________________
વિવેકચૂડામણિ વળી વસ્તુના તત્ત્વને સમજનારા ભગવાન કૃષ્ણચંદ્ર આમ ખેચેખું કહ્યું છે કે, “હું આ જગતના પદાર્થોમાં રહ્યો નથી; તેમ જ એ બધા પદાર્થો મારામાં રહ્યા નથી.” (જે જગત સત્ય હેય, તે ઈશ્વરની આ વાણી ખૂટી પડે.)
यदि सत्यं भवेद्विश्वं सुषुप्तावुपलभ्यताम् । यन्नोपलभ्यते किश्चिदतोऽसत्स्वप्नवन्मृषा ॥ २३६ ॥
જે જગત સત્ય હેત, તે સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ જણાત; પણ સુષુપ્તિમાં તે કંઈ જણાતું નથી, માટે આ જગત ખોટા સ્વમ જેવું મિથ્યા છે. તઃ પૃથરનરિત નrgiામનઃ પૃથતીતિનુ મૃષા ગુurવિવા आरोपितस्यास्ति किमर्थवत्ताधिष्ठानमाभाति तथा भ्रमेण ॥ २३७॥
આથી જગત પરમાત્માથી જુદું નથી, છતાં જુદું જણાય છે, તે જેમ ગુણવાનથી ગુણ જુદા જેવા જણાય છે, તેમ મિથ્યા જ છે. જે વસ્તુની બીજી વસ્તુમાં માત્ર કલ્પના જ થઈ હોય, એવી (આરેપિત) વસ્તુનું ખરું અસ્તિત્વ શું હેય? એ રીતે આ અધિકાન (જેમાં જગતની કલ્પના જ થઈ છે, તે મૂળ વસ્તુ બ્રહ્મ જ) ભ્રમથી જગતરૂપે દેખાય છે. भ्रांतस्य यद्यद् भ्रमतः प्रतीतं ब्रह्मैव तत्तद्रजतं हि शुक्तिः। इदंतया ब्रह्म सदैव रूप्यते त्वारोपितं ब्रह्मणि नाममात्रम् ॥ २३८॥
જેમ છીપમાં ભ્રમથી દેખાતી ચાંદી છે જ નહિ, ખરી રીતે એ છીપ જ છે, તેમ ભ્રાંતિ પામેલા અજ્ઞાનીને જમરૂપ અજ્ઞાનને લીધે જે જે દેખાય છે, એ બધું બ્રહ્મ જ છે. “આ જગત છે” એ વાકયમાં “આ” શબ્દ જેને લાગુ પડે છે, એ બ્રહ્મ જ છે. એ બ્રહ્મમાં જગતને માત્ર આરોપ જ થયો છેમાત્ર કલ્પનાથી જ માની લીધેલ છે, અને તે નામ માત્ર જ છે.
