________________
વિવેકચૂડામણિ આત્મા પિતે બધાને જુએ છે, પણ એને કેઈ જેતું નથી; એ પોતે બુદ્ધિ વગેરેને સતેજ કરે છે, પણ બુદ્ધિ વગેરે એને સતેજ કરી શકતાં નથી.
येन विश्वमिदं व्याप्तं यन्न ध्याप्नोति किञ्चन । भाभारूपमिदं सर्व यं भान्तमनुभात्ययम् ॥ १२९ ॥
એનાથી આખું જગત વ્યાપ્ત છે, પણ એને કેાઈ વ્યાપી શકતું નથી. એ પ્રકાશે છે, તેથી તેની પાછળ આભાસ(છાયા)રૂપે આ બધું પ્રકાશે છે.
यस्य सनिधिमात्रेण देहेन्द्रियमनोधियः। विषयेषु स्वकीयेषु वर्तन्ते प्रेरिता इव ॥ १३०॥
એના માત્ર સામીપ્યથી દેહ, ઈદ્રિય, મન અને બુદ્ધિ પિતાપિતાના વિષયમાં જાણે પ્રેરણા પામ્યાં હોય તેમ વતે છે.
अहङ्कारादिदेहान्ता विषयाश्च सुखादयः। घेद्यन्ते घटवद्येन नित्यबोधस्वरूपिणा ॥ १३१॥
નિત્ય જ્ઞાનસ્વરૂપ એ આત્માના હોવાથી જ અહંકારથી માંડી દેહ સુધીના પદાર્થો, શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ વગેરે વિષયે અને સુખ વગેરે અનુભવાય છે; જેમ પ્રકાશમાં ઘડે અનુભવાય છે તેમ. एषोऽन्तरात्मा पुरुषः पुराणो निरन्तराखण्डसुखानुभूतिः। सदैकरूपः प्रतिबोधमानो येनेषिता वागसवधरन्ति ॥ १३२ ॥
આ અંતરાત્મા નિરંતર અખંડ સુખના અનુભવરૂપ અને પુરાણ (અનાદિ) પુરુષ છે; જે હમેશાં એકરૂપ અને માત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. એની જ પ્રેરણા પામેલી ઇદ્રિ અને પ્રાણ ચાલે છે. भत्रैव सत्त्वात्मनि घीगुहायामध्याकृताकाश उरुप्रकाशः। माकाश उच्च रविवत्प्रकाशते स्वतेजसा विश्वमिदं प्रकाशयन् ॥१३३॥