________________
વિવેક ચૂડામણિ अनुवजञ्चित्प्रतिबिम्बशक्तिविंशानसंशः प्रकृतेर्विकारः । ज्ञानक्रियावानहमित्यजस्रं देहेन्द्रियादिष्वभिमन्यते भृशम् ॥१८॥
એ “વિજ્ઞાનમયકેશ”માં ચેતનની પ્રતિબિમ્બ-શક્તિ રહેલી જણાય છે; માયાનું જ એ કાર્ય છે તથા “હું જ્ઞાનવાળે અને ક્રિયાવાળે છું” એમ દેહ તથા ઇદ્રિ વગેરે પર તે ઘણું જ અભિમાન કરે છે. मनादिकालोऽयमहस्वभावो जीवः समस्तव्यवहारवोढा । करोति कर्माण्यपि पूर्ववासनः पुण्यान्यपुण्यानि च तत्फलानि ॥१८७ भुङ्क्ते विचित्रास्वपि योनिषु वजन्नायाति निर्यात्यध ऊर्ध्वमेषः । मस्यैव विज्ञानमयस्य जाग्रत्स्वप्नाद्यवस्था सुखदुःखभोगः ॥२८॥ देहादिनिष्ठाश्रमधर्मकर्मगुणाभिमानं सततं ममेति । विज्ञानकोशोऽयमतिप्रकाशः प्रकृष्टसान्निध्यवशात्परात्मनः ॥१८९॥ अतो भवत्येष उपाधिरस्य यदात्मधीः संसरति भ्रमेण ॥१९०॥
આ “વિજ્ઞાનમયકેશીને સ્વભાવ અહંકાર કરવાને છે અને એ અનાદિ કાળને હેઈ વરૂપ થઈને સમગ્ર વ્યવહારને ઉઠાવી લે છે. એ પૂર્વની વાસનાયુક્ત થઈ પાપ અને પુણ્ય કર્મ કરે છે અને તેનાં ફળે ભેગવે છે; વળી તે જુદી જુદી જાતની ચનિએ-જુદા જુદા જન્મમાં ભમતે કયારેક નીચે આવે છે અને ક્યારેક ઉપર જાય છે. જાત, સ્વમ અને સુષુપ્તિ–ત્રણેય અવસ્થાઓ, સુખ-દુઃખ વગેરે ભેગ, દેહ સાથે સંબંધ ધરાવતા આશ્રમે વગેરેનાં ધર્મ, કર્મ, ગુણ વગેરેનું અભિમાન અને સદાની મમતા-એ બધું આ “વિજ્ઞાનમયકેશ”નું જ છે. આ કેશ શ્રેષ્ઠ આત્માની પાસે જ હાવાથી અતિ પ્રકાશવાળો છે તથા આત્માને ઉપાધિરૂપ છે; એના પર જે આત્મબુદ્ધિ કરે છે, તે એ ભ્રમને લીધે સંસારને પામ્યા કરે છે,