________________
વિવેકચૂડામણિ પિતાની વૃત્તિઓના કારણે અંતઃકરણ મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર–એમ ચાર પ્રકારનું કહેવાય છે. સંક૯૫વિકલ્પ (વિચાર) કરે છે તેથી મન, નિશ્ચય કરે છે તેથી
બુદ્ધિ, “હું” એવું જ્ઞાન થાય છે તેથી અહંકાર અને ઈઝેલી વસ્તુનું ચિંતન કરે છે તેથી ચિત્ત નામે તે છે.
પાંચ પ્રાણ प्राणापानव्यानोदानसमाना भवत्यसौ प्राणः । स्वयमेव वृत्तिमेदाद्विकृतिभेदात्सुवर्णसलिलादिवत् ॥९॥
જેમ સેનાના જુદા જુદા આકાર(નાં ઘરેણાં) બનવાથી તેનાં જુદાં જુદાં નામ પડે છે અને જેમ પાણીની જુદી જુદી અવસ્થામાં તેનાં જુદાં જુદાં નામ પડે છે, તેમ પ્રાણુનાં પણ જુદા જુદા વ્યાપારોના કારણે પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, ઉદાન અને સમાન એવાં નામ છે.
- સૂક્ષમ શરીર पागादिपञ्च श्रवणादिपञ्च प्राणादिपञ्चाभ्रमुखानि पञ्च । मुख्याधविद्यापि च कामकर्मणी पुर्यष्टकं सूक्ष्मशरीरमाहुः ॥९७॥
(૧) વાણી વગેરે પાંચ કમેંદ્રિય, (૨) કાન વગેરે પાંચ જ્ઞાનેંદ્રિય, (૩) પાંચ પ્રાણે, (૪) આકાશ વગેરે પાંચ ભૂત, (૫) બુદ્ધિ વગેરે ચાર અંતઃકરણ, (૬) અજ્ઞાન, (૭) ઈચ્છા અને (૮) કમ–આ આઠના સમૂહને “સૂમ શરીર” કહે છે. इदं शरीरं शृणु सूक्ष्मसंशितं लिङ्गं त्वपश्चीकृतभूतसंभवम् । सवासनं कर्मफलानुभावकं स्वाज्ञानतोऽनादिरुपाधिरात्मनः ॥९८॥
સૂક્ષમ શરીરનું નામ “લિંગ શરીર પણ છે. એ અપંચીકૃત (ભેગાં નહિ થયેલાં–સૂક્ષમ) ભૂત(આકાશ, પવન, તેજ, પાણી અને પૃથ્વી)માંથી ઉપર્યું છે, વાસના
