________________
વિવેકચૂડામણિ
“મહાવાક્યને વિચાર तत्त्वं पदाभ्यामभिधीयमानयोब्रह्मात्मयोः शोधितयोर्यदीत्थम् । श्रुत्या तयोस्तत्त्वमसीति सम्यगेकत्वमेव प्रतिपाद्यते मुहुः ॥ २४३॥
છાંદેગ્ય ઉપનિષદે “તે તું છે” એ વાક્યના “તે” અને તું” એ બે શબ્દથી કહેલા “ઈશ્વર” અને “જીવ” જ્યારે ઉપાધિરહિત બને છે, ત્યારે એ બંને એક જ છે, એમ વારંવાર સિદ્ધ કર્યું છે. ऐक्यं तयोर्लक्षितयोर्न वाच्ययोनिगद्यतेऽन्योन्यविरुद्धधर्मिणोः । खद्योतभान्वोरिव राजभृत्ययोः कूपाम्बुराश्योः परमाणुमेर्वोः ॥२४४ - સૂર્ય અને પતંગિયું; રાજા અને સેવક સમુદ્ર અને કૂફ મેરુ અને પરમાણુ-એ બધા જેમ એકબીજાથી
જુદા છે, તેમ પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મવાળા ઈશ્વર અને જીવ બંને વાચ્ય અર્થમાં તે જુદા જ છે–પણ એ બંનેને જે લક્ષ્ય અર્થ (ઉપાધિ વિનાનું શુદ્ધ બ્રહ્મસ્વરૂપ) છે, તે જેમાં તે બંને એક જ છે. तयोविरोधोऽयमुपाधिकल्पितो न वास्तवः कश्चिदुपाघिरेषः । ईशस्य माया महदादिकारणं जीवस्य कार्य शणु पञ्चकोशम् ॥
જીવ અને ઈશ્વરમાં જે વિરોધ છે એ ઉપાધિને લીધે જ છે, અને એ ઉપાધિ તે કલ્પનામાત્ર છે; ખરી રીતે
૧ “તત ત્વક્ ”િ આ છાંદોગ્ય ઉપનિષદ(૬-૮)ના વાક્યને મહાવાક્ય કહે છે; કારણ કે એ વાક્યથી છવ-બ્રહ્મની એકતા સમજાવી છે.
૨ શબ્દજ્ઞાન થતાંવેંત જ (શબ્દની “અભિધાશક્તિ થી) જે અર્થ જણાય તેનું નામ “વાય અર્થ.'
૩ વાક્યમાં “વાચ્ય અર્થ” બંધબેસતે ન આવે, ત્યારે (શબ્દની “લક્ષણાશક્તિથી) જે અર્થ સમજાય, તેનું નામ “લક્ષ્ય અર્થ,
