________________
વિવેકચૂડામણિ
૨૯
કે વિદ્વાન વગેરે ધમવાળા કહેવાય છે, તે તેની આંખ, કાન વગેરે ઇંદ્રિયાને કારણે જ કહેવાય છે. એ બધા ધમ સ સાક્ષી આત્માના નથી, ઇંદ્રિયાના છે.
પ્રાણના ધર્મ
उच्छ्वासनिःश्वासविजृम्भणक्षुत्प्रस्यन्दनाद्युत्क्रमणादिकाः क्रियाः । प्राणादिकर्माणि वदन्ति तज्ज्ञाः प्राणस्य धर्मावशनापिपासे ॥१०३॥
શ્વાસ, ઉચ્છ્વાસ, બગાસુ, છીંક, મળમૂત્રને બહાર કાઢવાં, . એક શરીરમાંથી લિંગ દેહને મૃત્યુ વખતે ખીજા શરીરમાં લઈ જવા વગેરે ક્રિયાએ પણ પ્રાણની જ છે; એમ તત્ત્વને જાણનારાઓ કહે છે; તેમ જ ભૂખ અને તરસ પણ પ્રાણના જ ધમ છે. (આત્માના નહિ).
અહંકાર
अन्तःकरणमेतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि ।
अहमित्यभिमानेन तिष्ठत्याभासतेजसा ॥ १०४ ॥
શરીરમાં જે આંખ વગેરે ઇક્રિયા છે, તેમાં અંતઃકરણ ચિટ્ઠાત્માના તેજ સાથે ‘હું છું' એવા અભિમાનથી રહે છે. अहङ्कारः स विज्ञेयः कर्ता भोक्ताभिमान्ययम् । सत्वादिगुणयोगेन चावस्थात्रयमश्नुते ॥ १०५ ॥
એને જ અહંકાર જાણવા. એ જ કરનાર, ભાગવનાર અને અભિમાન કરનાર છે; અને એ જ સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્ એ ત્રણ ગુણ્ણાના સંબંધથી જુદી જુદી ત્રણ અવસ્થા(જાગ્રત, સ્વસ અને સુષુપ્તિ)ને પામે છે.
विषयाणामानुकूल्ये सुखी दुःखी विपर्यये ।
सुखं दुःखं च तद्धर्मः सदानन्दस्य नात्मनः ॥ १०६ ॥ વિષયેાની અનુકૂળતા હોય, તે તે અહંકાર પેાતાને સુખી માને છે; અને વિષયેાની અનુકૂળતા ન હોય તે દુઃખી