________________
વિવેકચૂડામણિ
૩૭ સવગુણુવાળા અંતસ્કરણની અંદર “કારણ શરીર’માં સ્વયંપ્રકાશરૂપ ચેતન આકાશ છે, એ જ આત્મા છે. એ ઊંચે આકાશમાં રહેલા સૂર્યની જેમ પિતાના તેજથી આખા જગતને અજવાળતે પ્રકાશે છે. ज्ञाता मनोऽहंकृतिविक्रियाणां देहेन्द्रियप्राणकृतक्रियाणाम् । मयोऽमिवत्ताननुवर्तमानो न चेष्टते नो विकरोति किश्चन ॥१३४॥
એ આત્મા મન અને અહંકારરૂપ વિકારને તથા દેહ, ઈદ્રિય અને પ્રાણની ક્રિયાઓને જાણે છે. તપાવેલા લેઢાના ગળામાં રહેલા અગ્નિ જેમ કાંઈ પણ ક્રિયા કરતું નથી, તેમ આત્મા પણ એ બધામાં રહ્યો હોવા છતાં પોતે કાંઈ કરતું નથી તેમ વિકાર પણ પામતે નથી. . न जायते नो म्रियते न वर्धते नक्षीयते नो विकरोति नित्यः । विलीयमानेऽपि वपुष्यमुष्मिन्न लीयते कुम्भ इवाम्बरं स्वयम् ॥ १३५ ॥
આત્મા જન્મતે નથી કે મરતે પણ નથી, વધતા નથી કે ઘટતે નથી; એ નિત્ય છે, તેથી વિકાર પામતે નથી. આ દેહ નાશ પામે છે ત્યારે પણ, ઘડે ફૂટતાં એની અંદર રહેલા આકાશની પેઠે આત્મા નાશ પામતે નથી. प्रकृतिविकृतिभिन्नः शुद्धबोधस्वभावः
सदसदिदमशेषं भासयनिर्विशेषः । विलसति परमात्मा जाग्रदादिष्ववस्था
स्वहमहमिति साक्षात्साक्षिरूपेण बुद्धः ॥ १३६ ॥ પ્રકૃતિ–માયા અને એના વિકારથી જુદે, શુદ્ધ જ્ઞાનરૂપ તથા રૂપ અને (આકાર વગેરે) વિશેષથી રહિત, એ પર માત્મા, સત્ અને અસત્ આ સર્વને પ્રકાશિત કરે છે અને જાગ્રત વગેરે ત્રણેય અવસ્થામાં બુદ્ધિના સાક્ષીરૂપે રહીને “હું” રૂપે સાક્ષાત્ પ્રકાશે છે.
