________________
વિવેચૂડામણિ જ્ઞાનેંદ્રિયે એ અગ્નિમાં હોમ કરનાર છે; પાંચ વિષયે એ હોમવાનું ઘી છે અને વાસનાઓ એ ઈધણું છે. એ ઈંધણાંથી એ અગ્નિ વધારે સળગે છે અને આખા સંસારને બાળી મૂકે છે. (અર્થાતુ જ્યારે ઇંદ્રિય પતે વાસનારૂપી ઇંધણાંથી સળગાવેલા મમય અગ્નિમાં વિષરૂપી ઘી હોમે છે, ત્યારે એ મનેય અગ્નિ આખા સંસારમાં ભભૂકી ઊઠે છે.) न हस्त्यविद्या मनसोऽतिरिक्ता मनो ह्यविद्या भवबन्धहेतुः। तस्मिन्विनष्टे सकलं विनष्टं विजृम्भितेऽस्मिन्सकलं विज़म्भते ॥१७॥
અવિદ્યા એ મનથી જુદી નથી; મન એ જ સંસાર-બંધનનું કારણ અવિદ્યા છે. એ મન નાશ પામ્યું હોય, તે બધું નાશ પામ્યું જ છે, પણ એ જે ભાસે છે, તે આ બધું ભાસે જ છે. स्वप्नेऽथ शून्ये सृजति स्वशक्त्या भोक्त्रादि विश्वं मन एव सर्वम् । तथैव जाग्रत्यपि नो विशेषस्तत्सर्वमेतन्मनसो विज़म्भणम् ॥१७॥
એ સત્ય નથી, છતાં મન એ સ્વમમાં પિતાની શક્તિથી ભેતા વગેરે બધું જગત બનાવે છે. એ જ રીતે જાગ્રત અવસ્થામાં પણ ખરી રીતે કાંઈ છે જ નહિ. આ બધું જે દેખાય છે, એ માત્ર મનને જ વિલાસ છે. सुषुप्तिकाले मनसि प्रलीने नैवास्ति किञ्चित्सकलप्रसिद्धः । अतो मन कल्पित एव पुंसः संसार एतस्य न वस्तुतोऽस्ति ॥१७२॥
સુષુપ્તિના સમયે મન જ્યારે લીન થઈ જાય છે, ત્યારે કાંઈ હતું જ નથી; આ વાત સર્વ લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે; માટે આ જીવને જે સંસાર જણાય છે, તે મનની જ કપેલી વસ્તુ છે, ખરી રીતે કાંઈ છે જ નહિ.
वायुना नीयते मेघः पुनस्तेनैव नीयते । . मनसा कल्प्यते बन्धो मोक्षस्तेनैव कल्प्यत्ते ॥ १७३ ॥ વાદળાં વાયુથી જ લઈ જવાય છે અને પાછાં લઈ
