAthI nivRttinuM phaLa ayogIpaNuM mokSa che. saMvarano udbodha che te sAtamAthI teramAM guNaThANA sudhI hoya che. kriyAnivRtti teramAM guNaThANA sudhI hoya che. kriyAnivRtti teramAM guNaThANAne aMte yoganirodharUpa hoya che. (18) pudgalaracanA kAramI jI, tihAM jasa citta na lIna, eha mArga te zivataNo jI, bheda lahe jaga dIna, mana, //1lI artha :- jayAM samasta pudgala racanA kAramI eTale nirmAlya jANI, arthAt bhavanATakane bALake karelA dhUligraha jevuM asAra jANI, temAM jenuM citta lAge nahi arthAta temAM Asakta na thAya te ja eka mokSano mArga che. te mArgamAM je prANIbheda mAne te prANI jagatamAM dIna-du:khI jANavo. (19) ziSyabhaNI jinadezanA jI, kahe janapariNati bhinna, kahe muninI navadezanA jI, paramArathathI abhina. mana. l/2vaNI artha :- vItarAganI dezanA, gaNadhara pramukha ziSya tathA tIrthasthApanAdi kArya mATe hoya che. te dezanA sarva manuSya sAMbhaLe, paNa sAMbhaLanArAnI pariNati bhinna bhinna hoya. munirAjanI dezanA naye naye bhinna bhinna hoya ane dezanA ApanAranI pariNati paNa bhinna bhinna hoya, paraMtu teo sarva paramArthe-cAdvAda mudrAe abhinna (eka svarUpa) jANavA. (20) zabdabheda jhaghaDo kisyo che, paramAratha jo eka, kaho gaMgA kaho suranadI jI, vastu phare nahIM che. mana. //ra1I. artha :- zabdabhedamAM kAMI paNa jhaghaDo vivAda karavA yogya nathI. jo paramArtha eka hoya to vAda zeno ? jema koI gaMgAne gaMgA kahe, koI suranadI kahe, koI jAhnavI kahe, tema judAM judAM paryAya nAma devAthI vastumAM jarA paNa phera paDe nahIM. (21) dharma kSamAdika paNa miTe che, pragaTe dharmasaMnyAsa, to jhaghaDA jhoTAtaNo jI, munine kavaNa abhyAsa. mana. ll22aa. buddhikriyA viphaLa dIye jI, jJAnakriyA zivaaMga, asaMmohakiriA dIye jI, zIdhra mugatiphala caMga. mana. ll18. artha :- tenAM phaLa kahe che. iMdriyArthagata buddhivALI kriyA bhavasaMsAraphaLa Ape che. jJAnakriyA mokSanuM aMga che. te jJAnapUrvaka asaMmoha kriyArUpa cAritra zIdhra-tatkALa caMga eTale manohara muktinA phaLa Ape che. kahyuM che ke : yataH jJAnasya phalaM virativiratiphalaM saMvarodabodhaH / saMvaraphalaM kriyAnivRttiH, kriyAnivRtterayogitvam // 1 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcamI thirA dRSTinI sajhAya cothI dIprA dRSTinI sajajhAya 197 artha :- A dRSTimAM kSamAdi dharma maTe eTale kSayopazama bhAvanA na rahe ane dharmasaMnyAsa pragaTe. dharmasaMnyAsa-sAmagrI dravyayoganuM ja ghara che. e azaThapaMDita (sadasad viSe buddhimAna) tathA amArIne ja hoya. ane evA munine jhaghaDA pramukhano abhyAsa na ja hoya. te jhaghaDA kare ja nahIM (22) abhiniveza saghaLo tyajI jI, cAra lahI jeNe dRSTi, te leze have paMcamIjI, suyaza amRtaghanavRSTi. mana. /2all artha :- abhiniveza-kadAgraha, mAtsarya ityAdi sarva doSa tajIne jeNe pUrvokta cAra dRSTio prApta karI hoya te prANI pAMcamI thirAdeSTi pAme. te dRSTi kevI che ? sarva dizAe pravartanArA uttama yazarUpa amRtane varasAvavAne ghanameghanI vRSTi samAna che. gautamasvAmIe karAvelA pannaraso tApasanAM pAraNAnI peThe vRddhi karanArI che. A cAra dRSTimAM graMthibheda na hoya, paraMtu satsaMgati ane sadAcArapravRtti hoya. (23) iti dIprA dRSTinI sajajhAya (dhana dhana saMpati sAco rAjA-e dezI) deSTi thirAmAMhe darzana nitya, ratanaprabhAsama jANo re, bhrAMti nahi vaLI bodha te sUkSama, pratyAhAra vakhANo re /1/l. e guNa vIrataNo na visAruM, saMbhAruM dinarAta re, pazu TALI surarUpa kare je, samakitane avadAta re. e guNa. //rA artha :- have pAMcamI thirAdeSTi kahe che. thirAdeSTimAM graMthi bheda thavAthI samyagdarzana nitya hoya. bodha te ratnanI kAnti samAna hoya. brAnti lezamAtra na hoya. tattvArtharUpa sUkSmabodhanuM yathArtha jJAna hoya, ajJAna ane mithyAtvanA pudgalo na chedAtA hoya te chedAya. saraLa buddhi hoya. sarva iMdriyArtha viSayonA dhanarUpa pratyAhAra pragaTa thAya. Avo moTo zrI mahAvIra svAmIno guNa huM cittathI visAruM nahIM, dinarAta niraMtara saMbhAruM, kAraNa ke temaNe mArA iMdriyartha guNo viSayArthe hatA, huM pazuprAya hato, tene TALIne surarUpa-tattvabodhakavaMta karyo ane darzana mohanA vinAzathI mArAmAM samyakta guNa pragaTa thayo. (1-2) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcamI thirA dRSTinI sajjhAya 199 bAla dhUlIghara lIlA sarakhI, bhavaceSTA ihAM bhAse re, riddhi siddhi savi ghaTamAM pese, aSTamahAsiddhi pAse re. e guNa. IIII artha :- jema bALakoe karelI dhUlinA gRhanI lIlA paramArthe gRharUpa satya nathI, tema A dRSTimAM vartatA prANIne saMsAranI sarva ceSTA, pudgalavilAsa tevA ja bhAse che. arthAt satya lAgatA nathI. AvI rIte saMsAranI anityatA jANavAthI aMtaraMganI sarva siddhi tenA ghaTamAM ja pragaTa thAya, saMtoSarUpa mahAsukhotpAdaka guNa pragaTe, aSTamahAsiddhi tenI pAse ja rahe, samasta labdhinI siddhi te yogarUpa kalpavRkSanAM kusuma tulya che ema mAne. ahIM aSTamahAsiddhinuM varNana kare che. 1. mahimA-zarIrAdikane meruparvata karatAM paNa moTuM karavAnI zakti. 2. laghimA zarIrAdikane vAyu karatAM paNa laghu (halakuM) karavAnI zakti, 3. garimA-zarIrane vajrathakI paNa atyaMta bhAre karavAnI zakti. 4. prApti-bhUmie rahyA chatAM aMgulane merunA zikhare pahoMcADavAnI zakti. 5. prAkAmya-pANIne viSe pRthvInI peThe ane pRthvImAM pANInI peThe gamanAdi karavAnI zakti. 6. izita-trailokya RddhikaraNa tathA IzvarAdi Rddhi vikurvaNazakti. 7. vazitA-sarva jIvane vaza karavAnI zakti. 8. apratighAtatA-parvatamAM paNa praveza karavAnI zakti. vaLI te uparAMta aMtardhyAna-adRzyakaraNa, nAnArUpakaraNa ityAdi aneka camatkArika zakti pragaTa thAya. (3) viSayavikAre na iMdriya joDe, te ihAM pratyAhAro re, kevaLa jyoti te tattva prakAze, zeSa upAya asAro re. e guNa. / / 4 / artha :- pAMca iMdriyonA zabdAdi trevIza viSayanA baso bAvana vikAromAM iMdriyone joDe nahIM, arthAt Asakti na kare, te rUpa je pratyAhAra guNa te A STimAM upaje. te prANInI jyoti mAtra tattvarahasyane ja prakAza kare, arthAt te tattvajJAnane ja sArarUpa mAne ane saMsAranA bIjA sarva upAya prapaMcane asAra mAne. (4) zItaLa caMdanathI paNa upayo, agni dahe jema vanane re, dharmajanita paNa bhoga ihAM tema, lAge aniSTa te manane re. e guNa. pI yogadaSTisaMgraha artha :- te upara dRSTAMta kahe che. jema bAvanAcaMdana atyaMta zItaLa chatAM temAMthI utpanna thayelo agni paNa vananA sarva vRkSane bALe che tema nyAyasaMpanna vaibhavathI tathA ekapatnIvratAdikathI gRhasthadharmanI sevanA kare che, to paNa te prANIne te bhogAdikanI sevanA manamAM aniSTa lAge, avasare prApta thato bhogAdikano tyAga karavAmAM te lezamAtra vAra lagADe nahIM, gRhasthAvAsane pAza samAna mAne. (5) 200 aMza hoya ihAM avinAzI, pudgala jALI tamAsI re, cidAnaMda ghana suyaza vilAsI, kema hoya jagano AzI re. e guNa. IIFI artha :- A STimAM aMze-thoDe bhAge avinAzI thAya. jema jema AzravanA hetu nyUna thAya tema tema AtmA nirAvaraNI thAya. pudgalanI sarva racanAne bAjIgaranI bAjI jevI jANe. te prANI jJAnano je AnaMda tenA samUhane prApta karAvanAro uttama yaza tenA vilAsamAM ramaNa karanAro thAya, ane tethI traNa bhuvanarUpa jagatamAM koIpaNa vastunI tene AzA na hoya, mAtra sahaja svarUpano vilAsI hoya. (6) (darzanamohanIyanA kSayopazame vA upazame A dRSTi hoya.) iti thirA dRSTinI sajjhAya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThThI kAMtA dRSTinI sajhAya (bholIDA haMsA re viSaya na rAcIe-e dezI) acapala roga rahita niSphara nahi, alpa hoya doya nIti, gaMdha te sAro re kAnti prasannatA, susvara pramukha pravRtti. dhana dhana zAsana zrI jinavarataNuM ||1|| artha :- vaLI te prANI iMdriyArthanA capaLapaNA rahita hoya, samyaktathI tenuM citta sthira hoya, vaLI roga rahita zarIra hoya, tenuM hRdaya kaThaNa na hoya paraMtu komaLa hoya, zarIramAM laghunIti tathA vaDInIti baMne alpa hoya, zarIrano mela sugaMdhI hoya, zarIranI kAnti paNa suMdara hoya, vacana paNa prasannatAvALAM hoya, madhura svara hoya. e pramANe A dRSTimAM pravartana hoya. evuM zrI vItarAganuM zAsanaAjJArUpa pravacana dhanya-prazaMsanIya che. (1) dhIra prabhAvI re Agale yogathI, mitrAdika yuta citta, lAbha iSTano re laMka adhRSTatA, jinapriyatA hoya nitya. dhana. //rA. artha :- Agale kALe yogathI pairyatAno guNa vizeSa rIte pragaTe. jema apramattatA vadhe tema yoga prApta thAya. 1. maitrI, 2. pramoda, 3. kAruNya, 4. mAdhyazya A cAra bhAvanAyukta citta thAya. iSTa je jJAnAdi teno lAbha thAya. taMdra avRSyatAekatvapaNuM, asahAyIpaNuM vAMche, janapriya-niraMtara lokapriyapaNuM hoya. maitrI pramukha cArabhAvanA dharmadhyAnanI puSTi kare te ahIM hoya. 202 yogadaiSTisaMgraha yadyapi dhyAnanI ekAgratA muhUrtamAtra hoya che, paraMtu dhyAnanI bhAvanA bahu kALa sudhI rahe che. vaLI bahu kALa sudhI jJAnanuM citavana te paNa dharmadhyAna kahevAya che ane maMtrI pramukha bhAvanA te dharmadhyAnanuM rasAyaNa che. je rasAyaNathI jarjarita zarIra deDha thAya tema bhAvanArUpa rasAyaNamAM dhyAna deDha thAya. bhAvanAnuM vizeSa svarUpa bhavabhAvanA, yogazAstra pramukha graMthothI jANavuM. (2) nAza doSano re tRpati parama lahe, samatA ucita saMyoga, nAza vayaranI re buddhi RtaMbharA, e niSpannaha yoga. dhana. /all artha :- kSudrAdi ATha doSano tathA rAga, dveSa, kAma, krodha, mada, harSateno nAza kare, vaLI atattvabuddhine tajavAthI praSTi rucimArge tattvazraddhAnAdikamAM tRpti pAme, kRtAparAdha jana upara paNa krodhanI maMdatA hoya ane tenuM pratikULa na ciMtave, samatAbhAva hoya, tattvamArgarUpa dharmavyApArano saMyoga hoya, vairavirodhano nAza karanAra hoya, pApapravRtti thaI jatAM pazcAttApa kare, tenI buddhi evI hoya ke zataMbharA-seMkaDo manuSyonI AjIvikAne lAbhakArI thAya, ityAdi yoga ATha doSa javAthI svAbhAvika rIte upaje. (3) cihna yoganA re je paragraMthamAM, yogAcAraya di, paMcama dRSTithakI savi joDIe, ehavA teha gari. dhana. //4|| artha :- yoganAM cina-lakSaNo brahmacaryAdi, kRtapratijJAnirvAha, apAyanirAkaraNAdi je pAtaMjalAdi yogAcArye sarvAge kahyA che te sarva paMcama dRSTithI hoya, arthAt pUrvanI cAra dRSTithI adhika guNoyukta gariSTa (zreSTha) buddhi hoya te ja kAraNathI mohano kSayopazama je graMthi bheda te ahIM cokkasa kahyo che. (4) chaThThI diThThI re have kAMtA kahuM, tihAM tArAbha-prakAza, tattvamImAMsA re deDha hoye dhAraNA, nahIM anya zratavAsa. dhana. / pI. artha :- have chaThThI kAMtA nAmanI dRSTi kahIe chIe. A dRSTimAM AkAzanA tArA sarakho tattvajJAnano prakAza hoya. jema tArAnA prakAzano abhAva thato nathI tema te jJAnano abhAva thato nathI. tattvanI ja vicAraNA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 204 yogadRSTisaMgraha bhogatattvane re e bhaya navi TaLe, jUThA jANe bhoga, te e dRSTi re bhavasAyara tare, lahe vaLI suyazasaMyoga. dhana. IIlA artha :- je saMsAranA bhogane tAttvika jANe tene saMsAranA bhaya TaLe nahIM, evo deDha nizcaya thavAthI iMdriyonA bhogane jUThA-mAThA jANe che. enA saMsAranA bhogathI prapaMca vade che paraMtu mokSapaMtha maLato nathI. evuM je prANI jANe che te prANI A dRSTimAM vartato thako bhavasamudrano pAra pAme, arthAt karmarahita thaI, suyaza meLavI AtmAnAM akSaya sukhanA vilAsano saMyoga prApta kare. (9) iti chaThThI kAMtA dRSTi sajhAya chaThThI kAMtA dRSTinI sajajhAya hoya. tattva upara deDhanibiDa dhAraNA hoya, mithyAdedipraNIta zrutazAstranI lezamAtra vAsanA na hoya. (5) mana mahilAnuM re vahAlA upare, bIjAM kAma karaMta, tema zratadharme re ehamAM mana dhare, jJAnAkSepakavaMta. dhana. llll artha :- jema pativratA strInuM mana potAnA vahAlA svAmI upara, gharanAM bIja sarva kAma karatAM chatAM joDAyeluM ja hoya, tema kAMtA dRSTivALo prANI jo ke saMsAramAM rahyo thako sarva kArya kare, to paNa tenuM mana ahetupraNIta dharmamAM ja joDAyeluM hoya. saMsAranAM kAryo upara Asakti na hoya ane te samyajJAnano ja AkSepaka-AdaravAvALo hoya. (6) ehave jJAne re vighana nivAraNe, bhoga nahi bhavaheta, navI guNa doSa re viSaya svarUpathI, mana guNa avaguNa kheta. dhana. //// artha :- evA jJAnathI dharmanA vijJakAraka kAraNonuM nivAraNa kare. vaLI abhayakumAranI peThe parane zAsana prabhAvanAdi kAraNo meLavI Ape. A dRSTivALo prANI yadyapi bhogAdi bhogave che. tathApi te tene saMsAranA hetu thatAM nathI, kAraNa ke te prANInI niraMtara evI vicAraNA hoya che ke saMsAranA viSayo svarUpe guNarUpa nathI, tema doSarUpa paNa nathI. te viSayAdikane viSe mana joDavuM te ja guNa athavA avaguNanuM kSetra che, ema jANI temAM manane parove ja nahIM. (7) mAyA pANI re jANI tehane, laMghI jAya aDola, sAcuM jANI re te bIto rahe, na caLe DAmADola. dhana, paTA. artha :- te prANI mAyArUpa pANInA vividha taraMganA vilAsa dekhIne tene mAyAne ullaMdhI jAya, arthAtu temAM praveza kare nahIM. vaLI samyajJAna tathA zraddhAne vate prANI aDola hovAthI bhavaprapaMcamAM phasAya nahIM, AtmasvarUpanuM jJAna sAcuM thavAthI bhavaprapaMcathI vhIto rahe. saMsAramAM avidyAnA mAyAyukta prapaMcothI kSobha pAme nahIM. aMbaDa parivrAjaka ane sulatAnAM dRSTAMtanI peThe dharmathI caLe nahIM. (8) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamI prabhA dRSTi sajjhAya (e chiMDI kihA rAkhI-e dezI) arkaprabhAsama bodha prabhAmAM, dhyAnapriyA e diThThI, tattvataNI pratipatti ihAM vaLI, roga nahI sukhapuTTI re. bhavikA ! vIra vacana citta dharIe // 1 // artha :- have prabhA nAmanI sAtamI diSTa kahIe chIe. A STimAM bodhano prakAza sUryanI prabhA sarakho hoya, arthAt arkaprabhA-sUryano prakAza jema aMdhakArano nAza kare tema A dRSTivaMta prANI ajJAnano nAza kare. prazAMtavAhitAdi guNo je kAyarone durdhara che te A dRSTivaMtane hoya. A dRSTimAM dhyAna priya hoya. A dRSTi dhyAnapriyA hovAthI te prANI dhyAnamAM ja vartato rahe. tattvanI pratipatti cAritrAdika ratnatrayanI AdaraNA hoya. bAhya atyaMtara zarIranA roga, upAdhi ke asamAdhi tene na hoya ane sukhanI puSTi hoya. aho bhavyo ! evA zrI vIraprabhunA vacanane manamAM tattvapaNe grahaNa karo. (1) saghaLuM paravaza te duHkhalakSaNa, nijavaza te sukha lahIe, e dRSTi AtamaguNa pragaTe, kaho sukha te kuNa kahIe re ? vi. // 2 // artha :- A dRSTivaMta prANIne nirmaLa bodhano prakAza thavAthI niraMtara dharmadhyAna tathA zukladhyAna sAcAM ja hoya. dhyAnano vicAra Avazyakaniryukti tathA dhyAnazatakanI vRttithI jANI levo. jema dUSaNa rahita nirmaLa jAtivaMta ratnanI jyoti niraMtara vizeSa prakAza Ape tema dhyAnamAM lIna prANI karma upAdhine abhAve vizeSapaNe AtmaprakAzathI dIpe. (4) 206 yogadRSTisaMgraha visabhAgakSaya zAMtavAhitA, zivamAraga dhruvanAma, kahe asaMga kriyA ihAM yogI, vimala suyazapariNAma re. vi. // 5 // artha :- A dRSTinuM lakSaNa kahe che. visabhAgakSaya evuM bauddhamAM mokSanuM nAma che. eTale ''rAga dveSa ahaMkRti, kAryacchAdikanA kSayathI mokSa prApta thAya che." evo bauddhano mata che. "aparAdhI upara paNa prazAMtavAhitA eTale niraMtara zAMtapaNuM te mokSa' evo sAMkhyano mata che. '"jyAM utpAda ke vinAza nahIM ane je dhruva hoya te mokSa'' ema jaiminIyano mata che ane 'sarva padArthamAM asaMgabhAvathI alipta kriyAmukta, uttama yazarUpa, AtmaguNanA pariNAma sahita, karmopAdhirahitapaNe zuddha te mokSa" A vyAkhyA jainazailI pramANe mokSanI che. evA pariNAmavALo A dRSTivALo jIva hoya che. (5) iti sAtamI prabhA dRSTinI sajjhAya Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamI parA dRSTinI sajjhAya (tuja sAme nahi boluM mArA vahAlA-e dezI) dRSTi AThamI sAra samAdhi, nAma parA tasa jANuM jI, Apa svabhAve pravRtti pUraNa, zazi sama bodha vakhANuM jI; niraticAra pada ehamAM yogI, kahIe nahIM aticArI jI, Arohe ArUDhe girine, tema ehanI gati nyArI. 1 artha :- bhavya jIvano AtmasvabhAva jyAM akSayapaNe varte che evI AThamI dRSTi sAra-pradhAna AtmasamAdhirUpa che. tenuM nAma parA che. A STimAM potAnA AtmasvabhAvamAM pUrNa pravartana hoya. vaLI bodhaprakAza saMpUrNa caMdramA sarakho nirmaLa prazAMtavAhitAdi guNayukta hoya A dRSTimAM pravartato yogI niraticArapade pravarte, koIpaNa vakhata aticArapadamAM varte nahIM. 1. atikrama, 2. vyatikrama, 3. aticAra AvA traNe doSanA prakAramAM Ave nahIM, to pachI anAcAranI pravRtti to hoya ja kyAMthI ? jema munirAja upazama ke kSapakazreNIrUpa giriparvata upara Arohe-caDhe, tema ahIM pariNAmadhArAe AtmAnAM paMDitavIryanA vilAse te paNa guNazreNIne ArUDhe Arohe, mATe tenI gati bhavagatithI nyArI hoya. (1) caMdana gaMdha samAna kSamA ihAM, vAsakane na gaveSe jI, AsaMge varjita vaLI ehamAM, kiriyA nijaguNa lekhe jI; zikSAthI jema ratana niyojana, daSTi bhinna tema eho jI, tAsa niyoge karaNa apUrve, lahe muni kevalageho jI. 2 artha :- vaLI zarIrAdikano gaMdha caMdana samAna sahajathI hoya, tema 208 yogadRSTisaMgraha vacana paNa sahajathI caMdana samAna zItaLa hoya, kSamAdika dharma paNa sahajathI hoya. vaLI tevI vAsanA sahajathI hoya bIjA koI dravyanI apekSA na kare, kemake jene sahajathI guNa prApta thayA hoya te paranA guNanI prApti vAMche nahIM, vaLI A STimAM saMsAranI AsaMgatA na hoya. samiti gupti pramukha bhUlottara guNono abhyAsa hoya, tethI sarva kriyA AtmAnA guNane mATe thAya. je kriyAne anusarato hoya te kriyA evI hoya ke je akriya gauNane sAdhe. jema kSArAdi zatapuTAdi zikSAnA yoge ratnanI jAtine tAdazasthAne joDIe. ratnanI to eka ja jAti che, paraMtu jema jema puTa detA jaIe tema tema jovAvALAnI dRSTimAM bhinna bhinna te ratna dekhAya, tema A dRSTimAM bhinna dRSTivaMta hoya, kemake chadmasthanuM, jJAna eka sarakhuM na hoya, tethI te kAraNathI A dRSTAMta che te dhyAnamAM levuM. te pramANe apUrvakaraNAdi guNasthAnakanA kAraNa sAdhatA anukrame A dRSTimAM vartatA munirAja kevalajJAnanuM gRha pAme. (2) kSINa doSa sarvajJa mahAmuni, sarva labdhi phala bhogI jI, paraupagAra karI zivasukha te, pAme yogI ayogI jI; sarva zatrukSaya sarva vyAdhikSaya, pUraNa sarva samIhA jI, sarva arathayoge sukha tehathI, anaMta guNa nirIhA jI. 3 artha :- A dRSTivaMta prANI sarva doSano kSaya kare, vaLI te mahAmunirAja sarvajJa kevalajJAnavaMta thAya, samasta labdhinA phaLanA bhogI thAya. bhavya prANIone cAritradharma pamADatAM teone atyaMta upagArI thAya, pote mokSasukha pAme, sayogI guNaThANe vartI ayogI guNaThANe ayogI pada laI siddhi pAme, sarva karmarUpa zatruono kSaya karatAM rogAdi sarva vyAdhiono paNa nAza khare. e pramANe sarva samIhA=vAMchAo pUrNa thavAthI kevaLa AtmasvarUpa lIna thayA thakA ekarUpatA pAme. sarva arthanA yogathI saMpUrNa sukhe tRptivaMta rahe, tethI nirIhA-niHspRhapaNe pragaTa thayA je anaMta guNa tenuM avyAbAdha sukha vadhatAM vadhatAM pUrNa AtmAnaMdI thAya. (3) (upasaMhAra) e ahiMdiSTa kahI saMkSepe, yoga zAstra saMkete jI, kuLayogIne pravRttacakra je, teha taNe hita hete jI; Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 yogadRSTisaMgraha AThamI parA dRSTinI sajhAya 209 yogIkuLe jAyA tasa dharme, anugata te kuLayogI jI, aSI gurudeva dvijapriya, dayAvaMta upayogI jI. 4. artha :- A ATha dRSTi bhavya prANIonA upakArane arthe yogazAstra ane adhyAtama graMtha jevA ke upamitibhavaprapaMca, bhavabhAvanA vRtti, pAtaMjala yogazAstra tathA pravacanaprabodhAdi graMthone anusAre saMkSepathI kahI che. yogI be prakAranA hoya che. 1. kuLayogI, 2. pravRtu cakrayogI. temAM kuLayogIo potAnAM cittamAM ahaMkArathI ema mAne che ke "ame paNa yogI chIe'. tethI teonAM hitane arthe A dRSTio kahI che. have te yogIonAM lakSaNa batAve che. je yogInAM kuLamAM janmyA hoya tathA jenA dharmAcAra rUDhimArgane anusaratA hoya evA sAmAnya buddhie vartatA sarva tApasAdi paDradarzanIo te kuLayogI jANavA ane jeo aSI hoya tathA deva, guru ane dvija-brahmacaryAdi guNa jemane priya hoya evA, vaLI dayAvaMta tathA yatanAvaMta hoya temaja. (4) zuzruSAdika aDaguNa saMpUraNa, pravRttacakra te kahIe jI, camakayalAbhI paradugaarthI, Adya avaMcaka lahIe jI; cAra ahiMsAdika yama icchA, pravRttithira siddhinAme jI, zuddha ruce pALe aticAraha, TALe phaLa pariNAme jI. 5. yataH- zuzrUSA zravaNaM caiva, grahaNaM dhAraNA tathA / uhA'poho'rthavijJAnaM, tattvajJAnaM ca dhIguNAH // 1 // artha :- sAMbhaLavAnI icchA, sAMbhaLavuM, grahaNa karavuM, tene dhAraNa karI rAkhavuM, vicAraNA karavI, vizeSa vicAraNA karavI, arthavijJAna prApta karavuM ne tattvajJAna prApti karavuM - A ATha buddhinAM guNo che. athavA 1. zukrUSA, 2. zrutajJAna, 3. virati, 4. Azravarodha, 5. saMva2, 6. nirIhatapa, 7. nirjarA, ane 8. kriyAnivRtti, tathA upara batAvelA zuzruSAdi ATha guNa jenAmAM saMpUrNa hoya te pravRttacakrayogI kahevAya. vaLI yamaya eTale ahiMsA ane satya tenA lAbhavaMta hoya tathA paraduga-asteya ane brahmacaryanA arthI hoya, vaLI AghaavaMcaka phaLanA ghaNI hoya. avaMcaka traNa prakAranA che : 1. yogAvaMcaka, 2. kriyAvaMcaka, 3. phalAvaMcaka, temAMthI Agha yoga avaMcakanA dhaNI hoya. vaLI ahiMsAdi cAra yamane vaza hoya. vaLI icchA guNIjananI samyaka kathA karavAnuM mana kare, pravRtti AcAra utkRSTapaNe pALavAne pravarte, thiraniraticArapaNe pravRttimAM deDha rahe, siddhi svArtha parArthane nipajAve, e pramANe atizuddha rucipaNe cAre prakAra pALe. vaLI acitAra TALI je rIte phaLIbhUta thAya tevA pariNAmane sAdhe. tevA yogI sadA phalAbhyAsI hoya. jema eka vakhata pheraveluM cakra pharIne bhAjana utAryA kare tema A yogInI kriyA niSphaLa na hoya. (5) kuLayogI ne pravRttacakrane, zravaNazuddhi pakSapAta che, yogadaiSTi graMtha hita hove, teNe kahI e vAta jI; zuddha bhAva ne sUni kiriyA, behUmAM aMtara keto jI? jalahalato sUraja ne khajuo, tAsa tejamAM jeto jI. 6 artha :- kuLayogI tathA pravattacakrayogIne zuddha mArga yama niyamAdika ane dharmazAstranuM zravaNa hoya tathA zuddhAcAra vinayAdi karaNa, satsaMga tathA guNono pakSapAta hoya. evA guNanA dhAraka te yogI kahevAya, paraMtu daMbhI ane viSayanA prasaM gI te yogI na kahevAya A vAtanuM vistArathI svarUpa zrIharibhadrasUrikRta yogadaSTisamuccaya graMthamAM jovuM. zUnya mana ane zUnya AcAre yogI na kahevAya. divase madhyAhune prakAza karatA sahasra kiraNovALA sUryanA ane aMdhArI rAte prakAza karatA khajUA-AgIA kIDAnA tejamAM jeTalo phera che teTalo taphAvata samyak kSayopazama vinAnI zunya kriyAmAM ane zuddhabhAvavALI kriyAmAM che. (6) guhya bhAva e tehane kahIe, jehazuM aMtara bhAMje jI, jehazuM citta paTaMtara hove, tehazuM guhya na chAje jI; yogya ayogya vibhAga alahato, karaze moTI vAto jI, khamaze te paMDita paraSadamAM, muSTiprahAra ne lAto jI. 7. artha :- zAstranA guhyabhAva-rahasya te tene ja kahIe ke jenI sAthe aMtaraMga maLatuM hoya, arthAt mithyAtvano tyAga karI jene samyagdarzanapariNata zuddha zraddhAna hoya tenI pAse ja zAsanA rahasya prakAzIe. jenI sAthe citta Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamI parA dRSTinI sajjhAya 211 paraMtara vartatu hoya, arthAt jene pravacanAnusAra samyak zraddhAna na thayuM hoya tenI sAthe zAstranAM rahasyano prakAza karavo e ghaTita nathI. yogya ayogyano vibhAga vaheMcaNa je samajato nathI, arthAt guruno vinaya karato nathI, zuddhAcAra pALato nathI, dravyAdi bhAvane samajato nathI chatAM pote DAhyo thaIne zAstra saMbaMdhI moTI moTI vAto kare che te paMDitonI parSadAmAM sabhAmAM hAra pAmI muSTiprahAra=gacchAdikathI bahAra kADhavuM tathA narakAdimAM vadhabaMdhana, ane lAto-AloyaNanA prahara ane apayaza tathA apakIrti pAmaze. kahyuM che ke jaMyai agIyattho, jaM ca agIyatthanissIyo jayai / vaTTAvei ya gacchaM, aNaMtasaMsArio bhaNio // 1 // Avazyaka niryukto je agItArthapaNe pravRtti kare athavA agItArthanI nizrAe je pravRtti kare ane gacchane pravartAve te anaMtasaMsArI thAya. gItArthane ane gItArthanA Azritane ja vihAra kahyo che, tema gaMbhIra arthanI dezanA paNa yogyajanane ja ApavI ucita che. (7) sabhA traNa zrotA guNa avaguNa, naMdIsUtra dIse jI, te jANI te graMtha yogyane, dejo suguNa jagIze jI; loka pUrajo nijanija icchA, yogabhAva guNarayaNe jI, zrI nayavijayavibudhapayasevaka, vAcakayazane vayaNe jI. 8 artha :- zrInaMdIsUtramAM sabhA traNa prakAranI kahI che. 1. je guNa tathA doSane samaje tevA zrotAonI sabhA te rAjahaMsa samAna DAhI samajavI. 2. jyAM zrotAo ajJAna che te sabhA pazu-mRganA bALako sarakhI mUrkha samajavI. 3. ane jyAM zrotAo gItArthanuM apamAna karanArA niMdaka che te ayogya sabhA samajavI. tevI rIte sabhAnuM svarUpa jANIne A graMthano hArda tevI yogya sabhAne Apajo ke jeone detAM uttama pravacananI zobhA vadhe tevA guNo tathA jagIza te guNo dvArA thaI zake tevA sukhanI temane prApti thAya. ema icchAyoga tathA zAstrAdinA je yoga te rUpa je bhAvaguNa tadrupa maNiratnothI samasta loka pUrAjo ! yogadaSTisaMgraha 'viziSTa AtmayogarUpa bhAvaratnothI samagra loga tRpti pAmo, A graMthanuM rahasya pAmI bhavyajano saMsArabhAvathI mukta thAo ane ApasvabhAvamAM magna raho.' evA zrI nayavijaya paMDitanA caraNakamalanA sevaka upAdhyAya zrI yazovijayajInAM jemaNe kAzImAM "nyAyavizArada' evuM biruda prApta karyuM hatuM tenAM vacana jANajo. 8. 212 kAvyaM zrImadyazovAcakarAjarAja - vinirmito dRSTivicArarUpaH / svAdhyAya eSa prathamaM tato'yaM, bhASAmayo lezatayA TUbArthaH // 1 // zrIstaMbhatIrthe'tra tapAgaNIya, nAmnA ca jJAnAdvimalAbhidhena / zrIsUriNA bhUrisukhAvabodhArthameva lezaM likhito hi bhadram // 2 // artha :- mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayagaNikRta yogadaSTivicAranI sajjhAyono sukhapUrvaka avabodha thavA mATe zrImat tapAgacchIya saMvignajanapakSIya bhaTTAraka zrI jJAnavimalasUrie zrI khaMbhAta baMdaramAM teno bAlAvabodharUpa lezamAtra artha lakhyo che. iti mahopAdhyAya zrI yazovijayagaNiviracita yogadRSTisvAdhyAya zrI jJAnavimaLa*sUriSkRta artha sahita samApta. * A To zrIjJAnavimalasUrijI kRta che evuM mAnavAmAM Ave che. A TabAmAM padArthanuM nirUpaNa je rIte karavAmAM AvyuM che te vAMcavAthI cokkasa lAge che ke A Tabo viSaya sAthe anusaMdhAna dharAvato nathI. tethI A Tabo gItArthomAM grAhya nathI. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 yogadRSTisaMgraha pariziSTa-1 padArthasaMkalana yogabhedadvAtriMzikA yogaH paJcadhA / adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayazceti / 3 aucityavattve sati, dezAdyanyatamacAritravattve sati, vacanAnusAricintanavattve sati, maitrI-karUNA-muditA-upekSAbhAvanAvattvam adhyAtmalakSaNam / 4 maitrIti sukhacintA / upakAriNaH, svakIyasya, svapratipannasya, sambandhanirapekSasya sarvasya ceti caturviSayA sukhacintA maitrI / karUNeti du:khanivAraNecchA / / 7 sA mohAt, duHkhitadarzanAt, saMvegAt, svabhAvAcca bhavati / 8 tatra mohAditi glAnasya zAstraM yAcamAnasya tadapathyavastupradAnAbhilASaH / evaMvidha dAnena kSaNikaharSalAbhe'pi yAcamAnasya punarapi du:khAnubhava eva syAditi mohaH / 9 duHkhitadarzanamAtreNa tasya vastrAdisAmagrIpradAnecchA svayaMgamyA / 10 saMvegAditi mokSAbhilASeNa bhavabhayasamutpAdanechA sukhiteSu duHkhiteSu vA prIti matsu / 11 svabhAvAditi prakRSTasAdhakAnAM mahAmunivarANAM sarvajIveSu yA bhvnistaarnnecchaa| 12 atra prathamadvitIyayorduHkhitaviSayatvam, tRtIyAyAH prItimadviSayatvam, caramAyAH sarvaviSayatvam / 13 muditeti paritoSabhAvaH / 14 sA ApAtaramye, saddhetau, anubandhayute, pare ceti caturdhA / 15 pariNAmaraudre ApAtaramye vaiSayike sukhe paritoSabhAvaH prathamA / 16 pariNAmaramye ApAtasukhe vaiSayike sukhe paritoSabhAvo dvitIyA / 17 ihaparabhavakalyANakAraNe paritoSabhAvaH tRtIyA / 18 mohakSayAdisambhave nirAbAdhe paritoSabhAvazcaturthI / 19 upekSeti madhyasthatAnubhavaH / 20 karUNA, anubandhaH nirvedaH, tatvacintanaJceti catvArastasya saMvedaprakArAH / 21 karuNA hi nijAhite'pathye pravRttasya tannivAraNamapasArya kevalAmupekSAM janayati / nivAraNopadezasya vaiyarthyAvagataH / 22 anubandhasyAlocanAt kAlAtikramavartinaH puruSavizeSasyAlasyAdikatyAgopadezamavadhIrya madhyasthabhAvo'valaMbyate / (arthArjane'lasaM yathA dayAdRSTyA pazyanti) 23 nirvedena ca bhavavirAgabaddhahRdayasya sakalajanamohakare'pi padArthasArthe sattvAtizayAd upekSAbhAvaH / 24 tattvacintanena ca-yathAvasthitavizvapadArthasya rAgadveSAdijanakatvaM nAsti, mohanIyAdi karmaNAmeva rAgAdijanakatvaM vartate-ityavagatyA sarvatraiva mAdhyasthyabhAvaH / 25 iti maitryaadibhaavnaavicaarH|| 26 atrAdhyAtmalakSaNeSu aucityAdilakSaNatrayamavagaNya kevalaM maitryAdibhAvasya caturtha lakSaNarUpasya vicAraH kRta iti vizeSaH / 27 sukhISu IrSAbhAvam, duHkhiSu upekSAbhAvam, puNyakAryeSu parakRteSu dveSabhAvam, adharmiSu ca rAgadveSau pariharan adhyAtma labhate / 28 yogaarmbhkaannaamevaaymupdeshH| 29 niSpannayogAnAM tu maitryAditaH paraM parArthasAraM cittaM sadbodhamayam / 30 adhyAtmena hi bhavati jJAnAvaraNAdikarmavilayaH, svaparAkramaprakarSaH, cittasamAdhiH vastutattvAvagamasthiro jIvaH / 31 adhyAtmameva svasaMvedanalabhyamamRtam / 32 adhyAtmAdeva mohaviSasamuttAra iti / 33 adhyAtmasyaiva jJAnasaMyutaH, puna:punarabhyAso bhAvanA / 34 kAmakrodhAdibhyo virAmaH, zubhabhAvaprakarSazca bhAvanAyA phalam / 35 jJAnabhAvanA, darzanabhAvanA, cAritrabhAvanA, tapobhAvanA, vairAgyabhAvaneti tabhedAH / 36 AbhiratizayaH saMskArabandhaH / 37 dhyAnaM tu prazastaikaviSayo bodhaH / 38 sthirapradIpavad dhArAnubaddhajJAne'sya saMbhavaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 padArthasaMkalana yogadRSTisaMgraha 39 viSayAntaravyavadhAnamatra nAsti / 40 sUkSmajJAnasamAlocanasahitaJcedam / 41 dhyAne ca khedAdidoSASTakavitrAso na syAt / 42 khedaH, udvegaH, bhramaH, utthAnam, kSepaH, AsaMgaH, anyamud, rUg ityaSTau doSAH / 43 pravRttijanito mAnasadu:khAnubandhI prayAsaH khedaH / 44 etena praNidhAne ekAgratA na bhavati / 45 pravRttiviratasya yogadveSajanitaH manobhAva udvegaH / 46 anAdarabhAva evAsau / 47 tena zubhakriyAsu mAndyam / 48 etenAgAmijanmasu yogikulAnAmasyAprAptiH / 49 kRtAyAmapi kriyAyAM kRtAkRtasaMzayo bhramaH / 50 kriyAjanitaM saMskArAdhAnametena na bhavati / saMskAravaikalye ca niSphalatA, aniSTaphalatA vA / 52 ItaraviSayopazamavad dharmakaraNaviSayameva citaM prazAntavAhi / 53 tadabhAve'prazAntavAhitAdoSaH / sa evotthAnam / 54 tena kiyAjanitazubhAdhyavasAyalAbho na bhaved / 55 zubhakriyA'tra kevalaM lokApavAdAdibhayena / 56 upAdeyatvabhAve'pi nAsya bhavati vizeSavipAkaH / 57 kSepa iti adhikRtAdanyakarmaNi manodhAvanam / 58 kSepo'yaM yogakaraNakAla eva pravartate / 59 etena phalaviraho bhavati / 60 asakRdutpATitazAlivat phalajananasAmarthyanAzAt / 61 AsaGga iti adhikRtakriyAsthAna eva samAsaktiH / 62 etenottarakriyAsthAnalAbho na syAd / 63 uttarottaraguNaprAptipradhAnaM hi zAsanam / 64 tadabhAvenAsaGge gautamAdivaddoSaH / 65 anyamud iti adhikRtakriyAto'nyakriyAyAM rAgaH / 66 adhikRtakriyAyAmatra rAgAbhAvaH / 67 AdaravikalArAdhanena ca kriyAvaiyarthyam / 68 rUg iti prakRte zaGkA pIDAnubhavo bhaGgo vA / 69 etenAnuSThAnocchedaH / 70 kriyamANamavi tat balAtkAranihitamitivyartham / 71 dhyAne sarveSAmamISAM doghANAM vilayaH / 72 dhyAtA doSAbhAvena zAnta udAtazca bhavati / 73 taddhyAnaM tasyaivAyatihitam / dhyAnasya phalaM tu- sarvakAryavazitA, adhyavasAyAnAM sthairya bhavAntaraparamparA-mUlakarmaNAM ca vyavaccheda iti / 75 lokavyavahArAd iSTAniSTatayA prasiddheSu vastuSu vivekabodhAd yathAsthitadRSTyA nibhAlanam iti samatAyogaH / 76 idaM mameSTam, idaM neSTam iti manobhAvavaikalyaM samatA / 77 dhyAnAdiyaM bhaved, itazca dhyAnam / 78 mitho'nugrahakAritvametayoH, nAnyo'nyAzrayadoSo'tra / 79 parasparaM svasthAnAdutkarSaguNalAbhajanakatvAda, ekatarAbhAve'nyatarAbhAva ityapi vAcyate / 80 atrAmauSadhipramukhaRddhilAbhe'pi tasyopayogo nAsti / sakalabAhyabhAvAzaMsA nivRtte / 81 jJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAvaraNakAraNAnAM karmaNAM kSayo'pi samatAphalam / 82 sakalecchAbhAvavyuparamazcApi samatAphalam / 83 manaHzarIradravyasaMyogajanitAnAM vikalpAnAM vRttinAmaprasiddhAnAM samUlakASaM vinAzaH, vRttisaMkSayaH / kevalajJAnalAbhakAle, manovikalpAnAm, ayogikevalitvakAle zarIravikalpAnAM kSayaH / adhyAtmAdiyogapaJcakavicAra: pUrNaH / 86 vRttirodho yoga iti lakSaNo'pi yogaH paJcadhA / 87 manovyApArarupA vRttiH / / 88 tasyAH prathamAbhyAsaH pravRttiH / 89 tasyAH utkarSakASThAprAptiH sthiratA / 90 idameva manoguptitrayam / 91 adhyAtmAdicatuSTayaM prathamAbhyAso yogasya / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 92 vRttisaMkSayastu sthiratA yogasya / 93 manoguptistridhA / 94 kalpanAjAlavimuktaM manaH prathamA / 95 samatAyAmavasthitaM mano dvitIyA / 96 AtmabhAvanirlInaM manaH tRtIyA / 97 samitiguptivistara eva yogaH / 98 tena vacanakAyaguptiyugalamapi yoge'vatIrNam / 99 samitiguptivihIno na ko'pi yogaH / 100 adhyAtmAdiyoga upAyaH, vRttisaMkSayastu yogaH / 101 evaM ca paJcamaguNasthAnAd arvAg upAyarUpo yogaH / 102 paJcamAt punaH sAnubandhA yogapravRttiH / 1 2 3 4 5 6 7 yogavivekadvAtriMzikA 8 adhyAtmAdiko mukhyo yogaH / adhunA tadavAntarabhedavicAraH / trividho yogaH / icchAyogaH zAstrayogaH sAmarthyayogazca / bahukAlavyApini pradhAne karmaNyAdRte pramAdina ekaM kiJcit karma avikalamapi yadi syAttathApi tad icchAyoge samAvizati / vikathAdipramAdavikalasya tIvra zraddhAvataH tIvrabodhatazca kAlAdibhiravikalaM yadanuSThAnaM sa zAstrayogaH / yadavAptirmokSazAstradarzitadizA bhavati, prakRSTavIryavattvAt, yatpunaH zAstravarNanagocaraM nAsti tadanuSThAnaM sAmarthyayogaH / 9 yadi sAmarthyayogaH zAstravacanavarNyaH syAt tadA tadavagatyA sarvajJatvameva labhyeta / 10 sarvasiddhikAraNajJAnaM zAstraireva bhavati iti mataM cet tadA tajjJAnasya utkRSTatvamapekSitam, tadarthaM ca utkRSTacAritramapekSitam / 217 dharmakaraNecchAvataH zrutAbhyAsavatazca vikathAdipramAdavazAd yaH kAlAdivikalo dharmaH sa icchAyogaH / 218 11 sarvajJatA vyApyadharmaH sarvasiddhiupAyastu vyApako dharmaH / 12 vastutastu sAmarthyayogaH prAtibhajJAnagamyaH / 13 prAtibhaM hi jJAnaM na zrutajJAnaM tena sAmarthyasya zrutagamyatvaM nApadyate / 14 kSapaka zreNigatasya dharmavyApArasya svAnubhavamAtravedyamidaM prAtibhaM kevalodayapUrva kAlInam / 15 idaM na kSAyikamiti zrutamityapi nAsti / 16 kevalajJAnapUrvavartitvAdevAsya zrutabhinnatvam / 17 atrArUNadRSTAntaH / 18 arUNodayo na rAtrirnApi divasaH / tathedaM na zrutaM nApi kevalamiti / 19 idaM tattvataH saMvyavahAryaM nAsti, tena zrutaM nAsti / 20 zrutAt paravarti kevalAcca pUrvavarti jJAnamidam / 21 pAtaMjalAdayo jJAnamenaM RtambharAdinAmnA vyavaharanti / 22 prAtibhasya sAmarthyayogagamakatvaM sarvaiH svIkRtam / 23 so'yaM sAmarthyayogeH dvedhA / 24 dharmasaMnyAsaH yogasaMnyAsazca / 25 mohanIyAdikSayopazamanivRttAH kSAntyAdayo dharmAH / 26 kAyotsargAdikarmANi tu yogAH / 27 28 yogadRSTisaMgraha dharmasaMnyAso dvitIyApUrvakaraNe bhavati tAttvikaH / kSapaka zreNigatayoginaH kSAyopazamikadharmANAM nirvRtyA kSAyiko bhAvo'vApyate / sa eva dharmasaMnyAsaH / atAttvikastu dharmasaMnyAsaH pravrajyAkAle'pi / asatpravRttilakSaNasya dharmasya parihArAd / 28 29 30 bhavaviraktimattvAdidamupapadyate / 31 yogasaMnyAsaH zailezI avasthAprAnte kAyAdiyogAnAM sarvathAparihArarUpaH / 32 yogAnAmabhAvAdeva ayogiguNasthAnamidam / 33 34 tAttviko'tAttvikazca / 35 yo yogo na tAttvikaH sa tadAbhAsaH (athaM ya dvedhA tadyogyatArUpa: tadAbhAsarUpazca / ) punarapi yogasya bhedatrayam / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 219 36 ayaM tadyogyatArUpo'tAttviko yoga: apunabaMdhakasya samyagdRSTezca vyavahAreNa vartate / (tadAbhAsarUpo'bhavyAdInAM bhavAbhinandyAdInAM vA) 37 sa adhyAtmarUpo bhAvanArUpazca tAttvikaH / 38 nizcayena tu cAritravatAmevAyam / 39 (upacAreNa) atAttvikastu sakRdbandhakAnAM dvirbandhakAnAM ca / 40 atra hi pariNAmo na zuddhaH / 41 asya phalamapi anartharUpameva / 42 iha ca veSAdimAtrameva yogalakSaNam / 43 antaraGgastu bhAvalezo'pi nAsti / 44 tAttvike yoge cAritryamuttarotarazuddhi dhruvaM puSNAti / 45 dhyAnAdikaM cAritryasya zuddhijanakam / 46 punarapi yogasya bhedadvayam / 47 sApAyo nirapAyazceti dvidhAyogaH / 48 sApAyo niranubandhaH, nirapAyo sAnubandhaH // apAya iti yogabAdhakaM kliSTaM karma / 49 50 viziSTAnuSThAnAdibhirapi na tannAzaH / 51 sApAyayogaH sAzravo bhavati / 52 devAdyanekajanmahetubhUtakarmAnubandhIti bhAvaH / 53 anAzrave tu yoge vartamAnameva janma, na punarAgantukabhavaH / 54 sAMparAyikakarmabandhAbhAvAt anAzrave karmAzravaniSedhaH svIkAryaH / 55 nizcayaprApakavyavahAreNedaM bodhyam / 56 punarapi yogasya bhedadvayam / 57 zAstreNa nAdhIyate, zAstreNAdhIyate ceti / 58 gotrayoginAM niSpannayoginAM ca na zAstreNAdhIyate / 59 gotrayoginAM zAstreNopakArAbhAvAt / 60 niSpannayoginAM ca zAstraprayojanAbhAvAt / 61 kulayoginAM pravRttacakrANAM tu zAstreNAdhIyate / 61 yoginAM kule jAtAnAM yogidharmasaGgatAnAM ca satpravRttimatAM kulayogitvaM matam / 62 kulayoginaH sarvatradveSi gurupramukhapUjyajanapriyAH dAtucittA, vinItAH 220 granthibhedena samyagbodhavantaH, cAritryeNa ca jitendriyAH / 63 pravRttacakrAstu icchAyamapravRttiyamasaMyuktAH / 68 teSAM sthirayamasiddhiyamaprAptivAMchA / 69 sadupAyapravRttAzca te zuzrUSAgrahaNadhAraNAvijJAnohApohaguNaiH saMyutAH / 70 yogAvaJcakalAbhena ye kriyAvaJcakaphalAvaJcakabhAjo bhavanti te yogaprayogAdhikAriNaH / 71 iha yogavicAre yogaprakriyAmUlasya yamasyApi vicAra AvazyakaH / 72 sa caturdhA icchA, pravRttiH sthiraH siddhizceti / 73 yogaprAptinibandhamavaJcakatvamapi tridhA / yogadRSTisaMgraha 74 yogaH, kriyA, phalaJceti / 75 yamavatAM kathAyAM prItiH tadyutA ca yamasyecchA icchAyamaH / 76 yamAnAM pAlanaM prazamaguNasannidhAnaM pravRttiyamaH / 77 pravRttiyamasya pAlanaM kAlAdivikalaM nAstIti tadbhidyata icchAyamAt / 78 icchAyame tathAvidhasAdhuceSTA vartate yathA tadvata: tAttvikaH pakSapAto dravyakriyA matizete / " 79 pravRttiyamo yadi bhAvavikalaH tadA sa icchAyogAd hInaH atha bhAvasahitaH tadA icchAyogAd uttamaH | 80 saMvignapAkSikAnAM cAritryaM na paripUrNa tathApi teSAM gaNanA pravRttacakre yadi kriyate tadA teSAM pravRttiyama eva mantavyaH / 81 pravRttiyame zAstrayoganiyatatvamastIti kRtvA / 82 yatra aticArasaMbhAvanA'bhAvAt taccintArahitA yamasevA sa sthirayamaH / svayaMsAdhitayogAnAM pareSu viniyojakatvaM yatra siddhyati sa siddhiyamaH / 83 84 caturthasyAsya zaktiravicintyA / 85 atra parArthasAdhanaM zuddhAtmabhAvAt saMpadyate / 86 atha avaJcakatrayam / 87 satAM kalyANakAriNAM kalyANakArI yoga: yogAvaJcakam / 88 satAmeva praNAmAdikalyANakriyA kriyAvaJcakam / 89 sadbhyo dharmAvAptiruttarottaraphalavatI phalAvaJcakam / 90 evamasyAM dvAtriMzikAyAM, icchAdiyogatrayam, tAttvikAdiyogatrayam, sApAyAdiyogadvayam zAstrasAdhyAdiyogadvayam iti caturdhA yogavicAraH prastutaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 padArthasaMkalana 221 yogAvatAradvAtriMzikA 1 jenetarayogasya jaine samavatAro'bhipretaH / 2 tadarthaM prathamaM tadyoganirUpaNam / 3 yogaH dvidhA / saMprajJAtaH, asaMprajJAtazca / 5 yatra bhAvyasya (=viSayasya) svarupaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyarahitatvena prajJAyate sa saMprajJAto yogaH / 6 sa caturvidhaH / savitarkaH, savicAraH, sAnandaH, sAsmitazca / 8 paJcabhUteSu, paJcendriyeSu ca viSayeSu pUrvAparArthAnusaMdhAnavirahAt zabdArthollekhavaidhuryAcca yA bhAvanA pravartate sA nivitarka: samAdhiH / 10 rajastamasorlezenAnuviddhaM mano yadA bhAvyate tadA bhAvanAviSayasya sukhasya, tadrUpa sattvasya udrekAda, cicchaktezca guNabhAvAd sAnandaH samAdhirbhavati / 11 etatsamAdhivanto videhA bhaNyante / 12 teSAM dehAhaMkAro nAsti / 13 bahirviSayAvezasya nivRttizca vartate / 14 te ca pradhAnasya puruSatattvasya AvirbhAvakAH / 15 rajastamolezenApi anAkrAntaM sattvaM yatra bhAvyate sa sAsmitaH samAdhiH / 16 atra cicchakti: mukhyA, sattvaM gauNam / 17 zuddhasattvaM nyagbhavati, citizaktizca samudeti, sattAmAtrAvazeSA ca vartate tena sAsmitAtvam / 18 ahaMkAraH asmitA ceti bhinnaM tattvam / 19 antaHkaraNaM yadA'ham ityullekhena viSayaM saMvedayati so'yamahaMkAraH / 20 antarmukhIbhUtaM cittaM prakRtilInaM sad, nijasattAmeva saMvedayati sA asmitA / 21 sAsmitasamAdhau baddharAgAH paramAtmAnavekSiNo hi citte prakRtau layaMgate prakRtilayA ucyante / 22 atra samApattitrayamapi saMyojyam / 23 gRhIta-samApattiH prathamA / 222 yogadRSTisaMgraha 24 sAsmitasamAdhiparyante paraM puruSaM jJAtvA bhAvanAyAM vivekakhyAtiryadA bhavati tadA gRhItRsamApattiH / 25 sAnandasamAdhiparyante tadvadeva grahaNasamApattiH / 26 nivicArasamAdhiparyante tu tadvadeva grAhyasamApattiH / 27 vastutastu grAhya-grahaNagRhItRkrameNa samApattirbhavati / 28 gAhyasya, grahaNasya ca bhAvanAM vinA na gRhItaH kevalasya bhAvanA saMbhavati / 29 nirmalaM sphaTikaM yasya saMparke yAti tasya tatsthamiva, tadekAgramiva, tadaJjanamiva tanmayaM bhavati / tadevaM cittaM bhAvyamAnaviSayena yadaikarAgaM bhavati tadA samApattiH prasajyate / 30 cittasya nirmalatvaM bhAvanIyavastuSu tApyamApAdayati / 31 samApattizcaturbhedA / 32 zabdataH, arthataH, jJAnataH vikalpatazca // 33 tatra zabdaH zrotrendrigrAhyaH prasiddhaH / 34 zabdairevArthapratibhAsaM jAtyAdijJAnam / 35 zabdapratipAdyam, arthanirbhAsamAnaM jJAnam / 36 sattvapradhAnA buddhivRttiH vikalpaH / 37 ayaM zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyazcArthaH / 38 ete yatra saMkIrNA avabhAsante parasparAdhyAsena, sA caturvidhA savitarkA samApattiH / 39 sthUlabhUtAdiviSayA savitarkA / 40 sUkSmatanmAtrendriyAdikamarthaM zabdArthavikalpasahitatvena dezakAladharmAvacchedena ca gRhaMtI savicArA / 41 kevalaM dharmitayA gRhaMtI nirvicArA / 42 guNAnAM pariNAme catvAriM parvANi bhavanti / 43 viziSTaliGga, tacca bhUtAni / 43 aviziSyaliGgaM tacca tanmAtrendriyANi / 44 liGgamAtre, tacca buddhiH / 45 aliGga, tacca pradhAnam / 46 etaccatuSTayam, aliGgaparyantam parva sUkSmaviSayatvena siddham / 47 nirvicAro samAdhiH sUkSmaviSayo bhavatIti tAtparyam / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 yogadRSTisaMgraha pariziSTa-1 padArthasaMkalana 223 48 nivicAratAyAH prakarSe siddhe zuddhasattvam, adhyAtma prasIdati / 49 atra klezavAsanAvirahitA sthitiH / 50 adhyAtmaprasAdAcca RtaMbharA prajJA labhyate / 51 RtaMbharA punaH AgamAnumAnAbhyAM savizeSaviSayeti adhikA / 52 RtaMbharAtaH tattvasaMskAro jAyate / 53 sa ca saMskAra: svetarANAM vyutthAnajAnAM samAdhijanitAnAM ca saMskArANAM bAdhakaH / 54 sarvAsAM cittavRttInAM svakAraNe pravilayAd asaMprajJAtaH samAdhiH / 55 atra hi kevalaM saMskArANAmudayaH / 56 atra vitarkAdicintAtyAgo bhavati / 57 tasya ca punaHpunaH abhyAso bhavati / 58 nirantarAbhyAsAccAsamprajJAtaH samAdhiH / 59 tasmAcca kaivalyalAbhaH / 60 eSo jainetarayogasAraH / 61 samavatArastasyaivaM bhavati / 62 adhyAtmabhAvanAdhyAneSu samprajJAtaH / 63 yathAprakarSa lakSaNasiddheH / 64 tAttvikI samApattirapi, adhyAtmAdi-yogaH / 65 sA AtmanaH bhAvanAviSayatvaM vinA na ghaTate / 66 jIvAtmani paramAtmasamApattiH, paramAtmatvena abhedAnubhavAtmakadhyAnAd, jIvAtmanaH antaraGgabhUtAyAH svazaktyAH tathApariNamanAd / 67 paramAtmazaktirantarvatinI dhyAne prakaTIbhavatIti bhAvaH / 66 bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmA ceti trayam / 69 prathamaH kAyaceSTAjanakaprayatnavAn ahaMpratItigocaraH / 70 dhyeyazca dvitIyaH / 71 dhyAnabhAvyastRtIyaH / 72 mitho bhinnAime / 73 eko dhyAtA, eko dhyeyaH / 74 tasmAd dhyAnapariNAmaH / 75 tena tAttvikamatAttvikaM ca ekatvabhAnam / 76 tatrAtAttvikapariNAmanirvRttiH, tAttvikapariNAmasya lAbhazca samApattiH / 77 anyeSAM matam / 78 mithyAdRSTayo mizraguNasthAnavartino bAhyAtmAnaH / 79 samyagdRSTayaH kSINamohaguNasthAnasthA antarAtmAnaH / 80 kevalinazca ayogiguNasthAnasthitAH paramAtmAnaH / 81 bAhyAtmadazAyAM bhAvikAlasambandhena zeSobhayasambandhaH / 82 antarAtmadazAyAM bhAvikAlasambandhena paramAtmanaH, bhUtapUrvakatvena ca bAhyAtmanaH sambandhaH / 83 paramAtmadazAyAM tu bAhyAtmAntarAtmanoH bhUtapUrvakatvenaiva sambandhaH / 84 Atmetarasya viSayasya samApattiriti bhAvasyotpattiH / 85 AtmanaH samApattiriti paramAtmadalasya dravyasya tAttvikaH sahajazuddhazca bhAvaH / 86 tIrthaMkaramAtmavyatiriktaM yo svAtmanaH zuddhasvabhAva-kevalajJAnAdiparyAyaijAnAti sa svAtmAnameva jAnAti iti yaduktaM tad dhyAnadvArA samApattimeva darzayati / 87 vRttisaMkSayayogazca asaMprajJAtasamAdhiH / 88 sayogino'yogino vA kevalinoH manovikalpaparispandarupANAM vRttInAM kSayaH / 89 vRttisaMkSayAcca pApAnAmakaraNaniyamo niyataH / 90 granthibhede sati yathA satatikoTikoTyAdisthitikaM karma na badhyate tathA vRttisaMkSaye narakAdihetukaM karma na badhyate / 92 tattvajJAnena du:khAnAmatyantavimuktiriti pApAkaraNaniyamasyAnavakAza iti na vAcyam / 93 tatvajJAnena mithyAjJAnanAzaH, tannAzAdeva ca pApAnAmakaraNam / 94 pApAnAmakaraNena ca vRttisaMkSayaH / 95 evaM vividhA yogAH / 96 teSAM kAraNaM kSayopazamabhedaH / 97 ekameva dRzyam, sameghAyAM rAtrau bhinnaM dRzyate, nirmaghAyAM ca bhinnam / sameghe divase bhinnaM dRzyate, nirmeghe dine ca bhinnam / sagrahasya bhinnaM dRzyate, nirgrahasyApi bhinnam / cittavibhramavato bhinnaM dRzyate, tadvikalasyApi bhinnam / arbhakasya bhinnaM dRzyate, anarbhakarlasyApi bhinnam / so'yaM bhedo na asahajaH / 98 evameva vividhabhUmikAsu yogadarzanAnAM bheda iti pratipattavyam / 99 mitrAdiSu darzanabhedo'yaM bhavati / sthirAdiSu sa nAsti / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 padArthasaMkalana 225 100 mitrAdidRSTigatAnAM pravRttiH, parArthapradhAnA, zuddhabodhasAdhanavatI, vinivRttAgrahA, maitryAdibandhurA, gaMbhIrodArAzayavatI, cArisaMjIvanIcAralItyA lAbhakarI ca / 101 atha mUlaviSayapravezaH / 102 dRSTiriti vastugata zraddhAsahito bodhaH / 103 saH aSTaprakAraH / 104 mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA, parA, iti tadbhedAH / 105 mitrAdRSTibodhaH tRNAgnikaNopamaH / 106 abhISTakAryasiddhiAnena bhavati / 107 samyakprayogakAlaparyantaM tasya avasthAnAbhAvAt / 108 sa bodho'lpavIryaH, na tena paTusaMskArAdhAnam / 109 vikalo'tra prayogaH / 110 bhAvena vaMdanAdirna bhavati / 111 tArAdRSTibodho gomayAgnikaNasamAnaH / 112 atrApi sthitivIryayorabhAvaH, prayogakAle na smRtipATavam, prayogasya tu vaikalya meva / 113 balAdRSTibodhaH kASThAgnikaNatulyaH / 114 atra sthitivIryayoriSadbhAvaH / 115 smRtipATavaM cAtra samyag / 116 prayogasamaye smRtisadbhAvAt arthaprayogamAtraprItyA yatnalezabhAvaH / 117 dIprAdRSTibodho, dIpaprabhAsamAnaH / 118 atrodane sthitivIrye / 119 prayogasamaye smRtiraviziSTA / 120 vandanAdau tu dravyaprayogaH / 121 prathamaguNasthAnakasya prakarSo'yam / 122 sthirA tu bhinnagranthivataH / bodho'yaM ratnasamAnaH / 123 tadbhAvaH apratipAtI, pravardhamAno, nirupAyaH, paraparitApavidhuraH, paritoSahetuH prAyaza: praNidhAnAdiyoniH / 124 kAntAdRSTibodhaH tArAbhAsamAnaH / 125 prakRtyA sthira evAsau / yogadRSTisaMgraha 126 atrAnuSThAnaM niraticAram / 127 tat zuddhopayogAnusAri, viziSTApramAdasacivaM, viniyogapradhAna, gambhIrodArAzayaM ca / 128 prabhAdRSTibodhaH sUryasamAnaH / 129 sarvadA saddhyAnaheturasau / 130 neha vikalpAvasaraH / 131 prazamasAramiha sukham / 132 atra zAstrANAM na kAryam / 133 anuSThAne samAdhiniSTham / 134 etadRSTivataH samIpe vairAdinAzaH / 135 parAnugrahakAritA satatam / 136 vinaye ca aucityayogaH / 137 satkriyA ca avandhyA / / 138 parAdRSTibodhaH candrasamAnaH / 139 sarvadA saddhyAnarUpa eva / 140 mano vikalpavirahitam / 141 tena sukhamanuttaram / 142 sakalasiddhatvAnna pratikramaNAdi / 143 paropakAraH sarvadA / 144 kriyA ca avandhyA / 145 etAH dRSTayaH kramazaH ikSuNA, ikSuraseNa, kakkabena, tadguDena, khaNDena, zarkarayA, matsyaMDena, varSolakena copamIyante / 145 mAdhuryamAsu saMvegabhAvasya / 146 abhavyAnAM tannAstIti te nalAdikalpAH / 147 aSTAsu dRSTiSu aSTAnAM yogAGgAnAM yojanA, aSTAnAM doSANAM nirAsaH, aSTAnAM ca guNAnAM samudbhavaH / / 148 prathamAyAM yamo yogAGgam, khedo nirastadoSaH, adveSastu guNo'sti / 149 dvitIyAyAM niyamo yogAGgam, udvego nirastadoSaH, jijJAsA ca guNo'sti / 150 tRtIyAyAm AsanAni yogAGgama, kSepo nirastadoSaH, zuzrUSA ca guNo'sti / 151 caturthI prANAyAmo yogAGgam, utthAnaM nirastadoSaH, zravaNaM ca guNo'sti / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 227 152 paJcamyAM pratyAhAro yogAGgam, bhrAntiH nirastadoSaH, bodhazca guNo'sti / 157 SaSThyo dhAraNA yogAGgam, anyamud nirastadoSaH, mImAMsA ca guNo'sti / 158 saptamyAM dhyAnaM yogAGgam, rug nirastadoSaH, pratipattizca guNo'sti / 159 aSTamyAM samAdhiH yogAGgam, AsaMgo nirastadoSaH, pravRttiH guNo'sti / 160 AdyAzcatasraH pratipAtayutA matAH / 161 durgatihetukarmodayAd bhraMzayogo'tra sambhavati / 161 sarveSAM pAto nAsti / 162 anyAzcatasraH pratipAtavirahitA matAH / 163 yadapi paJcamadRSTivataH zreNikAde: durgatipatanaM dRzyate, tat prakRtadRSTilAbhAdagbaddhaiH karmabhiriti mantavyam / 164 tasyApi pAtasya dRSTivighAtasAmarthyAbhAvAd na sa vAstavaH pAtaH / 165 yogasyAntimaM phalaM nirvANam / 166 svargajanma tu nirvANAditaraditi tajjanmano'pi patanAzaGkA na kAryA / 167 svargajanma tu nizi vizrAmasthale nidrAyApanamiva na mUlalakSabAdhakam / 168 mitrAdiSu dRSTiSu mithyAtve satyapi tasya mArgAbhimukhatvaM mokSayojakaM bhavati / 168 nisargeNa zreyaskArI, krodhAdivikAravikalaH, zAntasvabhAvaH, dambhahInaH, saMtoSI ca mithyAdRSTiravazyaM mokSamArge prayAti / 228 yogadRSTisaMgraha bhAve'pi na khedamanubhavati / 10 atra yamAH paJca / 11 ahiMsA, satyam, acauryam, brahmacarya, niSparigrahazca / 12 ete sarvadezakAlAdisambandhena gRhyante / 13 sarvAsu cittabhUmisu ca pAlyante / 14 hiMsAdikAnAM vitarkANAM bAdhanena, yogAGgam / 15 teSAmeva pratipakSANAM bhAvanAd vitarkabAdhA bhavati / 16 vitarkANAmutthAnaM yatra bAdhyate, upahatizca yatra bhavati te bAdhakAH / 17 anayaiva rItyA yoga: sukaro bhavati / 18 ahiMsAdayo na sAkSAd upakAriNaH, na vA uttarottaropakAravantaH, kintu hiMsAdi kAnAmapanAyakAH / 19 vitarkAH saptaviMzatiH / 20 krodho lobho moha iti trayam / 21 pratyekaM kRtA kAritA anumoditA iti navakam / 22 sarve'pi mRdubhAvAH madhyabhAvAH adhimAtrAzceti saptaviMzatiH / 23 amI vitarkA duHkham, ajJAnaM ca phale janayanti / 24 ayameva bhAvo vibhAvyamAno yamAnAM phalamasti / 25 ahiMsA'bhyAsavatAM samIpe vairatyAgo bhavati sahajavirodhinAmapi / 26 akRte'pi satkarmaNi tatphalaM labhyate, satyAbhyAsavatAm / 27 asteyA'bhyAsavatAM nirapekSasyApi ratnAdilAbhaH / 28 brahmacaryA'bhyAsavatAM prakRSTavIryalAbhAt zarIrendriyamana:prakarSaH / 29 aparigrahAbhyAsavatastu pUrvajanmAdibodhaH / 30 aparigrahastu na kevalaM bhogasAdhanatyAgarupaH parantu nijazarIrAnurAgAbhAvo'pi / 31 tadvinA na jJAnodgamaH / 32 ayametAdRzo yamapradhAno jIva: jinapravacanAd yogabIjamupAdatte / 33 jineSu kuzalaM cittam, manoyogena jineSu namaskAraH, vacoyogena jineSu praNAmAdi ca kAyayogena etAni yogabIjAni / 34 asaMzuddhaM ca yogabIjaM yathApravRttikaraNe sambhavati / 35 iha tu mokSayojakAnuSThAnakAraNamiti saMzuddhaM yogabIjamiti nirupaNam / mitrAdvAtriMzikA 1 mitrAdRSTiprastAvaH / 2 mitrAyAM darzanaM svalpam / 3 yogAGgaM tu yamaH / 4 sa ca icchAdikaH / khedadoSasyAtra vilayaH / 6 khede devakArye gurukArye 'nyakArye vA vyAkulatA bhavati / kAryajanitA zrAntatA / kAryakaraNe paritoSo nAnubhUyate tena khedaH / 8 mitrAyAM kAryakaraNe khedo nAsti, paritoSabhAvAt / 9 rogasambhave'pi yathA bhavAbhinandino bhogAd na vyuparamante tathA kAryeSu parizrama Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 36 tathAbhavyatAyAH paripAkAd idaM caramAvarte bhavati / 37 mithyAtvamAndyAcca guNonmeSaH / sa cAyam / 38 dharmakaraNe atizayam upAdeyatAbuddhiH, AhArAdisaJjJAsu udayabAdhaH phalAnAm apekSAnirvRtiH / 39 idameva bIjAdhAnaM nijasthAnaikarAgaM yadi bhavati tarhi tatsthAnasthitikArakaM bhavati / gautamaprabhoryathA vIravibhurAgaH / 40 asaGgabhAvastu janayatyuttarottarapariNAmapravAham / 41 42 granthibhedavikalasyApi caramayathApravRttakaraNavataH zuddhayogabIjopAdAnenApUrvI modAnu bhAvaH / 43 sarAgasyApi yateryathA vItarAgadazAsama AnandalAbhaH / 44 tathaiva granthivato'pi prakarSavAn AtmAnandaH / 45 yogabIjopAdAnamAnasaM bhavasAgare manAgunmajjanAnubhUtiH / bhavazakteryA utkarSavatI sImA tadnAzanam / 46 46 granthiparvate ca vajraprahArasamam / 47 AcAryAdiguNavatsu cAcAryAdiSu etadeva kuzalacittAdi saMzuddhaM yogabIjam / 48 nijaprazaMsAdibhAvanAyA atra parihAraH / 49 cittotsAhapUrvakaM vaiyAvRttyaM bhAvayogiSu / 50 bhavAdudvegaH / 51 nirdoSAhArauSadhAdidAnAbhigrahaH / 229 52 tathA arhadAgamAnusArizAstrANAM vidhipUrvakaM lekhanAdi / 53 lekhanam, pUjanam, dAnaM pAtreSu zravaNaM sadgurudvArA, vAcanA, vidhinA grahaNam, avagatasya bhavyeSu prakAzanA, svAdhyAyaH, cintanaM, bhAvanA ca zAstrANAmatra kriyate / 54 yogabIja zravaNe ca tatheti pratipattirUttamA / 55. nA'tra zaGkAlezAvakAzaH / 56 atyantaM samAdaro bIjazrutau / 57 abhyudayAdiphaleSu autsukyAbhAvaH / 58 avaJcakayogAd yogabIjalAbhaH / zarasya lakSabheda iva avaJcakasya bIjadAnaM phalam / 59 60 satpraNAmAderantaraGgo heturbhAvamalAlpatA / 230 61 malatIvratAyAM satsu sattvadhiyo notpattiH / 62 rogasyAlpatA kriyAdikaM niSpAdayati tathA karmaNAmalpatA yogabIjAdikaM niSpAdayati / 63 caramayathApravRttakaraNe karmaNAmalpatAmAtanvatI svabhAvavyavasthA vastutastu apUrvA vartate / 68 mithyAdRzo'pi guNasthAnapadaM yaduktaM tasya yojanA mitrAyAM nUnaM ghaTate / 69 granthAntareSu mitrAdRSTireva mithyAdRSTiguNasthAnakapadaprayojiketi niruktam / 70 atra vyaktatvaM ghanamale sati na sambhavet / 71 duSTA dhIstu vyaktA'pi duHkhadaiva / 72 tena guNasthAnIbhUtamithyAtvaM maMdamithyAtvaM tasya prayojikeyaM mitrAdRSTiriti sumatam / 73 yogamUlena yamena dharmaruciH tadvRddhizca bhavati / 74 apunabaMdhakadazAvazAt zuddherutkarSaH, azuddhezcApakarSaH atra guNarupeNa pravartate / 75 guNAnAmAbhAsastu doSapakSapAtasadbhAvAnna hitakaraH / 76 kalyANatattvAnavabodhinaH sakAzAt dRzyamAnarupeNa guNalAbho yo vartate so'pi parizAntajvarasamAno'bhyantare'nivRttadoSaH / 77 mugdhamanasAM sadyogAda guNalAbha:, asaddyogAd doSaprabhavaH / 78 tena sadyogajanitayogalAbhaH zreyAn / 79 yoga eva sarvaguNapradhAnaH / 1 2 3 4 yogadRSTisaMgraha 5. 6 7 8 9 tArAditrayadvAtriMzikA tArAdRSTiH / atra darzanaM manAk spaSTam / pUrvadRSTyapekSayA / niyamAH prazastAH / paralokasambaddhaprazastAnuSThAneSu samAdarabhAvo'tra / udvegadoSAbhAvAdasau bhavati / tattvaviSaye jijJAsAguNaH / niyamAH paJca / zaucaH, saMtoSa:, svAdhyAyaH tapaH, devatApraNidhAnaJca / jalAdibhiH dehAdikSAlanaM bAhyazaucaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 padArthasaMkalana maitryAdibhAvairmana:zodhanamAbhyantaraH zaucaH / 10 saMtoSa: tuSTiH / 11 svAdhyAyaH praNavAdimaMtrajApaH / 12 tapo nAnAvidhaH / 13 devatApraNidhAnaM sarvapravRttInAmizvarasamarpaNam / 14 atha niyamajAH lAbhAH / 15 zaucabhAvanayA + azucitvena nijazarIraparyAlocanAd dehe jugupsA bhavati / + anyadehaissaMparko na badhyate / + satvaguNasyAnta:prakAzamayasya zuddhiH + rajastamobhyAM nopadravaH / + mAnaso harSabhAvaH, khedavaidhuryam / + sthairya cetaso niyate vissye| + indriyANAM vijayaH, viSayavaimukhyenA''tmasthatA / + Atmadarzanasya pAtratA ca / 16 saMtoSabhAvanayA bAhyaviSaya-atizAyI paramasukham / 17 svAdhyAyAd nijeSTadevatAyA darzanam / 18 tapasA kAyeSu, indriyeSu ca siddhiH / 19 siddhiriyamaNumahadAdidarzane, sUkSmavyavahitAdidarzane sAmarthyarUpA / 20 IzvarapraNidhAnAt samAdhiH / 21 antarAyarUpANAM klezAnAM nAzena samAdhisaMvedanam / 22 tapa:svAdhyAyezvarapraNidhAnAnAM zobhanAdhyavasAyalakSaNatvAt, tataH klezapratibandhena samAdhijanakatvam / 23 evaMvidhAn niyamAn avagamya, tAn yogopakArakAn cAkalayya, eteSu icchAdikeSu rato bhavati / 24 atra aviratA yogakathAprItiH, bhAvayogiSu svazakti-anusAreNa bhakti-upacAraH, teSveva ca abhyutthAnAdibahumAnaH / 25 ayaM hi zuddhapakSapAtaH, tatpuNyena yogavRddhiH, lAbhAbhivRddhiH, ziSTasaMmatatvam, zuddhopadravAdihAniH bhavati / 232 yogadRSTisaMgraha 26 azubhapravRttirnAsti tato bhavabhayaM tIvra na / 27 sarvatraiva dharmAdarAd na puNyakriyA hIyate / 28 anAbhogAdapi sAdhujananindAdipramukhA'nucitakriyA na sambhavati / 29 svanirdhArite dharmakRtye kSatisamApAte nijaM virAdhakaM matvA'sau paritApamanubhavati / 30 svabhUmikApekSayotkRSTe AcAryAdiSu zuddhakriyApravRtteSu spRhAbaddhA jijJAsA bhavati yaduta kathamete itthamuttamavidhau pravartante / 31 saMsArapAraiSiNAM nAnApravRttiSu prakarSeNa jijJAsAbhAvaH / 32 bahuvistAraH zAstrabhogaH, na tasminnasmAkaM prajJA samarthA / 33 vayaM tu zAstrArAdhananiSThAnAM ziSTAnAmeva anusaraNaM prakurmaH ityatrA'sau manyate / 34 balAdRSTivicAraH / / 35 sukhAsanena sahito yogaH / 36 yad Asanam Azriyate tasmin sthiratA, niSkampatA ca bhavati / 37 darzanamapi dRDhaM bhavati / 38 kASThAgnikaNena samAnamiti sthitivIryeSu vizeSaH / 39 yogakriyAsu kSepo nAsti / 40 adhikRtadharmakarmaNi samAdaro vartate tena manasaH sthairyamapi tasminneva bhavatIti kSepadoSo na bhavati / 42 kSepe hi prakRtAnuSThAnAdanyatra manodhAvanam / 43 tadabhAve prakRtAnuSThAne manoramaNam / 44 asattRSNAyAH tvarAyAzca abhAvena AsanaM sthiraM bhavati / 45 AkAzAdisamApattivazAd Asanavijayo vinAklezaM bhavati / 46 antarAyANAM vijaya: syAt 47 dvaMdvarUpasagairdu:khA'prAptirbhavati / 48 manaHsthitijaklezAhInAM parihAraH praNidhAnapUrvako bhavati / 49 praNidhAnapUrve doSatyAge doSANAM na punarutpAdaH / 50 zravaNecchA'sya yUnaH kAntAsahitasya saMgItakalAkuzalasya gItazravaNaprItisamA / 51 yadi zuzrUSA nAsti tarhi zravaNaM vyartham / yadi zaSA vartate tarhi zrutAbhAve'pi karmakSayaH / 52 yogasAdhaneSu kauzalamatra bhavati / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 234 yogadRSTisaMgraha pariziSTa-1 padArthasaMkalana 53 dIprAdRSTivicAraH / 54 prANAyAmena sahito yogaH / 55 nAtra utthAnadoSaH / 56 dharmekriyetaraviSayA'navagAhimanasA pravRttiratra / 57 tattvAnAM zravaNamapi cA'tra sambhavati / 58 avedyasaMvedyapadavattvAnneha sUkSmo bodhaH / 59 prANAyAma iti triprakArA zvAsakiyA / 60 bahirgatiH zvAsaH recakaH prANAyAmaH / 61 antargatiH zvAsaH pUrakaH prANAyAmaH / 63 antarvRttistu zvAsa: kuMbhaka: prANAyAmaH / 64 dIrghasUkSmasaMjJo'yaM zvAsAnAM dIrghatvasUkSmatvAdikRteH / 65 bAhyAbhyantaraviSayaH caturtho'pi prANAyAmaH / 66 atra kumbhakavad vAyunirodha eva / kevalaM viSayaparyAlocanapUrvakatvena so'yaM viziSTaH / 67 prANAyAmena sthirIkRtaM cittaM niyatadeze sukhaMsukhena dhAryate / 68 jJAnAvaraNakSayajanito'yaM prabhAvaH / 69 jainazAstreSu zvAsAvarodharupo'yaM niSiddhaH / 70 puruSavizeSe yogyatAvizeSAt taccittotsAhavRddhilAbhe tu kvacid na niSiddhaH / 71 mohajanitamamatAdibhAvAnAM recanAd recakaH / mohakSaya-kSayopazamajanitavivekAdibhAvAnAM pUraNAt pUraNaH / 73 nizcitArthAnAM sthirIkaraNAt kumbhakaH / bhAvaprANAyAmAnAmayarthaH / 75 bhAvaprANAyAmenaiva dharmadRDhatvam / 76 prANAdapi dharmo mahAn, dharmArthaM tyajAmi prANAn, na prANArtha dharmamiti nizcayo bhavati prANAyAmena / 77 tattvazravaNena puNyabIjamasya vRddhi yAti / 78 tattvazravaNAd gurubhaktirutkaTa labhyate / / 79 tena gurubhaktiprabhAvena tIrthakarANAM dhyAnajasparzanAdvArA darzanaM labhyate / 80 atra vedyasaMvedyavanna sUkSmabodhaH / 81 vedyasaMvedyapadaM karmavajravibhedena, anantagocaravastuno yathAvasthitabodhaH / 82 asya sUkSmatvaM dIprAyAM nopalabhyate / 83 karmaNAM tathAvidhakSayopazamAdyabhAvAt / 84 AdyAsu catasRSu dRSTiSu avedyasaMvedyapadam adhikamevA''ste / 85 Asu bodho yaH zubho vartate, sa jaleSu pratibiMbamAlokya jalacarANAM pravRttirikha na tAttvikaH / 86 Asu dRSTiSu tAttvikaM vedyasaMvedyapadaM nAsti, paraMtu atAttvikaM tu vartate / 87 granthibhedajanito rucivizeSo vedyasaMvedyapadam / 88 heyopAdeyAdivivekajJAnaM vedyasaMvedyatA / 89 AzayarupamidaM padaM, yogyatAmAtreNa mASatuSAdAvapi sambhavati / 90 mitrAdiSu yogyatA vartate paraM nAtra granthibheda iti vizeSaH / 91 apAyahetUnAmAsevanAdupArjitaikarmaliH sajjJAnasyA'varodho bhavati tena vinipAtaH / 92 tadetad vedyasaMvedyapade na bhavet / 93 tadvato durgatAvapi mAnasikI aprItirnAsti / 94 saddarzanapatitAnAmanantasaMsAriNAM vedyasaMvedyapadaM nizcayena nAsti / 95 yadi kSAyikasamyagdarzanaM syAttarhi durgatAvapi zreNikavat taptalohapadanyAsatulyA pApapravRttiH / 96 tadabhAve vedyasaMvedyapadAbhAva eva / 97 apAyazaktiH bodhasthUlatvajananI avedyasaMvedyapade vartata eva / 98 vedyasaMvedyapadAbhAvAdeva tasya zubhapravRtterapi puNyabandhaH apAyottaro bhavati / 99 vighnAnAmApAto bhavatyeveti bhAvaH / 100 avedyasaMvedyapadavataH puNyaM pApAnubandhI bhavatIti / 101 avedyasaMvedyapade yogapravRttiH dRzyate sA'pi mohagarbhA / 102 mohagarbho hi vairAgyo sadgurupAratantryasya abhAvameva nirdizati / 103 tena tasyAH apAyajanakatvam / / 104 mohamUlatvAdeva ca yogapravRttiratra na kiJcitkarI / 105 bhavAbhinandinAM granthibhedAbhAvAn na vedyasaMvedyapadam / 106 tadabhAve ca teSAM puNyaM niranubandham, pApAnubandhi vA / 107 granthibheda eva sAnubandhatvaniyAmakaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 108 granthabhedavikalAnAM bhavAbhinandinAM pApaM sAnubandhaM bhavati / 109 rAgadveSAdiprAbalyasya tadanubandhabIjatvAditi / 110 akRtyaM kRtyamivAbhAti / kRtyaM tu akRtyamivAbhAti / 111 kaNDUkaNDUyane yathA kaNDUrogavato rAgaH, kumyAkulakuSThino yathA'gnisevane rAgaH tathA bhavAbhinandinAmanAcaraNIye rAgaH / 112 asacceSTyA ca te nijAtmAnaM malInIkurvate / 113 bhogajasukhe teSAM matsyagalavad prabalo rAgaH / 114 mokSakAMkSiNa satsaGgena, sadAgamena ca avedyasaMvedyapadamidaM jeyam / 2. 3 4 5 6. 7 8 kutarkagrahanirvRtidvAtriMzikA avedyasaMvedyapade jite kutarkA api jitA bhavanti / kutarko na zraddheyaH / zrute zIle samAdhau cAbhinivezaH kAryaH / zrutamiti jinazAstram / zIlamiti paradrohaviratibhAvaH / samAdhiriti dhyAnalabhyo dazAvizeSaH / kutarkeNa na tattvAnAM nirNayo bhavati / jJAnAvaraNIyakarmasaMparkajanitA: (avidyAjanitA:) zabdavikalpA arthavikalpAzca kalpitA santaH kutarkazabdavAcyA bhavanti / na hi avidyAprabhave satkAryatAprabhavaH / 235 9 10 anupAdeyAnAmaMzAnAM vikalpaH kutarke bhavati / 11 so'yaM pratItya phalena ca bAdhyata iti jAtiprAyaH / 12 atra hastI hantIti nidarzanaM suprasiddham / 13 kutarkasya niSThA svabhAva darzanAt pUrvaM na yAti / 14 svabhAvastu na chadyasthagocaraH sarvajJasaMvedyatvAt / 15 kaH khalu chadmasthAnAM prAmANikatvaM svIkuryAt sati sarvajJavacane / 16 apAM zaityasvabhAvavAdinaH, dahanasannidhau apAM dAhakatAmavalokya, agnisAnnidhye dahatIti svabhAvamAmananti / 236 17 ayaskAnto lohamAkarSatIti svabhAvaH / 18 tasyAkarSaNakaraNaM dUravartitvadharmiNAM na punaH samAkRSTAnAm / 19 ayamapi svabhAvaH / 20 evaM kutarkaH svabhAvottareNa vizrAmaM dadhAti / 21 tasya hi dRSTAntalAbhaH sarvakAlInaH / 22 svabhAvasAdhanAya kalpanAgauravAdikaM na bAdhakam / 23 na hi kalpanAmAtreNa parivartyate svabhAvaH / 24 svabhAvasAdhane kalpanAlAghavasya sAhAyyamapi ata eva na prayojakam / 25 kalpanAgauravaM prAmANikaM syAttarhi prayojakam, na tatra gauravasya doSatvam / 26 dvicandraviSayaM svapnajJAnaM kutarka samutthApayed / 27 tadeva sarvajJAnAM nirviSayatvAnnAlaM kasyacidapi bodhasya janane / 28 atIndriyANAmarthANAM siddhyarthaM na kutarkasya zaktiH / 29 tena prastutayogasAdhanAyAM nAvakAzaH kutarkasya / 30 yogadRSTisaMgraha zAstramevAtra bodhakam / 31 zAstre zraddhAvAn, zIlavAn svabhAvena tathA yogavAneva tattvabodhaM labhate / 32 na ca vibhinnatvaM zAstrANAM doSAspadam / 33 teSAmekakartRtvameva doSapariharaNakSamam / 34 35 zAstrabhedaH zAstRbheda iti vicArastu mohamAtram / zAstrasAdhanArthaM ca sarvajJa eva sarvazAstramUlaH sAdhanIyaH / 36 vizeSabodho na sarvajJAditarasya bhavati / 37 sarvajJAbhyupagantArastu vizeSaM labhante / 38 bahavo na taM samApannA, tena na vizeSaM labhanta iti / 39 mumukSubhiH zAstrakartRSu kevalaM sarvajJatvaM samAdaraNIyam, taineva ca sarveSAM zAstrakRtAM tulyatA bhAvanIyA / 40 sarvajJopAsanAyAM samAhatAyAM sarvajJasAmIpyaM taddUratvameva na dRSTavyam / 41 nAmAdibhede'pi sarvajJatvadharmo samAna iti sAmIpye satyasati vA tadupAsanA'virataiva / 42 citrAcitrAdivibhAgena bhaktivarNanaM yadupadizyate tadapi nAmabhedeH yo'bhedaH sArvajJyamUlaH tamapekSyaiva / 43 dvividhA bhakti: / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 44 saMsAriSu lokapAlAdiSu bhaktiH / 45 sA saMsAridevakAyagAminAm / 46 saMsArAtIte tattve bhaktiH / 237 47 sA saMsArAtItagAminAM yoginAm / 48 saMsAridevaviSaye citrA bhaktirbhavati / 49 devabhede tadratyaratibhedAd / 50 yasya yad rocate tasya tad deyam iti lokapravAho deve'pi saGgataH / 51 iSTApUrNAni karmANyapi vibhinnameva phalaM dadate, devabhedena phalabhedAt / 53 acitrA tu caramatattvaviSaye bhavatIti, ekarUpA eva / 54 phalamapi cAsyA ekameva, paramapadam / 55 evaM kutarkeNa bodho na bhavatIti mukhyaviSayamanusandhAya bodhasvarUpaM vicAryate / 56 bodhaH trividhaH / 57 buddhiH, jJAnam, asaMmohazca / 58 zabdArthamAtra zravaNajanitaM jJAnaM buddhiH / 59 indriyasaMvedanarUpaM jJAnaM buddhiriti bhAvaH / 60 vastusvarUpasya tanniSTho vicAra iti / 62 heyaparihAropAdeyopAdAnasahitaM jJAnaM punarasaMmohaH / 63 sadanuSThAnapravartakaM jJAnamiti bhAvaH / 64 ratnaM labhyate, tatsvarUpabodho bhavati, taddmahArghyatvabodhajanitAtmIyabhAvo bhavati ceti trividho ratnopalambhaH / 65 itthaMrUpameva bodhatraividhyam / 68 vastusaMvedanam, vastusvarUpabodhaH, vastuvivekazceti trividho bodhaH / 69 bodhajanitamanuSThAnamidam / 70 dharmakaraNe AdarabhAva:, adRSTasAhAyyAd dharmakaraNe apAyabAdhA'bhAvaH, puNyavazAcca sampadAgamaH / tathA nijAbhipretatattve jijJAsA / 71 72 tadjJasya sevA | 238 73 tadjJasyaivAnugrahaprAptiriti sadanuSThAnam / 74 karmANi yadi buddhipreritAni bhavanti tadA svakIyakalpanAyA prAdhAnyaM bhavati / 75 tena tat karma saMsAravivardhakaM bhavati / 76 karmANi yadi jJAnapUrvANi bhavanti tadA jJAnajanitavivekazaktyA zrutarUpayA mokSajanakAni bhavanti / yoga 77 karmANi asammohapUrvANi yoginAmeva bhavanti / teSAmanena zIghrameva muktilAbhaH / 78 yoginAM vibhinnaguNasthAnasthitAnAmapi mokSAnusAritvaM samAnameva / 79 evaM hi samAnatvAd atra sarvajJAnAM na bhedaH / 80 tena acitrabhaktimArgeNa ekA eva rItiH sarvajJaprApteH / 81 ekatve'pi yadupadezabhedadarzanaM tatra ziSyacittAnukUlyameva kAraNam / 82 bodhapAtratAbhedAdeva bodhopadezabhedaH / 83 pAramparyeNa tu bodhasya paryavasAnam ekasminneva / 84 upadezabhedadarzanarUpeNa yA citrA dezanA bhavati sA yathAyogyarUpe vibhinnabhavyAnAm upakArikA / 85 tIrthaMkarANAmapi dezanA ekaviSayA'pi vibhinna zrotRSu vibhinnarUpeNaiva pariNamati / 86 vibhinnapariNAmenApi bodhalAbha eva dezanAyA sAphalyaM, niratizayapuNyaprabhAvAt / 87 evaM vibhinnapariNAmeSu vibhinnaprakAreNa bodhasampAdanamapi dezanAyA eva sAphalyamasmAdRzAm / avijJAya bhAvArtham, kapilAdidarzanAnAmapi pratikSepo na yuktaH / 88 89 sarvajJamUlatattvAtteSAmapi svIkAryatvAd / 90 tadevaM kutarkagrahaparihArAdeva yogamArgAvabodhaH sukaraH / 91 yato hi kevalaM hetuvAdamevAzritya varSazatairvAdA vidhIyante vidvadbhiH / 92 nAdyApi nirNayo jAtaH / 93 yadi sAmarthya hetuvAde kutarke vartate tarhi nirNayo nAyAtaH katham / 94 tadevam-AgamadRSTimAzritya kutarkaparihAro vidheyaH / 95 mokSAnandamicchadbhizca kSAyopazamikA api dharmAH pariharaNIyAH / 96 kSAyike bhAve siddha eva paramAnandAnubhavaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 padArthasaMkalana 39 240 yogadRSTisaMgraha sadRSTidvAtriMzikA avedyasaMvedyapadajayena kutarkANAM nivRttiH bhavati / 2 kutarkaparihAreNa sadRSTiprakAzo bhavet / 3 prathamA sadRSTiH sthirA / kramAyAtA tu paJcamI dRSTiriti dhyeyam / atra pratyAhAro yogAGgam / niraticArA seyam / 7 atra darzanamapratipAti / 8 atra na bhramadoSaH / 9 sUkSmabodho'tra / 10 indriyavijayanibandhanaH pratyAhAraH / 11 asyAM vartamAnasya indriyANi svaviSayagrahaNAbhimukhAni na bhavanti / 12 nijagrAhakazaktAveva viratA bhavanti / 13 antaraGge ca cittanirodhe seyamavasthA / 14 etasmin siddhe viSayeSu nIyamAnAnyapi indriyANi na yAnti tadtadviSayeSu / 15 indriyANAM vazIkAro'yam / 16 pratyAhAreNa granthivibhedo bhavati / 17 tataH bhavakrIDA bAladhUlikelisamA bhavati / 18 vivekonmeSAd atra prakRtyA asundarANi asthirANi ca sukhAni lajjAspadAni bhAnti / atra bhavo vikalpAnuzayI bhrama iva anubhUyate / 20 dRzyamAnAnAM vastuvRttyA abhAvAt / / 21 AtmarUpameva parajyotirmayaM paramArthataH sadrUpaM bhAti / bhavabhogA api viSadharasamAH pratyavAyinaH / 23 puNyapApayorapi anAtmadharmatvAdbhavAnubaMdhitvamastyeveti na tatra rUciH / 24 yadyapi bhogalAbhaH dharmasya phalaM tathApi sa na upAdeyaH / 25 candanasambhUtAd agnerdAho na bhavatIti kenoktam / 26 iha hi puNyAt zAtAdikaM labhyate, tatazca abandhanamiti tasya upAdeyatvaM na viruddham / 27 bhogalAbhastu nopAdeyaH / 28 yad bhogAd AnandasaMvedanam, tad vastugatyA bhramaH / 29 bhAkhAhinaH ekaskandhAd anyaskandhe bhArAropaNaM kSaNikAnandaM tadiva bhogasukham / 30 karmabandhajanitA saMskArA aniSTamapi bhogamiSTamiva bhAsayanti / 32 pratipakSabhAvanayA tatsaMskArANAM bhavatyatikramaH / 33 bhogAnAmasAratAbhAvanena sthirAyAM sthairyam / 34 atraiva alaulyAdiguNalAbhaH / 35 kAntAdRSTiH / 36 kAntAyAM darzanaM nityam / 37 dhAraNA yogAGgam / 38 anyamud vinaSTadoSaH / 39 mImAMsA ca guNaH / 40 dhAraNAyAM sthitaH cittasya deze bandhaM karoti / 41 nAbhicakra-nAsAgrapramukheSvaGgeSu cittaM sthira sthApyate / 42 evaM viSayAntarasya parihAro bhavati, tatazca svasya sthirIkaraNam / 43 maitryAdibhAvitam anta:karaNam / 44 yamaniyamAdyabhyAsasvabhyastatA / 45 jitAsanatvaM, tena ca prANavikSepavaidhuryam / 46 indriyapratyAhArAd RjukAyatA / 47 jitadvandvatA / 48 saMprajJAtAbhyAsavazazca / 49 etAni tattvAni dhAraNAsusthitatattvasya / 50 ayamevaMrUpo lokAnAM priyo bhavati / 51 tathA dharphakAgramanA bhavati / 52 iha bhogasadbhAve'pi na tairbhavavRddhiH / 53 bhogAnAmaniSTatayaivAvalokAd / 54 manonairmalyavidhAyI vicAraH / 55 bhogAn zarIreNa bhuMjAnaH tAn AtmavyatiriktAneva pazyannopalipyate / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1 padArthasaMkalana 56 bhogAn AtmarUpe pazyatastu karmopalepaH pracuraH / 57 yadyapi bhogazaktiratra vicitrA kathaM na hanyAd dharmamityatra zaGkAvasaraH / 58 tathApi dharmazaktisamakSaM neyaM bhogazakti: kAryakSamA / 59 sthirAyAM jJAnaM bhogAn akiJcitkarAn karoti tathApi tatra pramAdo vartate / 60 kAntAyAM tu na pramAdabhAvaH / 61 ayaM gRhavAnapi yatibhAvastha eva / 62 cAritramohodayAdeva na saMyamalAbhaH / 63 pariNAmastu na cAritravidUraH / 64 asyAM mImAMsAguNaH mohadhvAntavinAzanaH / 65 tattvAlokAdayaM lAbhaH / 66 prabhAdRSTiH / 67 dhyAnamaMtra yogAGgam / 68 tattvapratipattiratra guNaH / 69 rUg atra vinaSTadoSaH / 70 satpravRttirapi cAtra vartate / 241 71 dhAraNAyA deze cittasya visadRzapariNAmaparihAreNa sadRzapariNAmadhArAbandho dhyAnam / 72 tato mahat sukham / 73 nAtra parApekSA / 74 yata eva bodho vimalaH ata eva dhyAnam / 75 atra svabhAvAdeva sadanuSThAnam asaGgAnuSThAnam / 76 nAvadhAnavizeSeNa na vA icchApravRtteH, apitu prAcyaprayatnasaMskArAdeva zubhapravRttiH / 77 prazAMtavAhitA, vibhAgaparikSayaH, zivavartma, dhruvAdhvA ityAdi nAmnA parikhyAtiH / 78 saMskArANAM nirodhAt prazAMtavAhitA / 79 sadRzapariNAmavAhitA sA / 80 nirodhasya prAdurbhAvaH vyutthAnasya tirobhAvaH iti dvayaM sAdhyate prazAntavAhitAyAm / 81 citte sarvArthatA ekAgratA ca dRzyate / 82 sarvArthatA nAnAvidhArthagrahaNazIlatA, vikSepo vA / 83 ekAgratA ekArthapariNAmitA / 84 sarvArthatAyAstyAge ekAgratAyAzcodaye samAdhiH / 85 vikSepasya abhibhavaH nirodhAd pUrvamuktaH, atra vikSepasyotpattividhvaMsaH / 86 zAnte atIte'dhvani, udite vartamAne'dhvani, samavRttikaH pariNAmaH samAhitaH 242 yoga ekAgratA / prabhAyAM vyavasthito yogI nirodhaM samAdhim ekAgratAM ca niSpAdayati / parAdRSTiH / 87 88 89 samAdhistra yogAGgam / 90 atra samAdhau nAsaGgaH / 91 AsaGgo hi svasthAnaikaprIti: pragati ruNaddhi / 92 atra nAyaM doSaH / 93 dvividheyaM dRSTiH / 94 sAtmIkRtapravRttiH, taduttIrNAzayA ca / 95 sAtmIkRtapravRttiriti candanagandhavadAtmasAdbhUtA sarvAGgINatayA dharmapravRttiH / 96 tato'pi vizuddhA cittavRttiH dvitIyAyAm / 97 pravRttivAsakasya cittasyaivA'bhAva iti / 98 yatra dhyAnaM svarUpamAtranirbhAsam / 99 dhyAnameva ca samAdhiH / 100 anye aSTAGgayogakramAd dhyAnena samAdhiriti vadanti / 101 atra nAticArasaMbhAvanA / 102 kriyAkalApastu kRtakRtyatvAnnAsti / 103 bhuktasya bhojanaM na bhavati tadvat / 104 sAMparAyikakarmakSayaH pUrvam / asyAM bhavopagrAhikSayaH / 105 dharmasaMnyAsaviniyogAdatra vartamAno mahAmuniH sarvathA kRtakRtyaH / 106 etena labhyate kaivalyam / 107 tataH parArthaniSpAdanam / 108 ante ca yogAntena zivagatiH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zrIyogadRSTisamuccayagAthAvarNAnukramaNikA zloka atastu niyamAdeva atastvayogo yogAnAM atIndriyArthasiddhyarthaM ato'gniH kledayatyambu ato'nyaduttarAsvasmAt atvarApUrvakaM sarva anantarakSaNAbhUtiH anekayogazAstrebhyaH anyathA syAdiyaM nityaM apAyadarzanaM tasmAt apAyazaktimAlinya apUrvAsannabhAvena abAhyAM kevalaM jyotiH abhisandheH phalaM bhinnaM alpavyAdhiryathA loke avajJeha kRtA'lpA'pi avasthA tattvato no ced avidyAsaGgatA prAyo avedyasaMvedyapadamapadaM avedyasaMvedyapadamAndhyaM angk| zloka 63 11 98 asadvyayaparityAgo avedyasaMvedyapadaM yasmAt avedyasaMvedyapadaM viparIta 93 | asaMmohasamutthAni 70 57 193 207 AtmAnaM pAzayantyete 201 AdaraH karaNe prItiH AdyAvaJcakayogAptyA asyAM tu dharmamAhAtmyAt AgamenAnumAnena AcAryAdiSvapi hyetad 69 68 itthaM sadAzayopetaH 39 157 118 ityasatpariNAmAnu indriyArthAzayA buddhi iyaM cAvaraNApAya 37 iSTApUrttAni karmANi 227 202 90 upAdeyadhiyA'tyantaM 72 RtvigbhirmantrasaMskAraiH 85 eka eva tu mArgA ihA'hiMsAdayaH paJca ihaivecchAdiyogAnAM aGka 67 75 129 126 163 101 26 82 123 293 60 77 121 18 115 214 2 25 116 128 244 eka eva suhaddharmo ekApi dezanaiteSAM etacca satpraNAmAdi etattrayamanAzritya etatpradhAnaH sacchrAddhaH etatprasAdhayatsAzu etadbhAvamale kSINe etadvanto'ta eveha etanmuktazca mukto'pi evaMvidhasya jIvasya evaM vivekino dhIrAH karoti yogabIjAnAM kartumiccho: zrutArthasya kAntakAntAsametasya kAntAyAmetadanyeSAM kukRtyaM kRtyamAbhAti kutarke'bhinivezastan kudRSTyAdivanno santo kulapravRttacakA ye kulAdiyogibhedena kulAdiyoginAmasmAt kRtamatra prasaGgena kRtye'dhike'dhikagate kozapAnAhate jJAno kSaNasthitau tadevA'sya kSArAmbhastulya iha ca kSArAmbhastyAgato yadvat kSINadoSo'tha sarvajJaH kSINavyAdhiryathA loke 59 kSudro lAbharatidano khadyotakasya yattejaH 136 35 guravo devatA viprA 12 100 177 30. 78 carame pudgalAvarte 190 carame pudgalAvarte 33 citrA cAdyeSu tadrAga 158 citrA'citravibhAgena 22 citrA tu dezanaiteSAM 3 janmamRtyujarAvyAdhi jAtiprAyazca sarvo'yaM 52 162 jineSu kuzalaM cittaM 80 jIyamAne ca niyamA gurubhaktiprabhAvena gocarastvAgamasyaiva grahaH sarvatra tattvena ghAtikarmAbhrakalpaM tad 209 208 222 153 46 88 142 jJAnapUrvANi tAnyeva 94 197 62 62 185 206 jJAte nirvANatattve'smin jJAyeran hetuvAdena tatpadaM sAdhvavasthAnA tatra drAgeva bhagavAn tatsvabhAvopamarde'pi tadatra mahatAM vartma tadabhAve ca saMsArI tadabhiprAyamajJAtvA tadvatkathAprItiyutA tanniyogAnmahAtmeha tallakSaNAvisaMvAdAt tasmAttatsAdhanopAyo yogadRSTisaMgraha 76 224 151 64 99 148 184 24 39 112 110 134 79 91 23 86 132 125 146 74 186 197 149 199 139 215 181 131 112 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 zrIyogadRSTisamuccayagAthAvarNAnukramaNikA tasmAtsAmAnyato tAttvikaH pakSapAtazca tArAyAM tu manAg tRNagomaya kASThAgni tan teSAmeva praNAmAdi didRkSAdyAtmabhUtaM duHkharUpo bhavaH sarva duHkhiteSu dayAtyantaM dRSTAntamAtraM sarvatra dvicandrasvapnavijJAna dvitIyA'pUrvakaraNe dvitIyA'pUrvakaraNe dvidhAyaM dharmasaMnyAsaH dharmabIjaM paraM prApya dharmAdapi bhavan bhogaH dhyAnaM ca nirmale bodhe dhyAnajaM sukhamasyAM tu dhyAnapriyA prabhA prAyo na cAnumAnaviSaya na caitadevaM yattasmAt na caitadevaM yattasmAt na tattvato bhinnamatAH natvecchAyogato'yogaM na bheda eva tattvena na yujyate pratikSepaH na hyalakSmIsakhI lakSmI nA'smAkaM mahatI prajJA nAsmin ghane yataH satsu nAsyAM satyAmasattRSNA 106 | nirAcArapado hyasyAM 223 nizAnAthapratikSepo 41 15 220 200 47 nizcayo'tIndriyArthasya naitadvidastvayogyebhyo parapIDeha sUkSmApi parArthasAdhakaM tvetat pariSkAragataH prAyo pApavatsvapi cAtyantaM 32 95 puNyApekSamapi hyevaM 96 10 182 9 83 pratipattistatastasya pratipAtayutAzcAdyA prathamaM yadguNasthAnaM prayANabhaGgAbhAvena pravRttacakrAstu punar prazAntavAhitAsaJjJA 160 174 prAkRteSviha bhAveSu 171 prANAyAmavatI dIprA 170 prANebhyo'pi gururdharmaH 144 phalAvaJcakayogastu 8 baDizAmiSavattucche bAladhUlIgRhakrIDA 147 102 1 bIjazrutau ca saMvegAt 109 buddhipUrvANi karmANi 141 buddhirjJAnamasaMmoha 159 48 36 50 bIjaM cAsya paraM siddha bodharogaH zamA'pAyaH bodhAmbha: strotasazcaiSA bhayaM nAtIva bhavajaM bhava eva mahAvyAdhi 245 179 140 143 226 150 218 56 152 173 104 19 40 20 212 176 127 57 58 225 84 55 89 29 124 120 87 53 45 188 246 bhavatyasyAM tathA'chinnA bhavabhAvAnivRttAva nA bhavodvegazca sahajo bhogatattvasya tu punaH bhogAttadicchAviratiH bhogAn svarUpataH pazyan mAyAmacigandharva mAyAmbhastattvataH mitrA tArA balA dIprA mitrAyAM darzanaM mandaM mImAMsA bhAvato nityaM mukhyo'yamAtmano'nAdi lenAnumita yathA kaNDUyaneSveSA yathAbhavyaM ca sarveSAm kara yathAzaktyupacAraca yathaikasya nRpateH yadvA tattannayApekSA yamAdiyogayuktAnAM yasya yena prakAreNa ye yoginAM kule jAtA yogakriyAphalAkhyaM ca yogijJAnaM tu mAnaM cet yogyebhyastu prayatnena ratnAdizikSAdRgbhyo'nyA ratnopalambhatajjJAna rAgAdibhirayaM ceha 42 lAbhAntaraphalazcAsya 198 lekhanA pUjanA dAnaM 66 vApIkUpataDAgAni 27 vipakSacintArahitaM 167 vizeSastu punastasya 161 vedyaM saMvedyate yasmin 166 vedyasaMvadyapadataH 156 vyAdhitastadabhAvo vA 165 13 21 169 |zubhayogasamArambhe 189 zravaNe prArthanIyA syuH 145 zrutadharme mano nityaM 81 137 38 43 107 vyAdhimuktaH pumAn loke zAstrayogastviha jJeyo zAstrasaMdarzitopAya 203 228 zrutAbhAve'pi bhAve'syAH saMsAriNAM hi devAnAM saMsArAtItatattvaM tu saMsAriSu hi deveSu saMsArI tadabhAvo vA sa eva na bhavatyetat sa kSaNasthitidharmA ced 138 16 210 135 sacchraddhAsaGgato bodhaH sa tatraiva bhavodvigno 34 sato'sattve tadutpAda satpravRttipadaM cehA sadAzivaH paraM brahma sadbhiH kalyANasampannaiH samAdhiniSThA tu parA 180 122 119 / sameghAmegharAtryAdau yoga 44 28 117 217 105 73 71 204 187 4. 55 225 164 54 113 129 111 205 194 196 71 168 195 175 130 219 178 14 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 zrIyogadRSTisamuccayagAthAvarNAnukramaNikA samyagghetvAdibhedena sarvaM paravazaM duHkhaM sarva sarvatra cApnoti sarvajJatattvA'bhedena sarvajJapUrvakaM caitad sarvajJo nAma yaH kazcit sarvatra zamasAraM tu sarvatrA'dveSiNazcaite 65 | sarvathA tatparicchedAt 172 | siddhyAkhyapadasamprApti 97 | sukhAsanasamAyuktaM 108 sthitaH zItAMzuvajjIva: 133 | sthirAyAM darzanaM nityaM 103 svabhAvottaraparyanta 216 | svabhAvo'sya svabhAvo pariziSTa-3 zrIyogadRSTidvAtriMzikAgAthAvarNAnukraNikA zloka ata eva ca ataH pApakSaya ato granthi ato'ntarAya atraiva kRtatoSA ye adhyAtma nivicAratva adhyAtma bhAvanA anyAsAma anye mithyAtva apAyazakti apAyAbhAva aGka | asaMmoha 20/20 asyAmA 188 asyAM vyavasthito yogI 24/3 ahiMsAsUnRtA 22/12 AgamenAnumAnena 20/8 AcAryAdi 20/12 AdaraH karaNe 18/1 AdyAzcatasraH 18/30 AdyAvaJcaka 20/18 ApAtaramye 22/26 AsaGgaH 19/14 | icchAyamo 22/14 | icchAM zAstraM ca itthaM yamapradhAna 22/32 | itthaM yogavivekasya 22/24 | iSTApUrtAni 22/29 ISadunmajjanA 22/11 uktaM ca yoga 20/21 | utkarSAda 23/26 14/10 24/25 21/2 19/10 21/13 23/24 20/28 19/24 18/5 18/18 19/26 19/1 21/7 19/32 23/22 21/12 23/4 21/27 abhAve'syAH abhyAso vRddhi avedyasaMvedyapadaM satsaMgA avedyasaMvedyapadaM catasU avedyasaMvedyapade asattRSNAntarA asaMprajJAta Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 250 yogadRSTisaMgraha 21/8 / 18/10 23/31 23/32 23/12 22/27 20/13 23/14 24/4 22/22 24/32 18/16 24/23 24/22 22/16 22/20 19/7 19/31 19/18 21/3 20/17 23/23 21/17 18/32 20/4 pariziSTa-3 zrIyogadRSTidvAtriMzikAgAthAvarNAnukraNikA upayoge 18/11 | jineSu kuzalaM upAyatve'tra 18/31 | jIyamAne'tra rAjIva RtambharAdibhiH 20/9 | jJAnadarzana RddhyapravartanaM caiva 18/24 | jJAyeran ete'sacceSTayAtmAnaM 22/31 | tatkutarka aucityAd vRtta 18/2 | tatkutarkeNa karmavajra 22/23 tacchaktiH karuNAto 18/6 | tajjanmA karuNA duHkhahAnecchA 18/4 tatvataH kAntAjuSo vidagdhasya 22/13 tattvamatra paraM kukRtyaM kRtya 22/30 tattvazravaNata kutarke'bhiniveza 23/3 | tatrAyogAda kulapravRttacakrANAM tanmAtrAntaH kRtakRtyo yathA 24/30 | tanmitrAyAM sthito kevalajJAna 18/26 | tayaiva kevalazriya 24/31 | tasmAda krodhAllobhAcca 21/4 tAttviko kSepo'ntarAntarAnyatra 18/17 | tAdRzyaudayike bhAve khedodvega 18/12 tArAyAM tu manAk guNAbhAsa 21/28 | | tRNagomaya gRhItRgrahaNagrAhya 20/9 teSAmeva granthibheda 20/22 | duHkhAjJAnA carame pudgalAvarte 21/9 du:khAtyanta cikIrSoH zrutazAstrasya 19/2 dRSTAntamAtra cittasya dhAraNAdeze 24/18 | dUrAsannAdibhedo'pi citrA cAdyeSu 23/29 | deveSu yogazAstreSu jAtiprAyazca 23/7 | dezabandho hi dvicandra dvitIyApUrvakaraNe dvidhA'yaM dharmazakti dharmAdapi dhAraNA prItaye dhAraNAyogyatA dhyAnasArA dhyAnaM ca na jJAyate nAsmAkaM nimittaM niyamAH nirAcArapado paramAtma parArtha puNyabIjaM pUrvAparAnusandhAnA prakRtyA bhadrakaH pratibandhaikaniSThaM pratyAhAraH sthirAyAM prayANabhaGgAbhAvena pravartate pravRttacakrAstu pravRttijaH pravRttirapi pravRttisthiratAbhyAM 21/32 23/28 23/27 19/13 20/30 22/9 20/26 19/30 23/11 | prazAntavAhitAbhAva 19/12 | prazAntavAhitA vRtteH 19/11 prazAntavAhitAsaGgaM 24/15 prANAyAmavatI 24/6 prANebhyo'pi 24/8 prAtibhajJAna 29/18 phalAvaJcakayoga 24/17 bahujanmAntara 24/20 bAdhanena 23/16 bAhyAtmA 22/9 buddhirjJAnam 21/18 bIjazrutau 22/2 bhagavadvacana 24/28 | bhayaM na bhavajaM 20/16 bhavatyasyAma 19/28 bhavabhogi 22/21 bhavAdudvignatA 20/3 bhavAya 20/32 bhramo'ntaviplava 21/10 bhogatattvasya 24/1 20/29 maNeri 21/24 mAyAmbha 19/23 mitrAyAM 18/13 mithyAtve 22/28 | mImAMsA 18/28 | mugdhaH 22/7 22/6 24/5 21/15 23/25 18/15 bhogAn 21/5 20/23 23/10 24/13 24/12 20/10 24/11 21/1 20/31 24/16 21/29 23/18 23/19 24/9 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 251 252 yogadRSTisaMgraha 20/14 20/19 24/2 18/19 21/22 18/27 sarAgasyA sarvajJapratipatyaM sarvajJo mukhya sarvatrAdveSiNazcaite sarva paravazaM sarvArthataikA saGkIrNA sA santoSAduttamaM saMprajJAto'paraceti saMprajJAto'vatarati yalenA yathApravRtta yathAzaktya yathauSadhISu yadA rajastamo yamaH sadyoga yamAdi yamAzca ye yoginAM yogakriyA yogArambha yoge jino ratnaniyogA rAtrerdinAda rUji samyaga recakaH 21/11 | sAGgamapyeka 23/17 | sAnando 23/15 sukhacintA 19/22 sukhasthirA 24/19 sukhIyA 24/24 skandhAt sthisyaiva sa 22/4 | svakRtye 20/7 | svabhAvottara 20/15 23/20 | heturatrAntaraGgaca 19/3 20/6 18/3 22/10 18/7 24/7 18/14 22/8 23/8 24/27 21/20 22/25 21/6 18/22 | svarUpamAtranirbhAsa saMsAriSu 23/30 | virAma 21/23 | viSayasya 19/4 | viSayAsaM 21/30 vihite'vihite 20/5 | vIkSyate 21/26 | vRttirodho 20/27 | vedyaM saMvedyate 19/25 | vairatyAgo'ntike 19/21 | vyavahAra 21/19 | vyaktAmithyAtva 22/15 | zamArAmA 20/24 | zAstrasyai 24/30 | zAstrAdeva 19/8 | zAstreNa 18/20 zAstreNAdhIyate 22/17 zuddhayapekSo 22/19 zaucabhAvanayA 21/16 zlAghanAda 18/21 | sakRdA | sacchraddhA 23/6 | sa tatraiva 18/25 satkSayopa 22/5 | sattvaM rajasta 20/2 satpravRtti 18/23 | satsu sattvadhiyaM 21/31 | sadbhiH kalyANa 18/29 | samAdhi 21/25 23/2 23/13 19/6 19/5 19/19 19/16 22/3 21/14 19/15 20/25 24/14 19/27 20/7 recanA lekhanA vazitA caiva vAdAMca vikalpakalpanA vikalpasyanda vijJAya vitarkeNa 24/21 21/21 vinaitayA vinainaM vimukta 24/26