________________
વિચૂડામણિ
૪૧ અજ્ઞાન” સંસારરૂપી વૃક્ષનું બીજ છે; “દેહને આત્મા માન” એ તેને ફણગે છે, “મેહ એ તે વૃક્ષનાં પાંદડાં છે; “ક” એ (વૃક્ષને પોષણ આપનારું) પાણી છે; “શરીર” એનું થડ છે; “પ્રાણ” એ એની ડાળીઓ છે;
ઇંદ્રિયને સમુદાય” એ તેની અણીએ છે, “વિષ” એ એનાં ફૂલ છે; “અનેક કર્મોથી ઊપજતાં દુઃખ” એ એનાં અનેક જાતનાં ફળ છે; અને એ ફળને એ ઝાડ ઉપર રહેલું જીવનરૂપી પક્ષી ખાય છે. अज्ञानमूलोऽयमनात्मबन्धो नैसर्गिकोऽनादिरनन्त ईरितः। जन्माप्ययव्याधिजरादिदुःखप्रवाहपातं जनयत्यमुष्य ॥ १४७॥
અજ્ઞાનરૂપ મૂળવાળું આ સંસારબંધન સ્વાભાવિક, અનાદિ અને અનંત કહેવાય છે; અને એ જ જીવને જન્મ, મરણ, વ્યાધિ અને ઘડપણ વગેરે દુઃખના પ્રવાહમાં નાખે છે.
- આમા અને દેહના ભેદજ્ઞાનની જરૂર नास्त्रैर्न शस्त्रैरनिलेन वह्निना छेत्तुं न शक्यो न च कर्मकोटिभिः। विवेकविज्ञानमहासिना विना धातुःप्रसादेन सितेन मजुना ॥१४८॥
વિધાતાની કૃપાથી મળતાં વિવેકજ્ઞાન એટલે જડ અને ચેતનના ભેદજ્ઞાનરૂપી ઉજજવળ અને સુંદર ભેટી તલવાર વિના કઈ અથી, શસ્ત્ર(હથિયાર)થી કે પવન અથવા અગ્નિથી અને કડો ઉપાયોથી પણ એ બંધન કાપી શકાતું નથી.
श्रुतिप्रमाणकमतेः स्वधर्मनिष्ठा तयैवात्मविशुद्धिरस्य । विशुद्धबुद्धेः परमात्मवेदनं तेनैव संसारसमूलनाशः ॥ १४९ ॥
વેદનાં પ્રમાણમાં જ બુદ્ધિવાળાને પોતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા ઊપજે છે, અને એથી જ એનું ચિત્ત શુદ્ધ થાય છે; એમ જેનું ચિત્ત શુદ્ધ થયું હોય, એને જ પરમાત્માનું જ્ઞાન થાય છે અને એથી જ સંસારને મૂળ સાથે નાશ થાય છે.
