Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
[ ગુજરાતી સરલ અર્થ સહિત ]
એક રૂપિયા
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસ્તું સાહિત્ય એટલે ઊંચામાં ઊંચું સાહિત્ય
શ્રીમત શકરાચાર્ય વિરચિત
વિવેકચૂડામણિ
[ ગુજરાતી સરલ અર્થ સહિત ]
અનુવાદક :. શાસ્ત્રી દેવશંકર દવે
ભિક્ષુ અખંડાનંદેલી પ્રસાદી
તું સાહિત્યવર્ધકકાર્યાલય ઠે.ભદપાસે અમદાવાદ અને પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ મુંબઈ-૨
એક રૂપિયો
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવંત ૨૦૨૦
2500-3-'64
(૩)
આવૃત્તિ ક
[ સર્વ હક્ક પ્રકાશક સંસ્થાને સ્વાધીન છે. ]
મુદ્રક અને પ્રકાશક : ત્રિભુવનદાસ ૪૦ ઠક્કર, સસ્તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય, રાયખડ :: અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
| સંવત ર૦૧ર આરકની બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ લીસે ખલુસ થતાં તેના સમુદ્રણરૂપે આ નવી આવૃત્તિ
જગતના ઇતિહાસમાં જાનમાલને નાશ કરીને બીજાની સંપત્તિ 'નાર સૈનિકોનાં નામે જળવાયાં છે પણ તેના કરતાં પશુત્વ.. માનવતામાં લઈ જનાર અને માનવતામાંથી મોક્ષમાં
જનાર ધમની ભાવના અનેક વિપરીત સંજોગો વચ્ચે જગાવી પનારનું વીરત્વ અને શૌર્ય એ અત્યંત અદ્દભુત હોય છે. આજે હજાર વર્ષ પછી પણ શ્રીમતુ શંકરાચાર્યે પ્રકટાવેલી જ્ઞાનતિથી અનેક સાધકે મોક્ષના પંથ ઉપર પ્રયાણ કરે છે. વિચારની સીમાની પાર જઈને તેમણે રચેલું ‘વેદાંત” આજે પણ હિંદમાં જ નહિ, પણ સમસ્ત મનુષ્યજાતિમાં પેદા થયેલા ચિંતકોમાં તેમને અપ્રતિમ સ્થાને
પે છે. છેવટના મુમુક્ષુને જોઈતું બ્રહ્મજ્ઞાન તેમણે પૂરું પાડ્યું છે; એટલું જ નહિ, પણ ઘણાં દેવ-દેવીઓનાં સ્તોત્રો તેમણે મધ્યમ હરિનાં અને શરૂઆતના ભક્તોને માટે પણ રચ્યાં છે. અનેક પંથને સમન્વય કરનાર પંચાયતનની ભાવના પણ તેમણે જ ઊભી કરી ૧. ગીતા ઉપરનું મહાન ભાષ્ય લખવા ઉપરાંત આત્મવિદ્યાના પ્રમાણભૂત એવા અનેક ગ્રંથે તેમણે રચ્યા છે. તેમાં એક ગ્રંથ આ છે.
શ્રીમતું શંકરાચાર્ય વિરચિત ઉપદેશસાહસ્રી, શ્રી દક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્ર, મણિરત્નમાળા,મેહમુદ્ગરને બીજે દશરને, આત્મા– અનાત્માવિવેક વગેરે પુસ્તકો એ ઉપરાંત એમણે રચેલા ભાષ્યના સરલા સહિત દશ ઉપનિષદે પણ આ સંસ્થા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયાં છે, તે મુમુક્ષુઓને માટે ઉપયોગી થશે એ નિઃશંક છે. વલ્લભવિદ્યાનગર ] “સસ્તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ વતી તા. ૬-૩-૬૪ [
એચ. એમ. પટેલ (પ્રમુખ)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજ્ઞાનનું મહત્ત્વ આત્મજ્ઞાનના અધિકારી
જાતઅનુભવની જરૂર પ્રશ્નવિચાર
સ્થૂળ શરીરનું વર્ણન વિષયનિ દા
ચાર સાધન
૧૪
ગુરુ તરફથી અભચદાન પેાતે જ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર ૧૭
આત્મજ્ઞાનની મહત્તા
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
અનુક્રમ
‘આવરણુશક્તિ ’ ઇ સંસારસ્વરૂપ
૫
આત્મા અને દેહનું ભેદજ્ઞાન
મુક્ત કોણ?
.
દેહ ઉપર મેાહ ન રાખવે સ્થૂળ શરીરની નિંદા દશ ઇંદ્રિયા–અંતઃકરણના પ્રકાર૨૬
પાંચ માણસૂક્ષ્મ શરીર પ્રાણના ધમ–અહંકાર આત્મા સૌને પ્રિય છે
માયાનું સ્વરૂપ રજોગુણ–તમે ગુણ
સત્ત્વગુણ કારણ–શરીર–જડ તત્ત્વ
આત્માનું સ્વરૂપ સસારમ ધન
૯
૨૪
૨૫
މ
૨૭
૨૯
૩૦
૩૧,૩૨
૩૩
૩૪
૩૫
૩૮
૪૦
..
૪૧
૪૨
૪૩થી
૫૦
અન્નમય, પ્રાણમય, મનેામય અને વિજ્ઞાનમય આત્મા કેાણુ ? મુક્તિ કેવી રીતે પર આત્માના જ્ઞાનથી જ મુક્તિ ૫૩ આનંદમયકાશ અનુભવાય ક્યારે?પ આત્માનાં સ્વરૂપ વિષે શંકા ૫૭ આત્માનું ખરું સ્વરૂપ
૫૮
બ્રહ્મ અને જગતની એકતા
બ્રહ્મનું સ્વરૂપ ‘મહાવાક્ય ’ના વિચાર
બ્રહ્મભાવના
વાસનાના ત્યાગની જરૂર ભ્રમના ત્યાગની જરૂર ‘હું ’શબ્દને
અ
અહંકાર સંસારનું મૂળ છે ક્રિયા, વિષયચિંતન અને વાસનાને ત્યાગ
પ્રારબ્ધ
ભેદને નિષેધ
૬૧
આત્મજ્ઞાનથી શાંતિ
આત્મજ્ઞાનના ઉપદેશ
૪
૬૫
જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ
છેવટના ઉપદેશ
શિષ્યની વિદાય
*
1 » ૐ
૭૫
પ્રમાદના ત્યાગની જરૂર ભેદૃદૃષ્ટિને ત્યાગ
૮૮
૯૧
જીવન્મુક્ત કાણુ ?–આત્મપ્રેમ ૯૦ • અહંકારને! ત્યાગ' વિક્ષેપ ને આવરણુશક્તિનું બળ ૯૨ વિવેક્થી મુક્તિ–સત્ય જ્ઞાન ૯. અજ્ઞાનને નાશ–સમાધિની જરૂર ૯૫ યેાગના પહેલા દરવાજો વૈરાગ્ય-ધ્યાનની રીત
૯૮
८०
૮૩
આત્મદૃષ્ટિ
જગત છે જ નહિ આત્માનું ચિંતન દૃશ્યને ત્યાગ આત્મજ્ઞાનનું ફળ
ધન્ય એ પુરુષને !
૧૧૩
સ્થિતપ્રજ્ઞ ને જીવન્મુક્ત કાણુ ? ૧૧૪
૧૧૮
૯૯,૧૦૧
૧૦૨
૧૦૬
૧૦૯
૧૧૦
૧૧૧
૧૨૩
૧૨૪
..
૧૨૬
૧૩૫
૧૪૮
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद् आद्य शंकराचार्य
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમત શંકરાચાર્ય વિરચિત
વિવેચૂડામણિ
सर्ववेदान्तसिद्धान्तगोचरं तमगोचरम् । गोविन्दं परमानन्दं सद्गुरुं प्रणतोऽस्म्यहम् ॥१॥
જાણવા અશક્ય છતાં સર્વ વેદાંતના સિદ્ધાંતથી જેમને જાણી શકાય છે, એ પરમ આનંદસ્વરૂપ સદ્દગુરુ શ્રી ગોવિંદને હું પ્રણામ કરું છું.
આત્મજ્ઞાનનું મહત્ત્વ जन्तूनां नरजन्म दुर्लभमतः पुंस्त्वं ततो विप्रताः तस्माद्वैदिकधर्ममार्गपरता विद्वत्वमस्मात्परम् । ...
आत्मानात्मविवेचनं स्वनुभवो ब्रह्मात्मना संस्थिति- કુંત્તિની વાત મોટિવુ પુર્ઘઉંના ૪ ૨ . પ્રાણીઓને પહેલાં તે મનુષ્યજન્મ દુર્લભ છે; પછી પુરુષ થવું અને પછી બ્રાહ્મણપણું મેળવવું મુશ્કેલ છે; બ્રાહ્મણ થયા પછી વેદધર્મને અનુસરવું અને પછી વિદ્વાન થવું કઠિન છે; તે પછી પણ આત્મા અને અનાત્માનું પૃથક્કરણ, ખરે અનુભવ, આત્મા પિતે બ્રહ્મરૂપ છે એ સમજ્યા પછીની સ્થિતિ અને મુક્તિ-એ તે કોડે જન્મોનાં પુણ્ય વિના મળતાં નથી.
दुर्लभं त्रयमेवैतद्देवानुग्रहहेतुकम् । मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः ॥ ३ ॥ ૧ ચેતન અને જડનું મેદાન–જેમ કે, જડદેહથી ચેતન આત્મા જુદ છે, એવું જ્ઞાન.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ ભગવાનની કૃપા જ જેમાં કારણ છે, એ મનુષ્યજન્મ, સંસારમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા અને મહાપુરુષોને સમાગમઆ ત્રણ દુર્લભ જ છે.
શ્રદ વાથષ્ઠિાનમ ડુમ तत्रापि पुंस्त्वं श्रुतिपारदर्शनम् । થવામિનુ ર ત મૂવી - स ह्यात्महा स्वं विनिहन्त्यसदग्रहात ॥४॥
દુર્લભ મનુષ્યજન્મ મેળવીને અને તેમાં પણ વેદાંતના સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન થઈ શકે એવું પુરુષત્વ પામીને પણ જે મૂઢ બુદ્ધિવાળે મનુષ્ય આત્માની મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરતું નથી, એ આત્મઘાતક જ છે; અને એ, અસત્-દેહ વગેરે વસ્તુઓ ઉપર આસક્તિ ધરાવવાથી પોતે જ પિતાને હણે છે.
इतः कोऽन्वस्ति मूढात्मा यस्तु स्वार्थे प्रमाधति ।' दुर्लभं मानुषं देहं प्राप्य तत्रापि पौरुषम् ॥५॥
દુર્લભ. મનુષ્યદેહ અને તેમાં પણ પુરુષત્વ પામ્યા છતાં જે માણસ તત્ત્વજ્ઞાનરૂપી સ્વાર્થ સાધવામાં આળસ કરે છે, એનાથી મૂર્ખ બીજે કેણ હેઈ શકે? वदन्तु शास्त्राणि यजन्तु देवान्कुर्वन्तु कर्माणि भजन्तु देवताः। आत्मैक्यबोधेन विनापि मुक्तिन सिध्यति ब्रह्मशतान्तरेऽपि ॥६॥
ભલે કઈ માણસ શાસ્ત્ર સમજે-સમજાવે, દેવની પૂજા કરે, અનેક (શુભ) કર્મ કરે અથવા દેને ભજે, તે પણ “બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે” એવા જ્ઞાન વિના સે બ્રહ્મા થઈ જાય તેટલા કાળે પણ (તેની) મુક્તિ થતી નથી.
अमृतत्वस्य नाशास्ति वित्तेनेत्येव हि श्रुतिः। ब्रवीति कर्मणो मुक्तेरहेतुत्वं स्फुटं यतः ॥७॥ ૧ આપઘાત કરનાર. ૨ મેહ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
"
કારણ કે ધનથી અમર થવાની આશા નથી ’ એમ
કહેનાર વેદ જ ચાખ્ખું કહે છે કે, · કમ મુક્તિનું કારણ નથી.’ જ્ઞાન મેળવવાના ઉપાચ अतो विमुक्त्यै प्रयतेत' विद्वान्संन्यस्तवाह्यार्थसुख स्पृहः सन् । सन्तं महान्तं समुपेत्य देशिकं तेनोपदिष्टार्थसमाहितात्मा ॥ ८ ॥ માટે વિદ્વાન માણસે માહ્ય વિષયાનાં સુખની ઇછાના ત્યાગ કરી, મહાસંત ગુરુદેવને શરણે જઈ, એમના ઉપદેશને ખરાખર સમજીને મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરવા. उद्धरेदात्मनात्मानं मनं संसारवारिधौ । योगारूढत्वमासाद्य सम्यग्दर्शननिष्ठया ॥ ९ ॥
સત્ય આત્મજ્ઞાન પર શ્રદ્ધા રાખી ચાગમાગે જઈ ને, સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબેલા આત્માના પાતે જ ઉદ્ધાર કરવા. संन्यस्य सर्वकर्माणि भवबन्धविमुक्तये ।
यत्यतां पण्डितैर्घोरैरात्माभ्यास उपस्थितैः ॥ १० ॥ આત્મજ્ઞાનના અભ્યાસમાં તત્પર ધીર વિદ્વાને એ બધાં કર્મના ત્યાગ કરી સસારરૂપી અંધનથી છૂટવા માટે પ્રયત્ન કરવા.
चित्तस्य शुद्धये कर्म न तु वस्तूपलब्धये । वस्तुसिद्धिर्विचारेण न किञ्चित्कर्मकोटिभिः ॥ ११ ॥ કર્મો ચિત્તની શુદ્ધિ માટે જ છે, તત્ત્વજ્ઞાન માટે નથી; તત્ત્વજ્ઞાન તે વિચારથી જ થાય છે; કરોડો કમેૌથી કાંઈ થતું નથી.
सम्यग्विचारतः सिद्धा रज्जुतत्त्वावधारणा । भ्रान्तोदितमहासर्पभयदुःखविनाशिनी ॥ १२ ॥
( અંધારામાં પડેલા ) દારડાને જ્યારે ભ્રમથી સપ માનવામાં આવે, ત્યારે તે ભ્રાંતિથી માનેલા સપના ડરથી જે દુઃખ થાય છે, તેને ખરાબર વિચાર કર્યાં પછી આ તે
"
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
વિચૂડામણિ દેરડું જ છે.” અમો નિશ્ચય જ દૂર કરે છે.
अर्थस्य निश्चयो दृष्टो विचारेण हितोक्तितः । न मानेन न दानेन प्राणायामशतेन वा ॥ १३ ॥
(મહાત્માઓનાં) હિતકારક વચને વિચાર કરવાથી જ (આત્મારૂપ) વસ્તુને નિશ્ચય થાય છે; નાન, દાન અથવા સેંકડે પ્રાણાયામથી થતું નથી.
આત્મજ્ઞાનના અધિકારી अधिकारिणमाशास्ते फलसिद्धिर्विशेषतः । उपाया देशकालाचाः सन्त्यस्मिन्सहकारिणः ॥ १४॥
ફળસિદ્ધિ અધિકારીને ખાસ કરી ઉપદેશ દે છે; અને એમાં દેશ, કાલ વગેરે ઉપાયે પણ સહાયક બને જ છે.
अतो विचारः कर्तव्यो जिज्ञासोरात्मवस्तुनः । समासाद्य दयासिन्धुं गुरुं ब्रह्मविदुत्तमम् ॥ १५ ॥
આથી બ્રહ્મજ્ઞાનીઓમાં શ્રેષ્ઠ, દયાસાગર ઉત્તમ ગુરુના શરણે જઈ જિજ્ઞાસુએ આત્મતત્વને વિચાર કરે.
मेधावी पुरुषो विद्वानूहापोहविचक्षणः । अधिकार्यात्मविद्यायामुक्तलक्षणलक्षितः ॥ १६ ॥
બુદ્ધિમાન, વિદ્વાન અને તર્કવિતર્કમાં ચતુર મનુષ્ય આત્મવિદ્યામાં અધિકારી છે.
विवेकिनो विरक्तस्य शमादिगुणशालिनः । मुमुक्षोरेव हि ब्रह्मजिज्ञासायोग्यता मता ॥ १७ ॥
જેને સદ્ અને અસદ્દનું જ્ઞાન હોય, જે વૈરાગ્યવાન, શમ-દમ વગેરે પસંપત્તિવાળે અને જે મુમુક્ષુ હોય, એને જ બ્રહ્મજિજ્ઞાસાની યોગ્યતા માની છે.
૧ આત્મતત્વ. ૨ જડતત્વ. ૩ જે મુક્તિને ઇરછે તે. ૪ બ્રહ્મને જાણવાની ઇચ્છા.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ
ચાર સાધન साधनान्यत्र चत्वारि कथितानि मनीषिभिः। येषु सत्स्वेव सनिष्ठा यदभावे न सिध्यति ॥ १८॥
વિદ્વાનેએ બ્રહ્મજિજ્ઞાસામાં ચાર સાધન કહ્યાં છે. એ (સાધન) હોય, તે જ સત્ય વસ્તુ-આત્મા ઉપર શ્રદ્ધા થાય છે; એ વિના ન થાય.
आदौ नित्यानित्यवस्तुविवेकः परिगण्यते । इहामुत्रफलभोगविरागस्तदनन्तरम् ॥ १९ ॥ शमादिषट्कसंपत्तिर्मुमुक्षुत्वमिति स्फुटम् । પ્રશ્ન રહ્યું નાન્નિત્યં વિનિયઃ ૨૦ सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः समुदाहृतः । પહેલું સાધન – નિત્યાનિત્યવહુવિવેક' કહેવાય છે બીજું સાધન–આ લોકના અને પરલોકના સુખ
' ભેગ પર “વૈરાગ્ય છે, ત્રીજું સાધન-શમ, દમ, ઉપરતિ, તિતિક્ષા, શ્રદ્ધા . અને સમાધાન—આ “ષટ્સપત્તિ છે; અને
ચોથું સાધન–મુમુક્ષુપણું% છે. - બ્રહ્મ સત્ય છે અને જગત મિથ્યાછે” એવો જે નિશ્ચય, એ નિત્યાનિત્યવહુવિવેક” છે.
तद्वैराग्यं जिहासा या दर्शनश्रवणादिभिः॥२१॥
देहादिब्रह्मपर्यन्ते ह्यनित्ये भोगवस्तुनि ।। ૧ કઈ વસ્તુ અવિનાશી છે અને કઈ નાશવંત છે, અને જ્ઞાન. ૨ ચિત્તની શાંતિ. ૩ ઈધિને વશ રાખવી તે. ૪ વૃત્તિઓને વિષયે ઉપર ભટકવા ન દેવી તે. ૫ સહનશીલપણું. ૬ વિશ્વાસ. ૭ બુદ્ધિની સ્થિરતા. ૮ મુક્તિની ઈચ્છા. ૯ બ્રાંતિરૂપ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
વિચૂડામણિ (જગતનું તુચ્છપણું નજરે) જેવાથી અને સાંભળવા વગેરેથી આ દેહથી માંડી બ્રહ્મલેક સુધીના બધા અનિત્ય ભાગ્ય પદાર્થોને તજી દેવાની જે ઈચ્છા, એ જ “વૈરાગ્ય” છે.
विरज्य विषयवातादोषदृष्टया मुहुर्मुहुः ॥ २२ ॥ . स्वलक्ष्ये नियतावस्था मनसः शम उच्यते । विषयेभ्यः परावर्त्य स्थापनं स्वस्वगोलके ॥ २३ ॥ उभयेषामिन्द्रियाणां स दमः परिकीर्तितः। પાણાનાનં વૃત્તવોપતિદત્તમ ર૪ |
વારંવાર દેષદષ્ટિ કરીને, વિષયેના સમૂહથી વૈરાગ્ય પામી, મનની પિતાના લયમાં જ સ્થિર અવસ્થા, એ “રામ” કહેવાય છે. કર્મેન્દ્રિય અને જ્ઞાનેન્દ્રિય બન્નેને તેમના વિષયો તરફથી વાળીને પિતાપિતાના સ્થાનમાં જ સ્થિર કરવી, એ “દમ” કહેવાય છે; અને (ચિત્તની) વૃત્તિ બહાર ના વિષયે ઉપર ન ભટકે, એ જ ઉત્તમ “ઉપરતિ” છે.
सहनं सर्वदुःखानामप्रतीकारपूर्वकम् । चिन्ताविलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते ॥ २५ ॥
ચિંતા અને શોક વિના સર્વ દુઓને ઉપાય કર્યા વગર સહી લેવાં, એ “તિતિક્ષા” કહેવાય છે.
शास्त्रस्य गुरुवाक्यस्य सत्यबुद्धयवधारणम् । ણા થતા થૈયા વસ્તુપ /
શાસ્ત્રનાં અને ગુરુદેવનાં વચનને સત્ય બુદ્ધિથી ગ્રહણ કરવાં, એ “શ્રદ્ધા” કહેવાય છે, જેથી વસ્તુ મેળવી શકાય છે.
૧ વાણું, હાથ, પગ, ગુદા અને ઉપસ્થપાંચ કર્મેન્દ્રિ. ૨ નાક, કાન, આંખ, જીભ અને ચામડી-પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિ. ૩ કર્મેન્દ્રિના વિષય-તે તે હકિનાં કામ; જ્ઞાનેન્દ્રિયોના વિષય-શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ ને ગંધ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ सर्वदा स्थापनं घुद्धः शुद्ध ब्रह्मणि सर्वदा। . तत्समाधानमित्युक्तं न तु चित्तस्य लालनम् ॥२७॥
બુદ્ધિને હમેશાં શુદ્ધ બ્રહ્મમાં જ સ્થિર કરવી, એ “સમાધાન” કહેવાય છે; ચિત્તને સ્વેચ્છાચારી કરવું, એ “સમાધાન” નથી.
અવિરતા ધનશાનેસ્વિતાના
स्वस्वरूपावबोधेन मोक्तुमिच्छा मुमुक्षुता ॥ २८॥
અહંકારથી માંડી દેહ સુધીનાં જેટલાં અજ્ઞાનકલ્પિત બંધને છે, તેમાંથી પોતાના આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાન દ્વારા છૂટવાની ઇરછા એ મુમુક્ષુપણું છે.
મમમપત્તિ વૈરાધે શામવિના ,
प्रसादेन गुरोः सेयं प्रवृद्धा सूयते फलम् ॥ २९॥ | મુમુક્ષુપણું મંદર અથવા મધ્યમ હોય, તે પણ વિરાગ્યથી, “શમ વગેરે ષટ્સપત્તિ”થી અને ગુરુની કૃપાથી વધીને સફળ થાય છે. . वैराग्यं च मुमुक्षुत्वं तीवं यस्य तु विद्यते ।
तस्मिन्नेवार्थवन्तः स्युः फलवन्तः शमादयः ॥३०॥
જેનામાં વૈરાગ્ય અને મુમુક્ષુપણું–બંને તીવ્ર હોય, તેમાં જ “શમ વગેરે ષટ્સપત્તિ” સાર્થક અને સફળ થાય છે.
एतयोर्मन्दता यत्र विरक्तत्वमुमुक्षयोः। मरौ सलिलवत्तत्र शमादेर्भासमात्रता ॥ ३१॥ પણ જેનામાં વૈરાગ્ય અને મુમુક્ષુપણું બને મંદ હોય,
૧ અજ્ઞાનથી માની લીધેલાં; કારણ કે ખરી રીતે દેવ વગેરે સ્વમ જેવાં મિથ્યા છે. ૨ ઓછા પ્રમાણમાં. ૩ બ્રહ્મ-જિજ્ઞાસાનું કારણ બને છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
વિવેકચૂડામણિ
તેમાં રહેલી ‘શમ વગેરે ષટ્સ પત્તિ ’મરુસ્થળના જળની પેઠે માત્ર દેખાવની જ મને છે.
मोक्षकारणसामग्रयां भक्तिरेव गरीयसी । स्वस्वरूपानुसन्धानं भक्तिरित्यभिधीयते ॥ ३२ ॥ स्वात्मतत्त्वानुसन्धानं भक्तिरित्यपरे जगुः । उक्तसाधनसंपन्नस्तत्वजिज्ञासुरात्मनः ॥ ३३ ॥ उपसीदेद्गुरुं प्राशं यस्माद् बन्धविमोक्षणम् । क्षत्रियो ऽवृजिनोऽकामहतो यो ब्रह्मवित्तमः ॥ ३४ ॥ ब्रह्मण्यपुरत शान्तो निरिन्धन इवानलः । अहेतुकदयासिन्धुर्बन्धुरानमतां सताम् ॥ ३५ तमाराध्य गुरुं भच्या प्रहृप्रश्रयसेवनैः । प्रसन्नं तमनुप्राप्य पृच्छेज्ज्ञातव्यमात्मनः ॥ ३६ ॥ મુક્તિનાં કારણેાની સામગ્રીમાં ભક્તિ જ સૌથી શ્રેષ્ઠ ભક્તિ' કહેવાય
એ જ 6
છે. પેાતાના સ્વરૂપનું મનન કરવું, છે. કેટલાક વિદ્વાના કહે છે કે, મનન એ જ ભક્તિ છે.'
પોતાના આત્મતત્ત્વનું
૮
1
ઉપર જણાવેલાં ચાર સાધનવાળા અને આત્મતત્ત્વને જાણવા ઇચ્છતા પુરુષે પ્રાજ્ઞ-સ્થિતપ્રમ ગુરુ પાસે જવું, કે જેથી સંસારરૂપ બંધન છૂટે. જે શ્રોત્રિય' અને પાપરહિત હાય, વિષય-વાસનાને વશ ન હેાય, બ્રહ્મવેત્તાએમાં શ્રેષ્ઠ હાય, બ્રહ્મજ્ઞાનમાં અગ્રેસર હાય, ઇંધણાં વગરના અગ્નિ જેવા શાંત હાય, કારણ વિના યાના સમુદ્ર હેાય અને શરણે આવેલાના ખંધુ હોય, એવા ગુરુને વિનય, નમ્રતા અને
૧ જ્યાં પાણી મળવું દુલ ભ હોય, એવા સ્થાનને ‘મરુસ્થળ ' કહે છે. ર્ માત્ર દેખાય જ-સાચી ન હોય અથવા એનાથી કામ સરે નહિ. ૩ સ્થિર ત્રુદ્ધિવાળા. ૪ વૈદના અર્થ સમજનાર.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૩
સેવાથી ભક્તિપૂર્વક સેવીને તે પ્રસન્ન થાય ત્યારે પાસે જઈ પેાતાને જાણવુ` હોય તે આમ પૂછવું': स्वामिनमस्ते नतलोकबन्धो कारुण्यसिन्धो पतितं भवान्धौ । मामुद्धरात्मीयकटाक्षदृष्ट्या ऋज्य्यातिकारुण्यसुधाभिवृष्टधा ॥ ३७ ॥ ૮ શરણે આવેલા લાકના બંધુ અને દયાના સાગર, હે ગુરુદેવ ! પ્રભુ ! હું આપને નમસ્કાર કરું છું. સંસારરૂપી સમુદ્રમાં પડેલા મારા, અતિ કરુણારૂપી અમૃત વરસતી આપની સરળ કટાક્ષદૃષ્ટિથી આપ ઉદ્ધાર કરા दुर्वारसंसारदवाग्निततं दोधूयमानं दुरदृष्टवातैः । भीतं प्रपन्नं परिपाहि मृत्योः शरण्यमन्यद्यदहं न जाने ॥३८॥ રાકવા મુશ્કેલ એવા સંસારરૂપી દાવાનળથી હું દાઝેલા છુ... અને દુર્ભાગ્યરૂપી આંધીથી અતિશય થરથરું છું અને ઠરું છું; તેથી હું આપને શરણે આવ્યે છું. આપ મૃત્યુથી મને મચાવેા. આપ સિવાય બીજાને શરણ લેવા ચેાગ્ય હું નથી માનતા.
शांतो महांतो निवसंति संतो वसंतवल्लोकहितं चरतः । तीर्णाः स्वयं भीमभवार्णवं जनानहेतुनान्यानपि तारयन्तः ॥ ३९ ॥ આ ભયંકર સ ંસારરૂપી સમુદ્રને પોતાની મેળે જ તરી ગયેલા, બીજાઓને પણ તારનારા અને વસંતઋતુની પેઠે પ્રાણીમાત્રનું હિત કરનારા (આપ જેવા) શાંત સત્પુરુષા (આ દુનિયામાં) વસે છે.
अयं स्वभावः स्वत एव यत्परश्रमापनोदप्रवणं महात्मनाम् । सुधांशुरेष स्वयमर्ककर्कशप्रभाभितप्तामवति क्षितिं किल ॥ ४० ॥ પોતાની મેળે જ બીજાનાં દુઃખા દૂર કરવા તત્પર રહેવું, એ મહાત્માઓના સ્વભાવ જ છે; જેમ સૂર્યના આકરા તાપથી તપેલી પૃથ્વીને આ ચંદ્રદેવ પોતાની મેળેજ શાંત કરે છે,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ, ब्रह्मानन्दरसानुभूतिकलितैः पूतः सुशीतैर्युतै
युष्मद्वाक्कलशोज्झितैः श्रुतिसुखैर्वाक्यामृतैः सेचय । संतप्तं भवतापदावदहनज्वालाभिरेनं प्रभो
धन्यास्ते भवदीक्षणक्षणगतेः पात्रीकृताः स्वीकृताः ॥४१॥
હે પ્રભુ! સંસારરૂપ દાવાનળની ઝાળથી દાઝેલા અને આપને શરણે આવેલા આ–મને, આપ બ્રહ્માનંદના રસાસુભવવાળાં, પવિત્ર, અતિ શીતળતાવાળાં, આપના મુખરૂપી સુવર્ણકળશથી ઝરેલાં અને કાનને સુખ આપનારાં વચનરૂપ અમૃતથી સિંચે. જેઓ એક ક્ષણ પણ આપની (કુપા) દષ્ટિના પાત્ર બન્યા છે અને જેમને આપે પિતાના તરીકે સ્વીકાર્યા છે, તેમને ધન્ય છે. कथं तरेयं भवसिन्धुमेतं का वा गतिम फतमोऽस्त्युपायः। ' जाने न किंचित्कृपयाव मा प्रभो संसारदुःखक्षतिमातनुष्व ॥४२॥
હું આ સંસારરૂપી સમુદ્ર કેવી રીતે તરું? મારી શી ગતિ થશે? કયે ઉપાય છે? એ કાંઈ હું જાણુ નથી. પ્રભુ ! કૃપા કરી મને બચાવે; અને મારા સંસારરૂપી દુઃખને નાશ કરે.”
ગુરુ તરફથી અભયદાન तथा वदन्तं शरणागतं स्वं संसारदावानलतापतप्तम् । निरीक्ष्य कारुण्यरसारष्टया दद्यादभीति सहसा महात्मा ॥४३॥ विद्वान्स तस्मा उपसत्तिमीयुषे मुमुक्षवे साधु यथोक्तकारिणे। प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय तत्वोपदेशं कृपयैव कुर्यात् ॥४४॥
એમ કહેતા, પિતાના શરણે આવેલા અને સંસારરૂપી દાવાનળના તાપથી દાઝેલા એ શિષ્યને જોઈ મહાત્મા ગુરુએ તરત જ પિતાની કરુણારસથી વ્યાપ્ત દષ્ટિથી તેને અભયદાન આપવું.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ શરણે આવેલા, મુમુક્ષુ, આજ્ઞા પ્રમાણે સારી રીતે વતનાર, શાંત ચિત્તવાળા અને સંપત્તિયુક્ત એ શિષ્યને ગુરુએ કૃપાથી (આ પ્રમાણે) તપદેશ કેરેક
શ્રીગુરુવારી मा भैष्ट विद्वंस्तव नास्त्यपायः संसारसिन्धोस्तरणेऽस्त्युपायः । येनेव याता यतयोस्य पारं तमेव मार्ग तव निर्दिशामि ॥४५॥
ગુરુઃ “હે વિદ્વાન ! તું ડર મા. તારે નાશ નહિ થાય. સંસારસાગરને તરવાને ઉપાય છે. જે માગે ભેગીઓ આ સંસારસાગરને પાર પામ્યા છે, એ જ માર્ગ હું તને બતાવું છું.
अस्त्युपायो महान्कधित्संसारभयनाशनः। तेन ती भवाम्भोधि परमानन्दमाप्स्यसि ॥४॥
સંસારના ભયને નાશ કરનાર કેઈમેટે ઉપાય છે એ ઉપાયથી તું સંસારસાગર તરીને પરમાનંદ પામીશ. .. वेदान्तार्थविचारेण जायते शानमुत्तमम् ।
तेनात्यन्तिकसंसारदुःखनाशो भवत्यनु ॥४७॥ 1. વેદાંતના અર્થને વિચાર કરવાથી ઉત્તમ જ્ઞાન થાય છે અને પછી તેનાથી સંસારનાં દુઃખને અત્યંત નાશ થાય છે. श्रद्धाभक्तिध्यानयोगान्मुमुक्षोर्मुक्तेहेंतून्वक्ति साक्षाच्छ्रतेीः । જે વા ક્લેિવેવ તિમુણ મોડવિથરિપતા ધર્ છટા
શ્રદ્ધા, ભક્તિ, ધ્યાન અને ગ–આ ચાર મુમુક્ષુ માણસની મુક્તિના ઉપાય છે, એમ વેદની વાણી કહે છે. જે માણસ આ ઉપાયને વળગી રહે છે, તેને અજ્ઞાનથી ઊપજેલા દેહબંધનથી છુટકારે થાય છે. अज्ञानयोगात्परमात्मनस्तव ह्यनात्मबंधस्तव एव संसृतिः । तयोविवेकोदितबोधवह्निरशानकार्य प्रदहेत्समुलम् ॥१९॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
તું પરમાત્મા છે, છતાં અજ્ઞાનને કારણે જ તારે આ અનાત્મારૂપ દેહના બંધનમાં મંધાવું પડ્યુ છે; અને એથી જ તને સ'સાર વળગ્યા છે. આત્મા અને અનાત્માના વિવે કથીર ઊપજેલા જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ અજ્ઞાનના કાય–સંસારને મૂળમાંથી માળી નાખશે. ’
૧૬
शिष्य उवाच ।
कृपया श्रूयतां स्वामिन् प्रश्नोऽयं क्रियते मया । तदुत्तरमहं श्रुत्वा कृतार्थः स्यां भवन्मुखात् ॥ ५० ॥ શિષ્ય : પ્રભુ ! હૅકૃપા કરી આપ સાંભળે. હું પ્રશ્ન કરું છું. એને જવાબ આપના મુખથી સાંભળીને હું કુંતાથ થઈશ.
को नाम बन्धः कथमेष आगतः कथं प्रतिष्ठास्य कथं विमोक्षः । कोsसावनात्मा परमः स्व आत्मा तयोर्विवेकः कथमेतदुच्यताम् ॥५१॥
અધન કર્યું છે, એ કેમ આવ્યું, એની સ્થિતિ કેવી છે, અને એમાંથી કેવી રીતે છૂટી શકાય ? વળી અનાત્મા એ કાણુ છે, પરમાત્મા કાણુ, પાતાના આત્મા કાણુ, અને એ બન્નેનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય, એ આપ કહે.' श्रीगुरुरुवाच ।
धन्योऽसि कृतकृत्योऽसि पावितं ते कुलं त्वया । यदविद्याबन्धमुक्त्या ब्रह्मीभवितुमिच्छसि ॥ ५२ ॥
ગુરુ: 'તને ધન્ય છે. કરવાનાં બધાં કામ તું કરી ચૂમ્યા છે. તેં તારા કુળને પવિત્ર કર્યું' છે; કારણ કે તું અજ્ઞાનરૂપ બંધનમાંથી છૂટી બ્રહ્મરૂપ થવા ઇચ્છે છે.
૧ જડ તત્ત્વ, ૨ ચેતન અને જડ બન્ને ભિન્ન છે, એવી સમજણુ; અથવા દેહ છે એ આત્મા નથી, એવુ` જ્ઞાન.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
પિતે જ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર ऋणमोचनकर्तारः पितुः सन्ति सुतादयः। बन्धमोचनकर्ता तु स्वस्मादन्यो न कधन ॥५३॥
પુત્રો વગેરે પિતાના ઋણથી (પિતાને) છુટકારો કરનારા થઈ શકે; પણ આ સંસારરૂ૫ બંધનમાંથી પિતાને છેડાવનાર પિતાથી બીજે કઈ નથી.
मस्तकन्यस्तभारादेवुःखमन्यनिवार्यते ।
क्षुधादिकृतदुःखं तु विना स्वेन न केनचित् ॥५४॥ ' જેમ પોતાના માથા ઉપર ઉપાડેલા ભારનું દુઃખ બીજા દૂર કરી શકે છે, પણ ભૂખ વગેરેનું દુઃખ તે પિતાના સિવાય બીજા કેઈથી દૂર કરી શકાતું નથી.
पथ्यमौषधसेवा च क्रियते येन रोगिणा। . आरोग्यसिद्धिदृष्टास्य नान्यानुष्ठितकर्मणा ॥ ५५॥
જે રેગી હોય તે જે પરેજી પાળે અને દવા લે, તે જ તેને આરેગ્ય પ્રાપ્ત થાય; પણ બીજી કઈ ક્રિયાથી તેની આરોગ્યસિદ્ધિ થતી નથી. वस्तुस्वरूपं स्फुटबोधचक्षुषा स्वेनैव वेद्यं न तु पण्डितेन । चन्द्रस्वरूपं निजचक्षुषैव ज्ञातव्यमन्यैरवगम्यते किम् ॥५६॥
(તેમ) વિવેકી પુરુષે વસ્તુનું સ્વરૂપ પિતાની મેળે જ પિતાના જ્ઞાનરૂપી નેત્રથી સમજવું જોઈએ (કેઈ બીજાથી તે ન સમજાય). ચંદ્રનું સ્વરૂપ પોતાની જ આંખથી જાણી શકાય; બીજાએથી શું તે જણાય?
अविद्याकामकर्मादिपाशबन्धं विमोचितुम् । कः शक्नुयाद्विनात्मानं कल्पकोटिशतैरपि ॥ ५७॥ અજ્ઞાન, વિષયની ઈચ્છા અને કર્મ વગેરેના પાશરૂપ ૧ દેવું, કરજ,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વિવેકચૂડામણિ બંધન છેડવાને સે કરોડ કપેલ સુધી પણ પિતાના સિવાય બીજો કેણ સમર્થ થઈ શકે?
આત્મજ્ઞાનની મહત્તા न योगेन न सांख्येन कर्मणा नो न विधया। ब्रह्मात्मैकत्वबोधेन मोक्षः सिध्यति नान्यथा ॥५८॥
ગથી, સાંખ્યથી, કર્મથી કે વિદ્યાથી મેક્ષ થતું નથી; એ તે માત્ર બ્રહ્મ અને આત્માની એકતાના જ્ઞાનથી જ થઈ શકે છે, બીજી કઈ રીતે નહિ.
वीणाया रूपसौन्दर्य तन्त्रीवादनसौष्ठवम्। प्रजारञ्जनमात्रं तन्न साम्राज्याय कल्पते ॥ ५९॥ वाग्वैखरी शब्दझरी शास्त्रध्याख्यानकौशलम्।। वैदुष्यं विदुषां तद्वद् भुक्तये न तु मुक्तये ॥१०॥
જેમ વીણાનું રૂપ, એની સુંદરતા અને એને બજાવવાની મનહર રીત માણસને માત્ર ખુશ કરે છે, પણ એથી કાંઈ સામ્રાજ્ય મળી શકે નહિ; એમ વિદ્વાની ભાષાની ચતુરાઈ, શબ્દની ઝડી, શાસ્ત્રોનાં વ્યાખ્યાનની કુશળતા અને વિદ્વત્તા–એ બધું માત્ર ભાગ માટે છે, મોક્ષ માટે નથી. - अविज्ञाते परे तत्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला।
विशातेऽपि परे तत्त्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला ॥११॥
આત્મતત્વ ન સમજાયું, તે શાસ્ત્રનું ભણતર નિષ્ફળ છે; તેમ જ આત્મતત્તવ સમજાઈ ગયું, તે પણ શાસ્ત્રનું ભણતર નિષ્ફળ છે.
शब्दजालं महारण्यं चित्तभ्रमणकारणम् ।
अतः प्रयत्नाज्ज्ञातव्यं तत्त्वज्ञात्तत्त्वमात्मनः ॥२॥ ૧ બ્રહ્માના આયુષ્ય સુધીનો સમય,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વિવેકચૂડામણિ શદજાળ એ તે ચિત્તને ભટકાવનારું મોટું જંગલ છે; માટે (શબ્દજાળમાં ફસાવાને બદલે કોઈ) તત્ત્વજ્ઞાની પાસેથી પ્રયત્નપૂર્વક આત્માનું તત્ત્વ સમજવું જોઈએ.
मज्ञानसर्पदष्टस्य ब्रह्मशानौषधं विना । किमु वेदेव शास्त्रैश्च किमु मन्त्रैः किमौषधः ॥१३॥
અજ્ઞાનરૂપી સાપ જેને કરડ્યો છે, તેને બ્રહ્મજ્ઞાનરૂપી ઔષધ વિના વેદ, શાસ્ત્રો, મત્રે કે બીજાં ઔષધેથી શું થવાનું છે?
જાતઅનુભવની જરૂર न गच्छति विना पानं व्याधिरौषधशब्दतः । .विनापरोक्षानुभवं ब्रह्मशब्दैन मुच्यते ॥१४॥
જેમ દવા પીધા વિના માત્ર દવાના નામથી જ રોગ જતે નથી, તેમ પિતાના જાતઅનુભવ વિના માત્ર વેદના શબ્દથી મુક્તિ થતી નથી. - भकृत्वा दृश्यविलयमज्ञात्वा तत्त्वमात्मनः ।
પથરાઃ રિતિમાત્રસૃપમ્ | અવ II " “આ દેખાતું જગત છે જ નહિ” એવું સમજ્યા વિના અને આત્મતત્વને જાણ્યા વિના માત્ર બોલવારૂપ ફળવાળા બહારના શબ્દોથી મનુષ્યની મુક્તિ ક્યાંથી થાય?
अकृत्वा शत्रुसंहारमगत्वाखिलभूधियम् । राजाहमिति शब्दान्नो राजा भवितुमर्हति ॥ ६ ॥
શત્રુઓનો નાશ કર્યા વિના અને આખી પૃથ્વીની લક્ષ્મી મેળવ્યા વિના “હું રાજા છું” એમ કહેવાથી કઈ રાજા થવાને ગ્ય થતું નથી.
आप्तोक्ति खननं तथोपरि शिलाद्युत्कर्षणं स्वीकृति निक्षेपः समपेक्षते नहि बहिः शद्वैस्तु निर्गच्छति ।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ तद्वद् ब्रह्मविदोपदेशमननध्यानादिभिर्लभ्यते । . मायाकार्यतिरोहितं स्वममलं तत्त्वं न दुर्युक्तिभिः॥१७॥
જેમ પૃથ્વીમાં દાટેલું ધન મેળવવું હોય, તે પહેલાં કઈ જાણકાર વિશ્વાસુ માણસ તરફથી માહિતી મેળવવી પડે ને પછી જમીન ખેદી, કાંકરા-પથરા ખસેડી ધનને બહાર કાઢવા સુધીની મહેનત કરવી પડે; માત્ર ઉપલક વાતે કરવાથી એ ધન બહાર નીકળતું નથી; એ જ રીતે નિર્મળ આત્મતત્તવ પણ માયાના કાર્યથી ઢંકાયેલું હેઈ બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુના ઉપદેશથી, તેને મનનથી તથા નિદિધ્યાસન વગેરેથી સમજી શકાય છે, દુષ્ટ યુક્તિઓથી નહિ.
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन भवबन्धविमुक्तये । દ્વવ વતથ્થો તેવાવિવ તૈઃ | ૮
માટે રેગની જેમ સંસારબંધનમાંથી છૂટવા સારુ વિદ્વાનોએ પિતાની બધી શક્તિથી જાતે જ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
પ્રશ્નવિચાર यस्त्वयाध कृतः प्रश्नो वरीयान्छास्त्रविन्मतः । સૂત્રઘાણ નિગૂઢા જ્ઞાતિ & મુમુક્ષુમિઃ || ૧૨
આજે તે જે પ્રશ્ન કર્યો છે, એ શાસ્ત્રવેત્તાઓને માન્ય અને બહુ શ્રેષ્ઠ છે. આ પ્રશ્ન સૂત્ર જે મૂકે છે, પણ એમાં ગંભીર અર્થ સમાયેલું છે અને મુમુક્ષુઓને એ સમજવા જે છે.
शृणुष्वावहितो विद्वन्यन्मया समुदीर्यते । तदेतच्छवणात्सत्यं भवबन्धाद्विमोक्ष्यसे ॥७॥ હે વિદ્વાન! હું જે કહું, તે બરાબર ધ્યાન દઈ સાંભળ.
૧ ચિંતન, રટણ. ૨ મનમાં ઉપદેશ સ્થિર કરવા માટે નિરં તને ધ્યાન,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ એ સાંભળવાથી ખરેખર તું સંસારબંધનથી છૂટીશ. मोक्षस्य हेतुः प्रथमो निगद्यते वैराग्यमत्यन्तमनित्यवस्तुषु। ततः शमश्चापिदमस्तितिक्षा न्यासःप्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम् ॥७१ ततः श्रुतिस्तन्मननं सतत्त्वध्यानं चिरं नित्यनिरन्तरं मुनेः । ततोऽविकल्पं परमेत्य विद्वानिहैव निर्वाणसुख समृच्छति ॥ ७२॥ - અનિત્ય વસ્તુઓ ઉપર અત્યંત વૈરાગ્ય , એ મોક્ષનું પ્રથમ કારણ કહેવાય છે. પછી શમ, દમ, તિતિક્ષા અને મોહ-મમતાવાળાં બધાં કામને અત્યંત ત્યાગ થ જોઈએ. તે પછી વેદાંતનું શ્રવણ, તેનું મનન અને લાંબા વખત સુધી હમેશાં નિરંતર આત્મતત્વનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. એથી વિદ્વાન નિર્વિકલ્પ પરમાત્માને પામી મેક્ષનું સુખ મેળવે છે.
यदोध्यं तवेदानीमात्मानात्मविवेचनम् । तदुच्यते मया सम्यक् श्रुत्वात्मन्यवधारय ॥७३॥
હવે આત્મા અને અનાત્માને જાણવા ગ્ય વિવેક તને હું કહું છું; એને બરાબર સાંભળી ચિત્તમાં તું સ્થિર કર.
. स्थूल शरीरनु पनि मजास्थिमेदापलरक्तचर्मत्वगायैर्धातुभिरेभिरन्वितम् । पादोरुवक्षोभुजपृष्ठमस्तकैरङ्गैरुपाङ्गैरुपयुक्तमेतत् ॥ ७४॥ अहंममेति प्रथितं शरीरं मोहास्पदं स्थूलमितीर्यते बुधैः । नभोनभस्वदहनाम्बुभूमयः सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति तानि ॥७५॥ परस्परांशैमिलितानि भूत्वा स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतवः । मात्रास्तदीया विषया भवन्ति शब्दादयः पञ्च सुखाय भोक्तुः ॥७॥ य एषु मुढा विषयेषु बद्धा रागोरुपाशेन सुदुर्दमेन । आयान्ति निर्यान्त्यध ऊर्ध्वमुच्चैः स्वकर्मदूतेन जवेन नीताः ॥ ७७॥
१. वित्तनी शांति. २ धादियाना य. 3 सहनशासप.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
મજ્જા, અસ્થિ, મેદ, માંસ, લેાહી, ચમ અને ત્વચા આ સાત ધાતુએથી આ દેહુ ભરેલા છે; તથા પગ, સાથળે, છાતી, હાથ, પીઠ અને માથુ' વગેરે એનાં અંગેાપાંગ છે. મેહનું સ્થાન અને ‘હું અને મારું' એમ કહેવાતા આ દેહને જ વિદ્વાના ‘સ્થૂળ શરીર’ કહે છે. આકાશ, પવન, તેજ, પાણી અને પૃથ્વી એ (પાંચ) ભૂતા (પ્રથમ) સૂક્ષ્મરૂપે હોય છે; પછી એકબીજાના અંશેથી મળેલાં તે ભૂત સ્થૂળ અની સ્થૂળ શરીરનાં કારણુ અને છે. એ ભૂતાની જ તન્માત્રાએ જીવના વિષયભાગના સુખ માટે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ-એ નામે પાંચ વિષયે બને છે.
પર
જે મૂઢ લેાકેા એ વિષયામાં મેહરૂપી વિશાળ અને મજબૂત આંધનથી બંધાય છે, તેએને એમનાં પેાતાનાં ક્રમેરૂપી તે વેગથી ઘસડી જાય છે; તેથી અનેક ઊંચી-નીચી જાતિમાં (જન્મ લેવા) આવે છે અને પાછા ત્યાંથી નીકળે છે.
વિષયાન દા
शब्दादिभिः पञ्चभिरेव पञ्च पञ्चत्वमापुः स्वगुणेन बद्धाः । कुरङ्गमातङ्गपतङ्गमीनभृङ्गा नरः पञ्चभिरञ्चितः किम् ॥ ७८ ॥
શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ વગેરે પાંચ વિષામાંથી માત્ર એક એક વિષયથી જ પાતપાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે બંધાયેલાં હરણ,૧ હાથી, પતંગિયું, માછલી
ર
3
૧ શિકારીની વાંસળીના શબ્દમાં મેહ પામી હરણું ઊભું રહે છે, તેથી તે હલુાય છે. ૨. શિકારીઓએ ખાડા ઉપર બનાવટી ઊભી કરેલી હાથણીના સ્પમાં મેાહ પામી હાથી ખાડામાં પડે છે. ૩ દીવાનું રૂપ જોઇ ને પતંગિયુ તેમાં પડે છે અને સળગી જાય છે. ૪ મચ્છીમારના કાંટા પર લગાડેલી ખાદ્ય વસ્તુના રસમાં માહ પામી માલી તેને ખાવા જાય છે, ત્યાં કાંટાથી તેનું તાળવું.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ભમરે મરણ પામે છે તે એ પાંચેય વિષયથી બંધાયેલે મનુષ્ય મરે, એમાં શું કહેવું?
दोषेण तीव्रो विषयः कृष्णसर्पविषादपि।। विषं निहन्ति भोक्तारं द्रष्टारं चक्षुषाप्ययम् ॥ ७९ ॥
વિષયે કાળા સાપના ઝેર કરતાં પણ વધારે તીવ્ર છે; કારણ કે ઝેર તે માત્ર ખાનારને જ મારે છે, પણ વિષય તે નજરે જોનારને પણ મારી નાખે છે.
विषयाशामहापाशाद्यो विमुक्तः सुदुस्त्यजात् । स एव कल्पते मुक्त्यै नान्यः षट्शास्त्रवेद्यपि ॥ ८०॥
જે માણસ વિષયેની આશારૂપી અતિ દુત્યજ મહાપાશથી છૂટ્યો હોય, તે જ મેક્ષ મેળવવા સમર્થ થાય છે; બીજે છ દશન(ન્યાય, વિશેષિક, સાંખ્ય, ગ, પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા)ને જાણનારે હોય તે પણ નહિ. आपातवैराग्यवतो मुमुक्षून भवाब्धिपारं प्रतियातुमुद्यतान् । आशाग्रहो मजयतेऽन्तराले निगृह्य कण्ठे विनिवर्त्य वेगात् ॥ ८१ ॥
સંસારરૂપી સાગરને પાર પામવા તૈયાર થયેલા ઉપલક વૈરાગ્યવાળા મુમુક્ષુઓને આશારૂપી ઝૂડ વેગથી પાછો ફરી ગળે પકડીને વચ્ચે જ ડુબાડી દે છે.
विषयाशाग्रहो येन सुविरक्त्यसिना हतः। स गच्छति भवाम्भोधेः पारं प्रत्यूहवर्जितः ॥ ८२॥
જેણે ઉત્તમ વૈરાગ્યરૂપી તલવારથી વિષયની ઈચ્છારૂપી મૃડને મારી નાખ્યું હોય, તે જ માણસ નિર્વિદને સંસારવીંધાઈ જાય છે. ૧ કમળની સુગંધમાં લેભાયેલ ભમરો સાંજે કમળ બિડાય છે, છતાં ઊડત નથી; અને છેવટે અંદર ને અંદર ગૂંગળાઈ મરે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
વિવેકચૂડામણું
સમુદ્રના પાર પામે છે. विषमविषयमार्गच्छतोऽनच्छबुद्धेः
प्रतिपदमभियातो मृत्युरप्येष विद्धि । हितसुजन गुरुक्त्या गच्छतः स्वस्य युक्त्या
प्रभवति फलसिद्धिः सत्यमित्येव विद्धि ॥ ८३ ॥ વિષયરૂપી વિકટ માગે જનાર મલિન બુદ્ધિવાળા માણુસને ડગલે ડગલે મૃત્યુ સામે જ આવતું રહે છે, એમ તારે સમજવું; અને આ પણ સત્ય જ માનજે, કે હિતેચ્છુ, સજ્જન અથવા ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલનાર માણસને પેાતાની ચુક્તિથી મારૂપી ફળની સિદ્ધિ સારી રીતે થાય છે. मोक्षस्य काङ्क्षा यदि वै तवास्ति त्यजातिदूराद्विषयान् विषं यथा । पीयूषवत्तोषदयाक्षमार्जवप्रशान्तिदान्तीर्भज नित्यमादरात् ॥ ८४ ॥
જો તને મેાક્ષની ઇચ્છા છે, તા વિષયને ઝેરની પેઠે અતિ દૂરથી જ છેડી છે; અને સતૈાષ, દયા, ક્ષમા, સરળતા, શમ અને દમનું અમૃતની પેઠે નિત્ય આદરથી સેવન કર. દેહ ઉપર માહ ન રાખવા अनुक्षणं यत्परिहृत्य कृत्यमनाद्यविद्याकृतबन्धमोक्षणम् । देहः परार्थोऽयममुष्य पोषणे यः सज्यते स स्वमनेन हन्ति ॥८५॥ અનાદિથી અજ્ઞાનથી ઊપજેલાં બંધનમાંથી છૂટવાનું કામ પ્રતિક્ષણ કરવાનુ છે, તેને છેડી જે મનુષ્ય કેવળ પરાયા આ દેહનું જ પાષણ કરવામાં લાગ્યા રહે છે, તે એ દેહ વડે પેાતાના જ નાશ કરે છે.
शरीरपोषणार्थी सन् य आत्मानं दिदृक्षति | प्राहं दारुधिया धृत्वा नदीं तर्तु स गच्छति ॥ ८६ ॥ જે માણસ દેહના જ પાષણની ઇચ્છાવાળા હાય, છતાં આત્મતત્ત્વને સમજવા ઇચ્છે, તે નદીમાં રહેલા ઝૂંડને લાકડુ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ સમજીને તેને પકડીને નદી તરવા જાય છે.
मोह एव महामृत्युर्मुमुक्षोर्वपुरादिषु । मोहो विनिजितो येन स मुक्तिपदमर्हति ॥ ८७ ॥
શરીર વગેરે પદાર્થો ઉપર મેહ રાખ, એ મુમુક્ષુનું મેટું મરણ છે, જેણે મોહને જી હેય, તે જ મોક્ષપદને ગ્ય છે. मोहं जहि महामृत्युं देहदारसुतादिषु । यं जित्वा मुनयो यान्ति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ८८॥
દેહ, સ્ત્રી અને પુત્ર વગેરે ઉપરના મેહને તું નાશ કર. એ મેહ જ મહામૃત્યું છે. એને જીતીને મુનિઓ ભાગવાનના પ્રસિદ્ધ પરમ પદને પામે છે.
સ્થૂળ શરીરની નિંદ स्वासरुधिरस्नायुमेदोमजास्थिसंकुलम् । - પૂ મૂત્રપુfrષાગ્ય પૂરું નિમિરે વધુ // ૮૨ /
. ચામડી, માંસ, લેહી, નસે, મેદ, મજજા અને હાડકાંઓથી વ્યાપ્ત તથા મળમૂત્રથી ભરેલો આ સ્થૂળ દેહ નિંદાને જ પાત્ર છે.
पञ्चीकृतेभ्यो भूतेभ्यः स्थूणेभ्यः पूर्वकर्मणा । समुत्पन्नमिदं स्थूलं भोगायतनमात्मनः । अवस्था जागरस्तस्य स्थूलार्थानुभवो यतः ॥ ९०॥
આ સ્થૂળ દેહ, પૂર્વજન્મનાં કર્મથી એકઠાં કરેલાં પાંચ તો (આકાશ, પવન, તેજ, પાણું અને પૃથ્વીમાં)થી ઊપજેલે છે અને એ જ આત્માનું સ્થાન છે. એની અવસ્થા જાગ્રત છે; કારણ કે એથી સ્થળ પદાર્થોને અનુભવ થાય છે. बाह्येन्द्रियैः स्थूलपदार्थसेवां स्रक्चन्दनख्यादिविचित्ररूपाम् । करोति जीवः स्वयमेतदात्मना तस्मात्प्रशस्तिर्वपुषोऽस्य जागरे ॥९१
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
6 આ દેહ છે. એ જ રહું છું' એમ સમજીને જીવ ફૂલાની માળા, ચંદન વગેરે અનેક રૂપાવાળા સ્થૂળ પદાર્થોને બાહ્ય ઇંદ્રિયાથી ભાગવે છે; આથી જાગ્રત અવસ્થામાં આ સ્થૂળ દેહનું મુખ્યપણું છે.
सर्वोऽपि बाह्यसंसारः पुरुषस्य यदाश्रयः । विद्धि देहमिदं स्थूलं गृहवद् गृहमेधिनः ॥ ९२ ॥ જેના આશરા લેવાથી જીવને આખુ` માહ્ય જગત દેખાય છે, એ શરીરને જ ગૃહસ્થના ઘર જેવા સ્થૂલદેહ સમજવા. स्थूलस्य संभवजरामरणानि धर्माः स्थौल्यादयो बहुविधाः शिशुताद्यवस्थाः । वर्णाश्रमादिनियमा बहुधा यमाः स्युः पूजावमानबहुमानमुखा વિશેષઃ ॥ ૨૩ ||
જન્મ, ઘડપણુ, મરણુ, સ્થૂળતા વગેરે સ્થૂળ દેહના અનેક ધર્મા છે; ખાળપણુ વગેરે એની અવસ્થાએ છે; વધુ, આશ્રમ વગેરે અનેક જાતના એના નિયમા છે; તથા માન, અપમાન વગેરે અનેક જાતની એની ખાસિયત છે. દશ ઇંદ્રિયા बुद्धीन्द्रियाणि श्रवणं त्वगक्षि घ्राणं च जिह्ना विषयावबोधनात् । वाक्पाणिपादं गुदमप्युपस्थः कर्मेन्द्रियाणि प्रवणेन कर्मसु ॥९४॥ |
કાન, ત્વચા ( ચામડી), આંખ, નાક, જીભ-આ પાંચ જ્ઞાનક્રિયા છે; કારણ કે એનાથી (શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ એમ અનુક્રમે પાંચ) વિષયનું જ્ઞાન થાય છે; વાણી, પગ, હાથ, ગુદા અને ઉપસ્થ-એ પાંચ કમે દ્રિયા છે; કારણ કે એ ઇંદ્રિયા જુદાં જુદાં કામા તરફ વળે છે.
અંતઃકરણના ચાર પ્રકાર निगद्यते ऽन्तःकरणं मनोधीरहंकृतिश्चित्तमिति स्ववृत्तिभिः । अत्राभिमानादद्दमित्यहं कृतिः स्वार्थानुसंधानगुणेन चित्तम् ॥९५॥
૨૬
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ પિતાની વૃત્તિઓના કારણે અંતઃકરણ મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર–એમ ચાર પ્રકારનું કહેવાય છે. સંક૯૫વિકલ્પ (વિચાર) કરે છે તેથી મન, નિશ્ચય કરે છે તેથી
બુદ્ધિ, “હું” એવું જ્ઞાન થાય છે તેથી અહંકાર અને ઈઝેલી વસ્તુનું ચિંતન કરે છે તેથી ચિત્ત નામે તે છે.
પાંચ પ્રાણ प्राणापानव्यानोदानसमाना भवत्यसौ प्राणः । स्वयमेव वृत्तिमेदाद्विकृतिभेदात्सुवर्णसलिलादिवत् ॥९॥
જેમ સેનાના જુદા જુદા આકાર(નાં ઘરેણાં) બનવાથી તેનાં જુદાં જુદાં નામ પડે છે અને જેમ પાણીની જુદી જુદી અવસ્થામાં તેનાં જુદાં જુદાં નામ પડે છે, તેમ પ્રાણુનાં પણ જુદા જુદા વ્યાપારોના કારણે પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, ઉદાન અને સમાન એવાં નામ છે.
- સૂક્ષમ શરીર पागादिपञ्च श्रवणादिपञ्च प्राणादिपञ्चाभ्रमुखानि पञ्च । मुख्याधविद्यापि च कामकर्मणी पुर्यष्टकं सूक्ष्मशरीरमाहुः ॥९७॥
(૧) વાણી વગેરે પાંચ કમેંદ્રિય, (૨) કાન વગેરે પાંચ જ્ઞાનેંદ્રિય, (૩) પાંચ પ્રાણે, (૪) આકાશ વગેરે પાંચ ભૂત, (૫) બુદ્ધિ વગેરે ચાર અંતઃકરણ, (૬) અજ્ઞાન, (૭) ઈચ્છા અને (૮) કમ–આ આઠના સમૂહને “સૂમ શરીર” કહે છે. इदं शरीरं शृणु सूक्ष्मसंशितं लिङ्गं त्वपश्चीकृतभूतसंभवम् । सवासनं कर्मफलानुभावकं स्वाज्ञानतोऽनादिरुपाधिरात्मनः ॥९८॥
સૂક્ષમ શરીરનું નામ “લિંગ શરીર પણ છે. એ અપંચીકૃત (ભેગાં નહિ થયેલાં–સૂક્ષમ) ભૂત(આકાશ, પવન, તેજ, પાણી અને પૃથ્વી)માંથી ઉપર્યું છે, વાસના
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
વિવેક ચૂડામણિ વાળું છે અને જીવને કર્મનું ફળ ભેગવાવે છે; અને આત્માને પિતાના સ્વરૂપનું જ્ઞાન હોતું નથી, તેથી એ આત્માને અનાદિ કાળની ઉપાધિરૂપ છે. स्वप्नो भवत्यस्य विभक्त्यवस्था स्वमात्रशेषेण विभाति यत्र । स्वप्ने तु धुद्धिः स्वयमेव जाग्रत्कालीननानाविधवासनाभिः॥९९॥ कादिभावं प्रतिपद्य राजते यत्र स्वयं भाति ह्ययं परात्मा । घीमात्रकोपाधिरशेषसाक्षी न लिप्यते तत्कृतकर्मलेशैः। यस्मादसंगस्तत एव कर्मभिर्न लिप्यते किञ्चिदुपाधिना कृतः ॥१०॥
એની જુદી અવસ્થા સ્વમ છે, જેમાં માત્ર પિતે બાકી રહેલ તરીકે ભાસે છે; અને એ વખતે બુદ્ધિ પોતે જ જાગ્રત અવસ્થાની અનેક પ્રકારની વાસનાઓથી કર્તાપણું વગેરે સ્વીકારીને જણાય છે. આત્મા તે સર્વને સાક્ષી છે, બુદ્ધિ જ એને માત્ર ઉપાધિરૂપ છે; આથી બુદ્ધિએ કરેલાં કર્મોથી એ જરા પણ બંધાતું નથી; કારણ તે આત્મા અસંગ છે (એને કેઈન સંગ જ નથી). આથી જ બુદ્ધિએ કરેલાં કર્મોન લેશથી પણ એ લેખાતું નથી. सर्वव्यापृतिकरणं लिङ्गमिदं स्याच्चिदात्मनः पुंसः । वास्यादिकमिव तक्ष्णस्तेनैवात्मा भवत्यसङ्गोऽयम् ॥ १०१॥
એ લિંગ દેહ ચિત રૂપ આત્માને દરેક કામમાં સાધનરૂપ છે-જેમ સુતારનું સાધન વાંસલો વગેરે છે (એટલે કે બધાં કામે લિંગ દેહથી જ થાય છે). અને તેથી આત્મા પિતે અસંગ છે. अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्माः सौगुण्यवैगुण्यवशाद्धि चक्षुषः । बाधिर्यमूकत्वमुखास्तथैव श्रोत्रादिधर्मा न तु वेत्तुरात्मनः ॥१०२॥
માણસ દેખતે કે આંધળે, બહેરે કે મંગ, મૂખ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૨૯
કે વિદ્વાન વગેરે ધમવાળા કહેવાય છે, તે તેની આંખ, કાન વગેરે ઇંદ્રિયાને કારણે જ કહેવાય છે. એ બધા ધમ સ સાક્ષી આત્માના નથી, ઇંદ્રિયાના છે.
પ્રાણના ધર્મ
उच्छ्वासनिःश्वासविजृम्भणक्षुत्प्रस्यन्दनाद्युत्क्रमणादिकाः क्रियाः । प्राणादिकर्माणि वदन्ति तज्ज्ञाः प्राणस्य धर्मावशनापिपासे ॥१०३॥
શ્વાસ, ઉચ્છ્વાસ, બગાસુ, છીંક, મળમૂત્રને બહાર કાઢવાં, . એક શરીરમાંથી લિંગ દેહને મૃત્યુ વખતે ખીજા શરીરમાં લઈ જવા વગેરે ક્રિયાએ પણ પ્રાણની જ છે; એમ તત્ત્વને જાણનારાઓ કહે છે; તેમ જ ભૂખ અને તરસ પણ પ્રાણના જ ધમ છે. (આત્માના નહિ).
અહંકાર
अन्तःकरणमेतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि ।
अहमित्यभिमानेन तिष्ठत्याभासतेजसा ॥ १०४ ॥
શરીરમાં જે આંખ વગેરે ઇક્રિયા છે, તેમાં અંતઃકરણ ચિટ્ઠાત્માના તેજ સાથે ‘હું છું' એવા અભિમાનથી રહે છે. अहङ्कारः स विज्ञेयः कर्ता भोक्ताभिमान्ययम् । सत्वादिगुणयोगेन चावस्थात्रयमश्नुते ॥ १०५ ॥
એને જ અહંકાર જાણવા. એ જ કરનાર, ભાગવનાર અને અભિમાન કરનાર છે; અને એ જ સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્ એ ત્રણ ગુણ્ણાના સંબંધથી જુદી જુદી ત્રણ અવસ્થા(જાગ્રત, સ્વસ અને સુષુપ્તિ)ને પામે છે.
विषयाणामानुकूल्ये सुखी दुःखी विपर्यये ।
सुखं दुःखं च तद्धर्मः सदानन्दस्य नात्मनः ॥ १०६ ॥ વિષયેાની અનુકૂળતા હોય, તે તે અહંકાર પેાતાને સુખી માને છે; અને વિષયેાની અનુકૂળતા ન હોય તે દુઃખી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
વિવેકચૂડામણિ થાય છે. આ રીતે સુખ અને દુઃખ અહંકારના જ ધર્મો છે, નિત્ય આનંદરૂ૫ આત્માના નહિ.
આત્મા સૌને પ્રિય છે. आत्मार्थत्वेन हि प्रेयान्विषयो न स्वतः प्रियः। स्वत एव हि सर्वेषामात्मा प्रियतमो यतः॥ १०७॥
વિષયે પિતાની મેળે કોઈને ગમતા નથી, પણ આત્માને માટે જ ગમે છે; કારણ કે સૌને પિતાની મેળે જ અતિશય પ્રિય માત્ર આત્મા જ છે.
तत आत्मा सदानन्दो नास्य दुःखं कदाचन। .. यत्सुषुप्तौ निविषय आत्मानन्दोऽनुभूयते । શ્રુતિ પ્રત્યક્ષમૈતિામનુમાનં ર કાતિ ૨૦૮
આથી જ આત્મા સદા આનંદરૂપ છે. એને ક્યારેય દુખ નથી; કારણ કે સુષુપ્તિ અવસ્થામાં વિષયે હેતા નથી, છતાં આત્માનો આનંદ અનુભવાય છે. આ બાબતમાં વેદ, પ્રત્યક્ષ, ઈતિહાસ અને અનુમાન પ્રમાણ છે.
* માયાનું સ્વરૂપ भव्यक्तनानी परमेशशकिरनाद्यविद्या त्रिगुणात्मिका परा। कार्यानुमेया सुधियैव माया यया जगत्सर्वमिदं प्रसूयते ॥ १०९॥
જેનું નામ “અવ્યક્ત” છે, (સત્વ, રજસ અને તમસ) ત્રણ જેના ગુણે છે અને જે પરમાત્માની શક્તિ છે, એ જ
અનાદિ અવિદ્યા” અથવા “માયા” કહેવાય છે. એનાથી જ આ આખું જગત ઉત્પન્ન થાય છે. (એ દેખાતી નથી, પણ) બુદ્ધિમાન માણસ એના કામ ઉપરથી એનું અનુમાન કરે છે. खन्नाप्यसनाप्युभयास्मिका नो भिन्नाप्यभिन्नाप्युभयात्मिका नो। । साङ्गाप्यनङ्गाप्युभयात्मिका नो महाभुताऽनिर्वचनीयरूपा ॥११०॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૩૧
એ માયા સત્ કે અસત્ નથી; તેમ જ (સદૃસત્) એય પ્રકારની પણ નથી. વળી જીદ્દી, લેગી કે (ભિન્નાભિન્ન) ખૈય પ્રકારની પણ નથી. વળી અંગવાળી કે 'ગ વગરની નથી; તેમ જ (સાંગ–અનંગ) ધ્યેય પ્રકારની પણ નથી; છતાં અત્યંત ચકિત કરે એવી અને (અનિવચનીય ) વન કરવાને અશક્ય સ્વરૂપવાળી છે. शुद्धाद्वयब्रह्मविबोधनाश्या सर्पभ्रमो रज्जुविवेकतो यथा । रजस्तमः सत्वमिति प्रसिद्धा गुणास्तदीयाः प्रथितैः स्वकार्यैः ॥ १११ ॥ જેમ ઢારડાને જાણવાથી સાપના ભ્રમ ભાંગી જાય છે, તેમ શુદ્ધ અદ્વૈત બ્રહ્મનું જ્ઞાન થવાથી એ માયાને નાશ કરી શકાય છે, પાત પેાતાનાં પ્રસિદ્ધ કામા ઉપરથી જ જણાતાં સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ-આ તે માયાના ગુણેા છે.
રજોગુણ
विक्षेपशक्ती रजसः क्रियात्मिका यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी । रागादयोऽस्याः प्रभवन्ति नित्यं दुःखादयो ये मन खो विकाराः ॥ ११२ ॥
રજોગુણની ‘વિક્ષેપ’ નામની શક્તિ ક્રિયારૂપ છે. એને લીધે જ જૂના કાળની પ્રવૃત્તિ પ્રસરી છે. વળી એથી જ સૌને મનના વિકારરૂપ રાગાદિ તથા દુઃખ વગેરે નિત્ય થાય છે. कामः क्रोधो लोभदम्भाद्यसूयाहङ्कारेर्ष्यामत्सराचास्तु घोराः । धर्मा एते राजसाः पुम्प्रवृत्तिर्यस्मादेषा तद्वजो बन्धहेतुः ॥११३॥ કામ, ક્રોધ, ઢાલ, દંભ વગેરે; અસૂયા (બીજાના ગુણુામાં દોષના આરોપ), અભિમાન, ઇર્ષ્યા અને મત્સર (દ્વેષ) વગેરે આ ભયંકર ધર્મો રજોગુણુના છે; જેથી જીવની આ પ્રવૃત્તિ થાય છે; માટે આ રજોગુણ આત્માને અંધનનુ ફાર છે.
B
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ
- તમોગુણ एषा वृत्तिर्नाम तमोगुणस्य शक्तिर्ययावस्त्ववभासतेऽन्यथा । सैषा निदानं पुरुषस्य संसृतेर्विक्षेपशक्तेः प्रणवस्य हेतुः ॥११४॥
જે ચીજ જેવી હોય તેના કરતાં બીજે જ રૂપે દેખાય, એ તમે ગુણની “આવરણ” નામની શક્તિ છે. જીવના સંસારનું પહેલું કારણ આ જ છે અને રજોગુણની “વિક્ષેપ”શક્તિના ફેલાવાનું કારણ પણ આ જ છે.
प्रशावानपि पण्डितोऽपि चतुरोऽप्यत्यन्तसूक्ष्मात्मग् ध्यालीढस्तमसा न वेत्ति बहुधा संबोधितोऽपि स्फुटम् । भ्रान्त्यारोपितमेव साधु कलयत्यालम्बते तद्गुणान् । हन्तासौ प्रबला दुरन्ततमसः शक्तिर्महत्यावृतिः ॥ ११५ ॥
માણસ બુદ્ધિમાન, વિદ્વાન, ચતુર અને અત્યંત સૂક્ષમ આત્મદષ્ટિવાળે હેય, તેપણું તે તમે ગુણથી વ્યાપ્ત થયે હેય ત્યારે અનેક રીતે ખરી વાત સમજાવ્યા છતાં સમજ નથી; અને ભ્રમને કારણે જૂઠા પદાર્થોને પણ સાચા માને છે અને તેના ગુણે ગ્રહણ કરે છે. અહે! જેનું પરિણામ ખરાબ છે એવા તમે ગુણની એ આવરણશક્તિ મહા પ્રબળ છે. अभावना वा विपरीतभावना संभावना विप्रतिपत्तिरस्याः। संसर्गयुक्तं न विमुश्चति ध्रुवं विक्षेपशक्तिः क्षपयत्यजनम् ॥११॥
એ શક્તિના સંબંધમાં આવેલાને (ઈશ્વર કે બ્રા છે જ નહીં; આવી) અભાવના, (શરીર જ આત્મા છે, એવી) વિપરીત ભાવના, (મોક્ષ વગેરે કાંઈ સંભવતું નથી, આવી) સંભાવના તથા (શાસ્ત્રમાં કહેલી વાત સાચી હશે કે કેમ? આવી) વિપ્રતિપત્તિ ખરેખર છેડતી નથી તેમ જ વિક્ષેપશક્તિ તેને નિરંતર નાશ કરે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ महानमालस्यजडत्वनिद्राप्रमादमूढत्वमुखास्तमोगुणाः ।। एतैः प्रयुक्तो नहि वेत्ति किञ्चिनिद्रालुवत्स्तम्भवदेव तिष्ठति ॥११७॥
અજ્ઞાન, આળસ, જડપણું, નિદ્રા, પ્રમાદ, મૂર્ખતા વગેરે દુર્ગણે તમે ગુણના છે. આથી ઘેરાયેલો માણસ કાંઈ સમજી શકતા નથી. એ તે ઊંઘણશી અને થાંભલા જે જ (જડ) રહે છે.
સત્ત્વગુણ सत्वं विशुद्धं जलवत्तथापि ताभ्यां मिलित्वा शरणाय कल्पते । यत्रात्मविम्बः प्रतिबिम्बितः सन्प्रकाशयत्यर्क इवाखिलं जडम् ॥११८॥
સત્ત્વગુણ પાણીના જે ઘણે પવિત્ર છે; તે પણ એ રજોગુણ અને તમગુણ સાથે ભળી જઈને માણસને સંસારનું કારણ જ બને છે. એ સવગુણમાં પ્રતિબિંબ (એાછા) પડેલું આત્માનું બિંબ (સ્વરૂપ) સૂર્યની જેમ સર્વ પદાર્થોને બતાવે છે. मिश्रस्य सत्त्वस्य भवन्ति धर्मास्त्वमानिताचा नियमा यमाद्याः। भद्धा च भक्तिच मुमुक्षुता च दैवी च सम्पत्तिरसनिवृत्तिः ॥११९
નિરહંકારપણું, યમ, નિયમ, શ્રદ્ધા, ભક્તિ, મોક્ષની ઈચ્છા, દેવી સંપત્તિ, અને જૂઠા પદાર્થોને ત્યાગ-આ મિશ્ર (રજોગુણથી અને તમે ગુણથી દબાયેલા) સત્ત્વગુણના ધર્મ છે.
૧ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય (ચોરી ન કરવી તે), બહાચર્ય અને અપરિગ્રહ (સંગ્રહ ન કરવો તે), એ પાંચ “યમ” છે.
૨ અંતરની અને બહારની પવિત્રતા, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય (દરરોજ શાસ્ત્રોનું વાચન) અને ઈશ્વરનું નિરંતર ધ્યાન, એ પાંચ * નિયમ છે.
૩ ગીતાના ૧૬ મા અધ્યાયના પહેલા ત્રણ લોકમાં કહેલા અભય-નીડરતા” વગેરે ગુણો “દૈવી સંપત્તિ છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
વિવેકચૂડામણિ विशुद्धसत्वस्य गुणाः प्रसादः स्वात्मानुभूतिः परमा प्रशान्तिः । तृप्तिः प्रहर्षः परमात्मनिष्ठा यया सदानन्दरसं समृच्छति ॥१२०॥
અંત:કરણની પ્રસન્નતા, પિતાના આત્માને અનુભવ (વિષયસુખ વિના) પરમ શાંતિ, તૃપ્તિ (સંતેષ), અતિશય આનંદ અને પરમાત્મા ઉપર શ્રદ્ધા-એ શુદ્ધ, સત્ત્વગુણના ધર્મ છે. આનાથી મુમુક્ષુ સદા આનંદરસ પામે છે.
કારણ–શરીર अध्यक्तमेतत्रिगुणैनियुक्तं तत्कारणं नाम शरीरमात्मनः । सुषुप्तिरेतस्य विभक्त्यवस्था प्रलीनसपेन्द्रियबुद्धिवृत्तिः ॥ १२१॥
આ ત્રણે ગુણેથી જોડાયેલી માયા એ જ આ જીવનું “કારણ” નામે શરીર છે. એની સુષુપ્તિ (ગાઢ નિદ્રા) નામની જુદી અવસ્થા છે, જેમાં સર્વ ઇદ્રિ અને બુદ્ધિની વૃત્તિઓ અત્યંત લય પામેલી હોય છે. सर्वप्रकारप्रमितिप्रशान्तिीजात्मनावस्थितिरेव बुद्धः। सुषुप्तिरेतस्य किल प्रतीतिः किश्चिन्न वेद्मीति जगत्प्रसिद्धः ॥१२२॥
જ્યાં બધી જાતનું જ્ઞાન શમી જાય છે અને બુદ્ધિ માત્ર બીજરૂપે રહે છે એ સુષુપ્તિ અવસ્થા છે. માણસ સુષુપ્તિ અવસ્થામાંથી જાગીને કહે છે, કે “મને કાંઈ ખબર નહતી” આ જ આ (અવસ્થામાં કેવળ એક જ વસ્તુરૂપે રહેલા આત્માની) ખાતરી છે.
જડ તત્ત્વ देहेन्द्रियप्राणमनोऽहमादयः सर्वे विकारा विषयाः सुखादयः । ध्योमादिभूतान्यखिलं च विश्वमव्यक्तपर्यन्तमिदं हनात्मा ॥१२३॥
દેહ, ઈદ્રિય, પ્રાણ, મન અને અહંકાર વગેરે બધા વિકાર; સુખ-દુખ વગેરે વિષય; આકાશ વગેરે પાંચભૂત અને માયા સુધીનું આખું જગત-આ બધું આત્મા નથી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકસૂડામણિ જડ” છે. माया मायाकार्य सर्व महदादि देहपर्यतम् । मसदिदमनात्मकं त्वं विद्धि मरुमरीचिकाकल्पम् ॥ १२४॥
માયા અને મહત્તત્વથી માંડી દેહ સુધીનાં બધાં માયાના કાર્યને તું ઝાંઝવાનાં પાણું જેવાં અસત્ (મિથ્યા) અને જડ જાણે.
આત્માનું સ્વરૂપ मथ ते संप्रवक्ष्यामि स्वरूपं परमात्मनः। દિશા નો થાણુ વૈવામશ્નરે . રર . .
હવે હું તને પરમાત્માનું સ્વરૂપ કહું છું, જેને જાણ માણસ બંધનમાંથી છૂટી મેક્ષ પામે છે. अस्ति कधित्स्वयं नित्यमहंप्रत्ययलंबनः । भवस्थात्रयसाक्षी स पञ्चकोशविलक्षणः ॥ १२६ ॥
હું છું” એવું જે જ્ઞાન થાય છે, એ જ્ઞાનને નિત્ય આધાર પતે જરૂર કેઈ છે અને એ જ “આત્મા” છે. એ ત્રણેય અવસ્થા(જાગ્રત, સ્વમ અને સુષુપ્તિ)ને સાક્ષી છે અને પંચકેશથી (અન્નમય, પ્રાણમય, મમય, વિજ્ઞાનમય અને આનંદમય એ પાંચ કેશ છે. એ માટે જુઓ લૅક ૧૫થી આગળ) જુદે છે.
यो विजानाति सकलं जायत्स्वप्नसुषुप्तिषु । पुद्धितवृत्तिसद्भावमभावमहमित्ययम् ॥ १२७ ॥
જાગ્રત, સ્વમ અને સુષુપ્તિ-એ ત્રણેય અવસ્થામાં આત્મા બુદ્ધિને, એની વૃત્તિઓને તથા વૃત્તિઓના અભાવને “આ હું” એમ જાણે છે.
यः पश्यति स्वयं सर्व यं न पश्यति कश्चन । यमेतयति धुब्यादि न तु यं चेतयत्ययम् ॥ १२८ ॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ આત્મા પિતે બધાને જુએ છે, પણ એને કેઈ જેતું નથી; એ પોતે બુદ્ધિ વગેરેને સતેજ કરે છે, પણ બુદ્ધિ વગેરે એને સતેજ કરી શકતાં નથી.
येन विश्वमिदं व्याप्तं यन्न ध्याप्नोति किञ्चन । भाभारूपमिदं सर्व यं भान्तमनुभात्ययम् ॥ १२९ ॥
એનાથી આખું જગત વ્યાપ્ત છે, પણ એને કેાઈ વ્યાપી શકતું નથી. એ પ્રકાશે છે, તેથી તેની પાછળ આભાસ(છાયા)રૂપે આ બધું પ્રકાશે છે.
यस्य सनिधिमात्रेण देहेन्द्रियमनोधियः। विषयेषु स्वकीयेषु वर्तन्ते प्रेरिता इव ॥ १३०॥
એના માત્ર સામીપ્યથી દેહ, ઈદ્રિય, મન અને બુદ્ધિ પિતાપિતાના વિષયમાં જાણે પ્રેરણા પામ્યાં હોય તેમ વતે છે.
अहङ्कारादिदेहान्ता विषयाश्च सुखादयः। घेद्यन्ते घटवद्येन नित्यबोधस्वरूपिणा ॥ १३१॥
નિત્ય જ્ઞાનસ્વરૂપ એ આત્માના હોવાથી જ અહંકારથી માંડી દેહ સુધીના પદાર્થો, શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ વગેરે વિષયે અને સુખ વગેરે અનુભવાય છે; જેમ પ્રકાશમાં ઘડે અનુભવાય છે તેમ. एषोऽन्तरात्मा पुरुषः पुराणो निरन्तराखण्डसुखानुभूतिः। सदैकरूपः प्रतिबोधमानो येनेषिता वागसवधरन्ति ॥ १३२ ॥
આ અંતરાત્મા નિરંતર અખંડ સુખના અનુભવરૂપ અને પુરાણ (અનાદિ) પુરુષ છે; જે હમેશાં એકરૂપ અને માત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. એની જ પ્રેરણા પામેલી ઇદ્રિ અને પ્રાણ ચાલે છે. भत्रैव सत्त्वात्मनि घीगुहायामध्याकृताकाश उरुप्रकाशः। माकाश उच्च रविवत्प्रकाशते स्वतेजसा विश्वमिदं प्रकाशयन् ॥१३३॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૩૭ સવગુણુવાળા અંતસ્કરણની અંદર “કારણ શરીર’માં સ્વયંપ્રકાશરૂપ ચેતન આકાશ છે, એ જ આત્મા છે. એ ઊંચે આકાશમાં રહેલા સૂર્યની જેમ પિતાના તેજથી આખા જગતને અજવાળતે પ્રકાશે છે. ज्ञाता मनोऽहंकृतिविक्रियाणां देहेन्द्रियप्राणकृतक्रियाणाम् । मयोऽमिवत्ताननुवर्तमानो न चेष्टते नो विकरोति किश्चन ॥१३४॥
એ આત્મા મન અને અહંકારરૂપ વિકારને તથા દેહ, ઈદ્રિય અને પ્રાણની ક્રિયાઓને જાણે છે. તપાવેલા લેઢાના ગળામાં રહેલા અગ્નિ જેમ કાંઈ પણ ક્રિયા કરતું નથી, તેમ આત્મા પણ એ બધામાં રહ્યો હોવા છતાં પોતે કાંઈ કરતું નથી તેમ વિકાર પણ પામતે નથી. . न जायते नो म्रियते न वर्धते नक्षीयते नो विकरोति नित्यः । विलीयमानेऽपि वपुष्यमुष्मिन्न लीयते कुम्भ इवाम्बरं स्वयम् ॥ १३५ ॥
આત્મા જન્મતે નથી કે મરતે પણ નથી, વધતા નથી કે ઘટતે નથી; એ નિત્ય છે, તેથી વિકાર પામતે નથી. આ દેહ નાશ પામે છે ત્યારે પણ, ઘડે ફૂટતાં એની અંદર રહેલા આકાશની પેઠે આત્મા નાશ પામતે નથી. प्रकृतिविकृतिभिन्नः शुद्धबोधस्वभावः
सदसदिदमशेषं भासयनिर्विशेषः । विलसति परमात्मा जाग्रदादिष्ववस्था
स्वहमहमिति साक्षात्साक्षिरूपेण बुद्धः ॥ १३६ ॥ પ્રકૃતિ–માયા અને એના વિકારથી જુદે, શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ તથા રૂપ અને (આકાર વગેરે) વિશેષથી રહિત, એ પર માત્મા, સત્ અને અસત્ આ સર્વને પ્રકાશિત કરે છે અને જાગ્રત વગેરે ત્રણેય અવસ્થામાં બુદ્ધિના સાક્ષીરૂપે રહીને “હું” રૂપે સાક્ષાત્ પ્રકાશે છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ नियमितमनसामुं त्वं स्वमात्मानमात्म
___ न्ययमहमिति साक्षाद्विद्धि धुद्धिप्रसादात् । जनिमरणतरङ्गापारसंसारसिन्धु
प्रतर भव कृतार्थो ब्रह्मरूपेण संस्थः ॥ १३७ ॥ ચિત્ત ઠેકાણે રાખીને, બુદ્ધિ નિર્મળ બનાવીને, “હું” એમ કહેનાર, પિતાના અંતઃકરણમાં રહેલ એ આત્માને તું સાક્ષાત્ જાણી લે; પછી જન્મ-મરણરૂપ તરંગવાળા આ અપાર સંસારસાગરને તરી જા અને બ્રહ્મસ્વરૂપ બની કૃતાર્થ થા.
સંસારબંધન अत्रानात्मन्यहमिति मतिबन्ध एषोऽस्य पुंसः
प्राप्तोऽज्ञानाजननमरणक्लेशसंपातहेतुः। येनैवायं पपुरिदमसत्सत्यमित्यात्मबुद्धया ।
पुष्यत्युक्षत्यवति विषयैस्तंतुभिः कोशकवत् ॥ १३८ ॥ માણસને દેહ વગેરે જડ વસ્તુઓમાં “આ હું છું” એવી બુદ્ધિ થાય છે, એ જ જન્મ-મરણરૂપ દુઃખ આવવાનું કારણ અને અજ્ઞાનથી ઊપજેલું બંધન છે; એના કારણે જ આ જીવ, આ અસત્ શરીરને સત્ય માનીને એને જ આત્મા માને છે અને તેથી જેમ રેશમને કીડે કેશેટાને તારથી વધારતે જાય છે, તેમ વિષયેથી દેહને પોષે છે, સીંચે છે અને રક્ષે છે.
अतस्मिंस्ताधिः प्रभवति विमूढस्य तमसा विवेकाभावाद्वै स्फुरति भुजगे रज्जुधिषणा। ततोऽनर्थवातो निपतति समादातुरधिकस्ततो योऽसद्माहः स हि भवति बन्धः शृणु सखे ॥१३९॥
અજ્ઞાનને કારણે જ મૂઢ માણસને અવસ્તુમાં વસ્તુબુદ્ધિ થાય છે. જેમ અજ્ઞાનને કારણે જ દેરડામાં સાપની બુદ્ધિ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૩૯
થાય છે; એવી ( ભ્રમિત બુદ્ધિથી ) વસ્તુ ગ્રહણ કરનારને તેજ કારણે અનેક અનર્થી પ્રાપ્ત થાય છે; માટે હું મિત્ર! સાંભળ; તેવી બુદ્ધિથી અસત્યને સત્ય માની લેવું એ જ ધન છે.
अखण्डानित्याद्वयबोधशक्त्या स्फुरन्तमात्मानमनन्तवैभवम् । समावृणोत्यावृतिशक्तिरेषा तमोमयी राहुरिवार्कबिम्बम् ॥१४०॥ જેમ સૂર્યના Éિમને રાહુ ઢાંકી દે છે, તેમ અખંડ, નિત્ય અને એક જ જ્ઞાનશક્તિથી પ્રકાશતા અનંત વૈભવવાળા આત્મતત્ત્વને આ તમેગુણની આવરણુશક્તિ' ઢાંકી દે છે. तिरोभूते स्वात्मन्यमलतरतेजोवति पुमा
ननात्मानं मोहादहमिति शरीरं कलयति । ततः कामक्रोधप्रभृतिभिरमुं बंधनगुणैः
પરં વિક્ષેપથ્યા નલ ઉત્તરાધિયતિ ॥ ૪૨ ॥ અતિ નિર્મળ તેજવાળુ આત્મતત્ત્વ ઢંકાઈ જાય છે, ત્યારે માહને કારણે જીવ, જડ દેહને જ આ હું છું એમ માને છે, અને તેથી રજોગુણની ‘ વિક્ષેપ' નામની મહાન શક્તિ, કામ-ક્રોધ વગેરે પોતાના બંધનકારક ગુણાથી એને હેરાન કરે છે.
'
महामोह ग्राहप्रसनगलितात्मावगमनो । धियो नानावस्थां स्वयमभिनयंस्तद्गुणतया || अपारे संसारे विषयविषपूरे जलनिधौ । નિમન્થોમન્યાય શ્રમતિ મતિ: ક્રુત્સિતતિઃ ॥ ૪૨ II
પછી હલકી ગતિવાળા થયેલા કુબુદ્ધિ આ જીવ, વિષયરૂપી ઝેરથી ભરેલા અપાર સંસારસમુદ્રમાં ગળકાં ખાઈ ને મહામેહરૂપી ઝૂડે ગળવાથી આત્મજ્ઞાનથી ભ્રષ્ટ થાય છે; અને બુદ્ધિન અનેક અવસ્થાઓને તેના ગુણ્ણા તરીકે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
વિવેકચૂડામણિ પિતે જ દેખાવ કરતે ભમ્યા કરે છે.' भानुप्रभासंजनिताभ्रपङ्क्तिर्भानु तिरोधाय विजृम्भते यथा । आत्मोदिताहस्कृतिरात्मतत्त्वं तथा तिरोधाय विजृम्भते स्वयम् ॥१४३
જેમ સૂર્યના તેજથી ઊપજેલાં વાદળાં સૂર્યને જ ઢાંકીને પિતે વિશેષ જણાય છે, તેમ આત્માથી ઊપજેલે અહંકાર આત્માને જ ઢાંકીને પોતે વિશેષ જણાય છે.
“આવરણ-શક્તિ” અને “વિક્ષેપ-શક્તિ कवलितदिननाथे दुर्दिने सान्द्रमेधै___ यथयति हिममझञ्झावायुरुपो यथैतान् । भविरततमसात्मन्यावृते मूढघुद्धिं
क्षपयति बहुदुःखैस्तीवविक्षेपशक्तिः ॥ १४४॥ જેમ ચોમાસામાં ઘાટાં વાદળાંઓથી સૂર્ય ઢંકાઈ જાય છે, ત્યારે ઉગ્ર ઠંડે વંટોળિયે આ લોકોને હેરાન કરે છે, તેમ ગાઢ તમે ગુણથી (એટલે તેની આવરણશક્તિથી) આત્મા ઢંકાઈ જાય છે, ત્યારે મૂઢબુદ્ધિ માણસને (રજોગુણની) તીવ્ર “વિક્ષેપ શક્તિ અનેક દુખેથી હેરાન કરે છે.
પતામ્યમેવ ક્રિષ્ણ વધ: ઉત્તર રમાતઃ याभ्यां विमोहितो देहं मत्वात्मानं भ्रमत्ययम् ॥ १४५॥
આ બંને શક્તિથી જ જીવને બંધન આવ્યું છે અને એ બેથી જ મોહિત થઈ દેહને આત્મા માની સંસારચકમાં તે ભમ્યા કરે છે.
સંસાર-સ્વરૂપ बीजं संसृतिभूमिजस्य तु तमो देहात्मधीरकुरो
रागः पल्लवमम्धु कर्म तु वपुः स्कन्धोऽसवः शाखिकाः। भग्राणीन्द्रियसंहतिध विषयाः पुष्पाणि दुःखं फलं नानाकर्मसमुद्भवं बहुविधं भोकात्र जीवः खगः ॥ १४६॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ
૪૧ અજ્ઞાન” સંસારરૂપી વૃક્ષનું બીજ છે; “દેહને આત્મા માન” એ તેને ફણગે છે, “મેહ એ તે વૃક્ષનાં પાંદડાં છે; “ક” એ (વૃક્ષને પોષણ આપનારું) પાણી છે; “શરીર” એનું થડ છે; “પ્રાણ” એ એની ડાળીઓ છે;
ઇંદ્રિયને સમુદાય” એ તેની અણીએ છે, “વિષ” એ એનાં ફૂલ છે; “અનેક કર્મોથી ઊપજતાં દુઃખ” એ એનાં અનેક જાતનાં ફળ છે; અને એ ફળને એ ઝાડ ઉપર રહેલું જીવનરૂપી પક્ષી ખાય છે. अज्ञानमूलोऽयमनात्मबन्धो नैसर्गिकोऽनादिरनन्त ईरितः। जन्माप्ययव्याधिजरादिदुःखप्रवाहपातं जनयत्यमुष्य ॥ १४७॥
અજ્ઞાનરૂપ મૂળવાળું આ સંસારબંધન સ્વાભાવિક, અનાદિ અને અનંત કહેવાય છે; અને એ જ જીવને જન્મ, મરણ, વ્યાધિ અને ઘડપણ વગેરે દુઃખના પ્રવાહમાં નાખે છે.
- આમા અને દેહના ભેદજ્ઞાનની જરૂર नास्त्रैर्न शस्त्रैरनिलेन वह्निना छेत्तुं न शक्यो न च कर्मकोटिभिः। विवेकविज्ञानमहासिना विना धातुःप्रसादेन सितेन मजुना ॥१४८॥
વિધાતાની કૃપાથી મળતાં વિવેકજ્ઞાન એટલે જડ અને ચેતનના ભેદજ્ઞાનરૂપી ઉજજવળ અને સુંદર ભેટી તલવાર વિના કઈ અથી, શસ્ત્ર(હથિયાર)થી કે પવન અથવા અગ્નિથી અને કડો ઉપાયોથી પણ એ બંધન કાપી શકાતું નથી.
श्रुतिप्रमाणकमतेः स्वधर्मनिष्ठा तयैवात्मविशुद्धिरस्य । विशुद्धबुद्धेः परमात्मवेदनं तेनैव संसारसमूलनाशः ॥ १४९ ॥
વેદનાં પ્રમાણમાં જ બુદ્ધિવાળાને પોતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા ઊપજે છે, અને એથી જ એનું ચિત્ત શુદ્ધ થાય છે; એમ જેનું ચિત્ત શુદ્ધ થયું હોય, એને જ પરમાત્માનું જ્ઞાન થાય છે અને એથી જ સંસારને મૂળ સાથે નાશ થાય છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ कोशैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुत्पन्नः शैवलपटलैरिवाम्बु वापिस्थम् ॥ १५०॥
જેમ પાણીમાંથી ઊપજેલી શેવાળથી જ વાવનું પાણી ઢંકાઈને દેખાતું નથી, તેમ પિતાની શક્તિથી જ ઊપજેલા “અન્નમય” વગેરે પાંચ કશેથી ઢંકાયેલે આત્મા દેખાતું નથી.
तच्छेवालापनये सम्यक् सलिलं प्रतीयते शुद्धम् । तृष्णासन्तापहरं सद्यः साख्यप्रदं परं पुंसः ॥ १५१॥ पञ्चानामपि कोशानामपवादे विभात्ययं शुद्धः। . . नित्यानन्दैकरसः प्रत्यग्नूपः परं स्वयं ज्योतिः ॥ १५२ ॥
જેમ શેવાળ દૂર કરતાં માણસની તરસને તથા તાપને દૂર કરનારું અને તરત જ સુખ આપનારું શુદ્ધ પાણી સારી રીતે દેખાય છે, તેમ એ પાંચેય કેશને ભ્રમ દૂર થતાં શુદ્ધ, નિત્ય, આનંદરૂપ એક રસવાળે અંતર્યામી, સ્વયંપ્રકાશ પરમાત્મા દેખાય છે.
आत्मानात्मविवेकः कर्तव्यो बन्धमुक्तये विदुषा । तेनैवानन्दी भवति स्वं विज्ञाय सच्चिदानन्दम् ॥ १५३ ॥
સંસારબંધનથી છૂટવા માટે વિદ્વાને “આત્મા જડ દેહથી જુદે છે” એમ સમજવું જોઈએ; કેમ કે એથી જ પિતાને સત્, ચિત્ત અને આનંદ(સચ્ચિદાનંદ રૂપ સમજીને આનંદી થાય છે.
મુક્ત કોણ? मुजादिषीकामिव दृश्यवर्गात्प्रत्यञ्चमात्मानमसङ्गमक्रियम् । विविच्य तत्र प्रविलाप्य सर्व तदात्मना तिष्ठति यः स मुक्तः॥१५४॥
જે માણસ પ્રત્યેકમાં રહેલ છતાં અસંગ અને નિષ્ક્રિય આત્માને, જેમ મુંજની સળીને મુંજથી જુદી સમજે, તેમ દેખાતા સર્વ પદાર્થોથી જુદે સમજી બધી વસ્તુઓને
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ આત્મામાં જ લય પમાડી પિતે તે આત્મારૂપે જ રહે છે,” એ મુક્ત છે.
અન્નમયકોશ
देहोऽयमनभवनोऽन्नमयस्तु कोश
धानेन जीवति विनश्यति तद्विहीनः । त्वचर्ममांसरुधिरास्थिपुरीषराशि
नयिं स्वयं भवितुमर्हति नित्यशुद्धः ॥ १५५॥ અન્નથી ઊપજનારો આ દેહ જ “અન્નમયકેશ” છે; કારણ કે એ અન્નથી જ જીવે છે અને અન્ન વિના નાશ પામે છે. ત્વચા, ચામડી, માંસ, લેહી, હાડકાં અને મળ વગેરેને સમૂહ આ દેહ પોતે નિત્યશુદ્ધ આત્મા તરીકે થવાને ગ્ય નથી. पूर्व जनेरपि मृतेरपि नायमस्ति
નાત ક્ષut rgોનિયતઘુમાવઃ. नैको जडच घटवत्परिदृश्यमानः જ વારમાં કાર્ય મવતિ માવિષard | I
' આ અન્નમયકેશ અથવા દેહ જન્મ પહેલાં અને મૃત્યુ પછી હેતે નથી; ક્ષણમાં જન્મે છે, એના ગુણ પણ ક્ષણિક છે અને એને સ્વભાવ ચંચળ છે. એ અનેક છે તથા જડ છે; અને ઘડાની પેઠે દશ્ય પદાર્થ છે; તેથી એ દેહ ભાવે અને વિકારેને જાણનારે પિતાને આત્મા કેમ હોઈ શકે?
पाणिपादादिमान्देहो नात्मा ध्यतेऽपि जीवनात् । तत्तच्छक्तरनाशाच्च न नियम्यो नियामकः ॥ १५७ ॥
હાથ, પગ વગેરે અંગવાળું આ શરીર આત્મા નથી;
૧ ડી વારે જ રહે એવાં. ૨ જે નજરે જોઈ શકાય છે. (જેનું રૂ૫ આંખથી જોઈ શકાય એવું હોય એ અનિત્ય-વિનાશી છે.)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
વિવેકચૂડામણિ
કારણ કે તેનું કઈ અંગ એવુ થાય છે, તાપણુ તે જીવે છે; અને તેની શક્તિના નાશ થતા નથી. વળી તે આત્માના હુકમ પ્રમાણે ચાલે છે; તેથી એ પેાતે હુકમ કરનાર (આત્મા) ક્રમ થઈ શકે?
देह तद्धर्मतत्कर्म तदवस्थादिसाक्षिणः ।
स्वत एव स्वतः सिद्धं तद्वैलक्षण्यमात्मनः ॥ १५८ ॥ દેહ, એના ધર્મ, એનાં કમ તથા એની અવસ્થાઓવગેરેના સાક્ષી આત્માની એ બધાંથી વિલક્ષણતા પાતાથી જ સ્વત:સિદ્ધ છે.
कुल्यराशिसलिप्तो मलपूर्णोऽतिकश्मलः ।
कथं भवेदयं वेत्ता स्वयमेतद्विलक्षणः ॥ १५९ ॥ હાડકાંના ઢગ જેવા, માંસથી લી પેલે, મળમૂત્રથી ભરેલા અને અતિશય ગદા આ દેહ આત્મા કેમ બની શકે? કારણ કે આત્મા પોતે એ દેહથી જુદાં જ લક્ષણવાળા છે. त्वमांसमेदोऽस्थिपुरीषराशावहमति मूढजनः करोति । विलक्षणं वेत्ति विचारशीलो निजस्वरूपं परमार्थभूतम् ॥ १६० ॥
6
ત્વચા, માંસ, મેદ, હાડકાં અને મળમૂત્રના ઢગલા જેવા આ દેહમાં મૂઢ માણસ જ અહે”ભાવ કરે છે. વિચાર શીલ માણસ તા પેાતાનું ખરું સ્વરૂપ એનાથી જુદું જ સમજે છે.
triseमित्येव जडस्य बुद्धिर्देहे च जीवे विदुषस्त्वहं धीः । विवेकविज्ञानवतो महात्मनो ब्रह्माहमित्येव मतिः सदात्मनि ॥ १६१ ‘આ દેહ એ જ હું છું' એવી બુદ્ધિ જડની હોય છે. વિદ્વાન માણસનીબુદ્ધિ દેહ તથા જીવ એ અનેમાં ‘ અહુ ’ભાવવાળી હાય છે; પણ વિવેક–જ્ઞાનવાળા મહાત્માની બુદ્ધિ તા ‘હું બ્રહ્મ છુ” એમ સદા આત્મામાં જ હાય છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૪૫
વિવેકચૂડામણિ अत्रात्मबुद्धिं त्यज मूढबुद्धे त्वङ्मांसमेदोऽस्थिपुरीषराशौ ।। सर्वात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे कुरुष्व शान्ति परमा भजस्व ॥१२॥
અરે મૂખ! ચામડી, માંસ, મેદ, હાડકાં અને મળમૂત્રના ઢગલારૂપ આ દેહમાં તે આત્મબુદ્ધિ તજી દે અને દરેકના આત્મારૂપ નિર્વિકલ્પ બ્રહ્મમાં જ આત્મબુદ્ધિ કર અને પરમ શાંતિ પામ. देहेन्द्रियादावसति भ्रमोदितां विद्वानहन्ता न जहाति यावत् । तावन्न तस्यास्ति विमुक्तिवार्ताप्यस्त्वेष वेदान्तनयान्तदर्शी ॥१६३॥
વિદ્વાન, આ અસત્ દેહ અને ઇંદ્રિયો વગેરેમાં જ્યાં સુધી “અહંતા” છેડતે નથી, ત્યાં સુધી એ વેદાંત શાસ્ત્રના પારને પાયે હોય છતાં એના મેક્ષની વાત પણ સંભવતી નથી. छायाशरीरे प्रतिबिम्बगात्रे यत्स्वप्नदेहे हृदि कल्पितांगे । यथात्मबुद्धिस्तव नास्ति काचिज्जीवच्छरीरे च तथैव मास्तु ॥१६४॥
જેમ છાયા, પ્રતિબિંબ, સ્વમ અને મનમાં જોયેલા શરીરમાં કઈ પ્રકારે તને આત્મબુદ્ધિ થતી નથી, એ જ રીતે આ જીવતા શરીરમાં પણ તને આત્મબુદ્ધિ ન થાઓ. देहात्मधीरेव नृणामसद्धियां जन्मादिदुःखप्रभवस्य बीजम् । यतस्ततस्त्वं जहि तां प्रयत्नात् त्यक्ते तु चित्ते न पुनर्भवाशा ॥१६५॥
દેહમાં આત્મબુદ્ધિ એ જ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા મનુષ્યોને જન્માદિ દુઃખનું કારણ–આ સંસારનું બીજ બને છે; માટે એ બુદ્ધિને તું પ્રયત્નથી તજી દેકેમ કે ચિત્તમાં એને ત્યાગ થતાં ફરી જન્મની આશા નહિ રહે.
પ્રાણમયકેશ कर्मेन्द्रियैः पञ्चभिरश्चितोऽयं प्राणो भवेत्प्राणमयस्तु कोशः। येनात्मवानन्नमयोऽन्नपूर्णः प्रवर्ततेऽसौ सकलक्रियासु ॥ १६६ ॥
૧ જેને કઈ પણ પ્રકારથી વર્ણવી શકાય નહિ, તે નિર્વિકલ્પ',
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ પાંચ કર્મેનિન્દ્ર સહિત આ પ્રાણ એ જ પ્રાણમયકેશ” છે. આ અન્નમય કેશ(દેહ) એ પ્રાણમયકેશ સાથે જોડાઈ જીવયુક્ત થઈ અન્નપૂર્ણ બની અને દરેક ક્રિયાએમાં પ્રવર્તે છે.
नैवात्मापि प्राणमयो वायुविकारो गन्तागन्ता वायुवदन्तर्बहिरेषः। यस्माकिञ्चित्वापि न वेत्तीष्टमनिष्टं
खं वान्यं वा किञ्चन नित्यं परतन्त्रः ॥ १७ ॥
એ “પ્રાણમયકેશ” પણ આત્મા નથી; કારણ કે એ તો પવનને વિકાર છે અને પવનની જેમ જ શરીરની અંદર અને બહાર જાય-આવે છે. વળી એ નિત્ય પરતંત્ર છે અને હિત-અહિત, પિતાનું કે પારકું એવું કાંઈ જાણતું નથી.
મને મચકોશ ज्ञानेन्द्रियाणि च मनश्च मनोमयः स्यात् • कोशो ममाहमिति वस्तुविकल्पहेतुः । संशादिभेदकलनाकलितो बलीयांस्तत्पूर्वकोशमभिपूर्य विजृम्भते यः ॥ ११८॥
પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિ અને મન મળી “મને મય કેશ” બને છે.” “આ હું અને મારું એવી વસ્તુના વિચારનું કારણ મને મયકેશ જ છે. દરેક વસ્તુઓનાં નામ વગેરે ભેદની કલ્પના પણ એ જ કરે છે. ઉપર જણાવેલા બન્ને કેશને આ વશ રાખે છે, તેથી વધારે બળવાન છે તથા પ્રાણમયકેશની અંદર રહી પ્રકાશે છે. पञ्चेन्द्रियैः पञ्चभिरेव होतृभिः प्रचीयमानो विषयाज्यधारया । जाज्वल्यमानो बहुवासनेन्धनैर्मनोमयाग्निर्दहति प्रपंचम् ॥ ११९ ॥ ' આ મનમય કેશ જાણે કે એક અગ્નિ છે, પાંચ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ જ્ઞાનેંદ્રિયે એ અગ્નિમાં હોમ કરનાર છે; પાંચ વિષયે એ હોમવાનું ઘી છે અને વાસનાઓ એ ઈધણું છે. એ ઈંધણાંથી એ અગ્નિ વધારે સળગે છે અને આખા સંસારને બાળી મૂકે છે. (અર્થાતુ જ્યારે ઇંદ્રિય પતે વાસનારૂપી ઇંધણાંથી સળગાવેલા મમય અગ્નિમાં વિષરૂપી ઘી હોમે છે, ત્યારે એ મનેય અગ્નિ આખા સંસારમાં ભભૂકી ઊઠે છે.) न हस्त्यविद्या मनसोऽतिरिक्ता मनो ह्यविद्या भवबन्धहेतुः। तस्मिन्विनष्टे सकलं विनष्टं विजृम्भितेऽस्मिन्सकलं विज़म्भते ॥१७॥
અવિદ્યા એ મનથી જુદી નથી; મન એ જ સંસાર-બંધનનું કારણ અવિદ્યા છે. એ મન નાશ પામ્યું હોય, તે બધું નાશ પામ્યું જ છે, પણ એ જે ભાસે છે, તે આ બધું ભાસે જ છે. स्वप्नेऽथ शून्ये सृजति स्वशक्त्या भोक्त्रादि विश्वं मन एव सर्वम् । तथैव जाग्रत्यपि नो विशेषस्तत्सर्वमेतन्मनसो विज़म्भणम् ॥१७॥
એ સત્ય નથી, છતાં મન એ સ્વમમાં પિતાની શક્તિથી ભેતા વગેરે બધું જગત બનાવે છે. એ જ રીતે જાગ્રત અવસ્થામાં પણ ખરી રીતે કાંઈ છે જ નહિ. આ બધું જે દેખાય છે, એ માત્ર મનને જ વિલાસ છે. सुषुप्तिकाले मनसि प्रलीने नैवास्ति किञ्चित्सकलप्रसिद्धः । अतो मन कल्पित एव पुंसः संसार एतस्य न वस्तुतोऽस्ति ॥१७२॥
સુષુપ્તિના સમયે મન જ્યારે લીન થઈ જાય છે, ત્યારે કાંઈ હતું જ નથી; આ વાત સર્વ લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે; માટે આ જીવને જે સંસાર જણાય છે, તે મનની જ કપેલી વસ્તુ છે, ખરી રીતે કાંઈ છે જ નહિ.
वायुना नीयते मेघः पुनस्तेनैव नीयते । . मनसा कल्प्यते बन्धो मोक्षस्तेनैव कल्प्यत्ते ॥ १७३ ॥ વાદળાં વાયુથી જ લઈ જવાય છે અને પાછાં લઈ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
વિવેકચૂડામણિ
અવાય છે; એ જ રીતે મનથી જ સંસારરૂપ અંધન રચાય છે, અને તેનાથી જ માક્ષ કલ્પાય છે. देहादिसर्वविषये परिकल्प्य रागं बध्नाति तेन पुरुषं पशुवद्गुणेन । वैरस्यमत्र विषवत्सु विधाय पश्चादेनं विमोचयति तन्मन एव बन्धात् ॥ ९७४ ॥ જેમ દોરડાંથી પશુને ખાંધે, તેમ આ મન જ દેહ વગેરે સર્વ વસ્તુઓમાં માહ ઉપજાવી એનાથી જીવને (પ્રથમ) ખાંધે છે; અને પછી ઝેર જેવા આ વિષયેામાં વિરાગ (અભાવા) ઉપજાવી એ બંધનથી એને છોડાવે છે. तस्मान्मनः कारणमस्य जन्तो.
बन्धस्य मोक्षस्य च वा विधाने । बन्धस्य हेतुर्मलिनं रजोगुण
क्षस्य शुद्धं विरजस्तमस्कम् ॥ १७५ ॥ માટે મન જ આ જીવને બંધન અને મેાક્ષ કરવામાં કારણ છે. જ્યારે રજોગુણથી મેલુ' હાય ત્યારે જીવને 'ધનુ' કારણ થાય છે. અને રજોગુણ તથા તમાગુણથી રહિત થઈ શુદ્ધ બન્યું હાય, ત્યારે જીવને મેાક્ષનું કારણ થાય છે. विवेकवैराग्य गुणातिरेकाच्छुत्वमासाद्य मनो विमुक्त्यै । भवत्यतो बुद्धिमतो मुमुक्षोस्ताभ्यां दृढाभ्यां भवितव्यमग्रे ॥ १७३॥ વિવેક અને વૈરાગ્ય ગુણુના વધવાથી મન શુદ્ધિ પામીને મુક્તિ માટે થાય છે; માટે બુદ્ધિમાન મુમુક્ષુના એ બે ગુણા જ પ્રથમ દૃઢ થવા જોઈ એ.
मनो नाम महाध्याम्रो विषयारण्यभूमिषु । चरत्यत्र न गच्छन्तु साधवो ये मुमुक्षवः ॥ १७७ ॥
પાંચ વિષય ( શબ્દ, પશ, રૂપ, રસ અને ગધ) એ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ એક વન છે. તેમાં “મન” નામને વાઘ ફર્યા કરે છે, માટે મુમુક્ષુ સજજને એ તે વનમાં ન જવું. मनः प्रसूते विषयानशेषान्स्थूलात्मना सूक्ष्मतया च भोक्तुः । शरीरवर्णाश्रमजातिमेदान्गुणक्रियाहेतुफलानि नित्यम् ॥ १७८ ॥
નાનામોટા દરેક વિષયેને તથા આ શરીર, વર્ણ– બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર આશ્રમ-બ્રહ્મચર્ય, ગૃહસ્થ, વાનપ્રસ્થ અને સંન્યસ્ત; જાતિ વગેરે ભેદે અને ગુણ, ક્રિયા, કારણ તથા કિયાનાં ફળ વગેરેને મન જ ભેક્તા (જીવ) માટે નિત્ય સર્જે છે. मसङ्गचिद्रूपममुं विमोय देहेन्द्रियप्राणगुणनिबध्य । महंममेति भ्रमयत्यजत्रं मनः स्वकृत्येषु फलोपभुक्तिषु ॥ १७९॥
ચેતન આ આત્મા તે સંગરહિત જ છે, છતાં તેને મહિત કરી દેહ, ઇંદ્રિય, પ્રાણ વગેરે ગુણેથી “હું અને મારું' એમ તેમાં બાંધી આ મન જ પતે ઊભાં કરેલાં કામે માટે તથા તેનાં ફળ ભેગવાવવા માટે નિરંતર ભમાવે છે. मध्यासदोषात्पुरुषस्य संसृतिरध्यासबन्धस्त्वमुनैव कल्पितः। रजस्तमोदोषवतोऽविवेकिनो जन्मादिदुःखस्य निदानमेतत् ॥१८॥
- જમના દોષથી જ આત્માને સંસાર લાગુ થાય છે; અને એ જમરૂપ બંધન મને જ કપેલું છે; રજોગુણ અને તમોગુણના દેષવાળા અવિવેકી જીવને જન્મ વગેરે દુઃખનું મૂળ કારણ આ જ છે.
अतः प्राहुर्मनोऽविद्यां पण्डितास्तत्त्वदर्शिनः । येनैव भ्राम्यते विश्वं वायुनेवाभ्रमण्डलम् ॥ १८१॥ આથી તત્વને સમજનારા વિદ્વાને મનને જ અવિદ્યા
૧ ગુણને બીજો અર્થ દેરી પણ થાય છે. આ બે અર્થવાળા શબ્દનો પ્રયોગ છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
વિવેકચૂડામણિ
કહે છે. જેમ પવન વાદળાંને આકાશમાં આમતેમ ભમાવે છે, એમ મન જ જગતને ભમાવે છે.
तन्मनः शोधनं कार्ये प्रयत्नेन मुमुक्षुणा । विशुद्धे सति चैतस्मिन्मुक्तिः करफलायते ॥ १८२ ॥ માટે મુમુક્ષુએ મનને જ પ્રયત્નથી શુદ્ધ કરવું જોઈ એ. એ શુદ્ધ થતાં મુક્તિ હાથમાં આવી પડેલા ફળ જેવી છે. मोक्षैकसक्त्या विषयेषु रागं निर्मूल्य संन्यस्य च सर्वकर्म । सच्या यः श्रवणादिनिष्ठो रजः स्वभावं स धुनोति बुंद्धेः ॥ १८३॥
જે માણસ મેાક્ષમાં જ કેવળ આસક્તિ કરી, વિચા પરના રાગને નિર્મૂળ કરી, સર્વ કર્મો ત્યજીને શુદ્ધ શ્રદ્ધાથી શાસ્ત્રનું શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન કરે છે, તે બુદ્ધિના રોગુણી સ્વભાવ દૂર કરે છે (અને એની બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે ). मनोमयो नापि भवेत्परात्मा ह्याद्यन्तवृत्त्वात्परिणामिभावात् । दुःखात्मकत्वाद्विषयत्वहेतोर्द्रष्टा हि दृश्यात्मतया न दृष्टः ॥ १८४॥
આ ‘ મનામયકાશ ’ પણ આદિ-અ તવાળા, પરિણામી સ્વભાવને, દુઃખમય અને વિષયરૂપ હોવાથી આત્મા હાઈ શકે નહિ; કારણ કે જે દ્રષ્ટા (જોનાર) હોય તેને દશ્ય ( જોવાની ) વસ્તુરૂપે કેાઈ એ જોયા નથી.
વિજ્ઞાનમચકાશ
बुद्धिर्बुद्धीन्द्रियैः सार्धं सवृत्तिः कर्तृलक्षणः ।
विज्ञानमय कोशः स्यात्पुंसः संसारकारणम् ॥ १८५ ॥ જ્ઞાને'ક્રિયાની સાથે પેાતાની વૃત્તિઓ સહિત જોડાયેલી બુદ્ધિ એ જ ‘ વિજ્ઞાનમયકાશ' છે. એ દરેક કામના કર્તા રાતે જ છે, એમ માને છે અને જીવને સંસારનું કારણુ થાય છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ अनुवजञ्चित्प्रतिबिम्बशक्तिविंशानसंशः प्रकृतेर्विकारः । ज्ञानक्रियावानहमित्यजस्रं देहेन्द्रियादिष्वभिमन्यते भृशम् ॥१८॥
એ “વિજ્ઞાનમયકેશ”માં ચેતનની પ્રતિબિમ્બ-શક્તિ રહેલી જણાય છે; માયાનું જ એ કાર્ય છે તથા “હું જ્ઞાનવાળે અને ક્રિયાવાળે છું” એમ દેહ તથા ઇદ્રિ વગેરે પર તે ઘણું જ અભિમાન કરે છે. मनादिकालोऽयमहस्वभावो जीवः समस्तव्यवहारवोढा । करोति कर्माण्यपि पूर्ववासनः पुण्यान्यपुण्यानि च तत्फलानि ॥१८७ भुङ्क्ते विचित्रास्वपि योनिषु वजन्नायाति निर्यात्यध ऊर्ध्वमेषः । मस्यैव विज्ञानमयस्य जाग्रत्स्वप्नाद्यवस्था सुखदुःखभोगः ॥२८॥ देहादिनिष्ठाश्रमधर्मकर्मगुणाभिमानं सततं ममेति । विज्ञानकोशोऽयमतिप्रकाशः प्रकृष्टसान्निध्यवशात्परात्मनः ॥१८९॥ अतो भवत्येष उपाधिरस्य यदात्मधीः संसरति भ्रमेण ॥१९०॥
આ “વિજ્ઞાનમયકેશીને સ્વભાવ અહંકાર કરવાને છે અને એ અનાદિ કાળને હેઈ વરૂપ થઈને સમગ્ર વ્યવહારને ઉઠાવી લે છે. એ પૂર્વની વાસનાયુક્ત થઈ પાપ અને પુણ્ય કર્મ કરે છે અને તેનાં ફળે ભેગવે છે; વળી તે જુદી જુદી જાતની ચનિએ-જુદા જુદા જન્મમાં ભમતે કયારેક નીચે આવે છે અને ક્યારેક ઉપર જાય છે. જાત, સ્વમ અને સુષુપ્તિ–ત્રણેય અવસ્થાઓ, સુખ-દુઃખ વગેરે ભેગ, દેહ સાથે સંબંધ ધરાવતા આશ્રમે વગેરેનાં ધર્મ, કર્મ, ગુણ વગેરેનું અભિમાન અને સદાની મમતા-એ બધું આ “વિજ્ઞાનમયકેશ”નું જ છે. આ કેશ શ્રેષ્ઠ આત્માની પાસે જ હાવાથી અતિ પ્રકાશવાળો છે તથા આત્માને ઉપાધિરૂપ છે; એના પર જે આત્મબુદ્ધિ કરે છે, તે એ ભ્રમને લીધે સંસારને પામ્યા કરે છે,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
આત્મા કાણુ છે ? योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृदि स्फुरत्ययं ज्योतिः । कूटस्थः सन्नात्मा कर्ता भोक्ता भवत्युपाधिस्थः ॥ १९१ ॥
સ્વયંપ્રકાશ,1 વિજ્ઞાનમય તથા હૃદયની અંદર પ્રાણામાં જે પ્રકાશે છે, તે આત્મા છે. એ નિર્વિકાર (વિકાર વગરના) હાવા છતાં ઉપાધિમાં રહેલા હાઈ કર્તા અને લેાક્તા (કમ કરનાર અને તેનાં ફળ ભાગવનાર) મને છે. स्वयं परिच्छेदमुपेत्य बुद्धेस्तादात्मादोषेण परं मृषात्मनः । सर्वात्मकः सन्नपि वीक्षते स्वयं स्वतः पृथक्त्वेन मृदो घटानिव ॥ १९२ એ પરમ આત્મા મિથ્યા બુદ્ધિથી ભસીને એ પેાતે જ છે' એમ માનવાને કારણે પાતે સર્વાત્મા (સ*રૂપ) હોવા છતાં જેમ માટીથી ઘડા જુદા જુએ, તેમ પેાતાનાથી મધુ જુદુ દેખે છે. उपाधिसम्बन्धवशात्परात्मा ह्युपाधिधर्माननुभाति तद्गुणः । अयोविकारानविकारिवह्निवत्सदैकरूपोऽपि परः स्वभावात् । १९३ ॥
એ પરમ આત્મા સ્વભાવે તે એક જ રૂપે છે, તાપણ ઉપાધિના સંબંધને વશ થવાથી ‘એના ગુણેા એ પાતાના જ ગુણા છે' એમ માનીને એના ધર્મા(ઇચ્છા વગેરે)વાળા દેખાય છે; ‘ જેમ લેાઢાની અનેલી તપાવેલી કેાઈ ચીજમાં વ્યાપેલા અવિકારી અગ્નિ, એ ચીજના આકારવાળા દેખાય છે તેમ.’
મુક્તિ કેવી રીતે
शिष्य उवाच ।
भ्रमेणाप्यन्यथा वाऽस्तु जीवभावः परमात्मनः । तदुपाधेरनादित्वान्नानादेर्नाश વસે ॥ ૪ ॥
સર
૧ પેાતાની મેળે જણાતા જેના જ્ઞાન માટે ખીજી વસ્તુની જરૂર ન હોય તે.
-
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ શિષ્ય પૂછે છે: “હે ગુરુદેવ! ભ્રમને કારણે છે કે કોઈ બીજું કારણ છે, પણ પરમ આત્માને જ “જીવ” બનવું પડયું છે, એ તે ખરી વાત; પણ એ ઉપાધિ તે અનાદિ કાળની છે અને જે અનાદિ હોય તેને તે નાશ થઈ શકે નહિ.
अतोऽस्य जीवभावोऽपि नित्या भवति संसृतिः। न निवर्तेत तन्मोक्षः कथं मे श्रीगुरो वद ॥ १९५॥
આથી આત્માને નિત્ય જીવરૂપે જ રહેવું પડે અને એને સંસાર પણ નિત્ય હાઈ કદી દૂર ન થાય તે હે ગુરુદેવ! એને મેક્ષ કેવી રીતે થાય, એ મને કહે.”
આત્માના જ્ઞાનથી જ મુક્તિ श्रीगुरुरुवाच :
सम्यक्पृष्टं त्वया विद्वन्सावधानेन तच्छृणु। . प्रामाणिकी न भवति भ्रान्त्या मोहितकल्पना ॥ १९६ ॥
ગુરુદેવે કહ્યું: “હે વિદ્વાન ! તેં ઠીક પૂછયું. હવે સાવધાન થઈને તે સાંભળઃ ભ્રમને લીધે ઊપજેલી મોહયુક્ત કલ્પના પ્રમાણભૂત હોતી નથી. . भ्रान्ति विना त्वसंगस्य निष्क्रियस्य निराकृतेः।
न घटेतार्थसम्बन्धो नभसो नीलतादिवत् ॥ १९७॥ - જેમ આકાશને વાદળી રંગ દેખાય છે, એ માત્ર જમ જ છે, તેમ સંગ વગરના, ક્રિયા વિનાના અને આકારરહિત આત્માને કેઈ પણ પદાર્થો (વિષય) સાથે સંબંધ ભ્રમ વિના ઘટતું જ નથી. स्वस्य द्रष्टुनिर्गुणस्याक्रियस्य प्रत्यग्बोधानन्दरूपस्य बुद्धः । भ्रान्त्या प्राप्तोजीवभावो न सत्यो मोहापाये नास्त्यवस्तु स्वभावात् ॥
સર્વને સાક્ષી, માયાના ગુણથી રહિત, અક્રિય (કેઈ પણ જાતની ક્રિયા નહિ કરનાર) અને વ્યાપક જ્ઞાન તથા આનંદસ્વરૂપ આત્માને બુદ્ધિના ભ્રમથી જે જીવપણું આવ્યું
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ છે એ ખરું નથી, કારણ કે સ્વભાવથી જ એ કાંઈ વસ્તુ નથી, તેથી મેહુ દૂર થતાં એ કાંઈ છે જ નહિ. यावद् भ्रान्तिस्तावदेवास्य सत्ता मिथ्याशानोज्जम्भितस्य प्रमादात् । रजवांसो भ्रान्तिकालीन एव भ्रान्तेन शे नैव सोऽपि तद्वत् ॥१९९
જ્યાં સુધી ભ્રમ હોય, ત્યાં સુધી જ દેરડામાં સાપ દેખાય છે, મને નાશ થયે સાપ છે જ નહિ; તેમ પ્રમાદને લીધે જ્યાં સુધી ભ્રમ છે, ત્યાં સુધી જ આત્માને મિથ્યાજ્ઞાનથી પ્રકટેલું જીવપણું છે (ભ્રમ દૂર થતાં આત્માને જીવપણું છે જ નહિ).
अनादित्वमविद्यायाः कार्यस्यापि तथेष्यते। उत्पन्नायां तु विद्यायामाविद्यकमनाद्यपि ॥ २०० ॥ प्रबोधे स्वप्नवत्सर्व सहमूलं विनश्यति । अनाद्यपीदं नो नित्यं प्रागभाव इव स्फुटम् ॥२०१॥ अनादेरपि विध्वंसः प्रागभावस्य वीक्षितः ।
માયા અને એનાં કાર્યોનું અનાદિપણું જેકે મનાય છે, પણ જેમ જાગ્યા પછી સ્વમ મૂળમાંથી નાશ પામે છે, તેમ જ્ઞાન થયા પછી અવિદ્યાથી ઊપજેલું તેનું કાર્ય અનાદિ છતાં નાશ પામે છે. આ અવિદ્યાકાર્ય અનાદિ કાળનું છે, છતાં “પ્રાગભાવની પેઠે નિત્ય નથી એ ચોક્કસ છે. “પ્રાગભાવ” અનાદિ છે, છતાં તેને નાશ દેખાય છે.
૧ કઈ પણ વસ્તુ ઊપજતાં પહેલાં એ વસ્તુને જે “અભાવ” હોય છે, તેનું જ નામ “પ્રાગભાવ” છે; અને એ “પ્રાગભાવ અનાદિ કાળથી હેય છે; (કારણ કે જે વસ્તુ બનવાની છે, તે પિતે તે અનાદિ કાળથી બની હતી જ નથી.) એ વસ્તુ બન્યા પછી એને જે અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવેલે “પ્રાગભાવ' હોય છે, તે નાશ પામે છે. આથી સાબિત થાય છે કે, અનાદિ મનાતી માયા-અવિદ્યાને પણ નાશ થઈ શકે જ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवान्यूडामा
પર याथुपाघिसंबंधात्परिकल्पितमात्मनि ॥ २०२ जीवत्वं न ततोऽन्यत्तु स्वरूपेण विलक्षणः।
શ્વ વામનો યુવા મિથ્યાશાનપુes૨૦રૂ I विनिवृत्तिर्भवेत्तस्य सम्यग्ज्ञानेन नान्यथा । ब्रह्मास्मैकत्वविज्ञानं सम्यग्ज्ञानं श्रुतेर्मतम् ॥२०४ ॥
કારણ કે બુદ્ધિરૂપ ઉપાધિન સંબંધથી જ આત્મામાં જીવપણાની કલ્પના થઈ છે, તે સિવાય બીજું કઈ કારણ જ નથી; કેમ કે જીવ પોતે સ્વરૂપથી વિલક્ષણ જ છે. મિથ્યાજ્ઞાનને લીધે જ પોતાના આત્માને બુદ્ધિ સાથે સંબંધ થયે છે. ઉત્તમ પ્રકારના જ્ઞાનથી તે સંબંધ દૂર થઈ શકે છે. બીજી કઈ રીતે નહિ; બ્રહ્મ અને આત્મા–એ બંને જુદા નથી; એક જ છે–આવું જ્ઞાન એ જ ઉત્તમ જ્ઞાન છે, આમ વેદનું માનવું છે. (“હું બ્રહ્મ જ છું, એવું જ્ઞાન થાય છે, ત્યારે જીવપણું નાશ પામે છેઅને પછી પોતે શુદ્ધ આત્મારૂપે પ્રકાશે છે.) - तदात्मानात्मानात्मनोः सम्यग्विवेकेनैव सिध्यति ।
ततो विवेकः कर्तव्यः प्रत्यगात्मासदात्मनोः ॥ २०५॥
એ જ્ઞાન આત્મા તથા અનાત્માને સારી રીતે વિવેક (પૃથક્કરણ) કરવાથી જ સિદ્ધ થાય છે, માટે એ વિવેક કરવું જોઈએ, જેથી આત્મા અને બ્રહ્મ એક જ છે, એમ સમજાય છે.
जलं पङ्कवदत्यन्तं पङ्कापाये जलं स्फुटम् । यथा भाति तथात्मापि दोषाभावे स्फुटप्रभः ॥ २० ॥
કાદવવાળું પાણી કાદવ દૂર થતાં જેમ ચેખું થઈ જાય છે, તેમ માયારૂપ દેષ દૂર થતાં આત્મા સ્કુટ પ્રભાવાળે થઈ પ્રકાશે છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
' વિવેકચૂડામણિ * असन्निवृत्तौ तु सदात्मना स्फुटं प्रतीतिरेतस्य भवेत्प्रतीचः। ततो निरासः करणीय एव सदात्मनः साध्वहमादिवस्तुनः ॥२०७ ॥
(જ્ઞાન દ્વારા) અસતું માયાની નિવૃત્તિ થાય છે, ત્યારે અંતરમાં રહેલા જીવાત્માનું પરમાત્મારૂપે સ્પષ્ટ જ્ઞાન થાય છે; માટે અહંકાર વગેરે વસ્તુને સત્—આત્મામાંથી સારી રીતે દૂર કરવી જ જોઈએ.
अतो नायं परात्मा स्याद्विज्ञानमयशब्दभाक् । .. विकारित्वाजडत्वाच्च परिच्छिन्नत्वहेतुतः। दृश्यत्वाव्यभिचारित्वान्नानित्यो नित्य इष्यते ॥२०८॥
ઉપર કહેલે વિજ્ઞાનમયકેશ પણ વિકારવાળે, જડ, અમુક માપમાં જ રહેલે, આત્મા જેને જુએ છે એ (દશ્ય), તથા સુષુપ્તિ અવસ્થામાં નહિ જણાત (વ્યભિચારી) હોવાથી આત્મા નથી (કારણ કે એ અનિત્ય છે). અનિત્ય વસ્તુ નિત્ય હાય જ નહિ.
આનંદમયકોશ અનુભવાય છે કયારે ? मानन्दप्रतिबिम्बचुम्बिततनुवृत्तिस्तमोज्जंभिता स्यादानन्दमयः प्रियादिगुणकः स्वेष्टार्थलाभोदये । .पुण्यस्यानुभवे विभाति कृतिनामानंदरूपः स्वयं
भूत्वा नन्दति यत्र साधु तनुभृन्मात्रः प्रयत्नं विना ॥२०९॥
(અજ્ઞાનથી ઢંકાયેલા) આ આનંદરૂપ આત્માનું જેમાં પ્રતિબિંબ પડે છે, એવી તમે ગુણવાળી વૃત્તિ એ જ “આનંદમયકેશ” છે. એ પ્રિય, આનંદ અને અતિ આનંદ એવા ત્રણ ગુણવાળે છે. જ્યારે પિતાને વહાલી વસ્તુ મળી આવે, ત્યારે એ પ્રકટે છે. પિતાનાં પુણ્યકમનો અનુભવ થાય છે, ત્યારે પુણ્યશાળી માણસને પોતાની મેળે જ એ “આનંદમયકેશ” જણાય છે. જેમાં પ્રાણીમાત્ર પિતે આનંદરૂપ થઈ પ્રયત્ન વગર જ અતિ આનંદી બને છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
आनन्दमय कोशस्य सुषुप्तौ स्फूर्तिरुत्कटा । स्वप्रजागरयोरीषदिष्टसंदर्शनादिना ॥ २१० ॥
૮ આનંક્રમયકેાંશ ’ના ઉત્કટ પ્રકાશ તા સુષુપ્તિ વખતે જ હાય છે, છતાં જાગ્રત અને સ્વપ્ત અવસ્થામાં પણ પોતાને વહાલી વસ્તુ મળતાં એના કાંઈક પ્રકાશ થાય છે. नैवायमानन्दमयः परात्मा सोपाधिकत्वात्प्रकृतेर्विकारात् । कार्यत्वहेतोः सुकृतक्रियाया विकारसंघातसमाहितत्वात् ॥ २११ ॥
એ ‘ આનંદ્યમયકાશ' પણ્ સર્વશ્રેષ્ઠ આત્મા નથી; કારણ કે એ ઉપાધિવાળા, માયાથી ઉપજેલે, શુભ કર્મોનાં ફળરૂપ અને આ દેહને આશરે રહેલા છે.
"
पञ्चानामपि कोशानां निषेधे युक्तितः श्रुतेः । तन्निषेधावधिः साक्षी बोधरूपोऽवशिष्यते ॥ २१२ ॥ વેદશાસ્ત્રની યુક્તિઓથી એ પાંચેય કશાના નિષેધ થયા પછી ( નેતિ નેતિ-એ નહિ, એ નહિ ’) એ નિષેધની હદરૂપે જ્ઞાનસ્વરૂપ સાક્ષી આત્મા જ બાકી રહે છે. योsयमात्मा स्वयंज्योतिः पञ्चकोशविलक्षणः । अवस्थात्रय साक्षी सनिर्विकारो निरञ्जनः । सदानन्दः स विज्ञेयः स्वात्मत्वेन विपश्चिता ॥ २९३ ॥
י,
જે આ સ્વયંપ્રકાશ, ‘ અન્નમય ’ વગેરે પાંચેય કાશાથી જુદો અને જાગૃતિ વગેરે ત્રણેય અવસ્થાના જોનાર છતાં વિકાર વગરના, નિલેપ અને નિત્ય આનંદરૂપ છે, અને જ વિદ્વાન માણસે પોતાને શુદ્ધ આત્મા સમજવા. આત્માનાં સ્વરૂપ વિષે શકા
शिष्य उवाच :
मिथ्यात्वेन निषिद्धेषु कोशेष्वेतेषु पञ्चसु । सर्वाभावं विना किंचिन्न पश्याम्यत्र हे गुरो । विज्ञेयं किमु वस्त्वस्ति स्वात्मनात्र विपश्चिता ॥ २९४ ॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્ટ
વિવેકચૂડામણિ શિષ્યઃ “હે ગુરુદેવ! આ પાંચેય કેશ મિસ્યા હવાથી આત્મા નથી એમ નિષેધ કરતાં શૂન્ય સિવાય કંઈ પણ મને દેખાતું નથી તે બુદ્ધિમાન માણસે આ જગતમાં કઈ વસ્તુને પિતાના આત્મા તરીકે જાણવી?
આત્માનું ખરું સ્વરૂપ श्रीगुरुरुवाच :
सत्यमुक्तं त्वया विवनिपुणोऽसि विचारणे । अहमादिविकारास्ते तदभावोऽयमप्यनु ॥ २१५ ।। सर्वे येनानुभूयन्ते यः स्वयं नानुभूयते । । तमात्मानं वेदितारं विद्धि बुद्धया सुसूक्ष्मया ॥ २१६॥
ગુરુઃ “હે વિદ્વાન ! તે સત્ય કહ્યું. વિચાર કરવામાં તું ઘણે ચતુર છે. અહંકાર વગેરે જે વિકારે છે, તે અને એને અભાવ એ બધું જેને લીધે જાણી શકાય છે અને જે પિતે બીજા કેઈથી જાણી શકાતું નથી, એ સૌને જાણ નાર આત્માને તું અતિ સૂકમ બુદ્ધિથી જાણ.
· तत्साक्षिकं भवेत्तत्तद्यद्यधेनानुभूयते ।
कस्याप्यननुभूतार्थे साक्षित्वं नोपयुज्यते ॥२१७॥
જે કઈ વસ્તુ જે કઈ વડે અનુભવાય છે, તેનું જ સાક્ષાત હેવાપણું હોઈ શકે, પણ કેઈએ નહિ અનુભવેલી વસ્તુ(શૂન્ય)નું સાક્ષાત્ હોવાપણું ઘટી શકે નહિ.
असौ स्वसाक्षिगो भावो यतः स्वेनानुभूयते । અતઃ ઇ ઈ સાક્ષાત્રામા ર રેત ! ૨૨૮
આત્મા તે પિતાની જ સાક્ષીવાળો પદાર્થ છે; કારણ કે તે પિતા વડે જ અનુભવાય છે; માટે સર્વથી પર એ પિતે જ સાક્ષાત્ આત્મા છે, બીજે કઈ નહિ.
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु स्फुटतरं योऽसौ समुज्जृम्भते प्रत्यभूपतया सदाहमहमित्यन्तः स्फुरलेकधा ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
नानाकारविकार भागिन इमान्पश्यन्नहं घीमुखान् नित्यानन्दचिदात्मना स्फुरति तं विद्धि स्वमेतं हृदि ॥ २१९ જાગૃતિ, સ્વગ્ન અને સુષુપ્તિ–એ ત્રણે અવસ્થામાં જે આ અતિ સ્પષ્ટ પ્રકાશે છે, જે અંતઃકરણમાં ‘હું હું’ એમ એક જ અંતરાત્મારૂપે સદા જણાય છે તથા જે અહંકારથી માંડી માયાના અનેક આકારવાળા વિકારીને સાક્ષીરૂપે જોતા હમેશાં સત્, ચિત્ અને આનંદરૂપી હૃદયમાં અનુભવાય છે, એને જ તું પાતાના આત્મા જાણુ. घटोदके बिम्बितमर्कविम्बमालोक्य मूढो रविमेव मन्यते । तथा चिदाभासमुपाधिसंस्थं भ्रान्त्याहमित्येव जडोऽभिमन्यते ॥ २२० ઘડાના પાણીમાં સૂર્યનું પ્રતિબિંબ જોઈ ને મૂઢ માણુસ એને જ સૂર્ય સમજે છે, તેમ અવિવેકી ( આત્મા-અનાત્માના ભેદ નહિ પારખનાર માણસ) બુદ્ધિરૂપ ઉપાધિમાં રહેલા ચેતન—આત્માના પ્રતિબિંબને જ ભ્રમથી એ જ હું આત્મા છુ'' એમ માની લે છે.
6
૫૯
घटं जलं तद्गतमर्कविम्बं विहाय सर्व विनिरीक्ष्यते ऽर्कः । तटस्थ पतत्रितयावभासकः स्वयंप्रकाशो विदुषा यथा तथा ॥२२१ देहं धियं विप्रतिबिम्बमेतं विसृज्य बुद्धौ निहितं गुहायाम् । द्रष्टारमात्मानमखण्डबोधं सर्वप्रकाश सदसद्विलक्षणम् ॥ २२२ ॥ नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्ममन्तर्बहिः शून्यममन्यमात्मनः । विज्ञाय सम्यनिजरूपमेतत्पुमान्विपाप्मा विरजो विमृत्युः ॥ २२३॥ પણ વિદ્વાન પુરુષ જેમ ઘડા, તેમાં ભરેલુ' પાણી અને એમાં પડેલું સૂર્યનું પ્રતિબિંખ( એછાયા )–એ ત્રણેયને છેડી તટસ્થ, તેએના પ્રકાશક અને સ્વયં પ્રકાશ પેાતાની મેળે પ્રકાશતા સૂર્યને જુદો જ જુએ છે, તેમ આ દેહ, તેમાં રહેલી બુદ્ધિ અને તેમાં પડતું ચેતન-આત્માનું પ્રતિ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ બિંબ (ચિદાભાસ)-એ ત્રણેયને છોડી તટસ્થ, તેઓને પ્રકાશક, બુદ્ધિરૂપ ગુફામાં રહેલ, સ્વયંપ્રકાશ, સૌના દ્રષ્ટા, અખંડ જ્ઞાનવાળા, નિત્ય, દરેક ઠેકાણે રહેલા વિભુ, અતિ સૂક્ષમ, તથા અંદર અને બહાર એવા ભેદ વગરને આત્મા પિતાથી જુદે નથી, પણ પિતાનું જ સ્વરૂપ છે, એમ બરા
બર જાણીને પુરુષ પાપરહિત, નિર્મળ અને અમર બને છે. विशोक आनन्दघनो विपश्चित्स्वयं कुतश्चिन्न बिभेति कश्चित् । नान्योऽस्ति पंथा भवबन्धमुक्तेविना स्वतत्त्वावगमं मुमुक्षोः ॥२२४
જ્ઞાની પિતે કઈ પણ હોય છતાં શંકરહિત અને આનંદસ્વરૂપ બની કેઈથીય ડરતો નથી. આમ મુમુક્ષુ માટે આત્મતત્ત્વનાં જ્ઞાન સિવાય આ સંસારનાં બંધનમાંથી છૂટવાને બીજે કઈ માર્ગ નથી. .
ब्रह्माभिन्नत्वविज्ञानं भवमोक्षस्य कारणम् ।
येनाद्वितीयमानन्दं ब्रह्म संपद्यते बुधैः ॥२२५॥ - “બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે” એવું જ્ઞાન જ સંસારના બંધનથી છૂટવામાં કારણ છે, જેથી વિદ્વાને અદ્વિતીય આનંદસ્વરૂપ બ્રહ્મને પામે છે.
ब्रह्मभृतस्तु संसृत्यै विद्वान्नावर्तते पुनः । विशातव्यमतः सम्यग्ब्रह्माभिन्नत्वमात्मनः ॥ २२६ ॥
બ્રહ્મસ્વરૂપ થયેલ વિદ્વાન ફરી જન્મ-મરણરૂપ આ સંસારમાં આવતું નથી, માટે “આત્મા”ની બ્રહ્મ સાથેની એક્તા સારી રીતે સમજવી.
V सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म विशुद्धं परं स्वतः सिद्धम् । नित्यानन्दैकरसं प्रत्यगभिन्नं निरन्तरं जयति ॥ २२७॥
બ્રહ્મ સત્ય, જ્ઞાનરૂપ અને અનંત (અવિનાશી) છે - તથા શુદ્ધ, શ્રેષ્ઠ અને પિતાની મેળે જ સિદ્ધ છે (એના
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ અસ્તિત્વ વિષે એના સિવાય બીજા કેઈ પ્રમાણની જરૂર નથી); તેમ જ નિત્ય, માત્ર આનંદરૂ૫ રસવાળું, સૌની અંદર રહેલ અને સૌથી અભિન્ન (જુદું નહિ એવું) તે નિરંતર સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
- બ્રહ્મ અને જગતની એકતા सदिदं परमाद्वैतं स्वस्मादन्यस्य वस्तुनोऽभावात् । नान्यदस्ति किश्चित्सम्यक्परमार्थतत्त्वषोघे हि ॥२२८॥
આ વિશ્વ એક જ વસ્તુ બ્રહ્મરૂપ છે; કેમ કે આત્મસ્વરૂપ એ સિવાય બીજી કઈ વસ્તુ જ નથી; આ “અદ્વૈત” ખરી વસ્તુનું બરાબર જ્ઞાન થતાં (આત્મતરવ-બ્રહ્મ સિવાય) બીજું કાંઈ રહેતું જ નથી. . यदिदं सकलं विश्वं नानारूपं प्रतीतमज्ञानात् । ।
तत्सर्व ब्रह्मैव प्रत्यस्ताशेषभावनादोषम् ॥ २२९ ॥
આ આખું જગત અનેક જુદાં જુદાં રૂપ-રંગવાળું દેખાય છે, એનું કારણ અજ્ઞાન છે. ખરી રીતે તો એ બધું સમગ્ર ભાવનારૂપ દેષ વિનાનું (નિર્વિકલ્પ) બ્રહ્મ જ છે. मृत्कार्यभूतोऽपि मृदो न भिन्नः कुम्भोऽस्ति सर्वत्र तु मृत्स्वरूपात् । न कुम्भरूपं पृथगस्ति कुम्भः कुतो मृषा कल्पितनाममात्रः ॥२३०॥
ઘડે માટીમાંથી બને છે, છતાં માટીથી જુદે નથી; કારણ કે એ આખેય માટીરૂપ જ છે. “ઘડો’ એ શબ્દ તે માટીમાં બેટી રીતે કપેલું નામમાત્ર જ છે, તેનું રૂપ માટીથી જુદું નથી. केनापि मृद्भिनतया स्वरूपं घटस्य संदर्शयितुं न शक्यते। अतो घटः कल्पित एव मोहान्मृदेव सत्यं परमार्थभूतम् ॥ २३१॥
ઘડાનું સ્વરૂપ માટીથી જુદું કેઈ બતાવી શકે નહિ, માટે “ઘ” માત્ર મહિથી જ માની લીધેલ છે; ખરી રીતે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
વિવેક ચૂડામણિ તે એ માટી જ છે. सब्रह्मकार्य सकलं सदेव तन्मात्रमेतत्र ततोऽन्यदस्ति । अस्तीति योवक्ति न तस्य मोहो विनिर्गतो निद्रितवत्प्रजल्पः ॥२३२॥
(એવી રીતે) સત્યસ્વરૂપ બ્રહ્મથી ઊપજેલું સમગ્ર જગત માત્ર બ્રહ્મરૂપ જ છે, એથી જુદું કાંઈ પણ નથી; છતાં જે એમ કહે કે, એના સિવાય એનાથી જુદું પણ કાંઈક છે, તેને મેહ હજી ગયે નથી. એની એ વાત, ઊંઘતા માણસના બકવાદ જેવી છે. ' ब्रह्मेवेदं विश्वमित्येव वाणी भौती व्रतेऽथर्वनिष्ठा वरिष्ठा । तस्मादेतद् ब्रह्ममात्रं हि विश्वं नाधिष्ठानाद्भिवतारोपितस्य ॥२३३॥
“આ આખું જગત બ્રહ્મ જ છે” એમ અથર્વવેદની અતિ શ્રેષ્ઠ વાણી કહે છે, માટે આ જગત માત્ર બ્રહ્મ જ છે; કારણ કે જેમાં જે વસ્તુ માત્ર માની લીધેલી હાય, તે તેનાથી જુદી હોતી જ નથી. सत्यं यदि स्याजगदेतदात्मनोऽनंतत्वहानिनिंगमाप्रमाणता । असत्यवादित्वमपीशितुः स्यानैतत्त्रयं साधु हितं महात्मनाम् ॥२३४
જે આ જગત સત્ય હોય, તે સત્ય વસ્તુને તે કદી નાશ જ ન હોય; આથી જગતને પણ અંત નહિ આવે; અને (વેદ-ઉપનિષદ તે એમ જ કહે છે કે, “બ્રહ્મ સત્ય છે ને જગત મિથ્યા છે” એવી) ઉપનિષદની વાત અપ્રમાણ ઠરશે; વળી વેદ કે જે ઈશ્વરની જ વાણી છે એ અપ્રમાણ ઠરતાં ઈશ્વર પિતે અસત્યવાદી ઠરશે. આમ જગતને સત્ય માનવાથી ત્રણ દેષ (વાંધા) આવે છે, એ મહાપુરુષે માટે સારા કે હિતકારક નથી.
ईश्वरो वस्तुतत्त्वज्ञो न चाहं तेष्ववस्थितः । न च मत्स्थानि भूतानीत्येवमेव व्यचीफ्लपत् ॥ २३५ ॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ વળી વસ્તુના તત્ત્વને સમજનારા ભગવાન કૃષ્ણચંદ્ર આમ ખેચેખું કહ્યું છે કે, “હું આ જગતના પદાર્થોમાં રહ્યો નથી; તેમ જ એ બધા પદાર્થો મારામાં રહ્યા નથી.” (જે જગત સત્ય હેય, તે ઈશ્વરની આ વાણી ખૂટી પડે.)
यदि सत्यं भवेद्विश्वं सुषुप्तावुपलभ्यताम् । यन्नोपलभ्यते किश्चिदतोऽसत्स्वप्नवन्मृषा ॥ २३६ ॥
જે જગત સત્ય હેત, તે સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ જણાત; પણ સુષુપ્તિમાં તે કંઈ જણાતું નથી, માટે આ જગત ખોટા સ્વમ જેવું મિથ્યા છે. તઃ પૃથરનરિત નrgiામનઃ પૃથતીતિનુ મૃષા ગુurવિવા आरोपितस्यास्ति किमर्थवत्ताधिष्ठानमाभाति तथा भ्रमेण ॥ २३७॥
આથી જગત પરમાત્માથી જુદું નથી, છતાં જુદું જણાય છે, તે જેમ ગુણવાનથી ગુણ જુદા જેવા જણાય છે, તેમ મિથ્યા જ છે. જે વસ્તુની બીજી વસ્તુમાં માત્ર કલ્પના જ થઈ હોય, એવી (આરેપિત) વસ્તુનું ખરું અસ્તિત્વ શું હેય? એ રીતે આ અધિકાન (જેમાં જગતની કલ્પના જ થઈ છે, તે મૂળ વસ્તુ બ્રહ્મ જ) ભ્રમથી જગતરૂપે દેખાય છે. भ्रांतस्य यद्यद् भ्रमतः प्रतीतं ब्रह्मैव तत्तद्रजतं हि शुक्तिः। इदंतया ब्रह्म सदैव रूप्यते त्वारोपितं ब्रह्मणि नाममात्रम् ॥ २३८॥
જેમ છીપમાં ભ્રમથી દેખાતી ચાંદી છે જ નહિ, ખરી રીતે એ છીપ જ છે, તેમ ભ્રાંતિ પામેલા અજ્ઞાનીને જમરૂપ અજ્ઞાનને લીધે જે જે દેખાય છે, એ બધું બ્રહ્મ જ છે. “આ જગત છે” એ વાકયમાં “આ” શબ્દ જેને લાગુ પડે છે, એ બ્રહ્મ જ છે. એ બ્રહ્મમાં જગતને માત્ર આરોપ જ થયો છેમાત્ર કલ્પનાથી જ માની લીધેલ છે, અને તે નામ માત્ર જ છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
વિવેકચૂડામણિ
બ્રહ્મનું સ્વરૂપ अतः परं ब्रह्म सदद्वितीय विशुद्धविज्ञानघनं निरञ्जनम् । प्रशान्तमाघन्तविहीनमक्रियं निरन्तरानन्दरसस्वरूपम् ।। २३९॥
આથી પરબ્રહ્મ સત, એક જ, અત્યંત શુદ્ધ, જ્ઞાનમય, નિલેંપ, અતિ શાંત, આદિ-અંત વગરનું, ક્રિયા વિનાનું
અને નિરંતર આનંદસ્વરૂપ છે. निरस्तमायाकृतसर्वमेदं नित्यं सुखं निष्कलमप्रमेयम् । अरूपमध्यक्तमनाख्यमव्ययं ज्योतिः स्वयं किञ्चिदिदं चकास्ति ॥२४०
એ માયાના કલ્પિત સર્વ ભેદ વિનાનું, નિત્ય, સુખરૂપ, અવય વગરનું, પ્રમાણેથી જાણવું અશક્ય, રૂપ વિનાનું, ઇંદ્રિયથી જાણી ન શકાય એવું, નામરહિત તથા અવિનાશી તે જ સ્વરૂપ છે અને તે પિતે જ આ કંઈક છે” એમ પ્રકાશે છે.
शातृज्ञेयज्ञानशून्यमनन्तं निर्विकल्पकम् । केवलाखण्डचिन्मात्रं परं तत्त्वं विदुयुधाः ॥२४१॥
ડાહ્યા માણસે, એ પરમ તત્વને જ્ઞાતા (જાણનાર), સેય (જાણવાનું) અને જ્ઞાન (જાણવું)-એ ત્રણે ય ભેદથી રહિત, અવિનાશી, માયાના ગુણે વગરનું અને કેવળ અખંડ ચેતન માત્ર સમજે છે.
अहेयमनुपादेयं मनोवाचामगोचरम् । अप्रमेयमनाद्यन्तं ब्रह्म पूर्णमहं महः ॥२४२ ॥
“બ્રહ્મ” એ “હું” એમ સૌનું પિતાનું જ સ્વરૂપ હોવાથી છેડી શકાય કે લઈ શકાય એવું નથી; એને મન અને વાણી સમજી કે કહી શકતાં નથી; તથા માપમાં ન આવે એવું, આદિ કે અંત વગરનું, સર્વમાં રહેલું એ મહાન તેજરૂપ છે.
૧ જીવ, ઈશ્વર અને જગત એ ત્રણ ભેદ માયાથી થયા છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
“મહાવાક્યને વિચાર तत्त्वं पदाभ्यामभिधीयमानयोब्रह्मात्मयोः शोधितयोर्यदीत्थम् । श्रुत्या तयोस्तत्त्वमसीति सम्यगेकत्वमेव प्रतिपाद्यते मुहुः ॥ २४३॥
છાંદેગ્ય ઉપનિષદે “તે તું છે” એ વાક્યના “તે” અને તું” એ બે શબ્દથી કહેલા “ઈશ્વર” અને “જીવ” જ્યારે ઉપાધિરહિત બને છે, ત્યારે એ બંને એક જ છે, એમ વારંવાર સિદ્ધ કર્યું છે. ऐक्यं तयोर्लक्षितयोर्न वाच्ययोनिगद्यतेऽन्योन्यविरुद्धधर्मिणोः । खद्योतभान्वोरिव राजभृत्ययोः कूपाम्बुराश्योः परमाणुमेर्वोः ॥२४४ - સૂર્ય અને પતંગિયું; રાજા અને સેવક સમુદ્ર અને કૂફ મેરુ અને પરમાણુ-એ બધા જેમ એકબીજાથી
જુદા છે, તેમ પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મવાળા ઈશ્વર અને જીવ બંને વાચ્ય અર્થમાં તે જુદા જ છે–પણ એ બંનેને જે લક્ષ્ય અર્થ (ઉપાધિ વિનાનું શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વરૂપ) છે, તે જેમાં તે બંને એક જ છે. तयोविरोधोऽयमुपाधिकल्पितो न वास्तवः कश्चिदुपाघिरेषः । ईशस्य माया महदादिकारणं जीवस्य कार्य शणु पञ्चकोशम् ॥
જીવ અને ઈશ્વરમાં જે વિરોધ છે એ ઉપાધિને લીધે જ છે, અને એ ઉપાધિ તે કલ્પનામાત્ર છે; ખરી રીતે
૧ “તત ત્વક્ ”િ આ છાંદોગ્ય ઉપનિષદ(૬-૮)ના વાક્યને મહાવાક્ય કહે છે; કારણ કે એ વાક્યથી છવ-બ્રહ્મની એકતા સમજાવી છે.
૨ શબ્દજ્ઞાન થતાંવેંત જ (શબ્દની “અભિધાશક્તિ થી) જે અર્થ જણાય તેનું નામ “વાય અર્થ.'
૩ વાક્યમાં “વાચ્ય અર્થ” બંધબેસતે ન આવે, ત્યારે (શબ્દની “લક્ષણાશક્તિથી) જે અર્થ સમજાય, તેનું નામ “લક્ષ્ય અર્થ,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ છે જ નહિ. ઈશ્વરની માયા મહતવ વગેરેનું કારણ છે અને પાંચ કેશ એ જીવનું કાર્ય છે; અર્થાત બ્રહ્મ પિતે જ્યારે માયાથી સૃષ્ટિ રચવા ઈચ્છે છે, ત્યારે એ બ્રાનું નામ ઈશ્વર” છે અને જ્યારે “પાંચ કેશરૂપી ઉપાધિમાં પડે છે, ત્યારે એ “જીવ” કહેવાય છે. एतावुपाधी परजीवयोस्तयोः सम्यनिरासे न परो न जीवः । राज्यं नरेन्द्रस्य भटस्य खेटकस्तयोरपोहे न भटो न राजा ॥२४३
માયા અને પંચકેશ એ બે ઈશ્વર અને જીવની ઉપાધિ છે તે સારી રીતે દૂર થતાં ઈશ્વર નથી કે જીવ પણ નથી. જેમ રાજ્ય એ રાજાની ઉપાધિ છે અને ઢાલ એ લડવૈયાની ઉપાધિ છે, એ બંને દૂર થતાં કેઈ રાજા નથી કે લડયે નથી. अथात आदेश इति श्रुतिः स्वयं निषेधति ब्रह्मणि कल्पितं द्वयम् । श्रुतिप्रमाणानुगृहीतबोधात्तयोनिरासः करणीय एव ॥ २४७ ॥
અથાત ” (ગૃહલચ ૨-૩-૬)આ વેદ પિતે કહે છે કે, આ બ્રહ્મ “કાર્ય નથી અને કારણ પણ નથી એમ માયા અને પંચકેશ એ બંને બ્રહ્મમાં કલ્પિત હાઈને છે જ નહિ; માટે વેદના પ્રમાણથી ગ્રહણ કરેલા જ્ઞાન વડે એ બને છે જ નહિ, એમ તેને દૂર કરવાં જ જોઈએ. नेदं नेदं कल्पितत्वान्न सत्यं रजौ दृष्टव्यालवत्स्वप्नवञ्च । इत्थं वश्यं साधुयुक्त्या व्यपोह्य ज्ञेयः पधादेकभावस्तयोर्यः ॥२४८॥
આ જગત નથી, નથી જ, તે કલ્પિત છે; તેથી દોરડામાં દેખાતા સાપની માફક અને સ્વમાની જેમ સત્ય નથી. આમ દશ્ય-જગતને ઉત્તમ યુક્તિથી દૂર કરીને પછી જીવ અને ઈશ્વરની જે એકતા છે, તે સમજવી. ૨૪૮ ततस्तु तो लक्षणया सुलक्ष्यौ तयोरखंडैकरसत्वसिद्धये । नालं जहत्या न तथाऽजहत्या किंतुभयात्मकयैव भाव्यम् ॥२४९॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ માટે જીવ અને ઈશ્વરને એ લક્ષણ નામની શબ્દશક્તિથી સારી પેઠે જાણવા. એ બંને એક જ અને આનંદરૂપ જ છે, એમ સિદ્ધ કરવા માટે (તે તું છે” એ ઉપનિષદના મહાવાકયમાં) “જહતી લક્ષણ”થી કે “અજહતી લક્ષણા”થી ચાલતું નથી; પણ “જહત્યજહતી” નામની
૧ શબ્દને “વાય અર્થ' જ્યારે વાક્યમાં બંધબેસતે ન આવે, ત્યારે “લક્ષણા' નામની શબ્દની શક્તિ લક્ષ્ય અર્થ બતાવવા હાજર થાય છે.
૨ “જહતીલક્ષણ અને બીજા શાસ્ત્રકારો “લક્ષણાલક્ષણુ” કહે છે. એ લક્ષણાથી શબ્દને વાચ્ય અર્થ તદ્દન છેડી દેવો પડે છે, એથી આ વાક્યમાં એને ઉપયોગ થઈ શકે નહિ. કારણ કે તે અને “તું 'ને જે વાચ્ય અર્થ “ઈશ્વર અને જીવ' છે એ તદ્દન અહીં તજાતો નથી, પણ તે બન્નેની ઉપાધિના અર્થને જ અહીં ત્યાગ કરવાને છે. - ૩ “અજહતીલક્ષણ ને બીજા શાસ્ત્રકારે “ઉપાદાનલક્ષણા કહે છે. એ લક્ષણાથી શબ્દને વાય અર્થ પણ લક્ષ્ય અર્થની સાથે રહે છે. આથી આ લક્ષણને પણ અહીં ઉપયોગ થઈ શકે નહિ; કારણ કે “તે” અને “તું” એ બન્નેને વાચ્ય અર્થ જે “ઈશ્વર અને જીવ” તે મૂળરૂપે અહીં લઈ શકાય નહિ. જે તેમ થાય તે “ઈશ્વરની અને જીવની એકતા” ઘટી શકે જ નહિ.
૪ “જહત્યજહતી લક્ષણ” વેદાંતીઓએ સ્વીકારેલી છે. એનું બીજુ નામ “ભાગત્યાગ લક્ષણા' છે. અને અર્થ એ છે કે શબ્દના વાય અર્થને અમુક અંશ લેવાય છે અને અમુક અંશ તજાય છે. આ પ્રમાણે અહીં “ઉપાધિવાળાપાણું” અર્થ જાય છે અને “ચેતનપણું' અર્થ લેવાય છે. આમ અહીં “ઉપાધિ વગરના માત્ર “ચેતનસ્વરૂપ જે જીવ અને ઈશ્વર તે બંને શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વરૂપે એક જ છે ” એવો અર્થ આ “જહત્યજડતી લક્ષણા થી સમજાય છે, ટૂંકમાં આવું તાત્પર્ય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
વિવેકચૂડામણિ
6
6
:
એય લક્ષણા હાવી જોઈએ (તે નીચે પ્રમાણે છે), स देवदत्तोऽयमितीह चैकता विरुद्धधर्मांशमपास्य कथ्यते । यथा तथा तत्त्वमसीति वाक्ये विरुद्धधर्मानुभयत्र हित्वा ॥ २५० ॥ ‘એ દેવદત્ત આ છે.’ આ વાક્યમાં એ ’ અને ‘ આ’ એ બેય શબ્દો જુદા જુદા હાય એમ (ઉપર ઉપરથી ) લાગે છે છતાં અને શબ્દના અર્થની ધ્રુવદત્ત ’માં જ એકતા કહેવાય છે, તેમ ‘તત્ વસ્ અસિ−તે તું છે’ એ વાક્યમાં પણ ‘ તે ' અને ‘તું' એ મને જુદા જુદા હાય એમ પહેલાં લાગે છે, છતાં ‘તે’ એટલે ઈશ્વર અને ‘તું’ એટલે જીવ એ બંનેમાં રહેલી ઉપાધિરૂપ ધર્મના વિરુદ્ધ અશ( સર્વનાપણું. અને અલ્પજ્ઞપણું)ના ત્યાગ કરી ચેતનરૂપે બન્નેની એકતા કહી છે. संलक्ष्य चिन्मात्रतया सदात्मनोरखण्डभावः परिचीयते बुधैः । एवं महावाक्यशतेन कथ्यते ब्रह्मात्मनोरैक्यमखण्डभावः ॥ २५१ ॥
આમ ‘તત્ ત્વમ્ અતિ ’ એ વાક્યમાં ‘ લક્ષણા’ નામની શબ્દશક્તિથી જીવાત્મા અને પરમાત્માને માત્ર ચેતનરૂપ જાણીને બુદ્ધિમાના ‘બ્રહ્મ અખંડ છે' એમ સમજે છે; અને આવાં સેંકડો વાાથી બ્રહ્મ અને આત્માની એકતા શાસ્ત્ર:માં કહી છે.
બ્રહ્મભાવના ૧
अस्थूलमित्येतदसन्निरस्य सिद्धं स्वतो व्योमवदप्रतर्क्यम् । अतो मृषामात्रमिदं प्रतीतं जहीहि यत्वात्मतया गृहीतम् । ब्रह्माहमित्येव विशुद्धबुद्ध्या विद्धि स्वमात्मानमखण्डबोधम् ॥ २५२॥ અસ્પૃષ્ઠમ્ અનનુ બવમ્ બીર્યમ્ -જે માટુ' નથી, નાનું નથી; ટૂંકું નથી, લાંબુ નથી ' વગેરે વેદવાક્યથી,
6
૧ વારવાર વિચાર કરવા તે, ધ્યાન. ૨ બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ ( ૩-૮-૮ )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૬૯
આત્મામાં નાના—મેટાં વગેરેની અસત્ કલ્પના તજીને આકાશની જેમ બધે રહેનાર છતાં વિચારમાં આવી ન શકે એવુ' એ આત્મતત્ત્વ પેાતાની મેળે જ સિદ્ધ થાય છે; માટે આત્મારૂપે સ્વીકારેલા આ દેહ વગેરે બધા પદાર્થો ખૂટા છે, એમ સમજી એ બધાને હવે તું આત્મા માનીશ નહિ; અને ‘હું બ્રહ્મ છું' એમ અતિ શુદ્ધ બુદ્ધિથી સમજીને પેાતાના આત્માને અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ તું જાણું. मृत्कार्य सकलं घटादि सततं मृन्मात्रमेवाभित
स्तद्वत्सजनितं सदात्मकमिदं सन्मात्रमेवाखिलम् । यस्मान्नास्ति सतः परं किमपि तत्सत्यं स आत्मा स्वयं
तस्मात्तत्त्वमसि प्रशान्तममलं ब्रह्माद्वयं यत्परम् ॥ २५३ ॥ જેમ માટીમાંથી અનેલ ઘડા વગેરે કાય સદાકાળ અને ચારે બાજુ માટી જ છે, તેમ સથી ઊપજેલું અને સત્પ
આ આખુ જગત સત્જ છે; કારણુ કે સત્ સિવાય બીજી કાંઈ છે જ નહિ; એ જ સત્ય છે અને એ પેાતે જ આત્મા છે; માટે શાંત, નિળ અને એક જ જે પરબ્રહ્મ છે એ જ તું છે. निद्राकल्पितदेशकालविषयज्ञात्रादि सर्वं यथा
मिथ्या तद्वदिहापि जाग्रति जगत्स्वाशानकार्यत्वतः । यस्मादेवमिदं शरीरकरणप्राणाहमांद्यप्यसत्
तस्मात्तत्वमसि प्रशान्तममलं ब्रह्माद्वयं यत्परम् ॥२५४॥ જેમ સ્વપ્રમાં ઊંઘને કારણે કલ્પિત દેશ, કાળ, પદાર્થો અને એ બધાંને જાણનાર એ બધું મિથ્યા છે; એમ જાગ્રત અવસ્થામાં પણ આ જગત પેાતાના અજ્ઞાનનું જ કાર્ય હાવાથી મિથ્યા જ છે. આ રીતે આ શરીર, ઇંદ્રિયા, પ્રાણુ અને અહુંકાર વગેરે બધુ... અસત્ય છે; અને તું તે શાંત, નિમળ અને અદ્વૈત માત્ર પરબ્રહ્મ જ છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ जातिनीतिकुलगोत्रदूरगं नामरूपगुणदोषवर्जितम् । देशकालविषयातिवर्ति यद्ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २५५ ॥ જે બ્રહ્મ જાતિ, નીતિ, કુળ કે ગેાત્રથી રહિત છે; નામ, રૂપ, ગુણુ કે દ્વેષ વિનાનું છે; અને દેશ, કાળ તથા વિષયથી પશુ અલગ છે, તે જ તું છે-આમ તું ચિત્તમાં વિચાર કર. यत्परं सकलवागगोचरं गोचरं विमलंबोधचक्षुषः । शुचिवनमनादिवस्तु या तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २५६ ॥
જે માયાથી અલગ છે, જે સકળ વાણીને વિષય નથી, પશુ માત્ર નિર્મળ જ્ઞાનરૂપી આંખથી જ જેને જોઈ શકાય છે; અને જે શુદ્ધ ચેતનમય અનાદિ વસ્તુ છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે' એમ ચિત્તમાં તું વિચાર કર.
نو
भिर्मिभिरयोग योगिहृद्भावितं न करणैर्विभावितम् । बुद्धयवेद्यमनवद्यभूति यद् ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २५७॥
ઘડપણું, મરણુ વગેરે છ( ઊર્મિઓ )ની અસરથી રહિત; ચેગીઓએ પણ હૃદયમાં ધ્યાન કરેલું; ઇંદ્રિયાથી નહિ જણાયેલ બુદ્ધિથી જાણવું અશક્ય અને નિર્દોષ ઐશ્વય વાળુ જે પ્રશ્ન છે, તે તું છે, એમ મનમાં તું ધ્યાન કર.
भ्रान्तिकल्पित जगत्कलाभयं स्वाश्रयं च सदसद्विलक्षणम् । निष्कलं निरुपमानमृद्धिमंद ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २५८ ॥
ભ્રાંતિથી કલ્પેલા જગતરૂપ અ ંશના આધાર, પાતે જ પેાતાના આધારવાળું, સત્ અને અસત્ ખનેથી અલગ, અવયવ વિનાનું, ઉપમા વગરનું (કોઈના જેવું નથી તે) અને પરમ સમૃદ્ધિવાળું, જે બ્રહ્મ છે, તે જ તું છે, એમ તું મનમાં વિચાર કર.
जन्मवृद्धिपरिणत्यपक्षयष्याधिनाशनविहीनमध्ययम् । विश्वसूयवनघातकारणं ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २५९ ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ જે જન્મવું, વધવું, બદલાવું, ઘટવું, રેગી થવું અને વિનાશ પામવું–આ જાતના વિકારેથી રહિત છે, અવિનાશી છે તથા જગતની સૃષ્ટિ, રક્ષણ તથા નાશનું જે કારણ છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે, એમ તું મનમાં વિચાર કર. अस्तभेदमनपास्तलक्षणं निस्तरङ्गजलराशिनिश्चलम् । नित्यमुक्तमविभक्तमूर्ति यत् ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥२०॥
જેમાં ભેદ નથી અને કોઈ લક્ષણ નથી; જેમાં મોજાં ન ઊછળતાં હોય એવા જળાશય જેવું જે અચળ છે; અને જે સદા મુક્ત છે તથા મૂર્તિવિભાગથી રહિત છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે, એમ મનમાં તું ધ્યાન કર. एकमेव सदनेककारणं कारणांतरनिरासकारणम् । कार्यकारणविलक्षणं स्वयं ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥२११॥
જે પિતે એક જ છે, છતાં અનેક પદાર્થોનું કારણ છે; અને જેને એમ કહી શકાય કે એના સિવાય જગતનું બીજું કેઈ કારણ જ નથી, છતાં જે કાર્ય અને કારણપણથી અલગ છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે, એમ મનમાં તું ધ્યાન કર. निर्विकल्पकमनल्पमक्षरं यत्क्षराक्षरविलक्षणं परम् । नित्यमव्ययसुखं निरञ्जनं ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥२६२ ॥
જે નિશ્ચયરૂપ, માપી ન શકાય એવું, અવિનાશી, શરીર અને જીવથી વિલક્ષણ, પર, નિત્ય, અવિકારી, આનંદસ્વરૂપ તથા નિલેંપ છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે, એમ મનમાં તું ધ્યાન કર. यविभाति सदनेकधा भ्रमानामरूपगुणविक्रियात्मना । हेमवत्स्वयमविक्रियं सदा ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २६३ ॥
જે પિતે હમેશાં સત તથા સોનાની જેમ વિકાર વગરનું છે, તે પણ મને કારણે નામ, રૂપ, ગુણ અને વિકારરૂપે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
વિવેકચૂડામણિ
અનેક પ્રકારે દેખાય છે, એ જ બ્રહ્મ તું છે, એમ. મનમાં તું ધ્યાન કર.
यच्चकास्त्यनपरं परात्परं प्रत्यगेकरसमात्मलक्षणम् । सत्यचित्सुखमनन्तमव्ययं ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि ॥ २६४ ॥ જેનાથી વધી જાય એવુ કાઈ નથી; જે માયાથી પર– શ્રેષ્ઠ છે, તથા જે પ્રત્યેકમાં રહેલ, એકરસ અને સૌના આત્મા છે; તથા સત્, ચિત્, આનંદરૂપ, અનંત અને અવિકારી છે, એ જ બ્રહ્મ તુ' છે, એમ મનમાં તું યાન કર. उक्तमर्थमिममात्मनि स्वयं भावय प्रथितयुक्तिभिर्धिया । संशयादिरहितं कराम्बुवत्तेन तत्त्वनिगमो भविष्यति ॥ २६५ ॥
ઉપર કહેલી વાતને તું તારી બુદ્ધિ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ યુક્તિએથી મનમાં વિચાર્યા કર; તેથી તને હથેળીમાં રહેલા જળની પેઠે શંકા અને ભ્રમ વગરનું તત્ત્વજ્ઞાન થશે. स्वबोधमात्रं परिशुद्धतत्त्वं विज्ञाय संघे नृपवच्च सैन्ये । तदात्मनैवात्मनि सर्वदा स्थितो विलापय ब्रह्मणि दृश्यजातम् ॥२३६
લશ્કરની વચ્ચે રહેલા રાજાની જેમ પાંચ ભૂતા(પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ અને આકાશ)ના સમૂહુરૂપ શરીરની અંદર રહેલા સ્વયં જ્ઞાનરૂપ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને સમજીને હંમેશાં તું પાતે પાતાના એ આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થા અને આખા જગતને એ બ્રહ્મમાં સમાવી દે. बुद्धौ गुहायां सदसद्विलक्षणं ब्रह्मास्ति सत्यं परमद्वितीयम् । तदात्मना योऽत्र वसेद्गुहायां पुनर्न तस्याङ्गगुहाप्रवेशः ॥ २३७ ॥ જે સત્ નથી અને અસત્ પણ નથી; તે અદ્વિતીય સત્ય પરબ્રહ્મ બુદ્ધિરૂપ ચુકામાં બિરાજે છે; જે માણસ એ આત્માની સાથે એક જ બની દેહરૂપ શુકામાં રહે છે, તેના કુરી શરીરરૂપી ગુફામાં પ્રવેશ થતા નથી ( એને કરી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
સંસારમાં જન્મ લેવા પડતા નથી). વાસનાના ત્યાગની જરૂર
शात वस्तुन्यपि बलवती वासनाऽनादिरेषा कर्ता भोक्ताप्यहमिति दृढा यास्य संसारहेतुः । प्रत्यग्रष्ट्यात्मनि निवसता सापनेया प्रयत्ना
'
."
न्मुक्ति प्राहुस्तदिह मुनयो वासनातानवं यत् ॥ २६८ ॥ આત્મારૂપ વસ્તુ જાણ્યા પછી પણ, અનાદ્ધિ કાળની અતિ બળવાન વાસના રહી હોય તે એ વાસના જ ‘હું’ કર્તા છું અને હું જ ફળ ભાગવનાર છું આવા ભ્રમરૂપે મજબૂત થઈ જીવને સંસારનું કારણ બને છે; માટે આત્મદૃષ્ટિથી આત્માનું ધ્યાન કરતાં મનુષ્ય એ વાસનાના પ્રયત્નથી ત્યાગ કરવા જોઈએ; કેમ કે મુનિઓ કહે છે કે, વાસનાના ત્યાગ એ જ મેાક્ષ છે. ’
C
अहंममेति यो भावो देहाक्षादावनात्मनि ।
अध्यासोऽयं निरस्तयो विदुषा स्वात्मनिष्ठया ॥ २६९ ॥
B
દેહ, ઇંદ્રિય વગેરે પદાર્થો ઉપર જીવને ‘હું અને મારું’ એવા જે ભાવ છે, એ જ ‘ અધ્યાસ ’ કહેવાય છે. આત્મામાં સ્થિતિ કરીને વિદ્વાન માણસે એને દૂર કરવા.
शात्वा स्वं प्रत्यगात्मानं बुद्धितद्वृत्तिसाक्षिणम् । सोऽहमित्येव सद्वृत्त्यानात्मन्यात्ममति जहि ॥ २७० ॥ પ્રત્યેકમાં રહેલા પેાતાના આત્માને બુદ્ધિ અને એની વૃત્તિઓના સાક્ષી સમજી ‘તે જ હું છું' એવી સત્ય જ્ઞાનરૂપ વૃત્તિ વડે જડ પદાર્થો ઉપર થયેલી આત્મબુદ્ધિને તું
ત્યાગ કર.
लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् । शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २७१ ॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ, લેકેને અનુસરવાનું છોડી, શરીરને અનુસરવાનું તજી, શાસ્ત્રોને અનુસરવાનું પણ છેડીને પછી દેહ વગેરે જડ પદાર્થો ઉપર “હુંપણું, મારાપણું” એવું જે મિથ્યા જ્ઞાન છે, તેને દૂર કર.
लोकवासनया जन्तोः शास्त्रवासनयापि च । देहवासनया ज्ञानं यथावन्नैव जायते ॥ २७२ ॥
લેકે પરની, શાસ્ત્રો પરની તથા દેહ પરની વાસનાથી જીવને સત્ય જ્ઞાન થતું જ નથી. संसारकारागृहमोक्षमिच्छिोरयोमयं पादनिबद्धशृंखलम् । .. वदन्ति तज्ज्ञाः पटुवासनात्रयं योऽस्माद्विमुक्तः समुपैति मुक्तिम् ॥२७३
જે માણસ આ સંસારરૂપી કેદમાંથી છૂટવા ઈચ્છે છે, તેને ઉપર કહેલી ત્રણ વાસનાઓ પગમાં બાંધેલી લેઢાની સાંકળ જેવી છે, એમ બ્રહ્મને જાણનારા કહે છે. જે મનુષ્ય એ ત્રણે વાસનાઓથી છૂટે છે તે મુક્તિને પામે છે. जलादिसंपर्कवशात्प्रभूतदुर्गधधूतागुरुदिध्यवासना। 21३.. सङ्घर्षणेनैव विभाति सम्यग्विधूयमाने सति बाह्यगन्धे ॥ २७४॥ अन्तःश्रितानन्तदुरन्तवासनाधूलीविलिप्ता परमात्मवासना । प्रशातिसङ्घर्षणतो विशुद्धा प्रतीयते चन्दनगन्धवत्स्फुटा ॥ २७५ ॥
જેમ સુખડ ઉપર જળ વગેરેના સંબંધથી ઉત્પન્ન થયેલી દુધથી તેની દિવ્ય સુગંધ આવતી નથી, પણ જ્યારે એ સુખડને ખૂબ ઘસીને બહારની દુર્ગધને સારી રીતે દૂર કરવામાં આવે છે, ત્યારે જ સુગંધ આવવા લાગે છે તેમ અંતરમાં રહેલા પરમાત્મા પરની વાસના, હદયમાં રહેલી અનંત દુરંત વાસનારૂપી ધૂળથી દટાઈ ગઈ છે; તેને ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનરૂપી ઘર્ષણથી જ્યારે સારી રીતે દૂર કરવામાં
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૭૫
આવે છે, ત્યારે પેલા ચંદનની સુગંધની પેઠે સ્પષ્ટ સ્વરૂપે તે જણાય છે.
अनात्मवासनाजालैस्तिरोभूतात्मवासना |
नित्यात्मनिष्ठया तेषां नाशे भाति स्वयं स्फुटा ॥ २७६ ॥ જડ પદાર્થો પરની વાસનાએનાં જાળાંથી આત્મા પરની વાસના ઢંકાઈ ગઈ છે; માટે હંમેશાં આત્માનું ચિંતન કરવાથી તે વાસનાએના નાશ થતાં આત્મા ઉપરની વાસના પેાતાની મેળે સ્પષ્ટ પ્રકટે છે.
यथा यथा प्रत्यगवस्थितं मनस्तथा तथा मुञ्चति बाह्यवासनाः । निःशेषमोक्षे सति वासनानामात्मानुभूतिः प्रतिबन्धशून्या ॥ २७७ ॥
જેમ જેમ મન આત્માના ધ્યાનમાં સ્થિર થાય છે, તેમ તેમ બહારના પદાર્થોની વાસનાને તે છેડતુ જાય છે; અને પછી મધી વાસનાએ છૂટી જાય છે, ત્યારે આત્માના અસ્ખલિત અનુભવ થવા લાગે છે.
ભ્રમના ત્યાગની જરૂર
स्वात्मन्येव सदा स्थित्या मनो नश्यति योगिनः । वासनानां क्षयश्चातः स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २७८ ॥
આત્માના સ્વરૂપમાં જ સદા સ્થિર થવાથી ચાગીનું મન નાશ પામે છે અને વાસનાએના પણ નાશ થાય છે; માટે તુ' તારા દેહ ઉપરની ‘હું’પણાની ભ્રાંતિને દૂર કર. तमो द्वाभ्यां रजः सत्त्वात्सत्त्वं शुद्धेन नश्यति । तस्मात्सत्त्वमवष्टभ्य स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २७९ ॥
રજોગુણ અને સત્ત્વગુણથી તમેણુ નાશ પામે છે; સત્ત્વગુણુથી રજોગુણુ નાશ પામે છે; તથા શુદ્ધ સત્ત્વગુણથી (મિશ્ર ). સત્ત્વગુણુ નાશ પામે છે; માટે શુદ્ધ સત્ત્વગુણના આશ્રય કરી તારા ભ્રમને તું દૂર કર.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ प्रारब्धं पुष्यति वपुरिति निधित्य निश्चलः । धैर्यमालम्ब्य यत्नेन स्वाध्यासापनयं कुरु ॥२८० ॥
પ્રારબ્ધ કર્મ જ શરીરનું પિષણ કરે છે, એમ નિશ્ચય કરી સ્થિર થઈ ધીરજ ધરીને યત્નપૂર્વક પિતાના ભ્રમને તે દૂર કર.
नाहं जीवः परं ब्रह्मेत्यतव्यावृत्तिपूर्वकम् । - वासनावेगतः प्राप्तस्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २८१ ॥
હું જીવ નથી પણું શુદ્ધ બ્રહ્મ જ છું” એમ પ્રથમ પિતાના જીવભાવને દૂર કર્યા પછી વાસનાના વેગથી ઊપજેલા પિતાના ભ્રમને તું દૂર કર.
श्रुत्या युक्त्या स्वानुभूत्या ज्ञात्वा सर्वात्म्यमात्मनः। क्वचिदाभासतः प्राप्तस्वाध्यासापनयं कुरु ॥२८२॥
“સર્વ વિશ્વ ગ્રહ–આ બધું બ્રહ્મ છે” આવાં વેદવાક્યથી, યુક્તિથી અને પિતાના અનુભવથી “આત્મા જ સર્વસ્વરૂપ છે” એમ સમજીને દેહાદિ પરના મિથ્યા ભાસથી કેઈ કાળે ઊપજેલી તારી ભ્રાંતિને તું દૂર કર.
अनादानविसर्गाभ्यामीषन्नास्ति क्रिया मुनेः। तदेकनिष्ठया नित्यं स्वाध्यासापनयं कुरु ॥२८३॥
આત્મજ્ઞાની માટે કઈ પણ વસ્તુ લેવાથી કે છેડી દેવાથી લગારે કિયા રહેતી નથી, માટે હમેશાં આત્મા ઉપર જ શ્રદ્ધા કરીને પિતાને ભ્રમ તું દૂર કર.
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थब्रह्मात्मैकत्वबोधतः।। ब्रह्मण्यात्मत्वदाया॑य स्वाध्यासापनयं कुरु ॥२८४ ॥
“તત્તવમસિ-તે તું છે” વગેરે મહાવાક્યોથી ઊપજેલાઆત્મા અને બ્રહ્મના એકપણાના જ્ઞાનથી બ્રહ્મમાં જ આત્માપણું દૃઢ કરવાને તું તારી ભ્રાંતિને દૂર કર.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ अहंभावस्य देहेऽस्मिन्निःशेषविलयावधि । सावधानेन युक्तात्मा स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २८५॥
આ દેહ છે એ જ હું છું” એવી જાતનું દેહ ઉપર રહેલું “હું પણું સંપૂર્ણ નાશ પામે, ત્યાં સુધી સાવધાન થઈ ચિત્તને સ્થિર કરી તારી ભ્રાંતિને તું દૂર કર.
प्रतीतिर्जीवजगतोः स्वप्नवद्भाति यावती । तावनिरन्तरं विद्वन्स्वाध्यासापनयं कुरु ॥ २८६ ॥
હે વિદ્વાન ! જ્યાં સુધી આ જીવ અને જગત સ્વમની જેમ તને જણાયા કરે, ત્યાં સુધી તું નિરંતર એ ભ્રમને ફિર કર્યા કર.
निद्राया लोकवार्तायाः शब्दादेरपि विस्मृतेः। क्वचिन्नावसरं दत्त्वा चिन्तयात्मानमात्मनि ॥२८७ ॥
ઊંઘમાં, વાતચીતમાં, શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધ વગેરે વિયેના અનુભવમાં અને આત્માના વિસ્મરણમાં કદી સમય ગાળ્યા વિના હૃદયમાં તું આત્માનું જ ચિંતન કર્યા કર. . मातापित्रोर्मलोद्भूतं मलमांसमयं वपुः।
જવા વાંકાઢવાં શ્રદ્ધભૂથ છતી મવ ા ૨૮૮ ,
માતા અને પિતાના (રજ અને વર્તરૂપ) મેલથી ઉપજેલું શરીર મળ-માંસથી ભરેલું છે તેને ચાંડાલની પેઠે દૂર તજી-એના ઉપરનું “હું પણું” છોડી, બ્રહ્મસ્વરૂપ થઈ | તું કૃતાર્થ થા.
घटाकाशं महाकाश इवात्मानं परात्मनि । विलाप्याखण्डभावेन तूष्णीं भव सदा मुने ॥२८९ ॥
હે વિચાર કરનાર વિદ્વાન ! ઘડે ફૂટી જવાથી જેમ ઘડાની અંદર રહેલું આકાશ, બહારના આકાશમાં ભળી જાય
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
વિવેકચૂડામણિ છે, તેમ તું તારા આત્માને પરમાત્મામાં અખંડપણે એક કરી દઈ સદાને માટે શાંત થા.
स्वप्रकाशमधिष्ठानं स्वयंभूय सदात्मना । .. ब्रह्माण्डमपि पिण्डाण्डं त्यज्यतां मलभाण्डवत् ॥ २९०॥
સ્વયંપ્રકાશ અને સર્વનું મૂળસ્થાન જે બ્રહ્મ છે, તે રૂપે, તું પતે જ સદા થઈને, પછી શરીરને તથા બ્રહ્માંડને પણ કચરાના ટોપલાની માફક ફેંકી દે–એના ઉપરને મહ દૂર કર.
चिदात्मनि सदानन्दे देहारूढामहंधियम् । निवेश्य लिङ्गमृत्सृज्य केवलो भव सर्वदा ॥ २९१ ॥
દેહ ઉપર જે હુંપણાથી બુદ્ધિ રૂઢ થઈ છે, તેને સદા આનંદ અને ચેતનરૂપ આત્મા ઉપર સ્થાપીને તથા “સૂમ શરીર”. ને પણ ત્યાગ કરી તું કેવળ બ્રહ્મરૂપે જે સદા રહે.
तन्द्रह्माहमिति ज्ञात्वा कृतकृत्यो भविष्यसि ॥ २९२ ॥
જેમ દર્પણમાં પ્રતિબિંબરૂપે દેખાતું નગર માત્ર આભાસ જ છે, તેમ બ્રહ્મમાં દેખાતું આ જગત માત્ર - આભાસ જ છે, એમ સમજીને તું કૃતાર્થ થઈશ. यत्सत्यभूतं निजरूपमा चिदद्वयानन्दमरूपमक्रियम् । तदेत्य मिथ्यावपुरु-सृजैतच्छेलूषवद्वेषमुपात्तमात्मनः ॥ २९३ ॥
જે સત્યસ્વરૂપ, ચેતન, માત્ર એક જ આનંદરૂપ અને ક્રિયા વગરનું છે, એ બ્રહ્મ જ પિતાનું મૂળ સ્વરૂપ છે, એમ તે સ્વરૂપ થઈ, જેમ નાટક કરનાર માણસ પોતાને બનાવટી વેશ છેડી દે છે, તેમ તું આ મિથ્યા દેહને તજી દે અર્થાત્ તેના પરના અભિમાનને છેડી દે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
“હું' શબ્દનો અર્થ सर्वात्मना दृश्यमिदं मृङ्गव नैवाहमर्थः क्षणिकत्वदर्शनात् । जानाम्यहं सर्वमिति प्रतीतिः कुतोऽहमादेः क्षणिकस्य सिध्येत् ॥
આ જે દેખાય છે, તે જગત (તથા શરીર વગેરે) મિથ્યા ભ્રમ જ છે તથા ક્ષણિક છે; ક્ષણે ક્ષણે બદલાયા કરે છે; એથી એ (શરીર વગેરે) “હું” શબ્દનો અર્થ હોઈ શકે નહિ; કારણ કે અહંકાર વગેરે ક્ષણિક તને “હું બધું જાણું છું” એવું જ્ઞાન કેમ થઈ શકે? अहंपदार्थस्त्वहमादिसाक्षी नित्यं सुषुप्तावपि भावदर्शनात् । ब्रूते ह्यजो नित्य इति श्रुतिः स्वयं तत्प्रत्यगात्मा सदसद्विलक्षणः॥
જે અહંકાર વગેરેને પણ સાક્ષી (જેનાર) છે, એ જ “હું” શબ્દનો અર્થ (આત્મા) છે; કારણ કે સુષુપ્તિ અવસ્થા માં પણ નિત્ય એની હયાતી હોય છે. વેદ પિતે પણ એને
મનો નિત્યઃ શાશ્વત ડચકૂ–જેને જન્મ જ નથી, જે અનાદિ કાળથી છે તથા નિત્ય છે” એમ કહે છે માટે અંતરાત્મા કાર્ય તથા કારણથી જુદો છે. विकारिणां सर्वविकारवेत्ता नित्योऽविकारो भवितुं समर्हति । मनोरथस्वप्नसुषुप्तिषु स्फुटं पुनः पुनदृष्टमसत्त्वमेतयोः ॥ २९ ॥
એ આત્મા, વિકારી વસ્તુના સર્વ વિકારને જાણનાર, નિત્ય અને વિકાર વગરને હું જોઈએ. આ શરીર તથા અહંકાર બન્ને મનના વિચારે વખતે, સ્વમમાં અને સુષુપ્તિના વખતે વારંવાર સ્પષ્ટ દેખાતા જ નથી. (એથી એને આત્મા કેમ કહેવાય ?) अतोऽभिमानं त्यजः मांसपिण्डा पिण्डाभिमानिन्यपि धुद्धिकल्पिते । कालत्रयाबाध्यमखण्डबोधं ज्ञात्वा स्वमात्मानमुपैहि शान्तिम् ॥२९७
માટે માંસના પિંડારૂપ આ શરીર વિષે તથા એના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
અભિમાની બુદ્ધિકલ્પિત અહંકાર વગેરે ઉપર ‘ હું’ પણાનું અભિમાન તુ... છેડી દે; અને પેાતાના આત્માને (ભૂત, વર્તમાન તથા ભવિષ્ય ) ત્રણે કાળમાં રહેનાર અને અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ સમજી શાંતિ પામ. त्यजाभिमानं कुलगोत्रनामरूपाभमेष्वार्द्रशवाभितेषु । लिङ्गस्य धर्मानपि कर्तृतादिस्स्यक्त्वा भवाखण्डसुखस्वरूपः ॥ २९८ કુળ, ગેાત્ર, નામ, રૂપ અને આશ્રમ-એ બધાંનુ અભિમાન તું છેડી દે, કારણ કે એ તા તરતના મુદા જેવા શરીરને જ આધારે રહેલાં છે; તેમ જ કર્તાપણું અને ભાક્તાપણું વગેરે જે લિગશરીરના ધર્મો છે, અને પ છેડીને અખંડ સુખસ્વરૂપ થા.
co
અહંકાર સંસારનું મૂળ છે
सन्त्यन्ये प्रतिबंधाः पुंसः संसारहेतवो दृष्टाः । तेषामेकं मूलं प्रथमविकारो भवत्यहङ्कारः ॥ २९९ ॥ માણસને સંસારનાં કારણ બીજા અનેક અંધના જોવામાં આવ્યાં છે, એ બધાંનું એક મૂળ પહેલેા વિકાર અહંકાર જ છે ( કારણ કે ‘ હું પણું... ’ આવવાથી જ અજ્ઞાનનું જોર વધે છે).
यावत्स्यात्स्वस्य सम्बन्धोऽहङ्कारेण दुरात्मना । तावन्न लेशमात्रापि मुक्तिवार्ता विलक्षणा ॥ ३००॥ જ્યાં સુધી દુષ્ટ અહંકારના આત્માને સંબંધ છે, ત્યાં સુધી મુક્તિની અદ્ભુત વાત લેશમાત્ર પણ સંભવતી નથી. अहङ्कारग्रहान्मुक्तः स्वरूपमुपपद्यते ।
चन्द्रवद्विलः पूर्णः सदानन्दः स्वयंप्रभः ॥ ३०९ ॥ આત્મારૂપી ચંદ્રને અહંકારરૂપી રાહુએ ઘેરી લીધા છે; એનાથી છૂટ્યા પછી તે, ચંદ્રની જેમ નિર્મળ, પરિપૂર્ણુ,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ નિત્ય, આનંદસ્વરૂપ અને સ્વયંપ્રકાશ થઈ પિતાનું સ્વરૂપ પામે છે. यो वा पुरे सोऽहमिति प्रतीतो घुद्धया विक्लप्तस्तमसातिमूढया। तस्यैव निःशेषतया विनाशे ब्रह्मात्मभावः प्रतिबन्धशून्यः ॥३०२॥
તમોગુણથી અતિ મૂઢ બનેલી બુદ્ધિ એ જ કલ્પેલું હું પણું” આ શરીર પર જણાય છે અને એ જ અહંકાર છે; તેને સંપૂર્ણ નાશ થાય, ત્યારે જ “બ્રહ્મ એ આત્મા જ છે” એમ અખંડ જ્ઞાન થાય છે. ब्रह्मानन्दनिधिर्महाबलवताहकारघोराहिना संवेष्टयात्मनि रक्ष्यते गुणमयैधण्डैत्रिभिर्मस्तकैः। विज्ञानाख्यमहासिना धुतिमता विच्छिद्य शीर्षप्रयं निर्मूल्याहिमिमं निधि सुखकरं धीरोऽनुभोक्तुं क्षमः ॥३०३॥
બ્રહ્મને આનંદ એ એક ખજાને છે, પણ મહાબળવાન અને ભયંકર અહંકારરૂપી સર્પ, ત્રણ ગુણરૂપી ઉગ્ર પિતાનાં મસ્તકે વડે એ ખજાનાને વીંટાઈ વળીને પિતામાં રાખી બેઠો છે, પણ જ્યારે ધીર પુરુષ અનુભવજ્ઞાનરૂપી મેટી, તીર્ણ તલવારથી એ ત્રણેય માથાને કાપી નાખી એ સાપને નાશ કરે છે, ત્યારે જ પરમ સુખકારક એ ધનભંડારને ભેગવી શકે છે. यावद्वा यत्किञ्चिविषदोषस्फूतिरस्ति चेहेहे। कथमारोग्याय भवेत्तदर्दहन्तापि योगिनो मुफ्त्यै ॥३०॥
જ્યાં સુધી શરીરમાં થોડું પણ ઝેર રહી ગયું હોય, ત્યાં સુધી આરોગ્ય કેવી રીતે થાય? એમ ઘેડ પણ અહંકાર રહી ગયો હોય, ત્યાં સુધી ભેગીની મુક્તિ કેમ થાય? अहमोऽत्यन्तनिवृत्त्या तत्कृतनानाविकल्पसंहत्या। प्रत्यक्तत्त्वविवेकादयमहमसीति विन्दते तत्त्वम् ॥३०५॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सहसा
૮૨
વિવેકચૂડામણિ અહંકાર અત્યંત દૂર થાય, ત્યારે જ એનાથી ઊપજેલા અનેક તર્કવિતર્કો નાશ પામે છે અને પછી આત્મતત્વનું જ્ઞાન થવાથી “આ આત્મા તે જ હું છું” એમ તત્વ સમજે છે.
अहङ्कर्तर्यस्मिन्नहमिति मतिं मुञ्च सहसा विकारात्मन्यात्मप्रतिफलजुषि स्वस्थितिमुषि । यदध्यासात्प्राप्ता जनिमृतिजरादुःखबहुला प्रतीचश्चिन्मूर्तेस्तव सुखतनोः संसृतिरियम् ॥ ३०६॥
'અહંભાવ કરનાર, વિકારરૂપ, આત્માના પ્રતિબિંબવાળે અને આત્માનું સ્વરૂપ એરી લેનારા આ અહંકાર ઉપરની હુંપણાની બુદ્ધિને તરત તું તજી દે; કેમ કે એ ઉપરના
હું” પણાના ભ્રમથી જ તને જન્મ-મરણ અને ઘડપણનાં દુઃખથી ભરેલે આ સંસાર પ્રાપ્ત થયેલ છે; કારણ કે તું તે ચિતન્યમૂર્તિ આનંદરૂપ અંતરાત્મા જ છે. सदैकरूपस्य चिदात्मनो विभोरानन्दमूर्तेरनवद्यकीर्तेः । नैवान्यथा क्वाप्यविकारिणस्ते विनाहमध्यासममुष्य संसृतिः ॥३०७॥
જે એ અહંકાર ઉપરને અહંભાવરૂપ ભ્રમ ન હોય, તે સદા એકરૂપ, ચેતન, બધે ઠેકાણે રહેનાર, આનંદરૂપ, નિર્દોષ કીર્તિવાળા અને અવિકારી તને-આત્માને સંસાર કદી હોય જ નહિ तस्मादहङ्कारमिमं स्वशत्रु भोक्तुर्गले कण्टकवत्प्रतीतम् । विच्छिद्य विज्ञानमहासिना स्फुटं भुक्क्ष्वात्मसाम्राज्यसुखं यथेष्टम् ॥ | માટે જમવા બેઠેલા માણસના ગળામાં જેમ કાંટે ખટકે તેમ ખટકતા આ અહંકારરૂપી પોતાના શત્રુને અનુભવજ્ઞાનરૂપી મોટી તલવારથી કાપી નાખી આત્માના સામ્રાજ્યનું ખુલ્લું સુખ તું ઈચ્છા પ્રમાણે ભેગવ,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
min
વિવેકચૂડામણિ ततोऽहमादेविनिवर्त्य वृत्तिं सन्त्यक्तरागः परमार्थलाभात् ।। तूष्णीं समास्स्वात्मसुखानुभूत्या पूर्णात्मना ब्रह्मणि निर्विकल्पः ॥३०९
પછી અહંકાર વગેરેની (કર્તાપણું–ભેગવનારપણું) વગેરે વૃત્તિઓને દૂર કરી, બ્રહ્મજ્ઞાનરૂપ પરમ વસ્તુને લાભ થવાથી વિષયેની પ્રીતિ તજીને, આત્મસુખના અનુભવથી તર્કવિતર્ક છેડી મૌન રહીને પૂર્ણ સ્વરૂપે બ્રહ્મમાં જ સ્થિતિ કર. समूलकृत्तोऽपि महानहं पुनर्युल्लेखित स्यादि चेतसा क्षणम् । संजीव्य विक्षेपशतं करोति नभस्वता प्रावृषि वारिदो यथा ॥३१०॥
આ મહાન અહંકાર મૂળમાંથી ઊખડી ગયે હેય, તે પણ ચિત્ત દ્વારા જો ક્ષણવાર પણ પ્રેરણા પામે, તે ફરી જીવતે થઈને જેમ ચોમાસામાં પવનથી પ્રેરણા પામેલાં વાદળાં અનેક જાતનાં નુકસાન કરે છે, તેમ સેંકડે વિક્ષેપ કરે છે–સાધકને અનેક પ્રકારે ભમાવી દે છે. निगृह्य शत्रोरहमोऽवकाशः क्वचिन्न देयो विषयानुचिन्तया । स एव सञ्जीवनहेतुरस्य प्रक्षीणजम्बीरतरोरिवाम्धु ॥ ३११॥ | માટે એ અહંકારરૂપ શત્રુને બરાબર વશ કર્યા પછી ફરી વિષયોના ચિંતન દ્વારાં કદી એને તક જ ન આપવી; કારણ કે જેમ સુકાઈ ગયેલા બિજોરાના ઝાડને પાણી ફરી તાજું કરે છે, તેમ એ રીતે આપેલી તક જ આપણને ફરી તાજો કરે છે.
ક્રિયા, વિષયચિંતન અને વાસનાને ત્યાગ देहात्मना संस्थित एव कामी विलक्षणः कामयिता कथं स्यात् । अतोऽर्थसन्धानपरत्वमेव भेदप्रसक्त्या भवबन्धहेतुः ॥ ३१२॥
જે માણસ દેહને જ આત્મા માની બેઠો છે, એને જ અનેક પ્રકારની ઈચ્છાઓ થાય છે; પણ જેને દેહની સાથે સંબંધ જ ન હોય, તેને વિષયની ઈચ્છા કેમ થાય? (આત્મા,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ સિવાય બીજી વસ્તુઓ પણ જગતમાં છે, એવી) ભેદબુદ્ધિથી જ વિષયનું ચિંતન થાય છે અને એ જ સંસાર-બંધનનું કારણું છે.
कार्यप्रवर्धनाद् बीजप्रवृद्धिः परिदृश्यते । कार्यनाशाद् बीजनाशस्तस्मात्कार्य निरोधयेत् ॥ ३१३॥
કાર્યોને વધાર્યો જવાથી જ તેનાં બીજની પણ વૃદ્ધિ દેખાય છે; (જેમ વૃક્ષેને વધારે થાય તેમ તેનાં બીજ પણ વધે જ) અને કાર્યોને નાશ કરવાથી તેઓનાં બીજ પણ નાશ જ પામે છે, માટે (સૌની પહેલાં) કાર્યો જ બંધ કરી દેવાં.
वासनावृद्धितः कार्य कार्यवृद्धया च वासना । वर्धते सर्वथा पुंसः संसारो न निवर्तते ॥ ३१४ ॥
વળી વાસના વધવાથી જ કાર્યો વધે છે અને કાર્યો વધવાથી વાસના વધે છે; આમ થતાં મનુષ્યને સંસાર સર્વ પ્રકારે વધે જ છે; પણ અટકતું નથી.
संसारबन्धविछित्त्यै तवयं प्रदहेद्यतिः । वासनावृद्धिरेताभ्यां चिन्तया क्रियया बहिः ॥ ३१५॥
માટે સંયમી માણસે સંસારરૂપ બંધનને કાપવા માટે વાસના અને કાર્ય એ બન્નેને બાળી નાખવાં જોઈએ; કેમ કે મનના વિચાર અને બહારની ક્રિયા, એ બન્નેથી જ (વિષયની) વાસના વધે છે.
ताभ्यां प्रवर्धमाना सा सूते संसृतिमात्मनः । प्रयाणां च क्षयोपायः सर्वावस्थासु सर्वदा ॥ ३१६ ॥ सर्वत्र सर्वतः सर्व ब्रह्ममात्रावलोकनैः । सद्भाववासनादाात्तत्त्रयं लयमश्नुते ॥ ३१७ ॥ (એમ) એ બન્નેથી વધતી તે વાસના આત્માને સંસાર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ
૮૫ ઉત્પન્ન કરે છે, માટે હરકેઈ અવસ્થામાં (વિષયવાસના, વિષને વિચાર અને વિષયે માટેની બહારની ક્રિયા) એ ત્રણેને નાશ કરવાને આ ઉપાય હંમેશાં કરવું જોઈએ. દરેક ઠેકાણે, દરેક રીતે, દરેકને માત્ર બ્રહ્મરૂપે જેવું, એ બ્રહ્મવાસના છે; એ બ્રહ્મવાસના દઢ થવાથી ઉપર જણાવેલી ત્રણે વસ્તુ નાશ પામે છે.
क्रियानाशे भवेच्चिन्तानाशोऽस्माद्वासनाक्षयः । वासनाप्रक्षयो मोक्षः सा जीवन्मुक्तिरिष्यते ॥ ३१८ ॥
ક્રિયાઓને નાશ થતાં વિષયના ચિંતનને નાશ થાય છે અને એ વિષયચિંતનને નાશ થતાં વાસના પણ નાશ પામે છે, એમ વાસનાને જે નાશ, એ જ મોક્ષ છે અને એ જ જીવન્મુક્તિ કહેવાય છે. सद्वासनास्फूर्ति विजृम्भणे सति ह्यसौ विलीनाऽप्यहमादिवासना । अतिप्रकृष्टाप्यरुणप्रभायां विलीयते साधु यथा तमिस्रा ॥ ३१९ ॥
* અરુણનું અજવાળું થતાં જ જેમ રત્ન વિના ઘોર અંધારી રાતને સારી રીતે નાશ થાય છે, તેમ બ્રહ્મવાસના પ્રકટ થતાં જ મોટામાં મેટી પણ અહંકાર વગેરેની વાસના નાશ પામે છે. तमस्तमाकार्यमनर्थजालं न दृश्यते सत्युदिते दिनेशे । तथाऽद्वयानंदरसानुभूतौ नवास्ति बन्धो न च दुःखगन्धः ॥३२०॥
જેમ સૂર્ય ઊગ્યા પછી અંધારું કે અંધારામાં થતા “ચેરી” વગેરે અનર્થ દેખાતા જ નથી, તેમ અદ્વૈત–આત્માના આનંદને રસ અનુભવ્યા પછી સંસારરૂપ બંધન કે દુઃખની ગંધ પણ રહેતાં નથી જ. दृश्यं प्रति तं प्रविलापयन्स्वयं सन्मात्रमानन्दघनं विभावयन् । समाहितः सन्बहिरन्तरं वा कालं नयेथाः सति कर्मबन्धे ॥३२॥
તારું પ્રારબ્ધ (કરેલાં) કર્મરૂપ બંધન હજી જે બાકી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણિ હાય, તે દેખાતા આ જગતને બ્રહ્મની અંદર સમાવવાને પ્રયત્ન કર, તથા બહાર અને ચિત્તની અંદર સાવધાન રહી પિતાના આનંદમય સ્વરૂપનું ચિંતન કરતે સમય વિતાવ.
પ્રમાદના ત્યાગની જરૂર प्रमादो ब्रह्मनिष्ठायां न कर्तव्यः कदाचन । प्रमादो मृत्युरित्याह भगवान्ब्रह्मणः सुतः ॥ ३२२ ॥
બ્રહ્મ વિષે સ્થિતિ કરવામાં ક્યારેય ભૂલ ન કરવી; કારણ કે બ્રહ્માના પુત્ર ભગવાન સનકુમારે કહ્યું છે કે, “ભૂલ એ મરણ જ છે.”
न प्रमादादनर्थोऽन्यो शानिनः स्वस्वरूपतः ततो मोहस्ततोऽहंधीस्ततो बन्धस्ततो व्यथा ॥ ३२३॥
સમજુ માણસે બ્રહ્મચિંતનમાં ભૂલ કરવી; એનાથી બીજું કેઈ નુકસાન નથી, કારણ કે એથી મેહ ઊપજે છે; મેહથી બુદ્ધિ અહંકારયુક્ત થાય છે તેથી બંધન અને તેથી દુઃખ થાય છે.
विषयाभिमुखं दृष्ट्वा विद्वांसमपि विस्मृतिः ।। विक्षेपयति धीदोषैर्योषा जारमिव प्रियम् ॥ ३२४॥
જેમ કેઈ કુલટા સ્ત્રી તેના જાર પુરુષને બુદ્ધિના દેષને લીધે ભમાવી મૂકે છે, તેમ માણસ વિદ્વાન હય, પણ જે વિષયમાં જોડાય, તે તેને આત્માની વિસ્મૃતિ બુદ્ધિના દેને લીધે ભમાવી મૂકે છે.
यथापकृष्टं शैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति ।
आवृणोति तथा माया प्राशं वापि परामुखम् ॥ ३२५ ॥
જેમ પાણી ઉપરની ઘણુ શેવાળ ક્ષણ વાર પણ દૂર થતી નથી, પરંતુ પથરાઈને પાણીને ઢાંકી દે છે, તેમ આત્માને વિચાર ન કરનાર માણસ વિદ્વાન હોય તે પણ માયા એને ઘેરી લે છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
लक्ष्यच्युतं सद्यदि चित्तमीषद्बहिर्मुखं सन्निपतेत्ततस्ततः । प्रमादतः प्रच्युतकेलिकन्दुकः सोपानपङ्क्तौ पतितो यथा तथा ॥
فغ
જેમ હાથમાંથી છૂટી પડેલા રમવાના દડા સીડી ઉપર પડતાં એક પછી એક પગથિયાં ઊતરતા ઠેઠ નીચે પડે છે, તેમ ચિત્ત પ્રમાદને લીધે આત્મચિંતનથી ચૂકીને લગાર પણ વિષયામાં પડી જાય, તે ત્યાંથી પડતું પડતું છેક અધોગતિએ પહેાંચે છે. त्रिषयेष्वाविशचेतः सङ्कल्पयति तद्गुणान् ।
सम्यक्सङ्कल्पनात्कामः कामात्पुंसः प्रवर्तनम् ॥ ३२७ ॥ વિષયેામાં પેસતું ચિત્ત એના ગુણ્ણાના જ વિચાર કરે છે; અને એમ નિર'તર ચિંતન કરવાથી એ વિષયેાની ઇચ્છા કરે છે; અને પછી એ ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે માણસ પ્રવૃત્તિ કરે છે. ततः स्वरूपविभ्रंशो विभ्रष्टस्तु पतत्यधः । पतितस्य बिना नाशं पुनर्नारोह ईक्ष्यते ।
सङ्कल्पं वर्जयेत्तस्मात्सर्वानर्थस्य कारणम् ॥ ३२८ ॥
પછી માણુસ આત્માનું સ્વરૂપ ચૂકે છે અને એમ ચૂકેલા તે અધઃપતન પામે છે. એ રીતે પડેલા તે માણસને નાશ થયા વિના ફરી તેનુ ઉપર ચઢવું દેખાતું નથી; માટે દરેક અન નું કારણ સંકલ્પ⟨વિષયાના વિચાર)ના ત્યાગ કરવા. अतः प्रमादान्न परोऽस्ति मृत्युर्विवेकिनो ब्रह्मविदः समाधौ । समाहितः सिद्धिमुपैति सम्यक् समाहितात्मा भव सावधानः ॥
માટે વિવેકી અને બ્રહ્મજ્ઞાની માણસને આત્માના ચિંતનમાં પ્રમાદ (આળસ—આત્મચિંતનનું વિસ્મરણ ) વિના બીજું કેાઈ મરણુ નથી–પ્રમાદ એ જ તેનું મરણ છે. ચિત્તને આત્મચિંતનમાં જોડનાર માણસ જ મુક્તિને પામે છે; માટે તું સાવધાન ખની ચિત્તને આત્મામાં જ લગાડી દે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
મદદકિને પણ ત્યાગ છે નેઈએ जीवता यस्य कैवल्यं विदेहे स च केवलः। यत्किश्चित्पश्यतो भेदं भयं ब्रूते यजुःश्रुतिः ॥ ३३०॥
જેની જીવતાં જ મુક્તિ થઈ હોય, તે જ દેહ પડ્યા પછી શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વરૂપ થાય છે, માટે જીવતાં જે થોડો પણ બ્રહ્મ વિષે ભેદ (બ્રહ્મ સિવાય પણ બીજું કાંઈ છે, એમ) જુએ છે, તેને ફરી જન્મ-મરણને ભય છે જ, એમ યજુર્વેદ કહે છે. यदा कदा वापि विपधिदेष ब्रह्मण्यनन्तेऽप्यणुमात्रमेदम् । पश्यत्यथामुष्य भयं तदैव यद्वीक्षितं भिन्नतया प्रमादात् ॥ ३३१॥ - હરકેઈ સમયે એ જ્ઞાની અનંત બ્રહ્મમાં જરા પણ ભેદ જુએ છે, એટલે તે જ વખતે તેને સંસારને ભય પ્રાપ્ત થાય જ છે; કારણ કે પ્રમાદથી ભેદદષ્ટિ થવાને લીધે જ સંસારને ભય દેખાય છે. श्रुतिस्मृतिन्यायशनिषिद्धे दृश्येऽत्र यः स्वात्ममतिं करोति । उपैति दुःखोपरि दुःखजातं निषिद्धकर्ता स मलिम्लुचो यथा ॥ | વેદ, સ્મૃતિ અને સેંકડો યુક્તિઓથી આ દેખાતું જગત મિથ્યા કહેવાયું છે; છતાં દેહ વગેરે પદાર્થો ઉપર જે આત્મબુદ્ધિ કરે છે, તે ન કરવાનું કરનાર ચેરની પેઠે ઉપરાઉપરી દુઃખે પામે છે. सत्याभिसन्धानरतो विमुक्तो महत्त्वमात्मीयमुपैति नित्यम् । मिथ्याभिसन्धानरतस्तु नश्येद् दृष्टं तदेतद्यदचोरचोरयोः ॥ ३३३ ॥
જે માણસ સત્ય-બ્રહ્મનું જ ચિંતન કરે છે, એ મુક્ત થઈને સદાકાળની પિતાની મોટાઈને પામે છે; પણ જે મિથ્યા જગતનું જ ચિંતન કરે છે, તે નાશ પામે છે આ વસ્તુ સજ્જન અને ચેરમાં દેખાય છે. (સજજન માણસ સાચું જ વિચારે છે, બેલે છે અને આચરે છે તેથી લેકમાં
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ પ્રમાણિક મનાઈને આનંદ કરે છે, પણ શેર ખરું ને ખરાબ જ વિચારે છે, બેલે છે ને આચરે છે, તેથી જેલ ભેગે થઈ દુઃખી થાય છે.) यतिरसदनुसन्धि बन्धहेतुं विहाय
स्वयमयमहमस्मीत्यात्मदृष्टयैव तिष्ठेत् । सुखयति ननु निष्ठा ब्रह्मणि स्वानुभूत्या
हरति परमविद्याकार्यदुःखं प्रतीतम् ॥ ३३४ ॥ માટે જિતેંદ્રિય મનુષ્ય સંસારબંધનનું કારણ બેટા સંકલ્પ અને ભેદદષ્ટિ તજીને “હું સાક્ષાત્ બ્રહ્મ જ છું” એમ આત્મદષ્ટિ કરીને જ રહેવું જોઈએ, કારણ કે પિતાના અનુભવથી થયેલે બ્રહ્મ વિષેને પ્રેમ સુખ આપે છે અને માયાના પ્રપંચથી ઊપજેલાં જાણીતાં દુઃખ દૂર કરે છે. बायानुसन्धिः परिवर्धयेत्फलं दुर्वासनामेव ततस्ततोऽधिकाम् । शात्वा विवेकः परिहत्य बाह्य स्वात्मानुसन्धि विदधीत नित्यम् ॥ - દુનિયાના વિષયનું ચિંતન, હૃષ્ટ વાસનારૂપ ફળને અધિકાધિક વધાયે જાય છે; માટે વિવેકજ્ઞાનથી આત્માનું સ્વરૂપ સમજીને દુનિયાના પદાર્થો છોડી હમેશાં પિતાના આત્માનું જ ધ્યાન કરવું. बाह्य निरुद्धे मनसः प्रसन्नता मनःप्रसादे परमात्मदर्शनम् । तस्मिन्सुरष्टे भवबन्धनाशो बहिनिरोधः पदवी विमुक्तः ॥३३॥
બહારના વિષયે ત્યજતાં મન નિર્મળ થાય છે અને મન શુદ્ધ થતાં પરમાત્માનું દર્શન થાય છે, અને તે પરમાત્માનું દર્શન સારી રીતે થયા પછી સંસારરૂપ બંધન નાશ પામે છે; આમ બહારના વિષયે છેડવા એ જ મુક્તિને માર્ગ છે. कः पण्डितः सत्सदसद्विवेकी श्रुतिप्रमाणः परमार्थदर्शी। जानन्हि कुर्याक्सतोऽवलम्बं स्वपातहेतोः शिशुवन्मुमुक्षुः ॥३३७
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
કયા બુદ્ધિમાન સત્—અસત્ પદાર્થાને સમજતા હોય, વેદનાં વચનાને માનતા હોય, પરમ સત્ય આત્મતત્ત્વને જોતા હાય અને મુક્તિને ઇચ્છતા હાય, છતાં જાણી જોઈ ને માળકની પેઠે પેાતાના પતન માટે મિથ્યા પદાર્થાંમાં સાય ? देहादिसंसक्तिमतो न मुक्तिर्मुक्तस्य देहाद्यभिमत्यभावः । सुप्तस्य नो जागरणं न जाग्रतः स्वप्नस्तयोर्भिन्नगुणाश्रयत्वात् ॥ ३३८ ॥
જેને દેહ વગે૨ે જડ પદાર્થો ઉપર માહ હાય, તેની મુક્તિ થતી નથી; અને જે જીવતાં જ મુક્તિ પામ્યા હોય, તેને દેહ વગેરે પદાર્થો ઉપર ‘હુંપણું' થતું નથી; જેમ ઊંઘતા માણસને જાગ્રત અવસ્થાની ખબર હોતી નથી; અને જે જાગે છે, તેને સ્વપ્ત આવતાં નથી; કારણ કે એ એય અવસ્થાએ ( બંધ–માક્ષ તથા સ્વમ-જાગ્રત) જુદા જુદા ગુણવાળી છે.
૯૦
જીવન્મુક્ત કાણુ ? अन्तर्बहिः स्वं स्थिरजङ्गमेषु ज्ञानात्मनाधारतया विलोक्य । त्यक्ताखिलोपाधिरखण्डरूपः पूर्णात्मना यः स्थित एष मुक्तः ॥ ३३९॥ સ્થાવર અને જંગમ દરેક પદાર્થમાં અંદર અને બહાર પોતાને જ જ્ઞાનસ્વરૂપે તથા આધારરૂપે રહેલા જે જુએ છે અને દરેક ઉપાધિ છેડી અખંડ અને પરિપૂર્ણ આત્મારૂપે જે રહ્યો હાય, એ જીવતાં જ મુક્ત છે.
આત્મપ્રેમ
सर्वात्मना बन्धविमुक्तिहेतुः सर्वात्मभावान्न परोऽस्ति कश्चित् । दृश्याग्रहे सत्युपपद्यतेऽसा सर्वात्मभावोऽस्य सदात्मनिष्ठया ॥ ३४० દરેક ઉપર આત્મદૃષ્ટિ કરવી, એ જ સંસારબંધનથી છૂટવામાં કારણ છે; આ સર્વાત્મભાવથી બીજે કાઈ ઉપાય નથી; અને દરેક ઉપરની એ આત્મદૃષ્ટિ દેખાતા પદાર્થોનું
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
કે
ગ્રહણ ન થાય; પણ હંમેશાં આત્મામાં જ સ્થિતિ કરવામાં આવે ત્યારે થાય છે.
दृश्यस्याग्रहणं कथं नु घटते देहात्मना तिष्ठतो बाह्यार्थानुभवप्रसक्तमनसस्तत्तत्क्रियां कुर्वतः । संन्यस्ताखिलधर्मकर्मविषयैर्नित्यात्मनिष्ठापरैस्तत्त्वशैः करणीयमात्मनि संदानन्देच्छुभिर्यज्ञतः ॥ ३४९ ॥ જે માણસ દેહને જ આત્મા માને અને દુનિયાના પદાર્થના અનુભવ કરવામાં જ આસક્ત મનવાળા રહી તે તે ક્રિયા કર્યાં કરે, તેને · આ સંસાર છે જ નહિ ’ એમ ક્યાંથી સમજાય ? માટે નિત્ય આનંદને ઇચ્છતા તત્ત્વવેત્તાઓએ દરેક ધર્મ, કર્મ અને વિષયાના ત્યાગ કરી નિરંતર આત્મા ઉપર જ પ્રેમ કરવે! અને આત્માની અંદર દેખાતું આ જગત યત્નથી ગ્રહણુ ન કરવું.
6
.
सार्वात्म्यसिद्धये भिक्षोः कृतश्रवणकर्मणः ।
समाधिं विदधात्येषा शान्तो दान्त इति श्रुतिः ॥ ३४२ ॥ જેણે વેદાંતશ્રવણ કર્યું' હાય, એવા સન્યાસીને દરેક ઉપર આત્મદૃષ્ટિ થવા માટે વેદ આવી સમાધિ શીખવે છે, કે તેણે શમ, દમ અને ઉપતિવાળા થવું. (એટલે ચિત્તને શાંત કરવું, ઇંદ્રિયાને વિષર્ચાથી રોકવી, ચિત્તની વૃત્તિને સ્થિર કરવી; તેમ જ સહન કરતાં શીખવું અને મનને સ્થિર કરી અંતઃકરણમાં જ આત્માને જોવા.)
* અહંકારના ત્યાગ' ઘણા જ મુશ્કેલ છે
आरूढश के रहमो विनाशः कर्तुं न शक्यः सहसापि पण्डितैः । ये निर्विकल्पाख्य समाघिनिश्चलास्तानन्तरानन्तभवा हि वासनाः ॥
१ शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानं પતિ । ( ‰૦ ૪-૪-૨૨ )
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ જેની શક્તિ જામેલી છે, એવા અહંકારને એકદમ નાશ કરે તે પંડિતે માટે પણ શક્ય નથી, કેમ કે જેઓ નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં નિશ્ચળ થયા હોય છે, તેવા પુરુષને પણ અનંત જન્મની વાસનાઓ વચ્ચે વચ્ચે આવી જાય છે.
વિક્ષેપશક્તિ નું બળ अहंघुद्धयैव मोहिन्या योजयित्वावृतेर्बलात् ।। विक्षेपशक्तिः पुरुषं विक्षेपयति तद्गुणैः ॥ ३४४ ॥
રજોગુણની “વિક્ષેપ શક્તિ તમે ગુણની “આવરણ'શક્તિના બળથી માણસને મેહ પમાડનારી અહંકારબુદ્ધિ સાથે જોડી દઈ તેને ગુણેથી ભમાવે છે.
આવરણશક્તિ નું બળ विक्षेपशक्तिविजयो विषमो विधातुं
निःशेषमावरणशक्तिनिवृत्त्यभावे । रहश्ययोः स्फुटपयोजलवद्विभागे
नश्येत्तदावरणमात्मनि च स्वभावात् । निःसंशयेन भवति प्रतिवन्धशून्यो
विक्षेपणं न हि तदा यदि चेन्मृषार्थे ॥ ३४५ ॥ આવરણ શક્તિને સંપૂર્ણ દૂર કર્યા વગર “વિક્ષેપ” શક્તિને જીતવી કઠણ છે. જેમ દૂધ અને પાણી એ જુદી જુદી વસ્તુ છે, તેમ આત્મા અને જગત એ બંને જુદી જુદી વસ્તુ છે, એવું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થયા પછી આત્મા ઉપર જામેલી “આવરણ”. શક્તિ પિતાની મેળે જ નાશ પામે છે. પછી જૂઠા સાંસારિક પદાર્થો ઉપર મેહ ન ઊપજે, તે અવશ્ય સંસારરૂપ બંધનથી રહિત થાય છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
વિવેકથી મુક્તિ सम्यग्विधेकः स्फुटबोधजन्यो
વિમા દાદર પવાર્થતા छिनत्ति मायाकृतमोहबन्धं
यस्माद्विमुक्तस्य पुनर्न संसृतिः ॥ ३४६॥ આ આત્મા એ દ્રષ્ટા (જગતને જેનાર) છે અને આ જડ પદાર્થો એ દશ્ય છે–આ વિભાગ કરી સ્પષ્ટ જ્ઞાનથી ઊપજેલો ઉત્તમ વિવેક માયાએ કરેલું મેહબંધન કાપી નાખે છે, જેથી મુક્ત થયેલા માણસને ફરી સંસાર પ્રાપ્ત થતું નથી.
સત્ય જ્ઞાન परावरैकत्वविवेकवह्निईहत्यविद्यागहनं घशेषम् । किं स्यात्पुनः संसरणस्य बीजमद्वैतभावं समुपेयुषोऽस्य ॥३४७
બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે, એ જ્ઞાનરૂપ અગ્નિ માયારૂપી વનને સંપૂર્ણ બાળી નાખે છે; પછી એ અદ્વૈત (આત્મા અને બ્રહ્મની એકતા) ભાવને પામેલા જીવમાં ફરી સંસારનું બીજ શું થાય છે? (નથી જ થતું.)
आवरणस्य निवृत्तिर्भवति च सम्यक्पदार्थदर्शनतः। मिथ्याज्ञानविनाशस्तद्वद्विक्षेपजनितदुःखनिवृत्तिः ॥ ३४८ ॥
આત્મારૂપ ઉત્તમ પદાર્થના દર્શનથી (માયાનું) આવરણ દૂર થાય છે, એથી મિથ્યાજ્ઞાનને નાશ થાય છે અને “વિક્ષેપ”શક્તિથી ઊપજતું દુખ અટકી જાય છે.
पतत्त्रितयं दृष्टं सम्यप्रज्जुस्वरूपविज्ञानात् । तसाद्वस्तु सतत्त्वं ज्ञातव्यं बन्धमुक्तये विदुषा ॥ ३४९ ॥
માણસ જ્યારે સમજે છે કે, હું જેને સાપ માનતે હત, તે સાપ ન હતું, પણ દેરડું જ છે, ત્યારે દેરડાનું
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
'વિવેક ચૂડામણિ અજ્ઞાન (આવરણ), સર્પને ભ્રમ (મિથ્યા જ્ઞાન) અને સર્ષથી ઊપજતી બીક (વિક્ષેપ)એ ત્રણેને નાશ દેખાય છે માટે આ સંસારબંધનથી છૂટવા સારુ વિદ્વાને આત્મવસ્તુના રહસ્યને જાણવું જોઈએ. अयोऽग्नियोगादिव सत्समन्वयान्मात्रादिरूपेण विजृम्भते धीः। . तत्कार्यमेतत्त्रितयं यतो मृषा दृष्टं भ्रमस्वप्नमनोरथेषु ॥३५०॥
જેમ અગ્નિના સંબંધથી (તપેલું) લેડું અગ્નિ જેવું જ દેખાય છે, તેમ આત્માના સંબંધથી જ બુદ્ધિ આત્માના ધર્મવાળી ( દ્રષ્ટા, દર્શન અને દશ્યરૂપે) દેખાય છે, પણ ભ્રાંતિ, સ્વમ અને મનના વિચારો વખતે બુદ્ધિનું જ્ઞાન બેટું જ દેખાય છે, તેથી સાબિત થાય છે કે બુદ્ધિનું કાર્ય (એ દ્રષ્ટા આદિ ત્રણે) ખેટું છે. ततो विकारा प्रकृतेरहंमुखा देहावसाना विषयाश्च सर्वे ।। क्षणेऽन्यथाभावितया हमीषामसत्त्वमात्मा तु कदापि नान्यथा ॥३५१
માટે અહંકારથી માંડી દેહ સુધીના માયાના સર્વ વિકારે અને વિષયે ક્ષણે ક્ષણે બદલાતા હોવાથી જૂઠા છે અને આત્મા કદી બદલાતું નથી, માટે એ સત્ય છે. नित्याद्वयाखण्डचिदेकरूपो बुद्धयादिसाक्षी सदसद्विलक्षणः । अहंपदप्रत्ययलक्षितार्थः प्रत्यक्सदानन्दघनः परात्मा ॥ ३५२॥ - “” એમ કહેવાથી જે સમજાય છે, એ આનંદસ્વરૂપ પરમાત્મા તે સદા એક, અખંડ, ચેતન એક જ રૂપવાળ, બુદ્ધિ વગેરેનો સાક્ષી, સ-અસતુથી જુદો, દરેકમાં વ્યાપ્ત અને સદા આનંદપૂર્ણ છે. इत्थं विपश्चित्सदसद्विभज्य निश्चित्य तत्त्वं निजबोधदृष्टया । शात्वा स्वमात्मानमखण्डबोधं तेभ्यो विमुक्तः स्वयमेव शाम्यति ॥३५३
આમ વિદ્વાન માણસ સત્ અને અસત્ને ભેદ સમજી
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
પ
પેાતાની જ્ઞાનદષ્ટિથી તત્ત્વવસ્તુને નિશ્ચય કરી પેાતાના આત્માને અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણી માયાના પદાર્થીથી છૂટા થાય છે અને પેાતાની મેળે જ શાંત થાય છે.
અજ્ઞાનને નાશ ચારે
अज्ञानहृदयग्रन्थेनिः शेषविलयस्तदा ।
समाधिनाविकल्पेन यदाद्वैतात्मदर्शनम् ॥ ३५४ ॥ જ્યારે નિર્વિકલ્પ સમાધિથી અદ્વૈત આત્મસ્વરૂપનું દર્શન થાય છે, ત્યારે અજ્ઞાનરૂપી હૃદયની ગાંઠના સંપૂર્ણ નાશ થાય છે.
સમાધિની જરૂર
स्वमहमिदमितीयं कल्पना बुद्धिदोषात्
प्रभवति परमात्मन्यद्वये निर्विशेषे । प्रविलसति समाधावस्य सर्वो विकल्पो
विलयनमुपगच्छेद्वस्तुतत्त्वावधृत्या ॥ ३५५ ॥
'
એક જ અને વિશેષ-નામરૂપ વગરના પરમાત્મામાં બુદ્ધિના દોષથી જ હું, તું, આ દુનિયા ’ વગેરે કલ્પના થાય છે; પરંતુ એ સવ વિકલ્પ સમાધિમાં આત્મતત્ત્વના નિશ્ચય થવાથી નાશ પામે છે.
शान्तो दान्तः परमुपरतः क्षान्तियुक्तः समाधि कुर्वन्नित्यं कलयति यतिः स्वस्य सर्वात्मभावम् । सेनाविद्यातिमिरजनितान्साधु दग्ध्वा विकल्पान् ब्रह्माकृत्या निवसति सुखं निष्क्रियो निर्विकल्पः ॥ ३५६ ॥
સંયમી પુરુષ ચિત્તની શાંતિ રાખે છે, ઇંદ્રિયાને વશ કરે છે, વિષયાથી દૂર રહે છે, સૌની ઉપર ક્ષમા રાખે છે અને સમાધિને નિરંતર અભ્યાસ કરે છે; તેથી બધું આત્મારૂપ જ છે' એમ સમજે છે અને તે દ્વારા માયાના
(
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ અંધકારથી ઊપજેલા તર્ક-વિતકને દૂર કરી ક્રિયા રહિત અને સંશયરહિત થઈ સુખપૂર્વક બ્રહ્મરૂપે રહે છે. समाहिता ये प्रविलाप्य बाह्यं धोत्रादि चेतः स्वमहं चिदात्मनि । त एव मुक्ता भवपाशवन्धैर्नान्ये तु पारोक्ष्यकथाभिधायिनः ॥३५७
જેઓ બહારની ઇન્દ્રિયને, ચિત્તને અને પિતાના અહંકારને ચેતન આત્માની અંદર સમાવી દઈ સમાધિમાં રહે છે, તેઓ જ સંસારરૂપ પાશના બંધનથી છૂટી ગયેલા છે; પણ બીજા ઉપર ઉપરની વાત જ કરનારા સંસારથી છૂટતા નથી. उपाधिमेदात्स्वयमेव भिद्यते चोपाध्यपोहे स्वयमेव केवलः । तस्मादुपाघेविलयाय विद्वान्वसेत्सदाकल्पसमाधिनिष्ठया ॥ ३५८ ॥
અંતઃકરણ વગેરે ઉપાધિના ભેદથી જ આત્મામાં ભેદ જણાય છે; પણ ઉપાધિઓ દૂર થતાં પિતાની મેળે જ આત્મા એકલે થઈ રહે છે; માટે ઉપાધિઓને નાશ કરવા સારુ વિદ્વાને હમેશાં દરેક વિચાર છેડી (નિર્વિકલ્પ) સમાધિમાં જ રહેવું.
सति सक्तो नरो याति सद्भाव होकनिष्ठया । कीटको भ्रमरं ध्यायन्भ्रमरत्वाय कल्पते ॥ ३५९ ॥
એકનિષ્ઠાથી હમેશાં બ્રહ્મનું જ ધ્યાન કરતે માણસ બ્રહ્મસ્વરૂપ થાય છે; જેમ કીડે (પોતાને પકડીને મારી નાખનાર) ભમરીનું ધ્યાન કરતે ભમરી બની જાય છે. क्रियान्तरासक्तिमपास्य कीटको ध्यायन्यथालिं हलिभावमृच्छति। तथैव योगी परमात्मतत्वं ध्यात्वा समायाति तदेकनिष्ठया ॥ ३६०॥
જેમ બીજી ક્રિયાઓ છોડી માત્ર ભમરીનું જ ધ્યાન કરતે કીડે ભમરી થઈ જાય છે, તેમ યેગી પરમાત્મારૂપ તત્ત્વનું ધ્યાન કરી તેમાં જ સ્થિતિ કરવાથી તેમને જ પામે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ अतीव सूक्ष्मं परमात्मतत्त्वं न स्थूलरष्टया प्रतिपत्तुमर्हति । समाधिनात्यन्तसुसूक्ष्मवृत्त्या ज्ञातव्यमार्यैरतिशुदबुद्धिभिः ॥ ३६१॥
પરમાત્મારૂપ તત્ત્વ અતિશય સૂક્ષમ છે, તેથી સ્કૂલ બુદ્ધિથી તે સમજી શકાતું નથી; આથી અતિ પવિત્ર બુદ્ધિ વાળા ઉત્તમ માણસેએ એ તત્ત્વને સમાધિ દ્વારા અતિશય સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી સમજવું જોઈએ. यथा सुवर्ण पुटपाकशोधितं त्यक्त्वामलं स्वात्मगुणं समृच्छति । तथा मनः सत्त्वरजस्तमोमलं ध्यानेन सन्त्यज्य समेति तत्त्वम् ॥३६२
- જેમ કેડિયામાં નાખી અગ્નિમાં શુદ્ધ કરેલું સોનું કચરે દૂર કરી પિતાના મૂળ ગુણને પામે છે, તેમ મન પણ ધ્યાન દ્વારા સત્વ, રજ અને તમરૂપી મેલને તજી આત્મતત્વને પામે છે. निरन्तराभ्यासवशात्तदित्थं पक्कं मनो ब्रह्मणि लोयते यदा । तदा समाधिःस विकल्पवर्जितः स्वतोऽद्वयानन्दरसानुभावकः ॥३१३
• નિરંતરના અભ્યાસથી જ્યારે મન બ્રહ્મમાં જ લીન થાય છે, ત્યારે પિતાની મેળે જ બ્રહ્માનંદના રસને અનુભવ કરાવનારી નિર્વિકલ્પ (બીજા વિચારે વિનાની) સમાધિ સિદ્ધ થાય છે. समाधिनानेन समस्तवासनाग्रन्थेविनाशोऽखिलकर्मनाशः। अन्तर्वहिः सर्वत एव सर्वदा स्वरूपविस्फूर्तिरयत्नतः स्यात् ॥३४॥
એ નિર્વિકલ્પ સમાધિથી સર્વ વાસનારૂપ ગાંઠ છૂટી જાય છે અને બધાં કર્મોને નાશ થાય છે. પછી બહાર અને અંદર-બધે વિના પ્રયત્ન સર્વદા આત્મસ્વરૂપને પ્રકાશ થાય છે.
श्रुतेः शतगुणं विद्यान्मननं मननादपि । निदिध्यासं लक्षगुणमनन्तं निर्विकल्पकम् ॥ ३५ ॥ વેદાન્તશાસ્ત્ર સાંભળવા કરતાં એનું મનન-ચિંતન
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
વિવેકચૂડામણિ
સાગણું ઉત્તમ છે; અને તેના કરતાં પણ નિદિધ્યાસન (આત્મભાવનાને ચિત્તમાં વારંવાર સ્થિર કરવી તે) લાખગણું ઉત્તમ છે; અને એનાથી પણ નિર્વિકલ્પ ( કાઈ પણ જાતના વિચાર વિનાની) સમાધિ અનંતગણી ઉત્તમ છે ( કારણ કે એ સમાધિ પ્રાપ્ત થતાં ચિત્ત કદી ચંચળ થતું નથી ). निर्विकल्पक समाधिना स्फुटं ब्रह्मतत्वमवगम्यते ध्रुवम् । नान्यथा चलतया मनोगतेः प्रत्ययान्तरविमिश्रितं भवेत् ॥ ३६६ ॥ નિવિકલ્પ સમાધિથી ચાક્કસ બ્રહ્મતત્ત્વનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થાય છે; ખીજી કોઈ રીતે એવું જ્ઞાન થતું નથી; કારણ કે સમાધિ સિવાય બીજી અવસ્થામાં ચિત્તની ગતિ ચંચળ રહેવાથી તે બીજા વિચારાથી મિશ્ર રહે છે. अतः समाधत्स्व यतेन्द्रियः सदा निरन्तरं शान्तमनाः प्रतीचि । विध्वंसयध्वान्तमनाद्यविद्यया कृतं सदेकत्वविलोकनेन ॥ ३६७ ॥
માટે નિરંતર ઇંદ્રિયાને વશ કરી, શાંત મનવાળા થઈ અંતરાત્મામાં ચિત્ત સ્થિર કર; અને બ્રહ્મમાં આત્માની એકતા જોઈને અનાદિ માયાથી ઊપજેલા અજ્ઞાનરૂપ અંધ કારના નાશ કર.
યેાગના પહેલા દરવાજે
योगस्य प्रथमं द्वारं वानिरोधोऽपरिग्रहः ।
निराशा च निरीहा च नित्यमेकान्तशीलता ॥ ३६८ ॥ વાણીને નિયમમાં રાખવી, કોઈ વસ્તુના સંગ્રહ ન કરવા, આશારહિત થવું, સર્વાં ઇચ્છાના ત્યાગ કરવા અને હમેશાં એકાંતમાં રહેવું-એ યોગનુ પહેલું દ્વાર છે. एकान्तस्थितिरिन्द्रियोपरमणे हेतुर्दमश्चेतसः संरोधे करणं शमेन विलयं यायादहंवासना । तेनानन्दरसानुभूतिरचला ब्राह्मी सदा योगिनस्तस्माच्चित्तनिरोध एव सततं कार्यः प्रयत्नान्मुनेः ॥ ३६९ ।।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૯૯
એકાંતમાં રહેવું, તે ઇંદ્રિયા વશ થવામાં કારણ છે; તે વશ થવાથી મન વશ થાય છે; મન વશ થવાથી અહેંકારની વાસના નાશ પામે છે અને વાસનાના નાશ થતાં બ્રહ્માનંદના રસને અચળ અનુભવ ચેાગીને સદા થાય છે; માટે મનનશીલ મનુષ્યે હંમેશાં ચિત્તને વશ કરવામાં જ પ્રયત્ન કરવા.
वाचं नियच्छात्मनि तं नियच्छ बुद्धौ धियं यच्छ च बुद्धिसाक्षिणी । तं चापि पूर्णात्मनि निर्विकल्पे विलाप्य शान्ति परमां भजस्व ॥ ३७० તું વાણીને મનમાં, મનને બુદ્ધિમાં અને બુદ્ધિને તેના સાક્ષી આત્મામાં લીન કરી દે; અને પછી તેના પણ નિવિકલ્પ બ્રહ્મમાં લય કરી પરમ શાંતિને પામ.
देहप्राणेन्द्रियमनोबुद्ध्यादिभिरुपाधिभिः ।
यैयैर्वृत्तेः समायोगस्तत्तद्भावोऽस्य योगिनः ॥ ३७१ ॥ શરીર, પ્રાણ, ઇંદ્રિય, મન, બુદ્ધિ વગેરે જે જે ઉપાધિઆ સાથે ચિત્તની વૃત્તિ જોડાય છે, તે તે ભાવ ચેાગીને થાય છે (તેથી આત્મસ્વરૂપનું વિસ્મરણ થાય છે). तन्निवृत्त्या मुनेः सम्यक्सर्वोपरमणं सुखम् । संदृश्यते सदानन्दरसानुभवविप्लवः ॥ ३७२ ॥
માટે એ બધી ઉપાધિઓથી ચિત્તવૃત્તિને રોકવાથી જ ચાગીને પૂર્ણુ શાંતિનું સુખ ખરાખર દેખાય છે અને સદા બ્રહ્માન ંદના રસના અનુભવથી પોતે તરખાળ અને છે.
વૈરાગ્ય
अन्तस्त्यागो बहियागो विरक्तस्यैव युज्यते । त्यजत्यन्तर्बहिःसङ्गं विरक्तस्तु मुमुक्षया ॥ ३७३ ॥ જેને વૈરાગ્ય ઊપજ્યું હોય, તે જ અંદર વિષયેાની વાસનાઓને અને બહારના શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
વિવેકચૂડામણિ વગેરે વિષયેને ત્યાગ કરી શકે છે, કારણ કે એ વિરક્ત જ મુક્તિની ઈચ્છાથી અંદરના તથા બહારના વિષયેને સંગ તજે છે.
बहिस्तु विषयैः सङ्गं तथान्तरहमादिभिः। विरक्त एव शक्नोति त्यक्तुं ब्रह्मणि निष्ठितः ॥ ३७४ ॥
વળી બ્રહ્મમાં સ્થિર થયેલો વિરક્ત જ બહારના વિષયેને અને અંદરના અહંકાર વગેરેને સંગ તજવા સમર્થ થાય છે. वैराग्यबोधौ पुरुषस्य पक्षिवत् पक्षौ विजानीहि विचक्षण त्वम् । विमुक्तिसौधाग्रतलाधिरोहणं ताभ्यां विना नान्यतरेण सिध्यति ॥३७५
હે વિદ્વાન ! જેમ પક્ષીને બે પાંખ હોય છે, તેમ માણસને પણ વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન બે પાંખ જેવાં તું જાણ; કારણ કે એ બે વિના બીજા કેઈ પણ સાધનથી મુક્તિરૂપી મહેલના છેક ઉપરના માળે ચઢવું બની શકતું નથી. अत्यन्तवैराग्यवतः समाधिः समाहितस्यैव दृढप्रबोधः। प्रषुद्धतत्वस्य हि बन्धमुक्तिमुक्तात्मनो नित्यसुखानुभूतिः ॥ ३७६ ॥
જેને વૈરાગ્ય દઢ–સ્થિર હોય, તેને જ સમાધિ થાય છે જેને સમાધિ થતી હોય, તેને જ દઢ જ્ઞાન થાય છે જેણે એ જ્ઞાનથી તાવ જાણ્યું હોય, તે જ સંસારરૂપ બંધનમાંથી છૂટે છે અને જે એ બંધનમાંથી છૂટ્યો હોય, તેને જ નિત્યસુખને અનુભવ થાય છે.
वैराग्यान परं सुखस्य जनकं पश्यामि वश्यात्मनस्तञ्चेच्छुद्धतरात्मबोधसहितं स्वाराज्यसाम्राज्यधुक् । पतवारमजनमुक्तियुवतेयस्मात्त्वमस्मात्परं सर्वत्रास्पृहया सदात्मनि सदा प्रशां कुरु श्रेयसे ॥ ३७७ ॥ જેણે મન જીત્યું હોય, તેને વૈરાગ્યથી બીજું સુખ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચૂડામણું
૧૦૧ કારક હું દેખાતું નથી, અને તે પણ અતિ શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનવાળું જે થયું હોય, તે સ્વર્ગના સામ્રાજ્યનું સુખ આપે છે. મુક્તિરૂપી યુવતીનું બારણું આ જ છે માટે હે વત્સ! કલ્યાણ સાર તું બધે નિસ્પૃહ થઈ સદા સત્—આત્મામાં જ બુદ્ધિ કર.
आशा छिन्धि विषोपमेषु विषयेष्वेव मृत्योः सृतिस्त्यक्त्वा जातिकुलाभमेष्वभिमतिं मुश्चातिदूरात्क्रियाः। देहादावसति त्यजात्मधिषणां प्रशां कुरुष्वात्मनि त्वं द्रष्टास्यमलोऽसि निर्द्वयपरं ब्रह्मासि यवस्तुतः ॥ ३७८ ॥
ઝેરના જેવા વિષયેની આશા તું છોડી દે, કારણ કે એ જ મૃત્યુને માર્ગ છે અને જાતિ, કુળ તથા આશ્રમ વગેરેનું અભિમાન છોડી દરેક ક્રિયાઓને અતિ દૂરથી જ તજી દે, દેહ વગેરે મિથ્યા પદાર્થો ઉપરની આત્મબુદ્ધિ દૂર કર અને આત્મામાં જ બુદ્ધિ કર, કારણ કે ખરી રીતે તું પિતે જ આ બધા પદાર્થોને દ્રષ્ટા, નિર્મળ અને એક જ પરબધા છે.
ધ્યાનની રીત लक्ष्ये ब्रह्मणि मानसं दृढतरं संस्थाप्य बाह्येन्द्रियं स्वस्थाने विनिवेश्य निधलतनुधापेक्ष्य देहस्थितिम् । ब्रह्मात्मैक्यमुपेत्य तन्मयतया चाखण्डवृत्त्यानिशं ब्रह्मानन्दरसं पिवात्मनि मुदा शून्यैः किमन्यैर्धमैः ॥ ३७९ ॥
ચિત્તને બ્રહ્મરૂપ લક્ષ્યમાં જ અતિ દઢ સ્થાપી, કમેંક્રિયાને તેના વિષથી ખેંચી લઈ, પિતપતાને ઠેકાણે જ સ્થિર કર; શરીરને સ્થિર રાખી એની સ્થિતિ તરફ ધ્યાન ન દે, આમ બ્રહ્મ અને આત્માની એકતા પામીને નિરંતર તન્મય થઈ આત્મામાં જ અખંડ વૃત્તિ વડે આનંદથી બ્રહ્મને આનંદરસ પી બીજી નકામી ભ્રમણાઓથી શું ફળ છે?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
વિવેકચૂડામણિ अनात्मचिन्तनं त्यक्त्वा कश्मलं दुःखकारणम् । चिन्तयात्मानमानन्दरूपं यन्मुक्तिकारणम् ॥ ३८० ॥ .
જગતના વિષયનું ચિંતન કરવું, એ જ દુખનું કારણ મેહ છે, માટે તેને તજી આનંદસ્વરૂપ આત્માનું ધ્યાન કર; કેમ કે એ જ મુક્તિનું કારણ બનશે. एष स्वयंज्योतिरशेषसाक्षी विज्ञानकोशे विलसत्यजस्रम् । लक्ष्यं विधायैनमसविलक्षणमखण्डवृत्त्यात्मतयानुभावय ॥ ३८१॥
આ સ્વયંપ્રકાશ અને સૌને સાક્ષી આત્મા વિજ્ઞાનમય કેશમાં નિરંતર વિશેષ પ્રકાશે છે, તે અનિત્ય પદાર્થોથી જુદે છે; એને જ ધ્યાનનું લક્ષ્ય બનાવી અખંડ વૃત્તિથી આત્મારૂપે તું ચિંતવ.
एनमच्छिन्नया वृत्या प्रत्ययान्तरशून्यया। उल्लेखयन्विजानीयात्स्वस्वरूपतया स्फुटम् ॥ ३८२॥
બીજા બધા વિચાર વિનાની અખંડ વૃત્તિથી, એ એક જ આત્માનું ચિંતન કરતાં કરતાં, એને જ પિતાનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ સમજવું.
अत्रात्मत्वं दृढीकुर्वनहमादिषु सन्त्यजन् । उदासीनतया तेषु तिष्ठेद् घटपटादिवत् ।। ३८३ ॥
અહંકાર વગેરે ઉપર આત્મબુદ્ધિ તજી દઈ, એ આત્મા ઉપર જ આત્મબુદ્ધિને સ્થિર કરી ઘડે, કપડાં વગેરે બીજા (જડ) પદાર્થોની જેમ એ અહંકાર વગેરે તરફ ઉદાસીન પણે રહેવું.
આત્મદષ્ટિ विशुद्धमन्तःकरणं स्वरूपे निवेश्य साक्षिण्यवबोधमात्रे ।
બૈર્નિચઢતામુપાના પૂળ મેવાનુવિદ્ગોત્તતા રૂટકા
સાક્ષી અને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં જ શુદ્ધ અંતઃકરણ લગાડીને ધીરે ધીરે સ્થિર કરી, છેવટે પિતાને જ પૂર્ણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૦૩
સ્વરૂપે જોવા. देहेन्द्रियप्राणमनोऽहमादिभिः स्वाज्ञानक्लप्तैरखिलैरुपाधिभिः । विमुक्तमात्मानमखण्डरूपं पूर्ण महाकाशमिवावलोकयेत् ॥ ३८५ ॥ માત્ર અજ્ઞાનને લીધે જ જણાતા દેહ, ઇંદ્રિય, પ્રાણુ, મન અને અહંકાર વગેરે બધી ઉપાધિઓથી રહિત, અખંડ અને પૂર્ણ આત્મતત્ત્વને જ આકાશની પેઠે બધે રહેલુ' જોવું, घटकलश कुशूल सूचिमुख्यैर्गगनमुपाधिशतैर्विमुक्तमेकम् | भवति न विविधं तथैव शुद्धं परमहमादिविमुक्तमेकमेव ॥ ३८६ ॥ જેમ આકાશ લેટામાં, ઘડામાં, કાઠીમાં, સેાયના નાકામાં વગેરે દરેક ઠેકાણે રહ્યું છે, છતાં તે તે ઉપાધિઓથી રહિત હોઈ એક જ છે–તે અનેક પ્રકારનું થતું નથી જ, તેમ અહુકાર, દેહ વગેરે ઉપાધિઓથી રહિત શુદ્ધ આત્મા એક જ છે–તે અનેક પ્રકારના કદી થતા જ નથી.
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ता मृषामात्रा उपाधयः ।
ततः पूर्ण स्वमात्मानं पश्येदेकात्मना स्थितम् ॥ ३८७ ॥ બ્રહ્માથી માંડી ઘાસના ઘૂમડા સુધીની દરેક ઉપાધિ ખાટી જ છે; માટે પેાતાના આત્માને પૂર્ણ એક જ સ્વરૂપે રહેલા જોવા.
यत्र भ्रान्त्या कल्पितं यद्विवेके तत्तन्मात्रं नैव तस्माद्विभिन्नम् । भ्रान्तेनशे भ्रान्तिदृष्टाहितत्त्रं रज्जुस्तद्वद्विश्वमात्मस्वरूपम् ॥ ३८८
જે વસ્તુમાં ભ્રાંતિથી બીજી કલ્પિત વસ્તુ જણાઈ હાય, તે મૂળ વસ્તુનું જ્ઞાન થતાં પેલી ભ્રમથી ઊપજેલી કલ્પિત વસ્તુ તેથી જીદ્દી હતી જ નહિ–માત્ર મૂળ વસ્તુ જ હતી, એમ સમજાય છે; જેમ ભ્રાંતિ નાશ પામ્યા પછી દારડામાં દેખાયેàા સર્પ માત્ર દારડીરૂપે જ દેખાય છે, તેમ અજ્ઞાન નાશ પામ્યા પછી આત્માની અન્નુર દેખાયેલુ કલ્પિત જગત
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
- વિવેકચૂડામણિ માત્ર આત્મતત્વરૂપે જ જણાય છે.
स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः। स्वयं विश्वमिदं सर्व स्वस्मादन्यन्न किञ्चन ॥ ३८९ ॥
પિતે જ બ્રહ્યા છે, પિતે જ વિષ્ણુ છે, પિતે જ ઇંદ્ર છે, પિતે જ શિવ છે, પિતે જ આખું વિશ્વ છે; પિતાથી જુદું કાંઈ છે જ નહિ. अन्तः स्वयं चापि वहिः स्वयं च स्वयं पुरस्तात्स्वयमेव पश्चात् । स्वयं बवाच्यां स्वयमप्युदीच्या तथोपरिष्टात्स्वयमप्यधस्तात् ॥३९०
પિતે જ અંદર છે, પિતે જ બહાર છે, પિતે જ આગળ છે, પોતે જ પાછળ છે, પિતે જ જમણી તરફ છે, પિતે જ ડાબી તરફ છે, પિતે જ ઊંચે છે અને પિતે જ નીચે છે. तरङ्गफेनभ्रमधुवुदादि सर्व स्वरूपेण जलं. यथा तथा। चिदेव देहाघहमन्तमेतत् सर्व चिदेवैकरसं विशुखम् ॥ ३९१ ॥
જેમ પાણીનાં મોજા, ફીણ, (તેમાં પડતી) ઘૂઘરી, પરપોટા વગેરે બધું સ્વરૂપે તે પાણી જ છે, તેમ દેહથી માંડી અહંકાર સુધીનું આ આખું જગત કેવળ ચેતનરૂપ રસવાળું શુદ્ધ ચેતન જ છે.
सदेवेदं सर्व जगदवगतं वाङ्मनसयोः सतोऽन्यन्नास्त्येव प्रकृतिपरसीन्नि स्थितवतः। पृथक् किं मृत्लायाः कलशघटकुम्भाधवगतं वदत्येष भ्रान्तस्वमहमिति मायामदिरया ॥ ३९२॥
મન અને વાણીથી અનુભવાતું આ આખું જગત સ–સ્વરૂપ જ છે. જે મનુષ્ય માયાથી પર રહેલા આત્માના સ્વરૂપમાં જ સ્થિત થયેલ હોય, તેની દષ્ટિએ સત સિવાય બીજું કંઈ છે જ નહિ. કલશ, ઘડે, કુંભ આદિ નામથી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ
૧૦૫ જણાયેલું રૂપ માટીથી જુદું શું છે? કંઈ જ નથી. જે મનુષ્ય માયારૂપી મદિરાથી ભમી ગયેલ હોય, તે જ “હું” અને “તું” એવી (ભેટવાળી વાણ) બેલે છે.
क्रियासमभिहारेण यत्र नान्यदिति श्रुतिः। ब्रवीति द्वैतराहित्यं मिथ्याध्यासनिवृत्तये ॥ ३९३॥
આ જગત” અને “આ બ્રહ્મ' એ ભેદ છે જ નહિ–એ બન્ને એક જ છે. આવી રીતે વેદ પિતે એ છે ભ્રમ દૂર કરવા માટે વારંવાર કહે છે. आकाशवनिर्मलनिर्विकल्पनिःसीमनिष्पन्दननिर्विकारम्। . अन्तर्वहिःशून्यमनन्यमद्वयं स्वयं परं ब्रह्म किमस्ति बोध्यम् ॥ ३९४॥
આકાશ જેવું નિર્મળ, કેઈ પણ જાતના ભેદ વગરનું, સીમા વગરનું, અચળ, વિકાર વગરનું, અંદર અને બહાર એવા ભાગ વગરનું, સર્વને આત્મારૂપ અને એક પિતે જ બ્રા છે એથી બીજું શું જાણવા જેવું છે? (કંઈ જ નથી.) . वक्तव्यं किमु विद्यतेऽत्र बहुधा ब्रह्मैव जीवः स्वयं
ब्रह्मतजगदाततं नु सकलं ब्रह्माद्वितीयं श्रुतेः। ब्रह्मैवाहमिति प्रबुद्धमतयः सन्त्यक्तबाह्याः स्फुटं ब्रह्मीभूय वसन्ति सन्ततचिदानन्दात्मनैव ध्रुवम् ॥ ३९५ ॥
આ બાબતમાં વધારે શું કહેવાનું છે? જીવ પોતે બ્રહ્મ જ છે, અને એ બ્રહ્મ જ જગતરૂપે ફેલાયેલું છે, કારણ કે વેદ પણ કહે છે કે, “ બ્રહ્મા અદ્વિતીય છે”—બ્રહ્મ સિવાય બીજું કાંઈ છે જ નહિ. વળી આ ખુલ્લું છે કે, “હું બ્રહા છું” એવા જ્ઞાનને પામેલી બુદ્ધિવાળા પુરુષો ઇદ્રિના १ 'यत्र नान्यत् पश्यति, नान्यच्छृणोति, नान्यद्विजानति स भूमाજે બીજું જેતે નથી, બીજું, સાંભળતું નથી અને બીજું જાણતા નથી, એ પરમાત્મા છે.” (છો. -૨૮૧)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
વિવેકચૂડામણિ
વિષયાને તજી બ્રહ્મારૂપ થઈને સદા સત્-ચિત્-આનંદસ્વરૂપે
જ રહે છે.
जहि मलमयकोशे ऽहं धियोत्थापिताशां प्रसभमनिलकल्पे लिङ्गदेहेऽपि पश्चात् । निगमगदितकीर्ति नित्यमानन्दमूर्ति स्वयमिति परिचय ब्रह्मरूपेण तिष्ठ ॥ ३९६ ॥ કચરાથી ભરેલા આ સ્થૂલ શરીર ઉપર અહીં બુદ્ધિથી ઊપજેલી આશાને તું છેડી દે; પછી લગભગ વાયુ જેવા સૂક્ષ્મ શરીર ઉપરની પણ આશા તું છે।ડી દે; તે પછી વેદ પણ જેની કીતિ ગાય છે, એવુ આનદસ્વરૂપ બ્રહ્મ ‘ હું પોતે જ છુ'' એમ સમજી બ્રહ્મરૂપે રહે.
शवाकारं यावद्भजति मनुजस्तावदशुचिः परेभ्यः स्यात्क्लेशो जननमरणव्याधिनिलयः । यदात्मानं शुद्धं कलयति शिवाकारमचलं तदा तेभ्यो मुक्तो भवति हि तदाह श्रुतिरपि ॥ ३९७ ॥ વેદ પણ એ જ કહે છે કે, જ્યાં સુધી માણસ મુડદા જેવા પેાતાના શરીરને મારું માની વળગી રહ્યો છે, ત્યાં સુધી એ અપવિત્ર છે; અને ત્યાં સુધી જન્મ, મરણુ તથા રાગેાનુ ઘર અનેલા તેને બીજાએથી દુ:ખ થાય છે; પણ જ્યારે પેાતાને કલ્યાણુસ્વરૂપ, અચળ અને શુદ્ધ તરીકે એળખે છે, ત્યારે એ બધાંમાંથી છૂટે છે. ’
स्वात्मन्यारोपिताशेषाभासवस्तुनिरासतः ।
स्वयमेव परं ब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम् ॥ ३९८ ॥ પેાતાના આત્મામાં માત્ર કલ્પનાથી જણાયેલા બધા આભાસરૂપ પદાર્થાને ત્યજવાથી જીવ પોતે જ એક, અક્રિય અને પરિપૂર્ણ બ્રહ્મ તરીકે રહે છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
વિવેકચૂડામણિ
જગત છે જ નહિ समाहितायां सति चित्तवृत्तौ परात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे। न दृश्यते कश्चिदयं विकल्पः प्रजल्पमात्रः परिशिष्यते ततः ॥ ३९९ ॥
જે કઈ જાતને ભેદ છે જ નહિ એવા પરમાત્મા -પરબ્રહ્મમાં ચિત્તની વૃત્તિ સ્થિર થાય, તે આ કલ્પનારૂપ મિથ્યા જગત દેખાતું જ નથી; અને પછી માત્ર બકવાદરૂપે જ બાકી રહે છે–ટું જણાય છે.
असत्कल्पो विकल्पोऽयं विश्वमित्येकवस्तुनि। निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः ॥ ४००॥
માત્ર એક જ વસ્તુ બ્રહ્મમાં આ આખું જગત મિથ્યાકલ્પનારૂપ જ છે; કેમ કે વિકાર, આકાર તથા વિશેષણ વગરના બ્રહ્મમાં જગતરૂપ ભેદ ક્યાંથી હોઈ શકે?
द्रष्टदर्शनदृश्यादिभावशून्यैकवस्तुनि । निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः ॥४०१॥
બ્રહરૂપ એક જ વસ્તુ દ્રષ્ટા, દર્શન અને દશ્ય આદિ ભાવથી રહિત છે, તેમ જ વિકાર, આકાર અને વિશેષ ધર્મોથી પણ રહિત છે, તે તેમાં જગતરૂપ ભેદ હોય જ ક્યાંથી?
कल्पार्णव इवात्यन्तपरिपूर्णैकवस्तुनि। निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः॥४०२॥
પ્રલય વખતને સમુદ્ર જેમ છલછલ ભરેલ હોય છે, તેમ અત્યંત પરિપૂર્ણ એક જ વસ્તુરૂપ વિકાર, આકાર અને વિશેષ ધર્મોથી રહિત બ્રહ્મામાં જગતરૂપ ભેદ ક્યાંથી હોઈ શકે?
तेजसीव तमो यत्र प्रलीनं भ्रान्तिकारणम् । अद्वितीये परे तत्त्वे निर्विशेषे भिदा कुतः॥४०३॥ જેમ તેજમાં અંધારું નાશ પામે છે, તેમ જ બ્રહ્મમાં
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
વિવેચૂડામણિ ભ્રમનું કારણ –અજ્ઞાન નાશ પામે છે; એ એક જ વિશેષરહિત બ્રહ્મમાં જગતરૂપ ભેદ ક્યાંથી હોય?
एकात्मके परे तत्त्वे मेदवार्ता कथं भवेत् । । सुषुप्तौ सुखमात्रायां भेदः केनावलोकितः॥४०४॥
વિશેષરહિત એક જ પરમ તત્વમાં ભેદની વાત જ કેમ રહે? માત્ર સુખરૂપ સુષુપ્તિ અવસ્થામાં ભેદ કેણે જોયે છે? (કેઈએ નહિ.) न ह्यस्ति विश्वं परतत्त्वबोधात् सदात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे । कालत्रये नाप्यहिरीक्षितो गुणे न ह्यम्युबिन्दुम॑गतृष्णकायाम् ॥ ४०५
પરમ તત્વનું જ્ઞાન થયા પછી સસ્વરૂપ અને નિવિન કપભેદરહિત પરબ્રહ્મમાં આ જગત છે જ નહિ. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય, ત્રણે કાળે દોરડામાં કેઈએ સર્ષ જે નથી, અને ઝાંઝવાના જળમાં પાણીનું ટીપું પણ હોતું જ નથી.
मायामात्रमिदं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः। इति ब्रूते श्रुतिः साक्षात्सुषुप्तावनुभूयते ॥ ४०६ ॥
વેદ પણ કહે છે કે, આ દેખાતે જગતરૂપ ભેદ માત્ર માયા જ છે; ખરી રીતે અદ્વૈત-બ્રહ્મ જ છે. આ વસ્તુ સુષુપ્તિમાં સાક્ષાત્ અનુભવાય છે.
अनन्यत्वमधिष्ठानादारोप्यस्य निरीक्षितम् । पण्डितै रज्जुसादौ विकल्पो भ्रान्तिजीवनः॥ ४०७॥
દેરડું અને સર્પ વગેરેમાં બુદ્ધિશાળી માણસોએ જોયું છે કે, ભ્રાંતિથી દેખાયેલ સર્પ વગેરે દેરડાં વગેરેથી જુદા હોતા નથી (આ જ રીતે બ્રહ્મમાં જણાતું જગત બ્રહ્મથી જુદું નથી જ). ભેદનું જીવન જાંતિ જ છે–ભ્રમ વિના ભેદ ઊપજતે જ નથી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
વિવેકચૂડામણિ
આત્માનું ચિંતન चित्तमूलो विकल्पोऽयं चित्ताभावे न कधन । मतधित्तं समाघेहि प्रत्यापे परात्मनि ॥ ४०८॥
આ ભેદ દેખાય છે, તે ચિત્તને કારણે જ છે. ચિત્ત ન હોય તે કંઈજ નથી; માટે પહેલાં ચિત્તને અંતરાત્મા બ્રામાં સ્થિર કર. . किमपि सततबोधं केवलानन्दरूपं
निरुपममतिवेलं नित्यमुक्तं निरीहम् । निरवधि गगनाभं निष्कलं निर्विकल्पं
हृदि कलयति विद्वान्ब्रह्म पूर्ण समाधौ ॥ ४०९ ॥ વિદ્વાન માણસ નિત્ય જ્ઞાનસ્વરૂપ, કેવળ આનંદરૂપ, ઉપમારહિત, કાળથી પણ નહિ મપાયેલ, સદા મુક્ત, ક્રિયા વગરનું, આકાશની પેઠે સીમા વિનાનું, અવયવરહિત, વિશેષ(ભેદ)રહિત અને પરિપૂર્ણ બ્રહ્મને સમાધિમાં હૃદય વિષે અનુભવે છે.
प्रकृतिविकृतिशून्यं भावनातीतभावं . समरसमसमानं मानसम्बन्धदूरम् । निगमवचनसिद्धं नित्यमस्मत्प्रसिद्ध
* હૃતિ અતિ વિદ્વાઝીંપૂર્ણ સમાધી | ૨૦ ||
પ્રકૃતિના વિકારેથી રહિત, કલ્પનાથી રહિત સ્વભાવવાળા એકરસ, અખંડ, ઉપમારહિત, પ્રમાણેના અવિષય વેદનાં વચનોથી સાબિત થયેલ, નિત્ય અને “હું રૂપે પ્રસિદ્ધ પરિપૂર્ણ બ્રહ્મને વિદ્વાન માણસ સમાધિમાં હદય વિષે અનુભવે છે. अजरममरमस्ताभासवस्तुस्वरूपं
स्तिमितसलिलराशिप्रख्यमाख्याविहीनम् । ૧ પ્રમાણુ ચાર છે. પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
शमितगुणविकारं शाश्वतं शान्तमेकं
हृदि कलयति विद्वान्ब्रह्म पूर्ण समाधौ ॥ ४११ ॥ અજર (ઘડપણુ વિનાનુ`), અમર (નાશરહિત ), આભાસ વસ્તુના જેવા સ્વરૂપ વિનાનું ( સત્ય ), અચળ સમુદ્ર જેવું, નામ–રૂપ વગરનું, ત્રણેય ગુણ્ણાના વિકાર વગરનું, નિત્ય, શાંત અને એક જ પૂર્ણ બ્રહ્મને વિદ્વાન મનુષ્ય સમાધિમાં હૃદય વિષે અનુભવે છે.
समाहितान्तःकरणः स्वरूपे विलोकयात्मानमखण्डवैभवम् । विच्छिन्धि बन्धं भवगन्धगन्धितं यत्नेन पुंस्स्वं सफलीकुरुष्व ॥ ४१२ પેાતાના સ્વરૂપમાં અંતઃકરણને સ્થિર કરી અખડ વૈભવવાળા આત્માને તુ અનુભવ કર; સંસારની ગંધથી ગધાતા બંધનને કાપી નાખ; અને પ્રયત્ન કરી મનુષ્યજન્મને સફળ કર.
૧૧૦
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं सच्चिदानन्दमद्वयम् ।
भावयात्मानमात्मस्थं न भूयः कल्पसेऽध्वने ॥ ४१३ ॥ દરેક ઉપાધિથી રહિત, એક જ, સચ્ચિદાનંદરૂપ અને પેાતાના અંતરમાં જ રહેલા આત્માનું તું ચિંતન કર; તેથી ફ્રી સંસારના માર્ગમાં તુ' નહિ આવે.
દૃશ્યને ત્યાગ छायेव पुंसः परिदृश्यमानमामासरूपेण फलानुभूत्या । शरीरमाराच्छववन्निरस्तं पुनर्न सन्धत्त इदं महात्मा ॥ ४१४ ॥ આ શરીર પેાતાની છાયા જેવું માત્ર આભાસરૂપે જ દેખાય છે; મહાત્મા પુરુષ મુડદાની પેઠે એક વાર એને ત્યજીને કરી તેના વિચાર પણ કરતા નથી.
सततविमलबोधानन्दरूपं समेत्य त्यज जडमलरूपोपाधिमेतं सुदूरे।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
વિવેકચૂડામણિ अथ पुनरपि नैष स्मर्यतां वान्तवस्तु
स्मरणविषयभूतं कल्पते कुत्सनाय ॥ ४१५ ॥ નિરંતર નિર્મળ જ્ઞાન અને આનંદસ્વરૂપ આત્માને સમજ્યા પછી મળરૂપ આ જડ ઉપાધિને દૂરથી જ ત્યાગ કર અને ફરી એને યાદ પણ ન કર; કારણ કે એકી કાઢેલી વસ્તુ ફરી યાદ કરી હોય, તે તે નિંદાનું જ કારણ બને. समूलमेतत्परिदह्य वह्नौ सदात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे। ततः स्वयं नित्यविशुद्धबोधानन्दात्मना तिष्ठति विद्वरिष्ठः॥४१॥
- વિદ્વાનમાં શ્રેષ્ઠ ગણાતે પુરુષ આ જગતને એના મૂળ કારણ (માયા) સાથે નિર્વિકલ્પ સસ્વરૂપ બ્રહ્મરૂપ અગ્નિમાં બાળી નાખીને પછી પિતે નિત્ય અને વિશુદ્ધ જ્ઞાનાનંદરૂપે રહે છે. પ્રજાસૂત્રકથિત શારીજ કથા વા તિgતુ જેવિ ત્રા न तत्पुनः पश्यति तत्त्ववेत्ताऽऽनन्दात्मनि ब्रह्मणि लीनवृत्तिः ॥४१७ * જેમ ગાય પિતાના ગળામાં પહેરાવેલી માળા રહે કે જાય તેના તરફ ધ્યાન દેતી નથી, તેમ આનંદરૂપ બ્રહ્મમાં મગ્ન વૃત્તિવાળા તત્વજ્ઞાની પ્રારબ્ધ કર્મરૂપી દેરીમાં પરેવાયેલું આ શરીર રહે કે પડી જાય, એની ચિંતા ફરી કરતું નથી.
अखण्डानन्दमात्मानं विज्ञाय स्वस्वरूपतः ।। किमिच्छन् कस्य वा हेतोहं पुष्णाति तत्त्ववित् ॥४१८ ॥
અખંડ આનંદરૂપ આત્માને એના મૂળ સ્વરૂપે સમજી લીધા પછી કઈ ઈચ્છાથી અથવા ક્યા કારણથી તત્ત્વજ્ઞાની શરીરનું પિષણ કરે?
આત્મજ્ઞાનનું ફળ संसिद्धस्य. फलं त्वेतज्जीवन्मुक्तस्य योगिनः । बहिरन्तः सदानन्दरसास्वादनमात्मनि ॥ ४१९ ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
વિવેકચૂડામણિ જીવન્મુક્ત ગીને સારી રીતે મળેલા આત્મજ્ઞાનનું ફળ આ છે, કે એ નિરંતર પિતાના આત્મામાં જ અંદર અને બહાર સદા આનંદરસને સ્વાદ અનુભવ્યા કરે છે.
वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः फलम् । स्वानन्दानुभवाच्छान्तिरेषेवोपरतेः फलम् ॥ ४२० ॥
વૈરાગ્યનું ફળ જ્ઞાન છે; જ્ઞાનનું ફળ ઉપરતિ (વિષયેથી અટકવું તે) છે, અને ઉપતિનું ફળ એ જ છે કે, આત્માનંદના અનુભવથી શાંતિ થાય. '
यद्युत्तरोत्तराभावः पूर्वपूर्व तु निष्फलम् । निवृत्तिः परमा तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः॥ ४२१ ॥
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે જે પછી પછીનું ન હોય, તે પૂર્વ પૂર્વનું નિષ્ફળ છે (એટલે કે આત્મશાંતિ વિના ઉપરતિ, ઉપરતિ વિના જ્ઞાન અને જ્ઞાન વિના વૈરાગ્ય નિષ્ફળ છે). વિષાથી પિતે અટકવું એ જ પરમ તૃપ્તિ છે અને એ જ અનુપમ આનંદ છે.
दृष्टदुःखेष्वनुद्वेगो विद्यायाः प्रस्तुतं फलम् । यत्कृतं भ्रान्तिवेलायां नाना कर्म जुगुप्सितम् । पश्चान्नरो विवेकेन तत्कथं कर्तुमर्हति ॥ ४२२॥
(પ્રારબ્ધકર્મથી આવી પડેલાં) દુષ્ટ દુરથી હારી ન જવું, એ જ આત્મજ્ઞાનનું ચાલુ ફળ છે; કારણ કે ભ્રાંતિના સમયે જે અનેક પ્રકારનાં નિંદ્ય કર્મો કર્યા હતાં, તેને જ્ઞાન થયા પછી પણ મનુષ્ય કરે, તે શું યેગ્ય છે? विद्याफलं स्यादसतो निवृत्तिः प्रवृत्तिरशानफलं तदीक्षितम् । तज्ज्ञाशयोर्यन्मृगतृष्णिकादौ नो चेद्विदो दृष्टफलं किमस्मात् ॥४२३
અસત-મિથ્યા પદાર્થોથી અટકવું, એ જ જ્ઞાનનું ફળ છે અને મિથ્યા પદાર્થો માટે પ્રવૃત્તિ કરવી, એ જ અજ્ઞાનનું
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૧૩ ફળ છે. એ બંનેનાં ફળ જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીને મળતાં સૌએ જોયાં છે? ઝાંઝવાના પાણીમાં જ્ઞાની ફસાતું નથી અને અજ્ઞાની ફસાય છે એમ ઉપર કહેલું જ્ઞાનનું ફળ જે ન મળ્યું હોય, તે જ્ઞાનીને તેનું બીજું પ્રત્યક્ષ ફળ શું મળવાનું છે? (સંસારનિવૃત્તિ વિના બીજું જ્ઞાનનું ફળ જ નથી.)
अज्ञानहृदयग्रन्थेविनाशो यद्यशेषतः। अनिच्छोविषयः किन्नु प्रवृत्तः कारणं स्वतः ॥ ४२४॥
હદયની અજ્ઞાનરૂપી ગાંઠને જે સંપૂર્ણ નાશ થયે હેય, તે વિષયને નહિ ઈચ્છનાર એ માણસને વિષયે પોતે જ પિતામાં પ્રવૃત્તિ કરાવવાનું કારણ શું થાય? (ન જ થાય.)
वासनानुदयो भोग्ये वैराग्यस्य परोऽवधिः । अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमोऽवधिः। । लीनवृत्तेरनुत्पत्तिमर्यादोपरतेस्तु सा ॥ ४२५॥
ભોગવવા જેવી વસ્તુને ભેગવવા માટે વાસના પણ ન થાય, એ વૈરાગ્યની છેલ્લી હદ છે; અહંકારની જરા પણ અસર ન રહે, એ જ્ઞાનની છેલ્લી હદ છે; અને નાશ પામેલી ચિત્તની વૃત્તિઓ ફરી જન્મે નહિ, એ ઉપરતિની છેલ્લી હદ છે.
ધન્ય એ પુરુષને ! ब्रह्माकारतया सदा स्थिततया निर्मुक्तबाह्यार्थधीरन्यावेदितभोग्यभोगकलनो निद्रालुवद्वालवत् । स्वप्नालोकितलोकवजगदिदं पश्यन्वचिल्लब्दधीरास्ते कम्धिदनन्तपुण्यफलभुग्धन्यः स मान्यो भुवि ॥४२६ ॥
હમેશાં બહ્મરૂપે જ રહેવાને લીધે જેની બુદ્ધિએ સંસા૨ના વિષયે છેડ્યા હોય, અને જે ઊંઘતા માણસની જેમ અથવા બાળકની જેમ બીજાએ આપેલી ચીજોને જ ઉપભોગ કરે, અને કેઈ વેળા બુદ્ધિ વિષય તરફ વળે ત્યારે જે આ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
વિવેચૂડામણિ સંસારને રૂમમાં જોયેલા લેક જે જ જેતે રહે, એ અનંત પુણેનાં ફળને ભેગવનાર કેઈ જ્ઞાની ધન્ય છે અને તે જ પૃથ્વી પર માન આપવા યોગ્ય છે.
સ્થિતપ્રજ્ઞ કેશુ? स्थितप्रशो यतिरयं यः सदानन्दमश्नुते। . ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः ॥ ४२७ ॥
જે ચેગી પરબ્રહ્મમાં ચિત્તને લગાડી દઈ વિકાર તથા કર્મોથી રહિત થઈને સદા આનંદ અનુભવે છે, એ “સ્થિતપ્રજ્ઞ” કહેવાય છે.
ब्रह्मात्मनोः शोधितयोरेकभावावगाहिनी। निर्विकल्पा च चिन्मात्रा वृत्तिः प्रज्ञेति कथ्यते । सा सर्वदा भवेद्यस्य स्थितप्रक्षः स उच्यते ॥ ४२८ ॥
સારી રીતે જાણેલા બ્રહ્મ અને આત્માના એકપણાને સમજનારી, તર્ક-વિતર્ક વગરની અને માત્ર ચિતન્યરૂપ બનેલી વૃત્તિને “પ્રજ્ઞા” કહેવાય છે; અને જેનામાં એ પ્રજ્ઞા સર્વકાળે રહી હેય, એ સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે.
જીવન્મુક્ત કેણ? यस्य स्थिता भवेत्प्रज्ञा यस्यानन्दो मिरन्तरः। प्रपञ्चो विस्मृतप्रायः स जीवन्मुक्त इष्यते ॥ ४२९ ॥
જેની પ્રજ્ઞા સ્થિર હય, જેને હમેશાં આત્માનંદને અનુભવ હોય, અને આ જગતરૂપે પ્રપંચ જેને લગભગ ભુલાઈ ગયે હેય, એ “જીવન્મુક્ત” કહેવાય છે.
लीनधीरपि जागर्ति यो जानधर्मवर्जितः। बोधो निर्वासनो यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥ ४३०॥ જેની બુદ્ધિ બ્રહ્મમાં જ લીન હેય, છતાં જે જાગે છે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
૧૧૫ જાગતાની પેઠે બધું સમજે છે, પણ જાગ્રત અવસ્થાના ધર્મોથી રહિત હોય છે, અને જેનું જ્ઞાન વાસના વગરનું હોય છે, એ “જીવન્મુક્ત” કહેવાય છે.
शान्तसंसारकलनः कलावानपि निष्कलः। यः सचित्तोऽपि निश्चिन्तः स जीवन्मुक्त इष्यते ॥४३१॥
જેની સંસારની વાસના શમી ગઈ હય, જે વ્યવહારમાં હોવાથી વિકારવાળે દેખાય, છતાં જેનામાં વિકાર નથી; અને જે ચિત્તવાળો હોવા છતાં પણ નિશ્ચિત છે, એ “જીવન્મુક્ત” મનાય છે.
वर्तमानेऽपि देहेस्मिञ्छायावदनुवर्तिनि । अहंताममताभावो जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥४३२॥.
(પ્રારબ્ધકર્મ હોય ત્યાં સુધી) છાયાની જેમ પિતાની સાથે જ રહેતું શરીર હયાત છતાં જેને એના પર “હું અને મારું” એવી ભાવના ન હોય, એ જીવન્મુક્તનું લક્ષણ છે. - · अतीताननुसन्धानं भविष्यदविचारणम् ।
औदासीन्यमपि प्राप्ते जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ ४३३॥
જે થઈ ગયું હોય એને યાદ ન કરવું, જે થવાનું હેય એની ચિંતા ન કરવી અને (ચાલુ) જે આવી મળ્યું હેય તે તરફ પણ ઉદાસીન રહેવું, એ જીવન્મુક્તનું લક્ષણ છે.
गुणदोषविशिष्टेऽस्मिन्स्वभावेन विलक्षणे। सर्वत्र समदाशत्वं,जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ ४३४ ॥
ગુણ-દષવાળા અને સ્વભાવથી જ વિલક્ષણ આ સંસારમાં સૌ ઉપર સમાન દષ્ટિ રાખવી, એ જીવન્મુક્તનું લક્ષણ છે.
इष्टानिष्टार्थसम्प्राप्तौ समदर्शितयाऽऽत्मनि । उभयत्राविकारित्वं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ ४३५ ॥
કુલ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
વિવેચૂડામણિ પિતાને ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ વસ્તુ મળે, તે પણ એ બંને ઉપર મનમાં સમાન ભાવ હોવાથી જેને વિકાર ન થાય, એ જીવન્મુક્તનું લક્ષણ છે. ब्रह्मानन्दरसास्वादासक्तचित्ततया यतेः । अन्तर्बहिरविज्ञानं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ ४३६ ॥
બ્રહ્મના આનંદરસને સ્વાદ લેવામાં જ ચિત્ત લાગેલું હોવાથી મનમાં કે બહાર કઈ પણ વસ્તુ પર ધ્યાન ન જાય, એ જિતેંદ્રિય જીવન્મુક્તનું લક્ષણ છે. .
देहेन्द्रियादौ कर्तव्ये ममाहंभाववर्जितः। औदासीन्येन यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्तलक्षणः ॥ ४३७ ॥
દેહ, ઇંદ્રિ વગેરે અને કરવાનાં કામકાજ ઉપર મમતા અને અહંકાર વિનાનો જે ઉદાસીને ભાવે જ રહે, એ જીવન્મુક્ત કહેવાય છે.
विज्ञात आत्मनो यस्ये ब्रह्मभावः श्रुतेर्बलात् । भवबन्धविनिर्मुक्तः स जीवन्मुक्तलक्षणः ॥ ४३८ ॥
જેણે વેદના બળથી પિતાને આત્મા બ્રહ્મ જ છે” એમ સમજી લીધું હોય અને જે સંસારરૂપ બંધનમાંથી છૂટી ગયા હોય, એ જીવન્મુક્ત છે.
देहेन्द्रियेष्वहंभाव इदंभावस्तदन्यके। यस्य नो भवतः क्वापि स जीवन्मुक्त इष्यते ॥ ४३९॥
જેને દેહ તથા ઇંદ્રિય ઉપર “હું પણું હોતું નથી; તેમ જ દુનિયાના પદાર્થો પર જેને “આપણું હેતું નથી, એ જીવન્મુક્ત મનાય છે.
न प्रत्यग्ब्रह्मणोर्मेदं कदापि ब्रह्मसर्गयोः। प्रज्ञया यो विजानाति स जीवन्मुक्त इष्यते ॥ ४४०॥ - જે પિતાના આત્મામાં અને બ્રહ્મમાં તથા બ્રહ્મમાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૧૭
અને સંસારમાં બુદ્ધિથી કદી ભેદ જાણતા નથી, એ જીવમુક્ત છે.
साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन्पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः । समभावो भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते ॥ ४४१ ॥
આ શરીરના સારા માણુસા સત્કાર કરે અથવા દુજ ના તેને દુઃખ દે, તાપણુ જેને સૌ ઉપર સમાન ભાવ રહે, એ જીવન્મુક્ત મનાય છે.
यत्र प्रविष्टा विषयाः परेरिता नदीप्रवाहा इव वारिराशौ । लिनन्ति सन्मात्रतया न विक्रियामुत्पादयन्त्येष यतिर्विमुक्तः ॥ ४४२ ॥ જેમ નદીના પ્રવાહો સમુદ્રમાં ભળીને તે રૂપ બની જાય છે, તેમ જેમાં ખીજા માણસા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલા વિષયે બ્રહ્મરૂપે જ લીન થઈ જાય છે, પણ વિકાર ઉત્પન્ન કરતા નથી, તે જિતેન્દ્રિય પુરુષ જીવન્મુક્ત છે.
विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य यथापूर्व न संसृतिः ।
अस्ति चेन्न स विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः ॥ ४४३ ॥ જેણે બ્રહ્મનું તત્ત્વ ખરાખર જાણ્યું હોય, તેની દૃષ્ટિએ સંસાર પહેલાંના જેવા રહેતા જ નથી, છતાં જો એવા ને એવા રહે તે સમજવું કે એ સંસારી જ છે-એણે બ્રહ્મતત્ત્વ જાણ્યું જ નથી.
प्राचीनवासनावेगादसौ संसरतीति चेत् ।
ન કહેવવિજ્ઞાનામૃન્દ્રીમતિ વાસના ૫ ૪૪૪ ॥ કદાચ કાઈ કહે કે, પૂર્વેની વાસનાના વેગથી એ સંસારનાં કામેામાં વર્તે છે, તેા એ ખાટુ છે; કારણ કે એક બ્રહ્મ જ સત્ય છે, એવું જ્ઞાન થયા પછી વાસના આછી થઈ જાય છે.
अत्यन्तकामुकस्यापि वृत्तिः कुण्ठति मातरि । तथैव ब्रह्मणि शाते पूर्णानन्दे मनीषिणः ॥ ४४५ ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
વિવેકચૂડામણિ પુરુષ ઘણે જ કામી હોય, છતાં તેની વૃત્તિ માતામાં (વિષયોગ માટે) અટકે છે, તે જ પ્રમાણે પૂર્ણ આનંદસ્વરૂપ બ્રહ્મનું જ્ઞાન થયા પછી જ્ઞાનીની વૃત્તિ સંસારથી અટકે છે.
પ્રારબ્ધ, निदिध्यासनशीलस्य बाह्यप्रत्यय ईक्ष्यते । ब्रवीति अतिरेतस्य प्रारब्धं फलदर्शनात् ॥ ४४६ ॥
જે હમેશાં આત્માના ચિંતનમાં જ લાગે રહે છે, તેને પણ (કયારેક) બહારના (જગતના) પદાર્થોનું ભાન થાય છે એ રૂપી ફળ દેખવાથી વેદ કહે છે કે, “એ એનું પ્રારબ્ધ છે.”
सुखाउनुभवो यावत्तावत्प्रारब्धमिष्यते। . फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियो न हि कुत्रचित् ॥ ४४७ ॥
જ્યાં સુધી સુખ-દુખનો અનુભવ થાય છે, ત્યાં સુધી પ્રારબ્ધ માનવું પડે છે; કારણ કે હરકેઈ ફળની પ્રાપ્તિ પૂર્વના કર્મને લીધે જ થાય છે. કર્મ વગર ક્યાંય ફળ ઊપજે નહિ.
અ અતિ વિશારાપોદિતિનતમ્ सञ्चितं विलयं याति प्रबोधात्स्वप्नकर्मवत् ॥ ४४८॥
ઊંઘમાંથી જાગ્યા પછી સ્વની ક્રિયા જેમ નાશ પામે છે, તેમ “હું બ્રહ્મ છું' એવું જ્ઞાન થવાથી કરેડે કનાં સંચિત કર્મો નાશ પામે છે.
यत्कृतं स्वप्नवेलायां पुण्यं वा पापमुल्वणम् ।
सुप्तोत्थितस्य किं तत्स्यात्स्वर्गाय नरकाय वा ॥ ४४९॥ - સ્વમ વખતે જે મોટામાં મોટાં પુણ્ય કે પાપ કર્યો હોય, તેનું ફળ (જાગ્યા પછી) સ્વર્ગ કે નરકરૂપે શું મળે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ
૧૧૯ છે? (નથી જ મળતું, એવી જ રીતે અજ્ઞાન અવસ્થામાં કરેલાં કર્મોનું ફળ જ્ઞાન થયા પછી જોગવવું પડતું નથી.)
स्वमसङ्गमुदासीनं परिशाय नमो यथा। न श्लिष्यते यतिः किश्चित्कदाचिद्भाविकर्मभिः ॥ ४५० ॥
પિતાના આત્માને આકાશની જેમ સંગ વગરને તથા સૌથી અળગે જાણીને જિતેંદ્રિય મનુષ્ય ભવિષ્યનાં કર્મથી જરા પણ કદી પાસે નથી.
न नभो घटयोगेन सुरागन्धेन लिप्यते ।
तथात्मोपाधियोगेन तद्धमै व लिप्यते ॥ ४५१॥ . | જેમ આકાશ ઘડાથી કે ઘડામાં રહેલા દારૂની ગંધથી
લેપાતું નથી, તેમ આત્મા ઉપાધિને સંબંધ હોય, છતાં તેને ધર્મોથી લેપાતે જ નથી.
शानोदयात्पुरारब्धं कर्म शानान्न नश्यति । अदत्त्वा स्वफलं लक्ष्यमुद्दिश्योत्सृष्टवाणवत् ॥ ४५२ ॥ ध्याघ्रषुछया विनिर्मुक्तो बाणः पाश्चात्तु गोमतौ ।
न तिष्ठति छिनत्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम् ॥ ४५३ ॥ - જ્ઞાન થયા પહેલાં કરેલાં (પ્રારબ્ધ) કર્મ જ્ઞાન થયા પછી પણ નાશ પામતાં નથી.
જેમ નિશાન તરફ બરાબર ફેંકેલું બાણ નિશાન વીંધ્યા વિના રહેતું નથી, તેમ એ પ્રારબ્ધકર્મ પણ ફળ આપ્યા વિના રહેતાં નથી. જેમ સામે વાઘ ઊભે છે, એમ ધારીને છેડેલું બાણ તેને છોડ્યા પછી “એ તે ગાય છે” એમ પાછળથી જણાયા છતાં અટકતું નથી; પણ વેગથી નિશાનને સંપૂર્ણ વીધે જ છે (તેમ પ્રારબ્ધકર્મ પણ જ્ઞાન થયા છતાં ફળ આપે જ છે).
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
વિવેકચૂડામણિ प्रारब्धं बलवत्तरं खलु विदां भोगेन तस्य क्षयः . सम्यग्ज्ञानहुताशनेन विलयः प्राक्सश्चितागामिनाम् । ब्रह्मात्मैक्यमवेक्ष्य तन्मयतया ये सर्वदा संस्थितास्तेषां तत्त्रितयं न हि क्वचिदपि ब्रह्मैव ते निर्गुणम् ॥४५४॥
જ્ઞાનીઓનાં પ્રારબ્ધકર્મ વધારે બળવાન હોય છે; એનાં ફળ ભેગવ્યાથી જ એને નાશ થાય છે; પણ પૂર્વનાં સંચિત કર્મો અને ભવિષ્યનાં કર્મોને તે તત્વજ્ઞાનરૂપી અગ્નિથી સંપૂર્ણ નાશ થાય જ છે. જેઓ બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે એમ સમજીને બ્રહ્મરૂપે જ રહે છે, તેઓની દષ્ટિએ તે (પ્રારબ્ધ, સંચિત અને ભવિષ્યનાં) ત્રણેય પ્રકારનાં કર્મ કદી છે જ નહિ; તેઓ તે નિર્ગુણ (માયાના ગુણરહિત) બ્રહ્મ જ થયા છે. उपाधितादात्म्यविहीनकेवलब्रह्मात्मनैवात्मनि तिष्ठतो मुनेः । પ્રાથવિથા ગુar મર્થથળેવ જ્ઞાતા //
જે મનનશીલ પુરુષ ઉપાધિમાં આત્મબુદ્ધિ ત્યજીને કેવળ બ્રહ્મસ્વરૂપે આત્મામાં જ સ્થિર થયે હોય, તેને માટે સ્વમમાં જોયેલા પદાર્થના સંબંધની વાત જેમ જાગતા માણસને ઘટે નહિ, તેમ પ્રારબ્ધકર્મની હયાતીની વાત (પણ) ઘટતી જ નથી. न हि प्रबुद्धः प्रतिभासदेहे देहोपयोगिन्यपि च प्रपञ्चे। करोत्यहन्तां ममतामिदन्तां किन्तु स्वयं तिष्ठति जागरेण ॥ ४५६॥
- ઊંઘમાંથી જાગેલે માણસ સ્વપમાં જોયેલાં છેટાં શરીર ઉપર તથા દેહને ઉપયોગી બીજા પદાર્થો ઉપર અહંતામમતા (શરીર ઉપર “હું પણું અને બીજી ચીજો ઉપર મારાપણું) કરતું નથી, પણ (એ બધું મિથ્યા માની) જાગ્રત અવસ્થામાં જ રહે છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૨૧ न तस्य मिथ्यार्थसमर्थनेच्छा न सग्रहस्तजगतोऽपि दृष्टः । तत्रानुवृत्तिर्यदि चेन्मृषार्थे न निद्रया मुक्त इतीष्यते ध्रुवम् ॥४५७॥
જાગેલા તેને સ્વમાની બધી ચીજો ખોટી હતી, એમ સાબિત કરવાની ઈચ્છા પણ થતી નથી. (કારણ કે એ મિથ્યા જ છે; એને સાબિત કરવાની જરૂર જ ક્યાં છે?) વળી સ્વમામાં જોયેલા મિથ્યા જગતને સંગ્રહ પણ એની પાસે દેખાતું નથી. છતાં એ મિથ્યા પદાર્થો ઉપર એને મેહ હજી રહ્યો હોય, તે જરૂર સમજવું કે હજી એની ઊંઘ બરાબર ઊડી નથી. तत्परे ब्रह्मणि वर्तमानः सदात्मना तिष्ठति नान्यदीक्षते । स्मृतिर्यथा स्वप्नविलोकितार्थे तथा विदः प्राशनमोचनादौ ॥४५८॥
એવી જ રીતે સદા પરબ્રહ્મમાં રહેતે પુરુષ સદા આત્મારૂપે જ રહે છે, તે બીજું જ નથી. જેમ સ્વમામાં જોયેલા પદાર્થોનું સ્મરણ રહે છે, તેમ બ્રહ્મજ્ઞાનીને પણ ખાવા-પીવાની અને લેવા-મૂકવાની ક્રિયાઓનું સ્મરણ તે રહે જ છે.
कर्मणा निर्मितो देहः प्रारब्धं तस्य कल्प्यताम् । . नानादेरात्मनो युक्तं नैवात्मा कर्मनिर्मितः ॥ ४५९ ॥
દેહ કર્મને કારણે જ બને છે, માટે પ્રારબ્ધ પણ એનું જ સમજવું જોઈએ, પણ અનાદિ આત્માનું માનવું તે ઠીક નથી, કારણ કે આત્માં કર્મોથી બનેલ નથી.
मजो नित्य इति ते श्रुतिरेषा त्वमोघवाक् । तदात्मना तिष्ठतोऽस्य कुतः प्रारब्धकल्पना ॥ ४६०॥
બો નિત્ય-આત્મા જન્મતે નથી; એ તે અનાદિ અને નિત્ય છે” એમ સત્ય વાણવાળે કહે છે, માટે આત્મસ્વરૂપે જ રહેનાર એ માણસનું પ્રારબ્ધકર્મ બાકી હોય,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
વિવેકચૂડામણિ એમ કલ્પના પણ ક્યાંથી થાય?
प्रारब्धं सिध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः। देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारब्धं त्यज्यतामतः ॥ ४६१ ॥
જે દેહરૂપે સ્થિતિ હોય, તે જ પ્રારબ્ધ કર્મ સિદ્ધ થાય; પણ દેહને આત્મા માન, એ જ્ઞાનીને તે ઈષ્ટ જ નથી; માટે પ્રારબ્ધનું અસ્તિત્વ છેડવું જ જોઈએ.
शरीरस्यापि प्रारब्धकल्पना भ्रान्तिरेव हि। अध्यस्तस्य कुतः सत्त्वमसत्त्वस्य कुतो जनिः। अजातस्य कुतो नाशः प्रारब्धमसतः कुतः॥ ४६२॥
ખરી રીતે દેહનાં પ્રારબ્ધકર્મો માનવાં એ પણ ભ્રમ જ છે, કારણ કે દેહ પિતે જ ભ્રમથી કલ્પાયેલ છે, તે તેની હયાતી જ ક્યાં છે? અને જેની હયાતી જ નથી, એને જન્મ પણ કયાંથી હોય? અને જે જ જ નથી, એને નાશ પણ કેવી રીતે થાય? આમ દેહ છે જ નહિ; તેથી એનું પ્રારબ્ધ પણ કયાંથી હોય?
शानेनाज्ञानकार्यस्य समूलस्य लयो यदि। तिष्ठत्ययं कथं देह इति शङ्कावतो जडान् । समाधातुं बाह्यरष्टया प्रारब्धं वदति श्रुतिः ॥ ४१३ न तु देहादिसत्यत्वबोधनाय विपधिताम्।। यतः श्रुतेरभिप्रायः परमार्थंकगोचरः ॥ ४६४॥
કઈ જડ માણસોને એવી શંકા થાય કે, “જો જ્ઞાનથી અજ્ઞાન અને તેના કાર્યને સમૂળગો નાશ થતે હેય, તે માણસને જ્ઞાન ઊપજ્યા પછી અજ્ઞાનનું કાર્ય આ દેહ કેમ રહે છે?” આવી શંકા કરનારાઓનું સમાધાન કરવા માટે વેદ “પ્રારબ્ધ દેહનું કારણ છે” એમ ઉપલક દષ્ટિથી બતાવે છે, પણ સમજુ માણસને “દેહ વગેરે સત્ય છે” એમ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૨8. જણાવવા વેદે એવું કહ્યું નથી; કારણ કે સત્ય એક પરબ્રહ્મનું જ વર્ણન કરવાને વેદને અભિપ્રાય છે.
ભેદને નિષેધ परिपूर्णमनाद्यन्तमप्रमेयमविक्रियम् । एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन ॥ ४६५ ॥
વેદ કહે છે કે, “દરેક ઠેકાણે પરિપૂર્ણ, અનાદિ, અંત વગરનું, સમજી ન શકાય એવું અને વિકાર વગરનું એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે; એ બ્રહ્મમાં જુદું જુદું કંઈ છે જ નહિ.”
सरनं चिरनं नित्यमानन्दघनमक्रियम् । . एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किश्चन ॥ ४६६ ॥
જે કેવળ સત, ચિત્ અને આનંદમય છે, એ નિત્ય, ક્રિયા વગરનું અને એક જ બ્રહ્મ છે; એ બ્રામાં જુદું જુદું કંઈ છે જ નહિ. • प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम् । પામેવા ગ્રહ નેહુ નાનાસ્તિ શિર છે ક૬૭
જે અંતરાત્મા એકરસ, પરિપૂર્ણ, અનંત અને સર્વ વ્યાપક છે, તે એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે, એમાં જુદું જુદું કંઈ છે જ. નહિ.
अहेयमनुपादेयमनाघेयमनाश्रयम् । પામેવાઈ ત્રહ્મ નેઃ નાસ્તિ વિઝન | કન્ટ
જે તજી શકાય કે લઈ શકાય એવું નથી, જે ગ્રહણ કરાતું નથી અને આશ્રય વિનાનું છે, તે એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે, એમાં જુદું જુદું કંઈ છે જ નહિ.
निर्गुणं निष्कलं सूक्ष्म निर्विकल्पं निरञ्जनम् । एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किश्चन ॥१९॥ જે ગુણ અને વિભાગ વગરનું છે, સૂક્ષમ (ઝીણામાં
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
વિવેકચૂડામણિ
ઝીણુ^), નિવિ*કલ્પ ( ભેદ વગરનું ) તથા નિમાઁળ છે, એવુ એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે; એમાં જુદુ જુદુ' કંઈ છે જ નહિ. अनिरूप्य स्वरूपं यन्मनोवाचामगोचरम् ।
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन ॥ ४७० ॥
જે સ્વરૂપનું વર્ણન થઈ શકતું નથી, જેને મન અને વાણી પહેાંચી શકતાં નથી, એવુ' એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે; એમાં જુદું જુદું કંઈ છે જ નહિ.
सत्समृद्धं स्वतः सिद्धं शुद्धं बुद्धमनीदृशम् । एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन ॥ ४७१ ॥
જે સત્ય, વૈભવવાળું, પોતાની મેળે જ સિદ્ધ, શુદ્ધ, જ્ઞાનસ્વરૂપ તથા ઉપમા વિનાનુ` છે, તે એક જ અદ્વૈત બ્રહ્મ છે; એમાં જુદું જુદું કંઈ છે જ નહિ.
આત્મજ્ઞાનથી શાંતિ निरस्तरागा निरपास्तभोगाः शान्ताः सुदान्ता यतयो महान्तः । विज्ञाय तत्वं परमेतदन्ते प्राप्ताः परां निर्वृतिमात्मयोगात् ॥४७२ ॥ જે મહાન ચેાગીઓ મેાહુ અને ભેગા તજી શાંત અને જિતેન્દ્રિય થયા હાય છે, તેઓ છેવટે આત્મા સાથેના સંબંધથી જ એ પરમ તત્ત્વને જાણી પરમ શાંતિ પામ્યા છે. આત્મજ્ઞાનને ઉપદેશ भवानपीर्द परतत्त्वमात्मनः स्वरूपमानन्दघनं विचार्य । विधूय मोहं स्वमनःप्रकल्पितं मुक्तः कृतार्थो भवतु प्रबुद्धः || ४७३ માટે તું પણુ આત્માના સ્વરૂપને પરમ તત્ત્વરૂપ અને આનદપૂર્ણ વિચારીને પેાતાના મનથી કલ્પેલેા માહ છેડી દઈ મુક્ત થા અને ઉત્તમ પ્રકારે માધ પામી કૃતા થા. समाधिना साधु विनिश्चलात्मना पश्यात्मतत्त्वं स्फुटबोधचक्षुषा । निःसंशयं सम्यगवेक्षितश्चेच्छ्रतः पदार्थो न पुनर्विकल्प्यते ॥ ४७४ ||
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ
૧૨૫ સમાધિથી ચિત્તને સારી રીતે સ્થિર કરી સ્પષ્ટ જ્ઞાનચક્ષુથી આત્મતત્ત્વને જે; કારણ કે સાંભળેલી વસ્તુને સારી રીતે શંકા વગર નજરે જોઈ હોય, તે જ ફરી એમાં સંદેહ થતું નથી. स्वस्याविद्यावन्धसम्बन्धमोक्षात्सत्यज्ञानानन्दरूपात्मलब्धौ । शास्त्रं युक्तिर्देशिकोक्तिः प्रमाणं चान्तःसिद्धा स्वानुभूतिः प्रमाणम् ॥
પિતાના અજ્ઞાનરૂપ બંધનને સંબંધ છૂટી જવાથી સત્ચિ-આનંદરૂ૫ આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમાં શાસ્ત્ર, યુક્તિ અને ગુરુનું વાક્ય પ્રમાણ છે; તેમ જ અંતરથી નક્કી કરે પિતાને અનુભવ પ્રમાણ છે.
बन्धो मोक्षश्च तृप्तिथ चिन्तारोग्यक्षुधादयः । स्वेनैव वेधा यज्ज्ञानं परेषामानुमानिकम् ॥ ४७६ ॥
બંધન, મોક્ષ, સતેષ, ચિંતા, તંદુરસ્તી, ભૂખ અને તરસ વગેરેને પોતે જ જાણી શકે છે; બીજાને તે અનુમાનથી જ તેની ખબર પડે છે.
तटस्थिता बोधयन्ति गुरवः श्रुतयो यथा । प्रायैव तरेविद्वानीश्वरानुगृहीतया ॥ ४७७ ॥
વેદની જેમ ગુરુઓ પણ માત્ર તટસ્થ રહીને જ જ્ઞાન આપે છે માટે સમજુ માણસે ઈશ્વરે કૃપા કરેલી બુદ્ધિથી જ (આત્મતત્વને અનુભવ કરી) સંસારસાગર તરી જ.
स्वानुभूत्या स्वयं ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डितम् । संसिद्धः संमुखं तिष्ठेनिर्विकल्पात्मनात्मनि ॥ ४७८॥
પિતાના અનુભવથી પોતાની મેળે જ પિતાને અખંડ આત્મસ્વરૂપ સમજી પૂર્ણતા પામેલો માણસ નિઃસંશય સ્વરૂપે આત્મામાં જ સ્થિતિ કરે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૬
વિવેકચૂડામણિ वेदान्तसिद्धान्तनिरुक्तिरेषा ब्रह्मव जीवः सकलं जगच्च। अखण्डरूपस्थितिरेव मोक्षो ब्रह्माद्वितीयं श्रुतयः प्रमाणम् ॥ ४७९॥ | વેદાંતનું સિદ્ધાંતરૂપે કહેવું આ છે કે, “જીવ અને આ આખું જગત બ્રહ્મ જ છે; અને બ્રહ્મમાં અખંડ–એકરૂપે રહેવું એ જ મેક્ષ છે.” બ્રહ્મ એક જ છે, એ બાબતમાં વેદના મંત્રો પ્રમાણ છે.
જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ इति गुरुवचनाच्छ्रतिप्रमाणात्परमवगम्य सतत्त्वमात्मयुक्त्या । प्रशमितकरणः समाहितात्मा क्वचिदचलाकृतिरात्मनिष्ठितोऽभूत् ॥
એ પ્રમાણે વેદના પ્રમાણવાળાં ગુરુનાં વચનથી અને પિતાના અનુભવથી પરમાત્મતત્વને સમજીને એ શિષ્ય ચિત્તને એકાગ્ર અને ઇંદ્રિને શાંત કરી કેઈ સ્થળે સ્થિર વૃત્તિથી (રહી) આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિરતાવાળે થે.
कञ्चित्काल समाधाय परे ब्रह्मणि मानसम् । घ्युत्थाय परमानन्दादिदं वचनमब्रवीत् ॥ ४८१ ॥
એમ કેટલાક કાળ સુધી પરબ્રહ્મમાં ચિત્તને એકાગ્ર કર્યા પછી સમાધિમાંથી ઊઠી પરમ આનંદથી આ પ્રમાણે એ કહેવા લાગ્યા : बुद्धिविनष्टा गलिता प्रवृत्तिह्मात्मनोरेकतयाधिगत्या । इदं न जानेऽप्यनिदं न जाने किं वा कियद्वा सुखमस्त्यपारम् ॥४८२
અહે! બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે, એવું જાણ્યા પછી મારી બુદ્ધિ(ની વૃત્તિ) તે એકદમ નાશ જ પામી ગઈ અને પ્રવૃત્તિ જતી રહી. હવે હું “આ પદાર્થ છે” એમ જાણ નથી કે “આ પદાર્થ નથી' એમ પણ જાણતું નથી; આ બ્રહાસુખ કેવું ને કેટલું અપાર છે?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ચૂડામણિ
૧ર૭. वाचा वक्तुमशक्यमेव मनसा मन्तुं न वा शक्यते स्वानन्दामृतपूरपूरितपरब्रह्माम्बुधेवैभवम् । अम्भोराशिविशीर्णवार्षिकशिलाभावं भजन्मे मनो यस्यांशांशलवे विलीनमधुनानन्दात्मना निर्वृतम् ॥ ४८३॥
જેમ ચોમાસાના કરા સમુદ્રમાં પડી ગળી જઈ તદ્રુપ થાય છે, એમ મારું મન પણ બ્રહ્માનંદરૂપી અમૃતના-સમુદ્રમાં–તેના એક અંશના પણ અંશમાં ડૂબી તદ્રુપ બની લીન થયું છે, અને હવે આનંદસ્વરૂપ થઈ શાંતિ પામ્યું છે. એ આત્માનંદના અમૃતના પૂરથી ભરેલે પરબ્રહ્મરૂપી સમુદ્રને વિભવ વાણીથી કહેવે અશક્ય છે અને મનથી વિચારી શકાતે પણ નથી.
व गतं केन वा नीतं कुत्र लीनमिदं जगत्। . अधुमेव मया दृष्टं नास्ति किं महदद्भुतम् ॥ ४८४॥ .
પેલે સંસાર ક્યાં ગયે ? તેને કેણ લઈ ગયું? એ ક્યાં ડૂબી ગયો? અહે ! મેટું આશ્ચર્ય છે કે, જે સંસારને મેં હમણાં જ જે હતું, એ શું નથી ? "
- किं हेयं किमुपादेयं किमन्यत्किं विलक्षणम् । __अखण्डानन्दपीयूषपूर्णे ब्रह्ममहार्णवे ॥४८५॥
અખંડ આનંદરૂપ અમૃતથી ભરેલા બ્રહ્મસમુદ્રમાં કઈ વસ્તુ લેવા જેવી અને કઈ છેડવા જેવી છે? કઈ ચીજ જુદી છે અને કઈ જુદા લક્ષણવાળી છે? (કેઈ જ નહિ.)
न किञ्चिदत्र पश्यामि न शृणोमि न वेम्यहम् । स्वात्मनैव सदानन्दरूपेणास्मि विलक्षणः ॥ ४८६ ॥
અહીં બ્રહ્મ સિવાય હું કાંઈ જેતે નથી, સાંભળીને નથી કે જાણતું નથી. હું તે પિતાના આત્મારૂપે જ નિત્યઆનંદસ્વરૂપ બની પહેલાં કરતાં જુદે જ બની ગયો છું.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૮
વિવેચૂડામણિ नमो नमस्ते गुरवे महात्मने विमुक्तसङ्गाय सदुत्तमाय । . नित्याद्वयानन्दरसस्वरूपिणे भूम्ने सदापारदयाम्बुधाम्ने ॥ ४८७ ॥
यत्कटाक्षशशिसान्द्रचन्द्रिकापातधूतभवतापजश्रमः । प्राप्तवानहमखण्डवैभवानन्दमात्मपदमक्षयं क्षणात् ॥४८८॥
જેમના કટાક્ષરૂપી ઘાટી ચાંદની પડતાં જ સંસારને બધો સંતાપ દૂર થવાથી મને ક્ષણવારમાં અખંડ સંપત્તિ અને આનંદરૂપ અવિનાશી આત્મપદ મળ્યું છે, એ સંગરહિત, સંતેમાં ઉત્તમ, નિત્ય, એક જ, આનંદરસ-વરૂપ, અતિ મોટા તથા સદા અપાર દયાના સાગર મહાત્મા ગુરુદેવને વારંવાર નમસ્કાર હે !
धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं विमुक्तोऽहं भवग्रहात्। . नित्यानन्दस्वरूपोऽहं पूर्णोऽहं तदनुग्रहात् ॥ ४८९॥
મને ધન્ય છે મારાં દરેક કામ પૂરાં થયાં છે એ શ્રી ગુરુદેવની કૃપાથી સંસારરૂપ કેદખાનામાંથી હું છૂટ્યો છું, અને નિત્ય આનંદરૂપ તથા પરિપૂર્ણ થયો છું.
असङ्गोऽहंमनङ्गोऽहमलिङ्गोऽहमभङ्गुरः। प्रशान्तोऽहमनन्तोऽहमतान्तोऽहं चिरन्तनः ॥ ४९०॥
હું સંગ વગરને, શરીર વગરને, ચિહ્ન વિનાને, અવિનાશી, અત્યંત શાંત, અનંત (અંત વગર), કિયા વિનાને તથા નિર્વિકાર છું.
अकर्ताहमभोक्ताहमविकारोऽहमक्रियः। शुद्धबोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं सदाशिवः ॥४९१॥
હું અકર્તા (કંઈ પણ કાર્ય નહિ કરનાર) છું; અક્તા (કેઈ પણ જાતના ભેગ ભેગવનાર) નથી; અવિકારી–વિકાર વિનાને, કિયા વગરને, શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ, એક જ અને સદા કલ્યાણરૂપ છું.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
વિવેચૂડામણિ द्रष्टुः श्रोतुर्वक्तुः कर्तु क्तुविभिन्न एवाहम् । नित्यनिरन्तरनिष्क्रियनिःसीमासङ्गपूर्णवोधात्मा ॥ ४९२ ॥
જેનાર, સાંભળનાર, બેલનાર, કરનાર અને ભેગવનાર એ બધાથી હું જુદે જ છું. હું તે નિત્ય, અંતર વિનાને, ક્રિયા વિનાને, હદ વગરને, સંગ વિનાને અને પૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ છું.
नाहमिदं नाहमदोऽप्युभयोरवभासकं परं शुद्धम् । बाह्याभ्यन्तरशून्यं पूर्ण ब्रह्माद्वितीयमेवाहम् ॥४९३ ॥
હું આ નથી કે પેલું નથી; પણ એ બ(સ્થૂલ અને સૂક્ષમ)ને પ્રકાશ આપનાર, અંદર અને બહાર એવા ભેદ વિનાને, પૂર્ણ, એક જ અને શુદ્ધ પરબ્રહ્મ છું.
निरुपममनादितत्त्वं त्वमहमिदमद इति कल्पनादूरम् । नित्यानन्दैकरसं सत्यं ब्रह्माद्वितीयमेवाहम् ॥४९४ ॥
ઉપમારહિત જે અનાદિ તત્વ છે, અને જે “તું, હું, આ, તે” વગેરે કલ્પનાથી દૂર, નિત્ય આનંદના જ રસરૂપ, સત્ય અને એક જ છે, તે બ્રહ્મ હું છું. नारायणोऽहं नरकान्तकोऽहं पुरान्तकोऽहं पुरुषोऽहमीशः। भखण्डबोधोऽहमशेषसाक्षी निरीश्वरोऽहं निरहं च निर्ममः ॥४९५
નરકાસુરને મારનાર નારાયણ હું છું; ત્રિપુરાસુરને નાશ કરનાર શંકર હું છું; હું પરમ પુરુષ છું અને હું જ ઈશ્વર છું. હું અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ, સૌને સાક્ષી, સ્વતંત્ર અને અહંતા–મમતા વગરને છું. सर्वेषु भूतेष्वहमेव संस्थितो शानात्मनान्तर्बहिराश्रयः सन् । भोक्ता च भोग्यं स्वयमेव सर्वं यद्यत्पृथग्दृष्टमिदन्तया पुरा ॥४९॥
જ આશ્રયરૂપ હેઈ દરેક પ્રાણમાં અંદર અને બહાર રહેલો છું; પહેલાં જે જે પદાર્થો જુદા જુદા રૂપે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
વિવેકચૂડામણિ
દેખાતા હતા, એ સવરૂપે હું પોતે જ છું. હું જ ભેગવનાર અને ભાગવવાના પદારૂપ છે.
मय्यखण्डसुखाम्भोधौ बहुधा विश्ववीचयः । उत्पद्यन्ते विलीयन्ते मायामारुतविभ्रमात् ॥ ४९७ ॥
અખંડ સુખના સમુદ્ર મારામાં માયારૂપી વાયુના ભ્રમવાથી જગતરૂપી અનેક જાતના તરંગો ઊછળે છેઅને શમે છે. स्थूलादिभावा मयि कल्पिता भ्रमादारोपिता नु स्फुरणेन लोकैः । काले यथा कल्पकवत्सरायनर्त्वादयो निष्कलनिर्विकल्पे ॥ ४९८ ॥
જેમ અવયવા અને કલ્પના વગરના કાળમાં ખરી રીતે કલ્પ, વ, અયન, ઋતુ, માસ, દિવસ વગેરે વિભાગની કલ્પના સાચી નથી, એમ મારામાં માણસાએ માત્ર ભ્રમને કારણે જ સ્થૂલ, સૂક્ષ્મ વગેરે ભાવા માત્ર આભાસરૂપે જ કલ્પેલા છે.
आरोपितं नाश्रयदूषकं भवेत्कदापि मूढैर्मतिदोषदूषितैः । नाकरोत्यूपरभूमिभागं मरीचिकावारिमहाप्रवाहः ॥ ४९९ ॥
બુદ્ધિના દોષથી કૃષિત અજ્ઞાની માણસાએ કઈ વસ્તુમાં કઈ વસ્તુના આરોપ કર્યાં હોય (માત્ર માની જ લીધી હાય ), તા તેથી તે મૂળ વસ્તુ દોષિત ઠરતી નથી-જેમ ઝાંઝવાનાં પાણીને માટી પ્રવાહ ત્યાંની ખારી જમીનના ભાગને ભીની કરતા નથી.
आकाशवल्लेपविदूरगोऽहमादित्यवद्भास्यविलक्षणोऽहम् । अहार्य वन्नित्यविनिश्वलोऽहमम्भोधिवत्परविवर्जितोऽहम् ॥५००॥ હું આકાશની જેમ નિલે પ છું; સૂર્યની જેમ પ્રકાશ કરાતી વસ્તુઓથી જુદો છું; પર્વતની જેમ સદ્દા અચળ છું; અને સમુદ્રની જેમ પાર વગરના છું.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧.
વિવેચૂડામણિ न मे देहेन सम्बन्धो मेघेनेव विहायसः । अतः कुतो मे तधर्मा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः ॥ ५०१॥
જેમ આકાશને વાદળાંને સંબંધ નથી, તેમ મારે શરીર સાથે સંબંધ નથી, આથી એ શરીરના જાગ્રત, સ્વમ અને સુષુપ્તિ વગેરે ધર્મો મારામાં ક્યાંથી હોય ? उपाधिरायाति स एव गच्छति स एव कर्माणि करोति भुक्त। स एव जीर्यन्म्रियते सदाहं कुलाद्रिवनिश्चल एव संस्थितः ॥५०२॥
ઉપાધિ જ આવે છે અને જાય છે તેમ જ કર્મો કરે છે અને તેનાં ફળ પણ એ જ ભગવે છે; વળી એ જ ઘડપણ આવતાં મરે છે. હું તે મોટા પવતની જેમ સદા અચળ જ રહું છું. न मे प्रवृत्तिर्न च मे निवृत्तिः सदैकरूपस्य निरंशकस्य । एकात्मको यो निबिडो निरन्तरोव्योमेव पूर्णः स कथं नु चेष्टते ॥५०३ . હું તે સદા એકરસ અને અવયવ વિનાનો છું, તેથી હું કઈ કામ શરૂ કરતું નથી કે છેડી દેતો નથી. અરે! જે હમેશાં એક જ, વ્યાપક અને આકાશની જેમ દરેક ઠેકાણે ખીચોખીચ ભરેલ છે, તે કઈ જાતની ક્રિયા કેવી રીતે કરે? पुण्यानि पापानि निरिन्द्रियस्य निश्चेतसो निर्विकृतेनिराकृतेः। कुतो ममाखण्डसुखानुभूतेबूते ह्यनन्वागतमित्यपि श्रुतिः ॥ ५०४॥
હું તે ઇન્દ્રિય, ચિત્ત, વિકાર અને આકાર વગરને છું; તેમ જ મારું સ્વરૂપ અખંડ આનંદરૂપ છે, તે મને પાપ અને પુણ્ય કેમ હોઈ શકે? વેદ પણ “આત્માને પુણ્ય કે પાપ સાથે સંબંધ નથી” એમ જ કહે છે.'
૧ અનન્વાગત પુણેનાનક્વાતં વાવેન ! (પૃ- કારૂાર૨)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
વિવેકચૂડામણિ
छायया स्पृष्टमुष्णं वा शीतं वा सुष्ठु दुष्ठु वा । न स्पृशत्येव यत्किञ्चित्पुरुषं तद्विलक्षणम् ॥ ५०५ ॥ न साक्षिणं साध्यधर्माः संस्पृशन्ति विलक्षणम् । अविकारमुदासीनं गृहधर्माः प्रदीपवत् ॥ देहेंद्रियमनोधर्मा नैवात्मानं स्पृशन्त्यहो ॥ ५०६ ॥
માણસના પડછાયા ઊની-ટાઢી, સારી-નરસી કાઈ પણ ચીજને અડી જાય, તેથી માણુસને પેાતાને તેને જરા પણ સ્પર્શ થતા નથી; કારણ કે માણસ પોતે પડછાયાથી જુદા જ છે અને વિલક્ષણ સાક્ષીને સાક્ષ્ય દેહાદિના ધર્મી સ્પ કરતા નથી. જેમ ઘરના ધર્માં દીવાને અડતા નથી, તેમ શરીર, ઇંદ્રિયા અને મનના ધર્મી આત્માને અડતા નથી; કારણ કે આત્મા એ પદાર્થીથી અલગ અને વિકાર વગરના છે. रवेर्यथा कर्मणि साक्षिभावो वह्नेर्यथा वायसि दाहकत्वम् । रज्जोर्यथारोपित वस्तुसङ्गस्तथैव कूटस्थचिदात्मनो मे ॥ ५०७ ॥
જેમ 'સૂર્ય કના સાક્ષી છે, લેાઢામાં અગ્નિનું જ દાહકપણું છે અને દોરીને કલ્પિત સાપ વગેરેને જેવા સબધ છે; તેમ જ મારા અવિકારી ચેતન આત્માના વિષયા સાથે કલ્પિત સબંધ છે.
कर्तापि वा कारयितापि नाहं भोक्तापि वा भोजयितापि नाहम् । द्रष्टापि वा दर्शयितापि नाहं सोऽहं स्वयंज्योतिरनीद्यगात्मा ॥ ५०८ ॥
હું કામ કરનાર કે કરાવનાર નથી, ભગવનાર કે ભાગવાવનાર પણ નથી અને જોનાર કે બતાવનાર પણ નથી. હું તા તેવા ધર્માંથી રહિત સ્વયંપ્રકાશ આત્મા છું. चलत्युपाधौ प्रतिबिम्बलौल्यमोपाधिकं मूढधियो नयन्ति । स्वम्भूतं रविवद्विनिष्क्रियं कर्तास्मि भोक्तास्मि इतोऽस्मि हेति ॥ ५०९ જેવી રીતે પાણી વગેરેના ચાલવા કે ધ્રૂજવાથી તેમાં
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
૧૩૩ પડેલું સૂર્ય વગેરેનું બિંબ (ઓછા) પણ ચાલે છે, તેથી મૂઢ બુદ્ધિવાળાઓ માને છે કે, સૂર્ય વગેરે ચાલે છે કે પૂજે છે, એ રીતે સૂર્યની પેઠે ક્રિયા વગરના આત્માને “હું કરનાર છું, હું ભેગવનાર છું; અરે! હું મરી જાઉં છું” એમ અજ્ઞાનીઓ જ માને છે.
जले वापि स्थले वापि लुठत्वेष जडात्मकः। . नाहं विलिप्ये तद्धमैर्घटधमैनभो यथा ॥५१० ॥
જેમ ઘડાના ધર્મથી આકાશ લેવાતું નથી, તેમ આ જડ દેહ પાણીમાં કે જમીન ઉપર ગમે ત્યાં આળોટે, તે પણ હું તેના ધર્મથી પાસે નથી. कर्तृत्वभोक्तृत्वखलत्वमत्तताजडत्वबद्धत्वविमुक्ततादयः। बुद्धविकल्पा न तु सन्ति वस्तुतः स्वस्मिन्परे ब्रह्मणि केवलेऽद्वये ॥
કર્તાપણું, જોક્તાપણું, દુષ્ટતા, ગાંડપણ, મૂર્ખતા, બંધન, મેક્ષ વગેરે બુદ્ધિની જ કલ્પનાઓ છે–ખરી રીતે માયાથી રહિત આત્મામાં એ કંઈ છે જ નહિ; કારણ કે એ તે એક જ માત્ર બ્રહ્મસ્વરૂપ જ છે.
सन्तु विकाराः प्रकृतेर्दशधा शतधा सहस्रधा वापि । किं मेऽसङ्गचितेस्तैर्न घनः क्वचिदम्बरं स्पृशति ॥ ५१२॥
માયાના દસ જાતના, સે જાતના કે હજાર જાતના વિકારે ભલે થાય; પણ મને–અસંગ ચેતન આત્માને એને ' શો સંબંધ છે? વાદળાં આકાશને ક્યાંય અડી શકતાં નથી. अव्यक्तादिस्थूलपर्यन्तमेतद्विश्वं यत्राभासमात्र प्रतीतम् । ध्योमप्रख्यं सूक्ष्ममाद्यन्तहीनं ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि ।। ५१३ ॥ | માયાથી માંડી સ્કૂલ દેહ સુધીનું આ આખું જગત જેની અંદર માત્ર ખોટા દેખાવરૂપે જ ભાસે છે, એ આકાશ જેવું સૂક્ષમ તથા આદિ-અંત વગરનું જે બ્રહ્મ છે, તે જ હું છું.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
વિવેકચૂડામણિ सर्वाधारं सर्ववस्तुप्रकाशं सर्वाकारं सर्वगं सर्वशून्यम् ।। नित्यं शुद्धं निश्चलं निर्विकल्पं ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि ॥५१४॥
સૌને આધાર, દરેક વસ્તુને પ્રકાશ આપનાર, સર્વરૂપ, બધે ઠેકાણે રહેનાર, દરેક વસ્તુથી અળગું, નિત્ય, શુદ્ધ, અચળ અને ભેદ વગરનું જે એક જ બ્રહ્મ છે, તે જ હું છું. यत्प्रत्यस्ताशेषमायाविशेषं प्रत्यग्रूपं प्रत्ययागम्यमानम्। सत्यज्ञानानन्तमानन्दरूपं ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि ॥५१५ ॥
જેમાંથી માયાના દરેક ભેદ દૂર થાય છે, જે અંતરાત્મારૂપ બુદ્ધિથી સમજી ન શકાય એવું સત્યસ્વરૂપ, અનંત, એક અને આનંદરૂપ છે, તે જ બ્રહ્મ હું છું. निष्क्रियोऽस्म्यविकारोऽस्मि निष्कलोऽस्मि निराकृतिः।। निर्विकल्पोऽस्मि नित्योऽस्मि निरालम्बोऽस्मि नियः ॥५१६॥ '
હું કિયા વગરને, વિકાર વિનાને, વિભાગ વગરને, આકાર વિનાને, ભેદ વગરને, નિત્ય, આશ્રય વિનાને અને એક જ છું.
सर्वात्मकोऽहं सर्वोऽहं सर्वातीतोमहमद्वयः। केवलाखण्डबोधोऽहमानन्दोऽहं निरन्तरः ॥५१७ ॥
હું સૌને આત્મા, સર્વરૂપ, સૌથી જુદો અને એક જ છું તેમ જ હું માત્ર અખંડ જ્ઞાનરૂપ, સદા આનંદરૂપ અને અંતર વિનાને છું स्वाराज्यसाम्राज्यविभूतिरेषा भवत्कृपाश्रीमहिमप्रसादात् । प्राप्ता मया श्रीगुरवे महात्मने नमो नमस्ऽस्तेतु पुनर्नमोऽस्तु ॥५१८
હે ગુરુદેવ! આપની તથા ઈશ્વરની કૃપાથી મને આ સ્વરાજ્ય અને સામ્રાજ્યની સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે. આપ મહાત્માને મારા વારંવાર નમસ્કાર હે !
महास्वप्ने मायाकृतजनिजरामृत्युगहने भ्रमन्तं क्लिश्यन्तं बहुलतरतापैरनुदिनम्।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
महङ्कारव्याघ्रव्यथितमिममत्यन्तकृपया ।
प्रबोध्य प्रस्वापात्परमवितवान्मामसि गुरो ॥ ५१९ ॥ હું માયાએ કરેલાં જન્મ, ઘડપણ અને મરણથી અત્યંત બિહામણા માટા સ્વપ્રમાં ભટકીને અનેક પ્રકારનાં દુ:ખથી હમેશાં હેરાન થતા હતા તથા અહંકારરૂપી વાઘથી બહુ જ ત્રાસ પામ્યા હતા; હે ગુરુદેવ! આપે મને–દીનને માટી ઊઘમાંથી જગાડી સારી રીતે બચાવ્યેા છે. नमस्तस्मै सदेकस्मै कस्मैचिन्महते नमः । यदेतद्विश्वरूपेण राजते गुरुराज ते ॥ ५२० ॥
૧૩૫
હે ગુરુરાજ ! આપના એ અવણ્ય તેજને હું નમસ્કાર કરું છું, જે સતરૂપ તથા એક જ છે; છતાં આ વિશ્વરૂપે શેાલી રહ્યું છે.
છેવટના ઉપદેશ इति नतमवलोक्य शिष्यवर्ये समधिगतात्मसुखं प्रबुद्धतत्त्वम् । प्रमुदितहृदयः स देशिकेन्द्रः पुनरिदमाह वचः परं महात्मा ॥ ५२१ ॥ એમ આત્માનું સુખ તથા તત્ત્વનું જ્ઞાન પામેલા એ ઉત્તમ શિષ્યને પ્રણામ કરતા જોઈ તે મહાત્મા ગુરુદેવે અત્યંત ષિત હયથી ફ્રી આ શ્રેષ્ઠ વચન કહ્યું:
ब्रह्मप्रत्यय सन्ततिर्जगदतो ब्रह्मैव सत्सर्वतः पश्याध्यात्मदृशा प्रशान्तमनसा सर्वास्ववस्थास्वपि । रूपादन्यदवेक्षितुं किमभितश्चक्षुष्मतां विद्यते तद्वद् ब्रह्मविदः सतः किमपरं बुद्धेर्विहारास्पदम् ॥५२२ ॥ તું આત્મા ઉપર જ દૃષ્ટિ રાખી અત્ય`ત શાંત મનથી દરેક અવસ્થામાં સંસારને માત્ર બ્રહ્મજ્ઞાનના જ પ્રવાહ માન; અને બધું સત્યરૂપ બ્રહ્મમાં જ છે, એમ જો. આંખવાળાઓને રૂપ સિવાય ખીજી કઈ વસ્તુ જોયેલી દેખાય છે ? એવી જ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
વિવેક ચૂડામણિ રીતે બ્રહ્મજ્ઞાનીની બુદ્ધિને બ્રહ્મ સિવાય બીજી કોઈ વસ્તુ વિહારનું સ્થાન છે? कस्ता परानन्दरसानुभूतिमुत्सृज्य शून्येषु रमेत विद्वान् । चन्द्रे महाहादिनि दीप्यमाने चित्रेन्दुमालोकयितुं क इच्छेत् ॥५२३॥
એ પરમ આનંદરસના અનુભવને તજી કયે સમજુ માણસ બીજી શૂન્ય વસ્તુઓમાં આનંદ પામે ? અત્યંત આનંદ દેનાર ચંદ્ર પ્રકાશ હોય, ત્યારે કયે માણસ ચિત્રમાં ચીતરેલા ચંદ્રને જેવા ઇરછે? असत्पदार्थानुभवे न किञ्चिन्न ह्यस्ति तृप्तिनं च दुःखहानिः । तदद्वयानन्दरसानुभूत्या तृप्तः सुखं तिष्ठ सदात्मनिष्ठया ॥ ५२४॥
અસ–મિથ્યા પદાર્થોના અનુભવ વડે જરા પણ તૃપ્તિ થતી નથી અને દુઃખને નાશ પણ થતું નથી, માટે તું એ એક જ બ્રહ્મના આનંદરસને અનુભવ કરી તૃપ્ત થઈને સદા આત્મામાં જ સ્થિતિ કરી સુખી રહે.
स्वमेव सर्वथा पश्यन्मन्यमानः स्वमद्वयम्। . स्वानन्दमनुभुञ्जानः कालं नय महामते ॥५२५ ॥
હે મહાબુદ્ધિમાન ! ચારેય તરફ તું પિતાને જ જેતે, પિતાને એક જ માનતે અને પિતાના જ આનંદને ભગવતે સમય વિતાવ. अखण्डबोधात्मनि निर्विकल्पे विकल्पनं योनि पुरःप्रकल्पनम् । तदद्वयानन्दमयात्मना सदा शान्ति परामेत्य भजस्व मौनम् ॥५२६॥
અખંડ જ્ઞાનરૂપ અને ભેદ વિનાના આત્મામાં કોઈ પણ જાતને ભેદ કલ્પ એ આકાશમાં શહેરની કલ્પના કરવા જેવી વાત છે. માટે એક આનંદમય આત્મા વડે સદા પરમ શાંતિ પામીને મૌન સેવ. तूष्णीमवस्था परमोपशान्तिर्बुद्धरसत्कल्पविकल्पहेतोः। ब्रह्मात्मना ब्रह्मविदा महात्मनो यत्राद्वयानन्दसुखं निरन्तरम् ॥५२७
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
૧૩૭ જૂઠા તર્ક-વિતર્ક કરનાર બુદ્ધિની જે મૌન સ્થિતિ એ પરમ શાંતિ છે, જેમાં બ્રહ્મજ્ઞાની મહાત્માને નિરંતર બ્રહ્મરૂપે અત–આનંદસુખને અનુભવ થાય છે.
नास्ति निर्वासनान्मौनात्परं सुखदुत्तमम् । विज्ञातात्मस्वरूपस्य स्वानन्दरसपायिनः ॥५२८॥
જેણે આત્માનું સ્વરૂપ જાણ્યું છે અને આત્માનંદને રસ અનુભવ્યું છે, તેને માટે વાસનારહિત મૌનાવસ્થા સિવાય બીજું કંઈ પણ સુખકારક અને ઉત્તમ નથી.
गच्छंस्तिष्ठन्नुपविशञ्छयानो वान्यथापि वा। . यथेच्छया वसेद्विद्वानात्मारामः सदा मुनिः ॥५२९॥
વિચારશીલ વિદ્વાને ચાલતાં-ફરતાં, બેસતા-ઊઠતાં, સૂતાં કે જાગતાં, ઈચ્છા પ્રમાણે સદા આત્મામાં રમણ કરતા રહેવું. '
न देशकालासनदिग्यमादिलक्ष्याद्यपेक्षा प्रतिबद्धवृत्तेः। संसिद्धतत्त्वस्य महात्मनोऽस्ति स्ववेदने का नियमाद्यपेक्षा ॥५३० * જેની વૃત્તિ હમેશાં આત્મસ્વરૂપમાં જ લાગી રહેતી હેય અને જેણે આત્મતત્તવ બરાબર સમજી લીધું હોય, એવા મહાપુરુષને દેશ, કાળ, આસન, દિશા, યમ, નિયમ વગેરે અથવા કેઈ લક્ષ્ય વગેરેની જરૂર નથી, કારણ કે આત્મસ્વરૂપને સમજી લીધા પછી નિયમ વગેરેની શી
घटोऽयमिति विज्ञातुं नियमः को न्वपेक्षते । विना प्रमाणसुष्ठुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः ॥५३१॥
આ ઘડે છે એમ સમજવા માટે જેનાથી પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે, એવાં ઉત્તમ પ્રમાણ સિવાય કયા નિયમની જરૂર રહે છે? ૧૦.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
વિવેકચૂડામણિ अयमात्मा नित्यसिद्धः प्रमाणे सति भासते। . न देशं नापि वा कालं न शुद्धि वाप्यपेक्षते ॥ ५३२ ॥
એ રીતે પ્રમાણ હેય, તે આ નિત્યસિદ્ધ આત્મા જાણી શકાય છે. તે દેશ, કાળ કે શુદ્ધિની જરૂર ધરાવતું નથી.
देवदत्तोऽहमित्येतद्विशानं निरपेक्षकम् । तद्वब्रह्मविदोऽप्यस्य ब्रह्माहमिति वेदनम् ॥ ५३३ ॥
જેમ “હું દેવદત્ત છું” એમ સમજવા માટે કોઈની જરૂર નથી તેમ બ્રહ્મજ્ઞાનીને “હું બ્રહ્મ છું” એમ સમજવા માટે પણ કશાની જરૂર નથી.
भानुनेव जगत्सर्व भासते यस्य तेजसा । - अनात्मकमसत्तुच्छं किं नु तस्यावभासकम् ॥५३४॥
જેમ સૂર્યથી સર્વ જગત પ્રકાશે છે, તેમ જેના પ્રકાશથી જડ, જૂઠું અને તુરછ છતાં બધું પ્રકાશે છે, એને પ્રકાશ કરનાર (એના પિતાના સિવાય) બીજું શું હોઈ શકે?
वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकलान्यपि । येनार्थवन्ति तं किं नु विज्ञातारं प्रकाशयेत् ॥ ५३५ ॥
વેદ, શાસ્ત્ર, પુરાણ અને દરેક ભૂત (પૃથ્વી, તેજ, પાણી, વાયુ, આકાશ) એ બધાં જેને લીધે જ સાર્થક છે, એ સંપૂર્ણ જાણનાર પરમાત્માને બીજું કશું પ્રકાશિત કરે? एष स्वयंज्योतिरनन्तशक्तिरात्माप्रमेयः सकलानुभूतिः । यमेव विज्ञाय विमुक्तबन्धो जयत्ययं ब्रह्मविदुत्तमोत्तमः ॥५३६॥
આ આત્મા સ્વયંપ્રકાશ (પિતાની મેળે જ પ્રકાશનાર), અનંત શક્તિવાળ, માપી ન શકાય એ અને સૌને અનુભવમાં આવી શકે એવે છે; એને જ બરાબર જાણી લઈ બ્રહ્મજ્ઞાનીઓમાં શ્રેષ્ઠ બનેલ આ પુરુષ સંસારરૂપ બંધનમાંથી છૂટી જઈ સર્વોત્કૃષ્ટ બને છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
૧૩૯ न खिद्यते नो विषयैः प्रमोदते न सजते नापि विरज्यते च । स्वस्मिन्सदा क्रीडति नन्दति स्वयं निरन्तरानन्दरसेन तृप्तः ॥५३७
એ મહાત્મા વિષયેથી આનંદ પામતું નથી કે ખેદ પામતે નથી; તેઓમાં આસક્ત થતું નથી કે તેઓથી કંટાળતો નથી; એ તે હમેશાં આત્મામાં જ રમે છે, આનંદ પામે છે અને નિરંતર આનંદરસથી તૃપ્ત રહે છે.
क्षुधां देहध्या त्यक्त्वा बालः क्रीडति वस्तुनि । तथैव विद्वान् रमते निर्ममो निरहं सुखी ॥५३८ ॥
જેમ બાળક ભૂખ અને શરીરનું દુઃખ ભૂલી જઈ રમવાની વસ્તુમાં રમે છે, એમ જ્ઞાની અહંકાર અને મમતાથી રહિત તથા સુખી થઈને આત્મામાં જ રમણ કરે છે.
चिन्ताशून्यमदैन्यभैक्षमशनं पानं सरिद्वारिषु । स्वातन्त्र्येण निरस्कुशा स्थितिरभीनिंद्रा श्मशाने वने ।
वस्त्रं झालनशोषणादिरहितं दिग्वास्तु शय्या मही · सञ्चारो निगमान्तवीथिषु विदा क्रीडा परे ब्रह्मणि ॥५३९॥
- બ્રહ્મજ્ઞાનીઓનું ભજન ચિંતા અને દીનતા વગરનું ભિક્ષાનું અન્ન જ હોય છે તેઓ નદીઓનાં પાણી પીએ છે, સ્વતંત્ર રીતે કેઈની રકટેક વિના ગમે ત્યાં રહે છે એમને કેઈ પણ જાતની બીક હતી નથી; જંગલમાં કે સ્મશાનમાં તેઓ ઊંઘે છે, તેઓનાં કપડાં ધોવા-સૂકવવાની જરૂર વિનાનાં ઝાડની છાલે જ હેય છે, દિશાઓ એમનું ઘર છે, જમીન - શય્યા છે, વેદાંતરૂપી ગલીઓમાં તેઓ ફરે છે અને માત્ર
પરબ્રહ્મમાં જ તેઓની રમત હેય છે. विमानमालम्ब्य शरीरमेतद् भुनक्त्यशेषान्विषयानुपस्थितान् । परेच्छया बालवदात्मवेत्ता योऽध्यक्तलिङ्गोऽननुषक्तबाह्यः ॥५४०॥
જે આત્મજ્ઞાની હેય, તે અભિમાનરહિત શરીરને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
વિવેકચૂડામણિ આશ્રય કરી બાળકની જેમ બીજાઓની ઈરછાથી મળેલા વિયેને ભગવે છે; એના કેઈ જાતનાં પ્રકટ ચિહ્નો હતાં નથી અને બહારના પદાર્થો ઉપર તે આસક્ત હેતે નથી. दिगम्बरो वापि च साम्बरो वा त्वगम्बरो वापि चिदम्बरस्थः। उन्मत्तवद्वापि च बालवद्वा पिशाचवद्वापि चरत्यवन्याम ॥५४१॥ - ચેતનરૂપ વસ્ત્રને જ ધારણ કરે એ પુરુષ (કેઈ વેળા) દિગંબર, વસ્ત્રધારી અથવા વકલધારી પણ હોય; એ તે ઉત્તિની પેઠે અથવા બાળકની પેઠે અથવા ભૂત-પ્રેતની પેઠે પૃથકી પર ફરે છે.
कामानिष्कामरूपी संश्वरत्येकचरो मुनिः। स्वात्मनैव सदा तुष्टः स्वयं सर्वात्मना स्थितः ॥५४२॥ .
સર્વને આત્મારૂપે રહેલ તે મુનિ સદા પિતાના આત્માથી જ સંતેષી રહી પિતે એકલે ફરે છે અને નિષ્કામ સ્વરૂપે વિષને ભેગવે છે.
क्वचिन्मूढो विद्वान्क्वचिदपि महाराजविभवः क्वचिद्भ्रान्तः सौम्यः क्वचिदजगराचारकलितः। क्वचित्पात्रीभूतः कचिवमतः क्वाप्यविदितઅચેવં પ્રાજ્ઞસતતમાનપુર્ણિતઃ વરૂ II
એ બ્રહ્મજ્ઞાની ક્યારેક મૂર્ખ, કયારેક વિદ્વાન, ક્યારેક મહારાજાના ઠાઠવાળે, કયારેક બ્રાંતિવાળે, ક્યારેક શાંત, કયારેક અજગર જેવા આચારવાળે, ક્યારેક પાત્ર જે જણાતે, ક્યારેક અપમાન પામેલે અને ક્યારેક અજાણે રહે છે. એમ નિત્ય પરમ આનંદથી સુખી થઈ ફર્યા કરે છે.
निर्धनोऽपि सदा तुष्टोऽप्यसहायो महाबलः । नित्यतृप्तोऽप्यभुञ्जानोऽप्यसमः समदर्शनः ॥ ५४४ ॥ એ મહાત્મા નિધન હોય તે પણ સદા સતેવી હેય
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૪૧
છે; સહાય વિનાના હોય છતાં મહાખળવાન હોય છે; જમે નહિ છતાં નિત્ય તૃપ્ત રહે છે અને પોતે અતુલ્ય હાયસથી શ્રેષ્ઠ હોય છતાં સૌ ઉપર સમાન દૃષ્ટિવાળા હોય છે. अपि कुर्वन्नकुर्वाणश्चाभोक्ता फलभोग्यपि । शरीर्यप्यशरीर्येष परिच्छिन्नोऽपि सर्वगः ॥ ५४५ ॥
એ બધાં કામો કરે છતાં કાંઈ કરતા નથી; અનેક જાતનાં ફળ ભાગવે છતાં ભાક્તા (ભાગવનાર) નથી; શરીર ધારી હૈાય છતાં શરીર વગરને છે; અને થાડી જગ્યામાં રહે છતાં દરેક ઠેકાણે રહેનાર છે.
अशरीरं सदा सन्तमिमं ब्रह्मविदं कचित् । प्रियाप्रिये न स्पृशतस्तथैव च शुभाशुभे ॥ ५४६ ॥ . હમેશાં શરીરના અભિમાન વિનાના એ ઉત્તમ બ્રહ્મજ્ઞાનીને પ્રિય કે અપ્રિયના તથા શુભ કે અશુભને ક્યાંય સબંધ થતા જ નથી. स्थूलादिसम्बन्धवतोऽभिमानिनः सुखं च दुःखं च शुभाशुभे च । विध्वस्तबन्धस्य सदात्मनो मुनेः कुतः शुभं वाप्यशुभं फलं वा ॥ ५४७ જેને સ્થૂલ તથા સૂક્ષ્મ દેહના સોંબંધ હોય અને તેના પર હુંપણાનું અભિમાન હોય, એને જ સુખ-દુઃખ અને શુભ કે અશુભ જણાય છે; પણ જેનાં દેહુબ ધન નાશ પામ્યાં હોય, અને જે સદા આત્મારૂપે સ્થિતિ કરતા હોય એવા મુનિને શુભ કે અશુભ ફળ શાથી જણાય? तमसा ग्रस्तवद्भानादप्रस्तोऽपि रविर्जनैः ।
ग्रस्त इत्युच्यते भ्रान्त्या ह्यज्ञात्वा वस्तुलक्षणम् ॥ ५४८ ॥ तद्वद्देहादिबन्धेभ्यो विमुक्तं ब्रह्मवित्तमम् । पश्यन्ति देहिवन्मूढाः शरीराभासदर्शनात् ॥ ५४९ ॥ વસ્તુસ્વરૂપ નહિ સમજીને જેમ માણસે બ્રાંતિથી જ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વિવેકચૂડામણિ
રાહુએ નહિં ગળેલા સૂર્યને પણ ગળેલા કહે છે; તેમ બ્રહ્મજ્ઞાનીએમાં શ્રેષ્ઠ પુરુષ દેહાદિના બંધનથી મુક્ત જ થયા હાય, તાપણ તેના માત્ર આભાસરૂપ શરીરને જોવાથી અજ્ઞાનીઆ એને દેહધારી જેવા જુએ છે.
अहिनियनीवायं मुक्तदेहस्तु तिष्ठति । इतस्ततश्चाल्यमानो यत्किञ्चित्प्राणवायुना ॥ ५५० ॥ જેમ સાપ કાંચળી ઉતારીને તેથી અલગ. રહે છે, તેમ બ્રહ્મજ્ઞાની પણ પેાતાના શરીર ઉપરની અહું તા-મમતા તજીને તેથી અલગ રહે છે. માત્ર તેનુ શરીર પ્રાણવાયુથી આમતેમ લગાર હરતુંżરતું જણાય છે.
स्रोतसा नीयते दारु यथा निम्नोन्नतस्थलम् । दैवेन नीयते देहो यथाकालोपभुक्तिषु ॥ ५५१ ॥ જેમ પાણીના પ્રવાહ લાકડાને ઊંચ-નીચે ઠેકાણે લઈ જાય છે, એમ તે જ્ઞાનીના શરીરને દેવ જ વખતસર ખાવું. પીવુ' વગેરે ભાગા તરફ લઈ જાય છે. प्रारब्धकर्म परिकल्पितवासनाभिः
संसारिवच्चरति भुक्तिषु मुक्तदेहः ।
सिद्धः स्वयं वसति साक्षिवदत्र तूष्णीं
चक्रस्य मूलमिव कल्पविकल्पशून्यः ॥ ५५२ ॥ ટ્રેડ ઉપરના અહંભાવથી મુક્ત થયેલા તે પુરુષ પ્રારબ્ધકથી કલ્પાયેલી વાસનાઓથી સસારી પુરુષની જેમ અનેક ભાગે ભાગવે છે; છતાં એ સિદ્ધ પુરુષ ચાકડાના મૂળની પેઠે પોતે તર્ક-વિતર્ક વગરના થઈ સાક્ષીની પેઠે ચૂપચાપ આ લેાકમાં રહે છે.
नैवेन्द्रियाणि विषयेषु नियुक्त एष नैवापयुक्त उपदर्शनलक्षणस्थः । नैव क्रियाफलमपीषदवेक्षते स स्वानन्दसान्द्ररसपानसुमत्तचित्तः ॥५५३
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
વિવેચૂડામણિ એ બ્રહ્મજ્ઞાની, આત્માનંદના ઘાટા રસનું પાન કરવાથી જાણે અતિ મદયુક્ત ચિત્તવાળો હોય એવું બની સાક્ષીના જેવાં લક્ષણોમાં રહી ઇંદ્રિયને વિષયમાં જેતે નથી; તેમ જ વિષયેથી તેમને રકત નથી. વળી તે પિતાના કર્મનાં ફળ તરફ તે લેશ માત્ર પણ જેતે જ નથી.
लक्ष्यालक्ष्यगति त्यक्त्वा यस्तिष्ठेत्केवलात्मना । शिव एव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः ॥ ५५४॥
જણાતી અને નહિ જણાતી વસ્તુને વિચાર છેડી દઈ જે માત્ર આત્મારૂપે જ રહે છે, એ બ્રહ્મજ્ઞાનીઓમાં શ્રેષ્ઠ છે; અને તે સાક્ષાત્ શિવ પોતે જ છે.
जीवन्नेव सदा मुक्तः कृतार्थों ब्रह्मवित्तमः। . उपाधिनाशाह्मैव सम् ब्रह्माप्येति निर्द्वयम् ॥ ५५५ ॥
એ ઉત્તમ બ્રહ્મજ્ઞાની જીવતાં જ સદા મુક્ત છે; એણે પિતાનાં બધાં કામ પૂરાં કર્યો છે અને શરીર નાશ પામ્યા પછી પણ એ બ્રહ્મરૂપે જ થઈને અદ્વૈત બ્રહ્મમાં મળી જાય છે.
शैलूषो घेषसद्भावाभावयोश्च यथा पुमान् ।
तथैव ब्रह्मविच्छेष्ठः सदा ब्रह्मैव नापरः ॥५५६ ॥ - જેમ નટ વેશ પહેર્યો હોય કે ન પહેર્યો હોય તે પણ માત્ર માણસ જ છે, તેમ શ્રેષ્ઠ બ્રહ્મજ્ઞાની પણ ઉપાધિવાળે હોય કે ન હોય તે પણ સદા બ્રહ્મ જ છે. બીજું કઈ નથી.
यत्र क्वापि विशीर्ण सत्पर्णमिव तरोर्वपुःपतनात् । ब्रह्मीभूतस्य यतेः प्रागेव हि तच्चिदग्मिना दग्धम् ॥ ५५७ ॥
બ્રહ્મરૂપ થયેલા ગીનું શરીર ઝાડનાં ખરી પડેલાં પાંદડાંની પેઠે ગમે ત્યાં પડે તેની તેને પરવા નથી, કારણ કે એ શરીર તે અગાઉથી જ ચેતનરૂપ અગ્નિથી બળેલું હોય છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
વિવેચૂડામણિ सदात्मनि ब्रह्मणि तिष्ठतो मुनेः पूर्णाद्वयानन्दमयात्मना सदा । न देशकालाधुचितप्रतीक्षा त्वङमांसविपिण्डविसर्जनाय ॥५५८॥
આત્મરૂપ બ્રહ્મમાં હમેશાં પૂર્ણ અને અદ્વૈત આનંદરસરૂપે જ રહેતા એ મહાત્માને ચામડી, માંસ અને મળમૂત્રના પિંડા જેવું આ શરીર છોડવા માટે ગ્ય દેશ-કાળની રાહ જોવાની જરૂર હોતી નથી.
देहस्य मोक्षो नो मोक्षो न दण्डस्य कमण्डलोः। अविद्याहृदयग्रन्थिमोक्षो मोक्षो यतस्ततः ॥ ५५९ ॥
કારણ કે હૃદયની અજ્ઞાનરૂપી ગાંઠ છૂટી જાય, એ જ મેક્ષ છે; શરીર કે દંડ-કમંડળને ત્યાગ એ મેક્ષ નથી. '
कुल्यायामथ नद्यां वा शिवक्षेत्रेऽपि चत्वरे । gf cતતિ ચેર તો જિં તુ ગુમાસુમન્ પદા
ઝાડનું પાન નદીમાં, નાળામાં, મંદિરમાં કે ચૌટામાં પડે તેથી ઝાડને કયે લાભ કે નુકસાન છે? पत्रस्य पुष्पस्य फलस्य नाशवद् देहेन्द्रियप्राणधियां विनाशः। नैवात्मनः स्वस्य सदात्मकस्यानन्दाकृतेवृक्षवदस्ति चैषः ॥५६१ ॥
જેમ ઝાડનાં પાન, ફૂલ અને ફળ ખરી પડે છે, તેમ જીવનાં દેહ, ઇંદ્રિય, પ્રાણ અને બુદ્ધિ વગેરેને નાશ થાય છે; પણ સદા આનંદરૂપ આત્માને પિતાને કયારેય નાશ થતું જ નથી. એ તે ઝાડની પેઠે નાશ નહિ પામેલો જ રહે છે.
प्रशानघन इत्यात्मलक्षणं सत्यसूचकम् । अनूद्यौपाधिकस्यैव कथयन्ति विनाशनम् ॥ ५६२ ॥
આત્મા જ્ઞાનરૂપ છે, એ જ એનું અવિનાશીપણું સૂચવતું લક્ષણ છે, એમ કહીને જ્ઞાનીએ ઉપાધિવાળી વસ્તુને જ નાશ જણાવે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
अविनाशी वा अरेऽयमात्मेति श्रतिरात्मनः । प्रब्रवीत्यविनाशित्वं विनश्यत्सु विकारिषु ॥ ५६३ ॥ · અરે ! આ આત્મા અવિનાશી છે’૧ આમ કહીને વેદ જણાવે છે કે, વિકારવાળા પદાર્થા નાશ પામે છે તાપણુ આત્મા ( અવિકારી હાવાથી) નાશ પામતા નથી.
पाषाणवृक्षतृणधान्यकटाम्बराद्या
दग्धा भवन्ति हि मृदेव यथा तथैव ।
देहेन्द्रियासुमन आदि समस्तदृश्यं
૧૪૫
ज्ञानाग्निदग्धमुपयाति परात्मभावम् ॥ ५६४ ॥ જેમ પથ્થર, ઝાડ, ઘાસ, અનાજ, સાદડી અને કપડાં વગેરે ખળી જાય, તે તેની માટી (રાખ)જ થાય છે; તેમ દેહ, ઇંદ્રિય, પ્રાણુ અને મન વગેરે દરેક દૃશ્ય પદાર્થા, જ્ઞાનરૂપી અગ્નિથી ખાળીને પરમાત્મારૂપ જ બની જાય છે. विलक्षणं यथा ध्वान्तं लीयते भानुतेजसि । तथैव सकलं दृश्यं ब्रह्मणि प्रविलीयते ॥ ५६५ ॥
જેમ સૂર્યના પ્રકાશ થતાં એનાથી ઊલટા સ્વભાવનુ અંધારું' એમાં જ લય પામે છે ( જાણે એમાં ડૂબી ગયું હાય એમ લાગે છે), તેમ ( જ્ઞાન થયા પછી) આ આખું દૃશ્ય જગત બ્રહ્મમાં જ લય પામે છે–તે સ્વરૂપ જણાઈ અદૃશ્ય થાય છે.
घटे नष्टे यथा व्योम व्योमैव भवति स्फुटम् । तथैवोपाधिविलये ब्रह्मैव ब्रह्मवित्स्वयम् ॥ ५६६ ॥
જેમ ઘડા ફૂટી જતાં એમાં રહેલુ આફાશ મેટા આકાશરૂપ જ થઈ જાય છે, તેમ શરીરરૂપ ઉપાધિના નાશ થતાં બ્રહ્મવેત્તા પુરુષ પોતાની મેળે જ બ્રહ્મરૂપ થઈ જાય છે.
૧ અવિનાશી યા અનેઽયમાત્માનુદ્ધિત્તિષમાં' (વૃ॰ ૪-૧-૧૪)
'
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
क्षीरं क्षीरे यथा लिप्तं तैलं तैले जलं जले । संयुक्तमेतां याति तथात्मन्यात्मविन्मुनिः || ५६७ ॥ જેમ દૂધમાં નાખેલું દૂધ, તેલમાં નાખેલુ તેલ અને પાણીમાં નાખેલુ` પાણી મળીને એક થઈ જાય છે, તેમ બ્રહ્મજ્ઞાની મહાત્મા આત્મામાં મળીને એકરૂપ થઈ જાય છે. एवं विदेहकैवल्यं सन्मात्रत्वमखण्डितम् । ब्रह्मभावं प्रपद्यैष यतिर्नाविर्तते पुनः ॥ ५३८ ॥
એમ કેવળ અખ’ડ બ્રહ્મરૂપે જ થવું એ ‘ વિદેહ કૈવલ્ય વિદેહમુક્તિ-દેહત્યાગ પછીની મુક્તિ' છે. એ રીતે બ્રહ્મપણાને પામીને ચેગી કરી સસારમાં પાઠે આવતા નથી.
सदात्मैकत्वविज्ञानदग्धाविद्यादिवर्ष्मणः ।
૧૪૬
6
अमुष्य ब्रह्मभूतत्वाद् ब्रह्मणः कुत उद्भवः ॥ ५६९ ॥ બ્રહ્મ અને આત્મા એક જ છે’ એવા જ્ઞાનરૂપ અગ્નિથી અવિદ્યા આદિના કારણે ઊપજેલી શરીરરૂપ ઉપાધિ જેની ખળી ગઈ હોય છે એવા બ્રહ્મજ્ઞાની બ્રહ્મરૂપ જ થયા હોય છે; તેથી એ બ્રહ્મના જન્મ ક્યાંથી હોય ?
मायाक्तौ बन्धमोक्षौ न स्तः स्वात्मनि वस्तुतः । यथा रजौ निष्क्रियायां सर्पाभासविनिर्गमौ ॥ ५७० ॥ માયાથી કલ્પાયેલાં બંધન અને મેાક્ષ ખરી રીતે આત્મામાં છે જ નહિ; જેમ ક્રિયા વગરના દોરડામાં (બ્રમથી) સાપનું દેખાવું અને નહુિં દેખાવું છે જ નહિ.
आवृतेः सदसत्त्वाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे । नावृतिर्ब्रह्मणः काचिदन्याभावादनावृतम् । यद्यस्यद्वैतहानिः स्याद् द्वैतं नो सहते श्रुतिः ॥ ५७१ ॥
જ્યાં સુધી આવરણુશક્તિ હોય ત્યાં સુધી સંસારનું બંધન છે અને જ્યારે એ શક્તિ જ્ઞાનથી નાશ પામે ત્યારે મેક્ષ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકચૂડામણિ
૧૭ થાય છે, એમ કહી શકાય; પણ બ્રહ્મને તે કઈ આવરણ (ઢાંકનાર) છે જ નહિ; કારણ કે બ્રહ્મ સિવાય બીજી કઈ વસ્તુ જ નથી તેથી બ્રહ્મ, કેઈ બીજી વસ્તુથી ઢંકાઈ જતું નથી; છતાં તેને આવરણ છે એમ માનીએ તે બ્રહ્મ એક જ છે” એમ તેનું અદ્વૈતપણું સાબિત થતું નથી; અને વેદ તે હેત વસ્તુ સહન કરતે જ નથી અર્થાત બ્રહ્મ સિવાય બીજી કઈ વસ્તુ જ નથી, એમ વેદ કહે છે. बन्धं च मोक्षं च मृषैव मूढा बुद्धगुणं वस्तुनि कल्पयन्ति । हगावृति मेघकृतां यथा रवौ यतोऽद्वयासङ्गचिदेकमक्षरम् ॥५७२॥
બંધન અને મેક્ષ એ બુદ્ધિના જ ગુણ છે; તેને અજ્ઞાનીએ આત્મારૂપ વસ્તુમાં ખોટા જ કલપી લે છે–જેમ વાદળાં આપણી જ નજરને ઢાંકે છે, છતાં અણસમજુ લોકે માને છે કે, “સૂર્ય ઢંકાઈ ગયે.” (પણ એવું માનવું ભૂલભરેલું છે, કારણ કે) બ્રહ્મ તે અદ્વૈત, અસંગ, ચિત રૂપ, એક અને અવિનાશી છે. . अस्तीति प्रत्ययो यश्च यच नास्तीति वस्तुनि । बुद्धरेव गुणावेतौ न तु नित्यस्य वस्तुनः ॥ ५७३॥
કઈ વસ્તુમાં “તે છે અને નથી” એવું જે સમજાય છે, તે બુદ્ધિના જ ગુણ છે; નિત્ય વસ્તુ(આત્મા)ના ગુણ નથી.
अतस्तौ मायया क्लप्तौ बन्धमोक्षौ न चात्मनि । निष्कले निष्क्रिये शान्ते निरवये निरञ्जने । अद्वितीये परे तत्वे व्योमवत्कल्पना कुतः ॥५७४॥
માટે બંધ અને મેક્ષ એ બંને માયાથી જ કપાય છે, (પણ) આત્મામાં છે જ નહિ; કારણ કે આકાશની જેમ અવયવ વગરના, કિયા વગરના, શાંત, નિર્મળ, નિલેપ અને એક જ પરમ તત્તવમાં એની કલ્પના ક્યાંથી થાય? .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વિવેચૂડામણિ न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः। न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता ॥ ५७५ ॥
માટે ખરી વાત તે એ જ છે કે, કેઈ ચીજને નાશ કે ઉત્પત્તિ નથી; કેઈ બંધાતું નથી કે કેઈ સાધક નથી; કેઈ મુક્તિની ઈચ્છાવાળું નથી કે કઈ મુક્ત નથી.
सकलनिगमचूडास्वान्तसिद्धान्तरूपं परमिदमतिगुह्यं द शतं ते मयाद्य । अपगतकलिदोषं कामनिर्मुक्तधुद्धि
स्वसुतवदसकृत्वां भावयित्वा मुमुक्षुम् ॥ ५७६ ॥ (હે વત્સ!) તને કલિયુગના દોષ વગરને, વિષયની ઈચ્છારહિત બુદ્ધિવાળે અને મુક્તિની ઈચ્છાવાળો જાણી પિતાના પુત્ર જે માનીને મેં દરેક ઉપનિષદના રહસ્ય(સિદ્ધાંત)રૂપ આ અતિ ગુપ્ત જ્ઞાન આજે તને વારંવાર બતાવ્યું છે
. શિષ્યની વિદાય इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं प्रश्रयेण कृतानतिः। स तेन समनुज्ञातो ययौ निर्मुक्तबन्धनः ॥ ५७७॥
શ્રી ગુરુદેવનાં એ વચન સાંભળી શિષ્ય શ્રી ગુરુદેવના ચરણમાં વિનયથી પ્રણામ કર્યા અને સંસારના બંધનમાંથી છૂટી તેમની આજ્ઞા મેળવી ત્યાંથી તે ચાલ્યા ગયે.
गुरुरेवं सदानन्दसिद्धौ निर्मग्नमानसः । पावयन्वसुधां सर्वां विचचार निरन्तरम् ॥ ५७८ ॥
અને ગુરુદેવ પણ હમેશાં એમ સત-ચિત–આનંદના સમુદ્રમાં મગ્ન મનવાળા થઈ આખી પૃથ્વીને પવિત્ર કરતા ફરવા લાગ્યા.
इत्याचार्यस्य शिष्यस्य संवादेनात्मलक्षणम् । निरूपितं मुमुक्षूणां सुखबोधोपपत्तये ॥ ५७९ ।।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચૂડામણિ
૧૪૯ એમ ગુરુ અને શિષ્યના સંવાદરૂપે મુમુક્ષુઓને સહેલાઈથી જ્ઞાન થવા માટે આત્મજ્ઞાન જણાવ્યું છે. हितमिममुपदेशमाद्रियन्तां विहितनिरस्तसमस्तचित्तदोषाः। भवसुखविरताः प्रशान्तचित्ताः श्रुतिरसिका यतयो मुमुक्षवो ये ॥५८०
વેદોક્ત કર્મો કરવાથી જેમના ચિત્તના બધા દોષ દૂર થયા હોય, જેઓ સંસારનાં સુખથી અટક્યા હોય, શાંત ચિત્તવાળી હોય, વેદના ઉપદેશમાં રસ લેતા હોય અને મોક્ષને ઈચ્છતા હોય, એવા સંયમી મનુષ્ય આ હિતકારક ઉપદેશને સ્વીકારે. संसाराध्वनि तापभानुकिरणप्रोद्भूतदाहव्यथाखिन्नानां जलकाङ्क्षया मरुभुवि श्रान्त्या परिभ्राम्यताम् । अत्यासन्नसुधाम्बुधिं सुखकरं ब्रह्माद्वयं दर्शयन्त्येषा शङ्करभारती विजयते निर्वाणसन्दायिनी ॥ ५८१ ॥ - સંસારરૂપી માર્ગમાં (આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને
આધિદૈવિક એ ત્રણ) તાપરૂપી સૂર્યનાં કિરણોથી ઊપજતા દાહની પીડાથી ગભરાઈને થાકને લીધે નિર્જળ (જ્ઞાનરૂપ જળ વિનાના પ્રદેશમાં) પાણીની ઈચ્છાથી ભટકતાં માણસે માટે અદ્વૈત બ્રહ્મરૂપી અત્યંત આનંદ દેનાર, અતિ નજીકમાં અમૃતને સમુદ્ર બતાવતી શ્રીશંકરાચાર્યની આ પરમ શાંતિ આપનારી વાણી સર્વોત્કૃષ્ટ છે. इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविंदभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य
श्रीमच्छंकरभगवतः कृतो विवेकचूडामणिः समाप्तः ॥ શ્રીમત પરમહંસ પરિવ્રાજકાચાર્ય શ્રી ગોવિંદ ભગવાનના શિષ્ય શ્રીમત શંકરાચાર્ય ભગવાને રચેલ “વિવેક ચૂડામણિ” સમાસ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસ્તુ સાહિત્ય એટલે ઊંચામાં ઊંચું સાહિત્ય
ઉપયોગી પુસ્તકો
ધર્મગ્રંથ
રામાયણે
ઐતરેય ઉપનિષદ ૦-૭૫ તુલસીકૃત રામાયણ–૧,૨ ૧૨-૦૦ | તિત્તિરીય ઉપનિષદ. ૧–૫૦ વાલમીકિ રામાયણ–૧,૨ ૧૨-૦૦
મહાવાકયરત્નાવલી ... ૧-૦૦ આત્મરામાયણ ... ૧-૫૦
પુરાણે . ગિરધરકૃત રામાયણ ૫-૦૦ ૫ મહાભારત–ભાષાંતર ૬૪–૦૦ શ્રીરામચરિતમાનસ (મૂળ) ૨-૫૦ શાંતિપર્વ–મહાભારતનું ૧૦-૦૦ શ્રીરામચરિતમાનસ ૬-૫૦ મહાભારતસાર .. ૪-૦૦ શ્રીરામચરિતમાનસકેશ ૦-૫૦ | વિષ્ણુપુરાણ • ૪–૫૦ તુલસીરામાયણનાં
શ્રીશિવમહાપુરાણ–૧,૨ ૧૨-૦૦ મહાવાકય ... ૦-૫૦ શ્રીહરિવંશપુરાણ
ઉપનિષદ શ્રીમાર્કંડેયપુરાણ ( પ-૦૦ બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ(૧-૨) ૮-૦૦
શ્રીમદ્ ભાગવત-૧,૨ ૧૦-૫૦ સે ઉપનિષદે . ૫-૦૦ એકાદશ સ્કંધઈશ ને કેને ઉપનિષદ ૧-૨૫ (એકનાથી ટીકા) ૬-૦૦ કઠોપનિષદ - ૧-૨૫ એકાદશ સ્કંધપ્રશ્નોપનિષદ .. ૧-૦૦ | (શ્રીમદ્દ ભાગવતન) ૨-૫૦ મુણ્ડકેપનિષદ . ૧૦૦ | દશમ સ્કંધ ... ૪-૦૦ માડૂક્ય ઉપનિષદ ૩-૦૦ | શ્રીમદ્દ ભગવતી છોગ્ય ઉપનિષદ . પ-૦૦ | (દેવી) ભાગવત –૫૦
સાંપ્રદાયિક પુસ્તકે - ડશ ગ્રંથ . ૧-૫૦ | સમાધિશતક - ૦-૪૦ ધમ્મપધર્મનાં પદ ૧-૨૫ શિક્ષાપત્રી
૦-૨૫ જપ .
-૬૨ ) ગોરખનાથ
૦-૩૭
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
૦-૫૦
૦-૫૦
૦-૪૦
૦–૩૭.
ધાર્મિક-સામાજિક-નીતિવિષયક શ્રીમનુસ્મૃતિ ... ૫-૦૦ | વ્યવહારમાળા બાલવિલાસ ..૧–૫૦ વિજ્ઞાનશતક હિંદુધર્મની બાળપોથી ૦-૬૨ નીતિશતક
૦-૩૦ વિદુરનીતિ - ૧–૦૦ વૈરાગ્યશતક સંતિની અનુભવ-વાણ ૧-૫૦ નવસંહિતા આર્યધર્મનીતિ અને
સંતેષસુરતરુ ... ૦-૩૦ - ચાણક્યનીતિસાર –૭૫ હિંદુધર્મ (શિવાનંદજી) ૧-૦૦ સુભાષિત નામંજરી ૧ ૫૦ હિંદુધર્મ (નાનું) ૦-૨૫ નીતિશિક્ષણ ... ૧–૫૦ હિંદુધર્મ અને સદાચાર ૦-૨૫ અંતર-નિરીક્ષણ .. ૧–૦૦ હિંદુધર્મના પાયા ... ૦-૨૫ વાટના દીવડા ... ૧–૫૦ ચાચર્યા
૦-૨૫ સુભાષિત રત્નમાળા ૦-૬૦
| સૂક્તાવલિ
૦-૪૦ યક્ષ ને યુધિષ્ઠિર . ૦–૬૦ કુરણાવલિ
૦-૨૫ આત્મચિંતન
૦-૬૦ | સે મૂખનાં લક્ષણે ૦–૨૦
ગીતા વિષયક ભગવદ્દગીતા (શાંકરભાષ્ય) ૪-૦૦ શ્રી રામગીતા ભગવદ્દગીતા (નીલકંઠી) ૩-૦૦ શ્રી જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા ... પ-૦૦ ઉત્તરગીતા શ્રીમદ્દ ભગવદ્દગીતા .... ૧-૦૦ ગીતાસાર ભગવદ્દગીતા (ગુટકે) ૦-૪૦ ગીતાસંકલન
, (પાકુ) ૦–૭૫ અવધૂતગીતા ગીતામાં જીવનની કળા ૩-૦૦ અષ્ટાવક્રગીતા પંચરત્નગીતા - ૧-૫૦ ] પાંડવગીતા
૧–૭૫ ૧-૨૫ ૦–૩૭ ૦-૩૦. ૦-૧૯ ૧-૨૫ ૦-૫૦ ૦-૨૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૦૦
૦-૨૫
૧-૧૦
૧-૦૦
૦–૧૮
૧૫૨ વેદાંત-તત્વજ્ઞાન-ચોગવિષયક . વૃત્તિપ્રભાકર .. પ૦૦ | કપિલ અને દેવહૂતિ ૦–૬૨ ઉપદેશસાહસ્ત્રી
| વેદાંત-રસબિંદુ . ૦–૭૫ બ્રહ્મસિદ્ધાંતમાલા
વેદાંત માર્ગદર્શિની ....
વર્ષદી (વેદાંત–પ્રક્રિયા) ૦-૩૫ તવાનુસંધાન
વિચારસૂર્યોદય ... વિચારસાગર
બળવાન બને .. " ૦-૭૫ યુક્તિપ્રકાશ
ત્રીજી આંખ .. પંચદશી . પ-૦૦ | વિચારમાળા ... ૦-૫૦ પંચીકરણ ૨-૦૦ મેક્ષને માગ ... યોગાભ્યાસને આસનવિધિ ૦-૬૦ | લઘુયોગવાસિકસાર ૦–૩ જીવન્મુક્તિવિવેક .. ૧-૨૫ મદાલસા અને અલક ૦-૩૦ સનસુજાતને ઉપદેશ ૦-૦૫ શાંડિલ્ય ભક્તિસૂત્ર -૩૭ સૂર્યકાંત ... . ૨-૦૦ | નારદનાં ભક્તિસૂત્ર ૦-૧૯
દષ્ટાંતકથાઓ દષ્ટાંતશતક
૧-૨૫ બેધદાયક કથાઓ ... ૧-૫૦ ધર્મકથાઓ • ૧-૫૦ |
મહાપુરુષોના સુબોધક કથાવાર્તાઓ ૧–૫૦
પ્રેરક જીવન પ્રસંગો ૧-૧૦ સુબોધરત્નાકર .. ૧–૫૦ શ્રી સુબોધકથાસાગર ૨-૫૦ બેધક વાર્તાઓ .. ૧-૫૦
વધુ વિગત માટે વિસ્તૃત સૂચિપત્ર મંગાવે સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય અખંડાનંદ માર્ગ, ભદ્ર, અમદાવાદ અને ૧૪૮, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ PATMUTUOMI292230 શ્રીમ, શંકરાચાર્યનાં પુસ્તકો ઉપદેશસાહસ્રી જી=૦૦ | સ્તોત્રસંગ્રહ અતિદર્શનના ગ્રંથનું મૂળ સહિત 24 ભક્તિસ્તોત્રો અને 17 સરળ ભાષાંતર, જેમાં વેદાંતને | ઑાત્રાનું મૂળ સાથે ભાષ હૃદયંગમ ઉપદેશ આપે છે. આમા-અનાર અધ્યાત્મપટલવિ મહેસુગર અને લમીનિંદા એ | બીજા દશ 2 170 | આત્મા-અનાવે મેહમુદ્ગર ઉપરાંત પ્રૌઢાનુભૂતિ, સહિત ભાષાંત બ્રહ્મજ્ઞાનાવલિમાળા, લધુવાક્યવૃત્તિ, માધસુધાકર સદાચાર–અનુસંધાન, સ્વાત્મનિરૂપણ, દશશ્લોકી વગેરેનું મૂળ | બે સ્તોત્રોને સાથે ભાષાંતર. અનુવાદ. આ શતશ્લોકી અને સુખની નિંદા, બીજા ચાર રને 0-75 નિગ્રહ વગેરે અપરોક્ષાનુભૂતિ, આમખાધ, દેશ આપેલા તાપદેશ ને અદ્વૈતાનુભૂતિ સહિત હસ્તામલકતે મૂળ સાથે સરળ ભાષાંતર. શ્રીમત્ શ કરા શ્રદક્ષિણામૂતિસ્તાત્ર 1-10 સરળ અનુવા મૂળ લેાકે, અન્વચ, સમલૈકી મણિરતનમાd ભાષાંતર તથા ભાવાર્થ સાથે. મૂળ સંસ્કૃત શ્લોકા સાથ આમાં વેદાંત - વિસ્તૃત વિવરણ સી serving JinShastunt માળા ને જીવન કારણુ માયા, આનન્દલહરી દિશ"ન, આત સાથે સરળ ભાષાંત ઉપાસનાનું 2 026888. લહરી રીતે સમજાવ્યું તyanmandir@kobatirth.org સાથે સરળ ભાષાંત સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય-અમદાર