Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadvijayAnandasUribhyo namaH / nyAyAcArya zrIyazovijayopAdhyAyakRta vyAkhyopeta pAtaJjata yogadarzana tathA hAribhadrI yogviNshikaa| (hindI sAra sahita) sampAdakaprajJAcakSu vidvadvarya zrImAn sukhalAlajI ! prakAzaka--- zrI AtmAnanda jaina pustakapracAraka maMDala, rozanamuhallA-AgrA / prati 500 / vIrast 2448 ja na para 1 // ) krimasavat 1948 incIsan 1922
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ KEEeeeeeeeeEGEGORIES mudraka -- zA. gulAbacaMda lallubhAI. AnaMda prinTIga presa bhAvanagara. GOODUDGES EssassanasalsasGa RECOACRACTDATDASTICIPASPATIATRames prakAzaka -- 0 maMtrI lAlA DAlacandajIjauharI. zrI AtmAnanda jai0 pu0 pra0 maMDala, rozana muhallA, AgrA. maaamsooasasmaaxis
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ RECEMBeGenerencreasammercoreovemraococoti smrpnn| Rabrdpaachananepcovemb c GADGospotospravaDEOSDEODAGDISPGOTOSonODUDIOGRAMMADARASTRUser zrImAn pravartaka kAntivijayajI ! Apake prati merI ananya sAdhAraNa pUjya buddhi hai, isakA kAraNa na to svArtha hI hai aura na aMdhazraddhA, Apake vidyAnurAga, zAstraprema aura niravadya sAdhubhAvase maiM AkarSita huaA hUM-isIse yaha pustaka Apa ke karakamaloMmeM sAdara samarpita karatA hUM. . ApakA sevaka, sukhalAla. hche auravasavatareprenyasdbabyasrescoverCGVAD jajajajajajajajaja
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya. viSayAnukramaNikA paricaya prastAvanA ... viSayAnukramaNikA. :: yogadarzana. yogazabdakA artha darzanazabdakA artha... .... 2 4 yoga AviSkArakA zreya 4 Arya saMskRtikI jaDa mArthika yoga yogakI Dho dhArAye.... yoga aura usake sA aura Arya jAtikA lakSaNa 10 jJAna aura yogakA saMba ndha tathA yogakA darajA 11 vyAvahArika aura pAra * pRSTha. hitya ke vikAsakAdi gdarzana yogazAstra 1 1 * viSaya maharSi pataJjalIkI - STivizAlatA ... AcArya haribhadrakI yo gamArgameM navIna dizA. 19 66 .. yogaviMzikA saTIka yogavRttikA sAra yogavizikAkA sAra yogasUtravRtti tathA yogaviMzikAvRttime pramANarUpase Aye hue avataraNokA varNakramAnusArI pariziSTa pRSTha. upasaMhAra . pAtaJjalayogadarzana vRttisaha 1 56 91 114 .... 46 .. 14 = 13 naM0 1 14 | yogasRtravRtti aura yogaviMzikATIkA meM Aye hue avataraNoM kA kartA aura granthake nAma nirdezasaM 15 38 | bandhI pariziSTa na02. 141
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya. pAThakoM ke samakSa prastuta pustaka upasthita karate hue isakA saMkSepa paricaya karAnA jarUrI hai| zurUmeM prastAvanA rUpase yogadarzana para eka vistRta nibandha de diyA gayA hai jisameM yoga tathA yoga-sambandhI sAhitya Adise sambandha rakhanevAlI aneka bAtoM para sapramANa vicAra kiyA gayA hai / tatpazcAt isa pustakarme mukhyatayA yogasUtravRtti aura saTIka yogavizikA ina do granthoMkA saMgraha hai, tathA sAthameM unakA hiMdI sAra bhI diyA huA hai / ataeva ukta donoM granthoMkA, unake kartA AdikA tathA hiMdI sArakA kucha paricaya karAnA Avazyaka hai. jisase vAcakoMko yaha mAluma ho jAya ki ye grantha kitane mahattvapUrNa haiM. aura inake kartAkA sthAna kitanA ucca hai / sAtha hI yaha bhI vidita ho jAya ki mUla granthoMke sAtha unakA hiMdI sAra dene se hamArA kyA abhiprAya hai / AzA hai isa paricayako dhyAnapUrvaka paDhanesaM vAcakoMkI ruci ukta do granthoMkI ora vizeSa rUpase uttejita hogI. granthakartAoMke prati bahumAna paidA hogA / aura hiMdI sAra dekha kara usase mUla granthake bhAvako samajha lenekI ucita AkAMkSA paidA hogI / C (1) yogasUtravRtti - yaha vRtti yogasUtroMkI eka choTI so TippaNirUpa vyAkhyA hai| yogasUtroM meM sAMgopAMga yogaprakriyA hai, jo sAMkhya-siddhAnta ke AdhAra para lIkhI gaI hai| una sUtroMke Upara sabase prAcIna aura sabase adhika mahatvakI TIkA maharSi vyAsakA bhASya hai / yaha prasanna gaMbhIra aura vistRta bhASya sAMkhya siddhAnta ke anusAra hI racA gayA hai, para vRtti jaina prakriyA ke anusAra racI gaI hai| ataeva jisa jisa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayameM sAMkhya aura jaina zAstrakA mata-bheda hai tathA jisa jisa viSayameM matabheda na hokara sirpha varNana-panhati yA sAMketika zabda mAtrakA bheda hai usa usa viSayake varNanavAle sUtroMke Upara hI vRttikArane vRtti lIkhI hai, aura usameM bhASyakArake dvArA nikAle gaye sUtragata Azayake Upara jaina prakriyAke anusAra yA to AkSepa kiyA hai yA usa Azayake sAtha jaina mantavyakA milAna kiyA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki yaha vRtti yogadarzana tathA jaina darzana sambandhI siddhAntoMke virodha aura milAnakA eka choTA sA pradarzana hai / yahI kAraNa hai ki prastuta vRtti saba yogasUtroMke Upara na ho kara katipaya sUtrIke Upara hI hai| yogalUboMkI kula saMkhyA 195 kI hai aura vRtti mirpha 27 sUtroMke Upara hI hai / sava sUtroMko vRtti na hone para bhI prastuta pustakameM hamane sUtra to sabhI de diye haiM para bhASya to sirpha unhIM satroMkA diyA hai jina para vRtti hai / aisA karaneke mukhya do kAraNa haiM (1) sUtroMkA parimANa baDA nahIM hai aura (2) vRtti paDhanevAleko kamase kama mUla sUtroMke dvArA bhI saMpUrNa yogaprakriyAkA jJAna karanA ho to isake lie anya pustaka DhU~Dhane kI AvazyakatA na rhe| isake viparIta bhASyakA parimANa bahuta bar3A hai aura vaha kaI jagaha acche DhaMgase chapa bhI cUkA hai / yadyapi vRtti paDhanevAleko yogadazanake maulika siddhAnta jAnane hoM to usakA vaha uddezya bhASya vinA dekhe bhI siddha ho sakatA hai| phira bhI vRttivAle sUtroMkA upayogI bhASya usa usa sUtrake nIce isa lie diyA hai ki vRtti samajhane meM pAThakoMko adhika subhItA ho, kyoMki vRttikArane bhASyakArake Azayako dhyAnameM rakha kara hI apanI vRtti meM artha caka matabheda aura aikamatya dikhAyA hai| kevala jana darzanako jAnanevAle saMkucita dRSTike kAraNa yaha nahIM jAnate
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki anya darzanake sAtha jaina darzanakA kisa kisa siddhAnta meM kitanA aura kaitA vAstavika matabheda yA mataikya hai / isI prakAra kevala vaidika darzanako jAnanevAle vidvAn bhI ekadezIya dRSTike kAraNa yaha nahIM jAnate ki jaina darzana kina kina bAtoMme vaidika darzanake sAtha kahA~ taka aura kisa prakAra mila jAtA hai| ita pArasparika ajJAnake kAraNa donoM pakSake vidvAn taka bhI bahudhA, eka dUsareke Upara Adara rakhanA to dUra rahA. anucita hamalA kiyA karate haiM. jisase sAdhAraNa vargameM zrama phaila jAtA hai aura ve khaMDana maMDanameM hI apanI zaktikA kharca kara DAlate haiN| isa viSamatAko dUra karaneke lie hI yaha vRtti likhI gaI hai| yahI kAraNa hai ki isakA parimANa bahuta choTA hone para bhI isakA mahatva uttase kaI gunA adhika hai| jaina darzanakI bhitti syAdvAda siddhAntake Upara khaDI hai| prAmANika aneka dRSTiyoMke ekatra milAnako hI syAdvAda kahate haiN| syAdvAda sidvAntakA uddezya itanA hI hai ki koI bhI samayadAra vyakti kisI vastuke viSayameM siddhAnta nizcita karate tamaya apanI prAmANika mAnyatAko na choDe parantu sAtha hI dUsaroMkI prAmANika mAnyatAoMkA bhI Adara kre| sacamuca sthAdvAdakA siddhAnta hRdayakI udAratA. dRSTikI vizAlatA, prAmANika matabhedakI jijJAsA aura vastuko vividha-rUpatAke khayAla para hI sthira hai| prastuta vRttike dvArA usake karttAne ukta syAdvAdakA maMgalamaya darzana yogya jijJAsuoMke lie sulabha kara diyA hai| hameM to yaha kahane meM tanIka bhI saMkoca nahIM hai ki prastuta vRtti jaina aura yoga darzanake milAnakI dRSTise gaMgA yamunAkA saMgamasthAna hai. jisameM matabhedarUpa jalakA varNa bheda hone para bhIdonoMkI ekarasatA hI adhika hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) vRtti ke mahattvakA pUrA khayAla usako manana pUrvaka udAra dRSTise paDhane para hI AsakatA hai| (2) yogaviMzikA yaha mUla anya prAkRtameM hai| isakA parimANa aura viSaya isake nAmase prasiddha hai, arthAt yaha vIsa gAthAoMkA yoga sambandhI eka choTA sA anya hai| isake praNe. tAne vIsa bIsa gAthAoMkI eka eka vizikA aisI bIsa' vizikAe~ racI hai, jo sabhI upalabdha hai| unameM prastuta yogavizikAkA satrahavA~ naMbara hai, isameM yogakA varNana hai| isake praNetAke saMskRta bhASAmeM bhI jaina dRSTike anusAra yoga para banAye hue yogaviMdu, yogadRSTisamuccaya aura poDazaka ye tIna grantha prasiddha haiM jo chapa cuke haiN| isake sivAya unakA banAyA huA yogazataka nAmakA grantha bhI sUnA jAtA hai| eka hI kartAke dvArA eka hI viSaya para likhe gaye ukta cAroM granthoMkI vastu kyA kyA hai aura usameM kyA samAnatA tathA kyA asamAnatA hai ityAdi kaI prazna vAcakoke dilameM paidA ho sakate haiM jinakA pUrA uttara to ve ukta granthoMke avalokana ke dvArA hI pA sakeMge, phira bhI hamane prastuta pustakameM isakA alaga sUcana kiyA hai jisake lie hama pAThakoMkA dhyAna prastA 1 vIsa vIsIyoke nAma isa prakAra hai-~-1 adhikAravizikA, 2 anAdivizikA, 3 kulanItilokadharmavizikA, 4 cammaparAvartavizikA, 5 vIjAdivizikA, 6 saddharmavizikA, 7 dAnavidhivizikA, 8 pUjAvidhivizikA, 9 zrAvakadharmavizikA, 10 zrAvakapratimAvizikA, 11 yativarmavizikA, 12 zikSAvigikA, 13 bhikSApizikA, 14 tadantarAyazuddhiliGgavigikA, 15 AlocanAvizikA, 1: prAyazritacizikA, 17 yogavidhAnavizikA, 18 kevalajJAnavigikA, 19 siddhaviziza, 20 siddhamusavizikA /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ canA pRSTa 59 erake " AcArya haribhadrakI yogamArgameM navIna dizA" nAmaka perekI aura khIMcate haiN| yogavizikAkI yogavastukA sthUla paricaya to pAThaka vahIMte kara leveM. para usameM eka sAmAjika paristhitikA citraNa hai jisakA nirdeza yahA~ karanA upayukta hai. hara paka deza. hara eka jAti aura hara eka samAjameM dhArmika guruoMkI taraha dharmadhUrta guruoMkI bhI kamI nahIM hotii| paise nAmadhArI gurU bhole ziSyoMko dharmanAzakA bhaya dikhAkara dharmarakSAke nimitta apane manamAne DhaMgale dharmakriyAkA upadeza dete haiM aura dharmakI oTameM zAstraviruddha vyavahArakA pravartana karAyA karate haiM, aise dharmoMgI guruoMkI khabara jaise 'AvazyakaniyuktimeM zrIbhadrabAhusvAmIne lI hai vaise bahuta saMkSepameM para mArmika rItite yogavizikAmeM bhI lI gaI hai / usameM vaise pAkhaMDioko saMbodhita karake kahA gayA hai ki "saMgha yA jainatIrtha manamAne DhaMgate calanevAle manuSyoMke samudAya mAtrakA nAma nahIM hai. aisA samudAya to saMgha nahIM kintu haDioMkA Dhera mAtra hai / saJcA jaina-tIrtha yA mahAjana to zAkhAnukUla calane kAlA eka vyakti bhI ho sakatA hai| isalie tIrtharakSAke nAmasaM azuddha prathAko jArI rakhanA yahI vAstavameM tIrthanAza hai. kyoMki zuddha dharmaprathAkA nAma hI tIrtha hai jo azuddha dharmaprathAma naSTa ho jAtA hai| inake sivAya yogavizikAke antima bhAgameM rUpI. arUpI dhyAnakA bhI acchA varNana hai / yaha grantha choTA honese isameM jo kucha varNana hai vaha saMkSipta hI hai, para isakI saMskRta TIkA jo isa granthake sAtha hI de dI gaI hai vaha bahuta dekho dadanaraniTukti gAthA 1909 me 119 /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ spaSTa aura sarvAga paripUrNa hai / ma kAgne purA prakAza DAlA hai. ji, TIkAke dekhanese hI ho skegaa| ___pAThakoMse hamAga anurodha hai kAko paDhakara TIkAkArakI bahuzruna zAmradohanakA thoDe hI meM AsvAra granthakartA Upara jisa vR hai. unake racayitA jaina vidvAna u yogaviMzikAkI TIkAke kartA yogasUtrake praNetA vaidika vidvAn yogavizikAke racayitA jaina isa prakAra yahA~ granthakartAspase u karAnA Avazyaka hai| (1) pataJjali-inake . samaya Adike viSayameM vidvAnoMne abhItaka yahI nizcita nahIM huA pANinIya vyAkaraNasUtra para bhASya nAmase prasiddha pataJjalise judA the bhASyakAra aura yogasUtrakAra pata sambandhame Ajataka kIgaI khojoM karane ke lie na to hamane paryApta na usakI adhika gaveSaNA karane prApta hai, isalie isa viSayake / bhAvase anya vidvAnoMkI gaveSaNA riza karate haiN|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) hama anya itihAsajJa vidvAnoke isa anumAnake AdhAra para sirpha saMtoSa mAna lete haiM ki yogasUtrakAra yadi mahAbhASyakAra hI the to unakA samaya i. pUrva dUsarI zatAbdI mAnA jAnA cAhie aura yadi donoM bhinna the to yogasUtrakAra pataJjalikA samaya i. ke bAda dUsarIse cauthI zatAbdI takameM mAnA jAnA cAhie / astu ! pataJjalike bAhya AvaraNako nizcita rUpase jAnanekA sAdhana abhI pUrNatayA prApta na hone para bhI inakI vicAra-AtmAkA sAkSAt darzana yogasUtrameM ho hI jAtA hai jo kama saubhAgyakI bAta nahI hai / inakI AtmA itanA kAla bIta jAne para bhI yogasUtroMme jAgatI hai| jisake pAsa eka bAra AnevAlA pASANa hRdaya vyakti bhI sira jhukAye binA, kibahunA dAsAnudAsa hue binA nahIM raha sakatA / inake yogasUtrakA thoDe meM paricaya karaneke abhilASioMkA dhyAna hama prastAvanA pRSTha 38 para 'yogazAstra' zIrSaka perekI ora khIMcate haiM aura inake maharSipanakA paricaya karanekI icchAvAloMkA lakSya "maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA" zIrSaka bhAgakI ora khIMcate hai prastAvanA pR. 46 (2) haribhadra-isa nAmake zvetAmbara saMpradAyameM aneka AcArya hue haiM / para yogaviMzikAke kartA prastuta haribhadra una matrame pahale hai jo yAkini mahattarA sUnuke nAmase aura 1444 grandhapraNetAke rUpase prasiddha haiM unakA samaya vi. kI AThavIM navavIM zatAbdI abhI nirNaya kiyA gayA hai| unake jIvanakA hAla abhI taka jo kucha prakaTa huA hai usakI apekSA adhika 1 dekho vuDa anuvAdita yogadAnako inlIna prastAvanA / 2 deso zrIjinavijayajI likhita haribhadradarikSA samayanirNaya jaina sAhilalazodaka. aka 1 / 3 dekho pa haragovidadAta likhita jIvanacaritra /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) spaSTa aura sarvAga paripUrNa hai| mUlapara usakI TIkA TIkAkArane pUrA prakAza DAlA hai, jisakA purA paricaya to usa TIkAke dekhanese hI ho sakegA / pAThakose hamArA anurodha hai ki ve yogavizikAkI TIkAko paDhakara TIkAkArakI bahuzrutagAminI buddhi aura anekazAkhadohanakA thoDe hI meM AsvAda leveM / granthakarttA - Upara jisa vRttikA paricaya karAyA gayA hai. usake racayitA jaina vidvAn upAdhyAya yazovijayajI haiM / yogafafaarat TIkAke kartA bhI ve hI haiN| vRttike mUlarUpa yogasUtra praNetA vaidika vidvAn maharSi pataJjali haiM aura mUla yogaviMzikAke racayitA jaina vidvAn AcArya haribhadra hai| isa prakAra yahA~ granthakartArUpase ukta tIna vyaktioMkA paricaya karAnA Avazyaka hai 1 ( 1 ) pataJjali -- inake janmasthAna, mAtA, pitA, samaya Adike viSaya meM vidvAnoMne bahuta UhApoha kiyA hai para abhItaka yahI nizcita nahIM huA ki yogasUtrakAra pataJjali, pANinIya vyAkaraNasUtra para bhASya racanevAle mahAbhASyakAranAmase prasiddha pataJjalise judA the yA donoM eka hI the| mahAbhASyakAra aura yogasUtrakAra pataJjalikI bhinnatA yA ekatAke sambandha meM Ajataka kIgaI khojoMse adhika vicAra pradarzita karaneke lie na to hamane paryApta avalokana hI kiyA hai aura na usakI adhika gaveSaNA karaneke lie abhI hameM samaya ho prApta hai, isalie isa viSayake jijJAsuoMke lie hama sarala bhAvase anya vidvAnoMkI gaveSaNAoMko dekhanekI hI siphAriza karate haiM /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) hama anya itihAsajJa vidvAnoke isa anumAnake AdhAra para sirpha saMtoSa mAna lete haiM ki yogasUtrakAra yadi mahAbhASyakAra hI the to unakA samaya i. pUrva dUsarI zatAbdI mAnA jAnA cAhie aura yadi donoM bhinna the to yogasUtrakAra pataJjalikA samaya i. ke bAda dUsarIse cauthI zatAbdI takameM mAnA jAnA cAhie / astu! pataJjalike bAhya AvaraNako nizcita rUpale jAnanekA sAdhana abhI pUrNatayA prApta na hone para bhI inakI vicAra-AtmAkA sAkSAt darzana yogasUtrameM ho hI jAtA hai jo kama saubhAgyakI bAta nahIM hai| inakI AtmA itanA kAla bIta jAne para bhI yogasUtroMmeM jAgatI hai| jisake pAsa eka bAra AnevAlA pASANa hRdaya vyakti bhI sira jhukAye binA. kibahunA dAsAnudAsa hue vinA nahIM raha sakatA / inake yogasUtrakA thoDe meM paricaya karaneke abhilASioMkA dhyAna hama prastAvanA pRSTha 38 para 'yogazAstra' zIrSaka perekI ora khIMcate haiM aura inake maharSipanakA paricaya karanekI icchAvAloMkA lakSya "maharSi pataJcalikI dRSTivizAlatA' zIrSaka bhAgakI ora khIMcate hai prastAvanA pR. 46 (2) haribhadra- isa nAmake pravetAmbara saMpradAyameM aneka AcArya hue haiM / para yogaviMzikAke kartA prastuta haribhadra una sabameM pahale hai jo yAkini mahattarA sUnuke nAmase aura 1444 granthapraNetAke rUpase prasiddha hai unakA samaya vi. kI AThavIM navavIM zatAbdI abhI nirNaya kiyA gayA hai| unake jIvanakA hAla abhI taka jo kucha prakaTa huA hai usakI apekSA adhika 1 dekho vuDa anuvAdita yogadarzanakI iglIza prastAvanA / 2 dekho zrIjinanijayajI likhita haribhadradarikA samayanirNaya jaina sAhityazodhaka aka 1 / 3 dekho pa haragovidadAsa likhita jiivncritr| - - -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhane kI abhI hamArI taiyArI nahIM hai, alavane yaha hamArA khayAla huA hai ki unake jIvana para pUrA prakAza DAlane ke vAste jaisA cAhie vaisA unake granthoMkA gaharA avalokana abhItaka kisIne nahIM kiyA hai vaisA avalokana karake nizcita sAmagrIke AdhAra para vizeSa likhanekI hamArI hArdika icchA hai| paraMtu aisA suyoga kaba AvegA yaha kahA nahIM jA sktaa| atapaya abhItakake unake granthoMke avalokanase utpanna hue bhAvako sirpha eka, do vAkyoMmeM janA denA hI samucita hai| jaina AgamoM para sabase pahale saMskRtama TIkA likhanevAle, bhAratIya samaya darzanoMkA sabase pahale varNana karanevAle, jaina zAstrake mUla sidvAnta anekAntapara tArkika rItise vyavasthita rUpameM likhanevAle aura jaina prakriyAke anusAra yogaviSaya para 'naI rItisaM likhanevAle ye hI haribhadra haiN| inakI pratibhAne vividha viSayake jo aneka grantha utpanna kiye haiM unase kevala jaina sAhityakA ho nahIM kintu bhAratIya saMskRta, prAkRta sAhityakA mukha ujjvala hai| 1 yaha kathana upalabdha granthoMkI apekSAma samajhanA anyathA haribhadramUrike pahale bhI yogaviSaya para likhanevAle viziSTa jainAcArya hae haiM, jinake aneka vAkyoMkA avataraNa dete hue haribhadrasUrina yogadRSTi samuccayakI TokAmeM ' yogAcArya' isa pratiSThAsUcaka nAmasa udesa kiyA hai umaMka lie daMgo yo0 ma0 zlo0 14, 19, 22, 35 AdikI TIkA. avataraNa vAkyoMse sApha jAna paTatA hai ki yogAcArya jainAcArya hI the| yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki ve zvetAmbara the yA digambara / unakA asalI nAma kyA hogA so bhI mAlUma nahIM, isake lie vidvAnoM ko khoja karanI caahie| sambhava hai unake kisI anyakI upalabdhirma yA anyatra uddhana vizeSa pramANase adhika vAtoMkA patA cale. ' / -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ inake banAye hue jo '1444 grantha kahe jAte haiM ve saba upalabdha nahIM haiM parantu bhAja jitane upalabdha haiM ve bhI hamAre lie to sArI jindagI taka manana karane aura zAstrIya pratyeka viSayakA jJAna prApta karane ke lie paryApta hai| yazovijaya-ye vikramakI satrahavI, aThArahavIM zatAbdImeM hue haiN| inakA itihAsa abhItaka jo kucha prakAzita huA hai vaha paryApta nahIM hai| inake viziSTa itihAsake lie inake sabhI granthoMkA sAMgopAMga bArIkIke sAtha avalokana Avazyaka hai| isake lie samaya aura svAsthya cAhie jo abhI to hamAre bhAgyameM nahIM hai para kabhI isa kAmakI taiyArI karane kI ora bahuta lakSya rahatA hai| astu abhI to vAcaka-yazodhijayakA paricaya itanehImeM kara lenA cAhie ki unakI sI samanvayazakti rakhanevAlA, jaina jainetara maulika granthoMkA gaharA dohana karanevAlA, pratyeka viSayakI taha taka pahu~ca kara usa para samabhAvaervaka apanA spaSTa mantavya prakAzita karanevAlA, zAstrIya ka laukika bhASAmeM vividha sAhitya raca kara apane sarala aura kaThina vicAroMko saba jijJAsu taka pahuMcAnekI ceTA karanevAlA aura sampradAyameM raha kara bhI sampradAyake baMdhanako paravA na kara jo kucha ucita jAna paDA uta para nirbhayatA pUrvaka likhanevAlA, keSala zvetAmbara. digaMvara samAjameM hI nahIM balki jainetara samAjameM bhI unakA sA koI viziSTa vidvAna abhI taka hamAre dhyAna meM nahIM aayaa| pAThaka smaraNameM rakkheM yaha atyukti nahIM hai| hamane upAdhyAyajIke aura dUsare vidvAnoMke granthoMkA abhItaka jo alpa mAtra avalokana kiyA hai usake AdhAra para tola nApakara Uparake vAkya likhe haiN| niHsandeha zvetAmbara aura digambara samAjameM aneka bahuzruta . vidvAna ho gaye hai, vaidika tathA bauddha sampradAyameM bhI pracaMDa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) vihAnako kamI nahIM rahI haiM; khAsa kara vaidika vidvAn to sadAhIse ucca sthAna lete Aye haiM. vidyA mAnoM unakI bapautI hI hai para isameM zaka nahIM ki koI bauddha yA koI vaidika vihAna Aja taka aisA nahIM huA hai jisake granthake avalokana se yaha jAna paDhe ki vaha vaidika yA bauddha zAstrake uparAnta jaina zAkhakA bhI vAstavika gaharA aura sarvavyApI jJAna rakhatA ho / isake viparIta upAdhyAyajIke granthoMko dhyAnapUrvaka dekhanevAlA koI bhI bahuzruta dArzanika vidvAn yaha kahe binA nahIM rahegA ki upAdhyAyajI jaina the isalie jainazAstrakA gaharA jJAna to unake lie sahaja thA para upaniSad, darzana Adi vaidika granthakA tathA bauddha granthakA itanA vAstavika, paripUrNa aura spaSTa jJAna unakI apUrva pratibhA aura kAzI menakA hI pariNAma hai| hiMdI sArakA uddezya granthakA mahattva, usakI upayogitA para nirbhara hai| upayogitAkI mAtrA lokapriyatAkI mAse nizcita hotI hai| acchA grantha hone para bhI yadi sarva sAdhAraNa meM usakI pahu~ca na huI to usakI lokapriyatA nahIM ho sktii| jo acchA grantha jitane hI pramANameM adhika lokapriya huA dekhA jAtA hai usako logoM taka pahu~cAneko utanI hI adhika ceSTA kI gaI hotI hai| gItAkA utanA adhika pracAra kabhI nahIM hotA yadi vividha bhASAoM meM vividha rUpase usakA ulthA na hotA, ataeva yaha sAvIta hai ki zAstrIya bhASA ke graMthoMko adhika upayogI aura adhika lokapriya banAnekA eka mAtra upAya laukika bhASAoMmeM unakA parivartana karanA hai / bhArata varSake sAhityako bhAratake adhikAMza bhAgameM phailAnekA sAdhana usako rASTrIya hiMdI bhASA meM parivartita karanA yahI hai / isI kAraNa prastuta pustakarme mUla mUla yogasUtra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRtti aura saTIka yogaviMzikA chapavAne ke bAda bhI unakA hiMdI sAra pustakake antame diyA gayA hai|saar kahanekA abhiprAya yaha hai ki vaha mUlakA na to akSarazaH anuvAda hai aura na avikala bhAvAnuvAda hI hai| avikala bhAvAnuvAda nahIM hai ima kathanase yaha na samajhanA ki hidI sArameM mUla graMthakA asalI bhAva choDa diyA hai, jahotaka hosakA sAra likhaneme mUla granthake asalI bhAvakI ora hI khayAla rakkhA hai| apanI orase koI naI bAta nahI likhI hai para mUla granthameM jo jo bAta jisa jim kramase jitane jitane saMkSepa yA vistArake sAtha jisa jisa Dhegale kahI gaI hai vaha saba hidI sArameM jyoM kI tyoM lAneko hamane ceSTA nahIM kI hai| donoM sAra likhanekA DheMga bhinna bhinna hai isakA kAraNa mUla graMthoMkA viSayabheda aura racanA bheda hai pahale hI kahA gayA hai ki vRtti satra yoga sUtroMke Upara nahIM hai| usakA viSaya AcAra na hokara tatvajJAna hai| usakI bhASA sAdhAraNa saMskRta na hokara viziSTa saMskRta arthAt dArzanika paribhASAse mizrita saMskRta aura vahabhI navIna nyAya paribhApAke prayogase ladI hai| ataeva usakA akSarazaH anuvAda yA avikala bhAvAnuvAda karanekI apekSA hamako apanI svIkRta paddhati hI adhika lAbhadAyaka jJAna paDI hai|vRttikaa sAra likhaneme yaha paddhati rakhI gaI hai ki sUtra yA bhASyake jisa jisa mantavyake sAtha pUrNarUpase yA apUrNarUpase jaina dRSTike anusAra vRttikAra mila jAte haiM yA viruddha hote haiM usa usa mantavyako usa usa sthAname pRthakaraNa pUrvaka saMkSepameM likhakara nIce vRttikArakA saMvAda yA virodha kramazaH saMkSepameM sUcita kara diyA hai / saba jagaha pUrvapakSa aura uttara pakSakI saba dalIleM sArame nahIM dI hai| sirpha tAra likhane meM yahI dhyAna rakkhA gayA hai ki vRttikAra kIsa bAta para kyA kahanA cAhate haiN| mAdhApAle mizrita ra ataeva usakA hamako apanI likha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasUtra vRttike adhikArI tIna prakArake ho sakate haiN| pahale viziSTa vidvAn / dumare saMskRta bhASAko mAdhAraNa jAnanevAle kintu drshnpremii| tIsare saMskRta bhASAko vilkula nahIM jAnanevAle kintu darzanavidyAkI rucivaale| pahale prakArake adhikArI to hiMdI sArake sivAya hI mUla grantha dekha sakeMge unake lie yaha sAra nahIM hai| dUsare prakArake adhikArIko mUla grantha sugama ho sake aura tIsare prakArake adhikArIko mUla vastu mAtra sugama ho sake isa dRSTise vRttikA sAra likhA gayA hai| yogavizikA gAthAbaddha svatantra grantha hai| usakA viSaya yoga (cAritra ) hai aura usa para paripUrNa samartha TIkA hai ima lie isakA sAra likhanekI paddhati bhinna hai| pratyeka gAthAkA naMbaravAra bhAvAnusArI artha likhakara usake nIce khulAseke taura para TIkAkA upayogI aMza lekara sAra likhA gayA hai| prAkRta. saMskRta kama jAnanepara yA vilkula nahIM jAnane para bhI jo jaina yogake jijJAsu hai unako na to buddhi para bojha hI paDe aura na vastu hI ajJAta rahe isa dRSTise arthAt vaise adhikArioMko vizeSa upayogI hosake isa khayAlase yaha sAra likhA gayA hai| donoM sAra vizeSa upayogI hosake isa dRSTise hamane samaya aura zramakI paravA na karake sArako vizeSa upayogI vanAnekI ceSTA kI hai, phira bhI rucibheda yA anya kisI kAraNase jisako kucha bhI kamI jAna paDe vaha hameM sUcita kareM yA svayaM usa kamIko dUra karanekI ceSTA kre| AbhAra pradarzana-A~khoMse lAcAra hone ke kAraNa paDhane, "likhane AdikA merA saba kAma parAzrita hai, ataeva utsAha hone para bhI yaha kabhI sambhava nahI ki yogya sahAyakoMke abhAcameM prastuta pustaka mujhase taiyAra ho paatii| pAThaka! Apa ima
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustakako saca muca mere parama zraddhAspada una sahAyakoMkI sahAyatAkA hI pariNAma samajheM. maiM to isameM svalpa nimitta mAtra rahA hai| ve sahAyaka haiM pravartaka zrI kAntivijayajIke ziSya muni zrI caturavijayajI aura unake ziSya laghuvayaska muni zrI puNyavijayajI / hantalikhita pratIyoMko saMpAdita kara una parase presa kApI karanA mupha dekhanA tathA hiMdIsArakA saMzodhana karake usake guphoko dekhanA Adi saba bauddhika tathA zArIrika kAma ukta ladhuvayaska munine hI pradhAnatayA kiye haiN| unake guru zrI caturavijayajI mahArAjane ukta kAmameM sahAyatA deneke alAvA preta. chapAI tathA arthase saMbaMdha rakhanevAlI aneka ulajhanoMko sulajhAyA hai| niHsandeha ukta donoM guru ziSyakI sahRdayatA, utsAha zIlatA aura kuzalatA sirpha mere hI nahIM balki sabhI sAhityapremIke dhanyavAdake pAtra hai| saMkSepameM niSpakSabhAvase itanA hI kahU~gA ki hIyamAna sAdhubhAvakA viralarUpase Aja jina ini gini vyaktiyoMmeM darzana hotA haiM unameM pravartakajIkI gaNanA niHsaMkoca bhAvale kI jAnI caahie| pravartakajIke hI guNa ukta donoM guru ziSyoM meM.khAsakara ukta laghuvayaska munimeM utara Aye haiM yaha bAta unake paricayameM AnevAlA koI bhI svIkAra kiye binA na rhegaa| yogapatravRttikI eka hI likhita prati nyAyAMbhonidhi AtmArAmajI mahArAjake bhANDArase mila sakI thI jisake uparase presa kaoNpI taiyAra kI gaI / usa pratimeM yatra tatra kaI jagaha akSara, pada yA vAkya taka khaMDita ho gaye the| dUsarI pratike abhAvame usa khaMDita bhAgako pUrti bahudhA arthAnusaMdhAnajanita kalpanAte kiMvA upAdhyAyajIke hI racita zAstrabArtAsamuccayaTIkA Adi anya granthoM meM pAye jAnevAle samAna viSayaka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) varNanake AdhArase kI gaI hai| phira bhI kaI jagaha truTita pAThakI pUrti nahIM ho sakI / jahA~ kalpanAdvArA pUrti kI gaI hai| cahA~ koSTaka Adi vAsa cihna kiye haiM yA nIce phuTa noTamai sUcanA kI hai| yogavizikAke sambandha bhI vahI bAta hai kyoMki usakI TIkAkI bhI eka hI nakala mila skii| usa eka nakalako khoja nIkAlanekA zreya pravartakajIke hI svargavAsI ziSya muni zrI bhaktivijayajIko hI hai| vaha eka nakala kAlake gAla meM jA hI rahI thI ki saubhAgyavaza ukta munijIko mila gii| prasaMga aisA huA ki amadAbAda meM kisI zrAvakake vahA~ kacare ke rUpameM purAne patre paDe the, jinako ukta munijIne dekhA aura unameM se unako upAdhyAyajI kRta yogaviMzikA TIkAkI eka akhaMDa nakala milI jo unake svahastalikhita hI hai / yadyapi upAdhyAyajIne zrI haribhadrakRta vosoM vizikAoMke Upara TIkA likhI hai jaisA ki yogavizikATIkAke isa antima ullekhase spaSTa hai--- iti mahopAdhyAyazrI kalyANavijaya gaNi ziSya mukhya pariDatazrIjItavijayagaNisatIrthya paNDita zrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDitazrIpadma vijayagaNi sahodaropAdhyAyazrIjasavijayagANisamarthitAyAM viMzikAprakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikA vivaraNa sampUrNam // tathApi prastuta eka vizikAko TIkAke sivAya zeSa unnIsa vizikAoMkI TIkAeN Aja anupalabdha haiM / na jAne ye nAzakA grAsa ho gaI, yA kahIM ajJAta rUpase ukta eka TIkAkI taraha kuDe kacare ke rUpameM kisI saMgraha lolupake dvArA rakSita
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoNgii| astu jo kucha ho para aba bhI itanA naubhAgya hai ki mUla mUla vIsoM vizikAeM kucha khaMDita rUpameM, kucha azuddharUpameM bhI upalabdha hai / chAyA sahita unako prakAzita karane kA tathA ho sakA to sAtha meM hiMdI sAra denekA hamArA vicAra hai| hamArA nivedana hai ki jinake pAsa ukta saba vizikAe yA unako apUrNa pUrNa TIkApe hoM ve hameM sUcita kareM; kyoMki yaha sArvajanika saMpatti hai ekavAra jaisA chapA prAyaH phira vaisA hI rahatA hai| chapaneke bAda likhita pratiyoko kauna dekhatA hai| isa dazAmeM chapAnese pahale adhikase adhika sAmagrIke dvArA saMzodhana Adi karanA yahI saccI zruta-bhakti hai| hamArA kAma prApta sAmagrIkA upayoga karanA mAtra hai| isa lie puNyazAlI mahAnubhAvoMkA yaha kartavya hai ki ve likhita prati Adi apane pAsa jo kucha sAdhana ho usako dekara prakAzakake niHsvArtha kAryako sarala kreN| pahale isa pustakako pA~ca sau nakale nIkalavAne kA irAdA thA para pIche hajAra nakale nIkalavAnekA vicAra huaa| phintu, usa samaya eka tarahake utane kAgaja na the aura na turata mila hI sakate the, isalie nirupAya hokara do kisamake kAgajoM para poca to pAMca sau nakaleM nIkalavAnI paDI hai| phira bhI dhAraNAse kucha adhika maeNTara baDha jAne ke kAraNa aura kaI dinoM taka kauzIza karane para bhI eka jAtike moTe aeNnTika kAgaja na milanete antama lAcAra hokara karIba do pharme dUsarI kimamake moTe kAgaja para chapavAne paDe haiM / astu jo kucha ho bAdya kalevarameM thoDI sI vibhinnatA ho jAne para bhI pustakakA Antarika svarUpa eka hI prakArakA hai jisa para vastugrAhI pAThaka saMtoSa kara leve|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) prastuta pustakameM Arthika sahAyatA tIna vyaktioMkI orase prApta hai| jisameM mukhya bhAga baDodAvAle zAha cunIlAla narotamadAsakA hai, prAMtIjavAle zeTha maganalAla karamacaMda aura bhAvanagaravAle zeTha dIpacaMda gAMDAbhAikI dharmapatnI bAi motIvAikI bhI Arthika madadakA isameM hIssA hai ataeva ukta tInoM mahAnubhAva dhanyavAdake bhAgI haiN| antameM vicArazIla pAThakoMse hama itanA hI nivedana karate haiM ki ve isa pustakameM jo kucha truTI dekheM vaha hameM sUcita kreN| bhAvanagara. vi. saM. 1978 nivedaka sukhalAla saMghajI. phAlguna kRSNa 13 ravi. -- H EDEOCK---
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. pratyeka manuSya vyakti aparimita zaktiyoMke tejakA puja hai, jaisA ki sUrya / ata eva rASTra to mAnoM aneka sUryokA maNDala hai| phira bhI jaba koI vyakti yA rASTra asaphalatA yA nairAzyake bha~varameM par3atA hai taba yaha prazna honA sahaja hai ki isakA kAraNa kyA hai ? / bahuta vicAra kara dekhanese mAlUma paDatA hai ki asaphalatA va nairAzyakA kAraNa yogakA (sthiratAkA) abhAva hai, kyoMki yoga na honese buddhi saMdehazIla banI rahatI hai, aura isase prayatnakI gati anizcita ho jAneke kAraNa zaktiyAM idhara udhara TakarAkara AdamIko varavAda kara detI haiN| isa kAraNa saba zaktiyoMko eka kendragAmI vanAne tathA sAdhyataka pahuMcAneke liye anivAryarUpase sIko yogakI jarUrata hai| yahI kAraNa hai ki prastuta xvyAkhyAnamAlAmeM yogakA viSaya rakkhA gayA hai| isa viSayakI zAstrIya mImAMsA karanekA uddeza yaha hai ki hameM apane pUrvajoMkI tathA apanI sabhyatAkI prakRti ThIka mAlUma ho, aura tadvArA AryasaMskRtike eka aMzakA thoDA, para nizcita rahasya vidita ho / 5 gUjarAta purAtattva maMdira kI orase honevAlI AryavidyAvyAkhyAnamAlAmeM yaha vyAkhyAna paDhA gayA thaa|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] yogadarzana. yogadarzana yaha sAmAsika zabda hai / isameM yoga aura darzana ye do zabda maulika haiN| yoga zabdakA artha-yoga zabda yuj dhAtu aura ghaJ pratyayase siddha huvA hai / yuj dhAtu do haiM / ekakA artha hai joDanA aura dUsarekA artha hai samAdhi-manaH sthiratA / sAmAnya rItise yogakA artha saMvandha karanA tathA mAnasika sthiratA karanA itanA hI hai, paraMtu prasaMga va prakaraNa ke anusAra usake aneka artha ho jAnese vaha bahurUpI bana jAtA hai / isI bahurUpitAke kAraNa lokamAnyako apane gItAraha--- syameM gItAkA tAtparya dikhAneke liye yogazabdAnirNayakI ta bhUmikA racanI par3I hai| paraMtu yogadarzanameM yoga [artha kyA hai yaha batalAneke liye utanI gaharAimeM kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoM ki yogadarzanaviSasabhI granthoM meM jahAM kahIM yoga zabda AyA hai vahAM usakA hI artha hai, aura usa arthakA spaSTIkaraNa usa usa granthameM 1 yuz2aMpI yoge gaNa 7 hemacaMdra dhAtupATha. 2 yujiMca samAdhau gaNa 4 , , " 3 dekho pRSTha 55 se 60
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakArane svayaM hI kara diyA hai| bhagavAn pataMjaline apane yogasUtrameM cittavRtti nirodhako hI yoga kahA hai, aura usa granthameM sarvatra yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai / zrImAn haribhadra sUrine apane yoga viSayaka sabhI prenthoM meM mokSa prApta karAne vAle dharmavyApArako hI yoga kahA hai| aura unake ukta sabhI granthoM meM yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai| cittavRttinirodha aura mokSaprApaka dharmavyApAra ina do vAkyoMke arthameM sthUla dRSTise dekhane para baDI bhinnatA mAlUma hotI hai, para sUkSma dRSTise dekhane para unake arthakI abhinnatA spaSTa mAlUma ho jAtI hai, kyoM ki 'cittavRttinirodha' isa zabdase vahI kriyA yA vyApAra vivakSita hai jo mokSake liye anukUla ho aura jisase cittakI saMsArAbhimukha vRttiyAM ruka jAtI hoN| 'mokSaprApaka dharmavyApAra ' isa zabdase bhI vahI kriyA vivakSita hai| ata eva prastuta viSayameM yoga zabdakA artha svAbhAvika samasta AtmazaktiyoMkA pUrNa vikAsa karAnevAlI 1 pA. 1 sU. 2-yogazcittavRttinirodhaH / 2 yogabindu zloka 31 adhyAtma bhAvanA''dhyAna samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga epa zreSTho yathottaram / / yogaviMzikA gAthA // 1 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ -J L [4] kriyA arthAt Atmonmukha ceSTA itanA hI samajanA cAhIye / yogaviSayaka vaidika, jaina aura bauddha granthoM meM yoga, dhyAna, samAdhi ye zabda bahudhA samAnArthaka dekhe jAte haiN| darzana zabdakA artha--netrajanyajJAna, nirvikalpa (nirAkAra ) caudha, zraddhA, mata Adi aneka artha darzana zabdake dekhe jAte haiN| para prastuta viSayameM darzana zabdakA arthe mata yaha eka hI vivakSita hai| yogake AviSkArakA zreya-jitane deza aura jitanI jAtiyoMke AdhyAtmika mahAn puruSoMkI jIvanakathA tathA unakA sAhitya upalabdha hai usako dekhanevAlA koI bhI yaha nahIM kaha sakatA hai ki AdhyAtmika vikAsa amuka deza aura amuka jAtikI hI bapautI hai, kyoM ki sabhI deza aura sabhI jAtiyoMmeM nyUnAdhika rUpase AdhyAtmika vikAsavAle mahAtmAoMke pAye jAneke pramANa milate haiM / yogakA 1 lorDa evevarIne jo zikSAkI pUrNa vyAkhyA kI hai vaha isI prakArakI hai:-" Education is the harmonious development of all our faculties." 2 dRzaM prekSaNe-gaNa 1 hemacandra dhAtupATha. 3 tattvArtha adhyAya 2 sUtra ha-zloka vArtika. 4 , , 1 , 2 5 SaDdarzana samuccaya-zloka 2-"darzanAni paDhevAtra" ityAdi. 6 udAharaNArtha jarathosta, isu, mahammada Adi.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] saMbandha AdhyAtmika vikAsase hai / ata eva yaha spaSTa hai ki yogakA astitva sabhI deza aura sabhI jAtiyoM meM rahA hai| tathApi koi bhI vicArazIla manuSya isa vAtakA inakAra nahIM kara sakatA hai ki yogake AviSkArakA yA yogako parAkASThA taka pahuMcAnekA zreya bhAratavarSa aura AryajAtiko hI hai| isake sabUtameM mukhyatayA tIna bAteM peza kI jA sakatI haiN| 1 yogI jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI bahulatAH 2 sAhityake AdarzakI ekarUpatA; 3 lokruci| 1 yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI bahulatA-pahilese Aja taka bhAratavarSameM AdhyAtmika vyaktiyoMkI saMkhyA itanI baDI rahI hai ki usake sAmane anya saba deza aura jAtiyoMke AdhyAtmika vyaktiyoMkI kula saMkhyA itanI alpa jAna paDatI hai jitanI ki gaMgAke sAmane eka choTIsI ndii| 2 sAhityake AdarzakI ekarUpatA-tattvajJAna, AcAra, itihAsa, kAvya, nATaka Adi sAhityakA koi bhI bhAga lIjiye usakA antima zrAdarza bahudhA moca hI hogaa| prAkRtika dRzya aura karmakANDake varNanane vedakA bahuta baDA bhAga rokA hai sahI, para isameM saMdeha nahIM ki vaha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] - varNana vedakA zarIra mAtra hai| usakI AtmA kucha aura hI hai-vaha hai paramAtmaciMtana yA AdhyAtmika bhAvoMkA AvikaraNa / upanipadoMkA prAsAda to brahmacintanakI bunyAda para hI khaDA hai| pramANaviSayaka, prameyaviSayaka koi bhI tattvajJAna saMvandhI sUtragrantha ho usameM bhI tattvajJAnake sAdhyarUpase mokSakA hI varNana milegaa| AcAraviSayaka sUtra smRti Adi sabhI granthoMmeM AcArapAlanakA mukhya uddeza mokSa hI 1 vaizeSikadarzana a0 1 sU0 4dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM ' sAdharmyavaidhAbhyAM tttvjnyaanaani.shreysm|| nyAyadarzana a0 1 sU01 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tatvajJAnAniHzreyasam / / sAMkhyadarzana a0 1 atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH / / vedAntadarzana a) 4 pA0 4 sU0 22 anAvRtiH zabdAdanAvRttiH zabdAta // jainadarzana tatvArtha a0 1 sU01 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH||
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] mAnA gayA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata Adike mukhya pAtroMkI mahimA sirpha isa liye nahIM ki ve eka baDe rAjyake svAmI the, para vaha isa liye hai ki aMtameM ve saMnyAsa yA tapasyAke dvArA mokSake anuSThAnameM hI laga jAte haiN| rAmacandrajI prathama hI avasthAmeM vaziSThase yoga aura mokSakI zikSA pA lete haiM / yudhiSThira bhI yuddha rasa lekara vANa-zayyApara soye huve bhISmapitAmahase zAntikA hI pATha par3hate haiN| gItA to raNAMgaNameM bhI mokSake ekatama sAdhana yogakA hI upadeza detI hai / kAlidAsa jaise zRMgArapriya kahalAnevAle kavi bhI apane mukhya pAtroMkI mahattA mokSakI ora jhUkanemeM hI dekhate haiN| jaina Agama aura bauddha piTaka to nivRttipradhAna honese 1 yAjJavalkyasmRti a0 3 yatidharmanirUpaNam ; manusmRti a0 12 zloka 83 2 dekho yogavAziSTha. 3 dekho mahAbhArata-zAntiparva. 4 kumArasaMbhava-sarga 3 tathA 5 tapasyA varNanam. zAkuntala nATaka aMka 4 karabokti. bhUtvA cirAya caturantamahIlapatnI, daupyantimapratirathaM tanayaM nivezya / bharnA tadarpitakuTumbabhareNa sArdha, zAnte kariyasi padaM punarAzrame'smin //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [-] mukhyatayA mokSake sivAya anya viSayoMkA varNana karanemeM bahuta hI saMkucAte haiM / zabdazAstrameM bhI zabdazuddhiko tattvajJAnakA dvAra mAna kara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai| vizepa kyA ? kAmazAstra takakA bhI AkhirI uddeza mokSa hai| isa prakAra bhAratavarSIya sAhityakA koI bhI srota dekhiye, usakI gati samudra jaise aparimeya eka caturtha puruSArthakI ora hI hogii| zaizave'bhyastavidyAnAm yauvane vipayaiSiNAm / vArddhake munivRttInAm yogenAnte tanutyajAm ||8||srg 1 atha sa viSayavyAvRttAtmA yathAvidhi sUnave, nRpatikakudaM dattvA yUne mitAtapavAraNam / munivanatarucchAyAM devyA tayA saha zizriye, galitavayasAmikSvAkUNAmidaM hi kulapratam // 7011, 3 raghuvaMza. 1 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // vyAkaraNAtpadasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM tatvajJAnAtparaM zreyaH / / zrIhaimazabdAnuzAsanam a0? pA0 1 sU0 2 laghunyAsa. 2 " sthAvire dharma mokSaM ca " kAmasUtra 102 pR0 11 Bombay Edition.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] 3 lokaruci-AdhyAtmika viSayakI carcAvAlA aura khAsakara yogaviSayaka koi bhI grantha kisIne bhI likhA ki logoMne use apanAyA / kaMgAla aura dIna hIna avasthAmeM bhI bhAratavarSIya logoMkI ukta abhiruci yaha sUcita karatI hai ki yogakA sambandha unake deza va unakI jAtimeM pahalese hI calA AtA hai| isI kAraNase bhAratavarSakI sabhyatA araNyameM utpanna hui kahI jAtI hai| isa paitRka svabhAvake kAraNa jaba kabhI bhAratIya loga tIrthayAtrA yA sapharake liye pahADoM, jaMgaloM aura anya tIrthasthAnoM meM jAte haiM taba ve DerAtaMca DAlanese pahale hI yogiyoMko, unake maThoMko aura unake cihnatakako bhI DhuMDhA karate haiN| yogakI zraddhAkA udreka yahAM taka dekhA jAtA hai ki kisI naMge pAveko gAMjekI cilama phUMkate yA jaTA bar3hAte dekhA ki usake muMhake dhuMemeM yA usakI jaTA va bhasmalepameM yogakA gandha Ane lagatA hai / bhAratavarSa ke pahADa, jaMgala aura tIrthasthAna bhI bilakula yogizUnya milanA duHsaMbhava hai| aisI sthiti anya deza aura anya jAtimeM durlabha hai| isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki yogako AviSkRta karanekA tathA parA 1 dekho kavivara TAgora kRta " sAdhanA" pRSTha 4. " Thus in India it was in the forests that our civilisation had its buth......etc"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] mukhyatayA mokSake sivAya anya vipayoMkA varNana karanemeM bahuta hI saMkucAte haiM / zabdazAstrameM bhI zabdazuddhiko tattvajJAnakA dvAra mAna kara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai| vizepa kyA ? kAmazAstra takakA bhI AkhirI uddeza mokSa haiN| isa prakAra bhAratavIya sAhityakA koI bhI srota dekhiye, usakI gati samudra jaise aparimeya eka caturtha puruSArthakI ora hI hogii| zaizave'bhyastavidyAnAm yauvane vipapiNAm / vArddhake munivRttInAm yogenAnte tanutyajAm / / 8 // sarga 1 atha ma vipayanyAvRttAtmA yathAvidhi sUnave, nRpatikakudaM dattvA yUne mitAtapavAraNam / munivanatarucchAyAM devyA tayA saha zizriye, galitavayasAmikSvAkUNAmidaM hi kulavatam ||70|| , 3 raghuvaMza. 1 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // vyAkaraNAtpadasiddhiH padamiddhararthanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM tatvajJAnAtpara zreyaH // zrIhemazabdAnuzAsanam a0 ? pA0 1 sU0 2 laghunyAsa. 2 " sthAvire dharma mokSaM ca " kAmasUtra a0 2 pR0 11 / / Bombay Edition.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] 3 lokaruci- AdhyAtmika viSayakI carcAvAlA aura khAsakara yogaviSayaka koi bhI grantha kisIne bhI likhA ki logoMne use apanAyA / kaMgAla aura dIna hIna avasthAmeM bhI bhAratavarSIya logoMkI ukta abhiruci yaha sUcita karatI hai ki yogakA sambandha unake deza va unakI jAtimeM pahalese hI calA AtA hai| isI kAraNase bhAratavarSakI sabhyatA araNyameM utpanna hui kahI jAtI hai / isa paitRka svabhAvake kAraNa jaba kabhI bhAratIya loga tIrthayAtrA yA sapharake liye pahADoM, jaMgaloM aura anya tIrthasthAnoMmeM jAte haiM taba ve DerAtaMbu DAlanese pahale hI yogiyoMko, unake maThoMko aura unake cihatakako bhI DhuMDhA karate haiN| yogakI zraddhAkA udreka yahAM taka dekhA jAtA hai ki kisI naMge bAveko gAMjekI cilama phUMkate yA jaTA bar3hAte dekhA ki usake muMhake dhuMemeM yA usakI jaTA va bhasmalepameM yogakA gandha Ane lagatA hai / bhAratavarSake pahADa, jaMgala aura tIrthasthAna bhI dilakula yogizUnya milanA duHsaMbhava hai| aisI sthiti anya deza aura anya jAtimeM durlabha hai| isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki yogako AviSkRta karanekA tathA parA 1 dekho kavivara TAgora kRta " sAdhanA" pRSTha 4. " Thus in India it was in the forests that our civilisation had its buthi......etc."
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] kASThA taka pahuMcAnekA zreya bahudhA bhAratavarSako aura AryajAtiko hI hai| isa vAtakI puSTi mekSamUlara jaise videzIya aura bhinna saMskArI vidvAnke kathanase bhI acchI taraha hotI hai| AryasaMskRtikI jaDa aura AryajAtikA lakSaNa--uparake kathanase AryasaMskRtikA mUla AdhAra kyA hai yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai| zAzvata jIvanakI upAdeyatA hI AryasaMskRtikI bhitti hai| isI para AryasaMskRtike citroMkA citraNa kiyA gayA hai| varNavibhAga jaisA sAmAjika saMgaThana aura AzramavyavasthA jaisA vaiyaktika jIvanavibhAga usa citraNakA anupama udAharaNa hai| vidyA, rakSaNa, vinimaya aura sevA ye cAra jo varSavibhAgake uddezya haiM / unake pravAha gArhasthya jIvanarUpa maidAnameM alaga alaga baha kara bhI vAnaprasthake muhAnemeM milakara aMtameM saMnyAsAzramake aparimeya samudrameM ekarUpa ho jAte haiN| sArAMza yaha hai ki sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika Adi sabhI saMskRtiyoMkA nirmANa, sthUlajIvanakI pariNAmavirasatA aura zrA 1 1'118 concentration of thought (ekAgratA) or one-pointedness as the Hindus called it, is some. thing to us alnosti unknown. ityAdi dekho pR 23volyuma 1-sekraDa buksa opha dhi IsTa metamUlara-prastAvanA.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] * dhyAtmika jIvanakI pariNAma sundaratA upara hI kiyA gayA hai / ata eva jo videzIya vidvAn AryajAtikA lakSaNa sthUlazarIra, usake DIlaDola, vyApAra-vyavasAya, bhASA, AdimeM dekhate haiM ve ekadezIya mAtra haiM / khetIbArI, jahAje -' khenA, pazuoM ko carAnA Adi jo jo artha Arya zabdase nikAle gaye haiM' ve zrAryajAtike asAdhAraNa lakSaNa nahIM haiM / AryajAtikA asAdhAraNa lakSaNa paralokamAtrakI kalpanA bhI nahIM hai kyoM ki usakI dRSTimeM vaha loka bhI tyAjya hai / usakA saccA aura antaraMga lakSaNa sthUla jagatake usapAra vartamAna paramAtmatattvakI ekAgrabuddhise upAsanA - karanA yahI hai / isa sarvavyApaka uddezyake kAraNa zrAryajAti aurat aor ee jAtiyoMse zreSTha samajhatI AI hai / 3 jJAna aura yogakA saMbandha tathA yogakA darajA -- vyavahAra ho yA paramArtha, kisI bhI viSayakA jJAna tabhI paripakka samajhA jA sakatA hai jaba ki jJAnAnusAra zrAcaraNa kiyA jAya / asala meM yaha AcaraNa hI yoga hai / Biographies of Words & the Home of the Aryans by Max Muller page 50 | 2 te taM bhucavA svargalokaM, vizAlaM kSINe puNye mRtyulokaM vizanti / evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante || gItA zra0 6 zloka 21 // 3 dekho Apte's Sanskrit to English Dictionary.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] ata eva jJAna yogakA kAraNa hai / parantu yogake pUrvavarti jo jJAna hotA hai vaha aspaSTa hotA hai / aura yogake bAda honevAlA anubhavAtmaka jJAna spaSTa tathA paripakka hotA hai| isIse yaha samajha lenA cAhiye ki spaSTa tathA paripaka jJAnakI eka mAtra kuMjI yoga hI hai| Adhibhautika yA AdhyAtmika koi bhI yoga hA, para vaha jisa deza yA jisa jAtimeM jitane pramANameM puSTa pAyA jAtA hai usa deza yA usa jAtikA vikAsa utanA hI adhika pramANameM hotA hai| saccA jJAnI vahI hai jo yogI hai| jisameM yoga yA ekAgratA nahIM hotI vaha yogavAziSThakI paribhASAmeM jJAnabandhu 1 isI abhiprAyase gItA yogiko jJAnIse adhika kahatI hai. gItA a0 6. zloka 46tapasvibhyo'dhiko yogI jhAnibhyo'pi mto'dhikH| karmibhyazvAdhiko yogI tasmAda yogI bhvaarjun!|| 2 gItA a0 5 zloka 5 yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate / __ eka sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati / / 3 yogavAziSTha nirvANa prakaraNa uttarArdha sarga 21vyAcaSTe yaH paThati ca zAstraM bhogAya zilpivat / yatata na tvanuSThAne jJAnavandhuH sa ucyate // AtmajJAnamanAsAdya jJAnAntaralavena ye / santuSTAH kaSTaceSTaM te te smRtA jJAnavandhavaH / / ityAdi. - -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] hai / yogake sivAya kisI bhI manuSyakI utkrAnti ho hI nahIM sakatI, kyoM ki mAnasika caMcalatAke kAraNa usakI saba zaktiyAM eka ora na vaha kara bhinna bhinna viSayoM meM TakarAtI haiM, aura kSINa ho kara yoM hI naSTa ho jAtI haiM / isaliye kyA kisAna, kyA kArIgara, vayA lekhaka, kyA zodhaka, kyA tyAgI sabhI ko apanI nAnA zaktiyoM ko kendrastha karaneke liya yoga hI parama sAdhana hai / vyAvahArika aura pAramArthika yoga-yogakA kalevara ekAgratA hai, aura usakI AtmA ahaMtva mamatvakA tyAga hai / jisameM sirpha ekAgratAkA hI saMbandha ho vaha vyAvahArika yoga, aura jisameM ekAgratA ke sAtha sAtha haMtva mamatvake tyAgakA bhI saMbandha ho vaha pAramArthika yoga hai / yadi yogakA ukta AtmA kisI bhI pravRtti meM cAhe vaha duniyAkI dRSTimeM bAhya hI kyoM na samajhI jAtI hovartamAna ho to use pAmArthika yoga hI samajhanA cAhiye / isake viparIta sthUladRSTivAle jisa pravRttiko AdhyAtmika samajhate hoM, usameM bhI yadi yogakA ukta AtmA na ho to use vyavahArika yoga hI kahanA cAhiye / yahI bAta gItAke sAmyagarbhita karmayogameM kahI gaI hai / 1 0 248- yogasthaH kuru karmANi saGgaM tyaktvA dhanaJjaya ! | siddhayasiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] yogakI do dhArAyeM--vyavahArameM kisI bhI bastuko paripUrNa svarUpameM taiyAra karaneke liye pahale do bAtoMkI AvazyakatA hotI hai| jinameM eka jJAna aura dUsarI kriyA hai / citereko citra taiyAra karanese pahale usake svarUpakA, usake sAdhanoMkA aura sAdhanoMke upayogakA jJAna hotA hai, aura phira vaha jJAna ke anusAra kriyA bhI karatA hai tabhI vaha citra taiyAra kara pAtA hai| vaise hI AdhyAtmika kSetrameM bhI mokSake jijJAsuke liye bandhamokSa, AtmA aura bandhamokSake kAraNoMkA tathA unake parihAra, upAdAnakA jJAna honA jarUrI hai| evaM jJAnAnusAra pravRtti bhI Avazyaka hai| isI se saMkSepameM yaha kahA gayA hai ki "jJAnaniyAbhyAm mokssH"| yoga kriyAmArgakA nAma haiM / isa mArgameM pravRtta honese pahale adhikArI, AtmA Adi AdhyA mika viSayoMkI prAraMbhika jJAna zAstrase, satsaMgase, yA svayaM pratibhA dvArA kara letA hai| yaha tattvaviSayaka prAthamika jJAna pravartaka jJAna kahalAtA hai| pravartaka jJAna prAthamika dazAkA jJAna honese sabako ekAkAra aura ekasA nahI ho, sakatA / isIse yogamArgameM tathA usake pariNAmasvarUpa mokSasvarUpameM tAttvika bhinnatA na hone para bhI yogamArgake pravartaka prAthamika jJAnameM kucha bhinnatA anivArya hai / isa
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] pravartaka jJAnakA mukhya viSaya AtmAkA astitva hai| zrAtsAkA svatantra astitva mAnanevAloM meM bhI mukhya do mata haiM-pahalA ekAtmavAdI aura dUsarA nAnAtmavAdI / nAnAtmavAdameM bhI AtmAkI vyApakatA, avyApakatA, pariNAmitA, apariNAmitA mAnanevAle aneka pakSa haiM / para ina vAdoMko - ekatarapha rakha kara mukhya jo AtmAkI ekatA aura anekatAke do vAda haiM unake AdhAra para yogamArgakI do dhArAyeM ho gaI haiN| ata eva yogaviSayaka sAhitya bhI do mAgoM meM vibhakta ho jAtA hai| kucha upaniSadeM,' yogavAziSTha, haThayogapradIpikA Adi grantha ekAtmavAdako lakSyameM rakha kara race gaye haiN| mahAbhAratagata yoga prakaraNa, yogasUtra tathA jaina aura bauddha yogagrantha nAnAtmavAdake AdhAra para race gaye haiN| yoga aura usake sAhityake vikAsakA digdarzana--AryasAhityakA bhANDAgAra mukhyatayA tIna bhAgoMmeM vibhakta hai-vaidika, jaina aura bauddha / vaidika sAhityakA prAcInatama grantha Rgveda hai| usameM Adhibhautika aura Adhidaivika varNana hI mukhya hai| tathApi usame prAdhyA 1 brahmavidyA, kSurikA, cUlikA, nAdavindu, brahmabindu, amRtavindu, dhyAnadindu, tejovindu, zikhA, yogatattva, haMsa..
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [16] tmika bhAva arthAt paramAtmacintanakA abhAva nahIM hai| paramAtmacintanakA bhAga usameM thoDA hai sahI, para vaha itanA adhika spaSTa, sundara aura bhAvapUrNa hai ki usako dhyAnapUrvaka dekhanese yaha sApha mAlUma par3a jAtA hai ki tatkAlIna logoMkI dRSTi kevala bAhya ne thii| isake sivA usameM 1 dekho " bhAgavatAcA upasaMhAra " pRSTha 252. 2 udAharaNArtha kucha sUkta diye jAte haiM:Rgveda maM, 1 sU. 164-46indraM mitraM varuNamagnimAhuratho divyaH sa supoM garutmAn / ekaM sadviprA bahudhA vadantyagniM yamaM maatrishvaanmaahuH|| bhASAMtaraH-loga use indra, mitra, varuNa yA agni kahate haiN| vaha suMdara pAMkhavAlA divya pakSI hai| eka hI satkA vidvAna loga bhaneka prakArase varNana karate hai| koi use Ami, yama yA vAyu bhI kahate haiN| Rgveda maNDa. 6 sU.6 vi me koM patayato vi cakSurvIdaM jyotirhRdaya AhitaM yat / vime manazcarati dUra AdhIH kiMsvid vakSyAmi kimu nu maniSye // 6 // vizve devA anamasyan bhiyAnAstvAmane ! tamAsa tasthivAMsam / vaizvAnaro'tratUtaye no'paryo'tratUtaye naH // 7 // bhASAMtaraH-mere kAna vividha prakArakI pravRtti karate haiN| mere netra, mere hRdayameM sthita jyoti aura merA dUravarti mana (bhI)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 jJAna, zraddhA, udAratA. bramacarya Ade AdhyAtmika ucca mAnasika bhAvoMke citra bhI bar3I khUbIpAle milate haiN| isase vividha pravRtti kara rahA hai| maiM kyA kahU~ aura kyA vicAra karUM ? / 6 / aMdhakArasthita he agni ko aMdhakArase bhaya pAnevAle deva namaskAra karate hai| vaizvAnara hamArA rakSaNa kare / mamartya hamArA rakSaNa kare / 7 / puruSasUkta maNDala 10 sU 60 RgvedaH sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmiM vizvato vRtvAtyatiSThadazAGgulam // 1 // puruSa evedaM sarva yadbhUtaM yazca bhavyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtigehati // 2 // etAvAnasya mahimA'to jyAyAMzca pUruSaH / pAdosya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi // 3 // bhASAMtara:-( jo) hajAra siravAlA, hajAra prAMkhavAlA, hajAra pAvavAlA puruSa (hai) vaha bhUmiko cAroM orase ghera kara ( phira bhI ) dasa aMgula bar3ha kara rahA hai| 11 puruSa hI yaha saba kucha hai-jo bhUta aura jo bhAvi / ( vaha ) amRtatvakA Iza annase bar3hatA hai / 2 / itanI isakI mahimA-isase bhI 1 maM.10 sU.71 Rgveda / 2 maM. 10 sU0151 Rgved| maM. 10 sU. 117 Rgveda / 4 maM. 10 sU. 10 Rgveda /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] yaha anumAna karanA sahaja hai ki usa jamAneke logoMkA jhukAva AdhyAtmika avazya thaa| yadyapi RgvedameM yogazabda vaha puruSa adhikatara hai| sAra bhUta usake eka pAda mAtra haiMusake amara tIna pAda svargameM haiN| 3 / ka sUkta maM. 10 sU. 121 RgvedaHhiraNyagarbhaH samavartatAne bhUtasya jAtaH patireka AsIt / sa dAdhAra pRthivIM cAmutemAM kasmai devAya haviSA vidhema ||1|| ya AtmadA baladA yasya vizva upAsate prazipaM yasya devAH / yasya cchAyAmRtaM yasya mRtyuH kasmai devAya haviSA vidhema // 2 // bhASAMtara:-pahale hiraNyagarbha thaa| vahI eka bhUta mAtrakA pati banA thaa| usane pRthvI aura isa AkAzako dhAraNa kiyaa| kisa devako hama havise pUjeM ? / 1 / jo AtmA aura balako denevAlA hai| jisakA vizva hai| jisake zAsanakI deva upAsanA karate haiN| amRta aura mRtyu jisakI chAyA hai| kisa devako hama havise pUjeM ? / 2 / Rgveda maM. 10-126-6 tathA 7--- ko addhA veda ka iha pravocat kuta A jAtA kuta iyaM visRssttiH| dharvAgdevA asya visarjanenAthA ko veda yata A babhUva // iyaM visRSTiryata thA vabhUva yadi vA dadhe yadi vA na | yo asyAdhyakSa parame vyomantso aGga veda- yadi vA na veda / /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] aneka sthAnoMmeM AyA hai, para sarvatra usakA artha prAyaH joDanA itanA hI hai. dhyAna yA samAdhi artha nahIM hai / itanA hI nahIM balki pichale yoga viSayaka sAhityameM dhyAna, vairAgya. prANAyAma, pratyAhAra Adi jo yogaprakriyA prasiddha zabda pAye jAte haiM ve RgvedameM bilakula nahIM haiN| aisA honekA kAraNa jo kucha ho. para yaha nizcita hai ki tatkAlIna logoMmeM dhyAnakI bhI ruci thI / RgvedakA brahmasphuraNa jaise jaise vikasita hotA gayA aura upaniSadake jamAnemeM usane jaise hI vistRta rUpa dhAraNa kiyA vaise vaise dhyAnamArga bhI adhika puSTa aura sAGgopAGga hotA calA / yahI kAraNa hai ki prAcIna upaniSadoMmeM bhI samAdhi arthameM yoga, dhyAna ___ bhASAMtara:-kauna jAnatA hai-kauna kaha sakatA hai ki yaha vividha sRSTi kahaoNse utpanna hui ? / deva isake vividha sarjanake bAda ( huve ) hai| kauna jAna sakatA hai ki yaha kahAMse AI ? yaha vividha sRSTi kahAMse AI aura sthitimeM hai vA nahIM hai ? yaha yAta parama vyomameM jo isakA adhyakSa hai vahI jAne-kadAcit vaha bhI na jAnatA ho| 1 maMDala 1 sUkta 34 mNtr:| maM. 10 sU. 166 maM. 5 / maM. 1sU. 18 maM. 7 / maM 1. sU. 5 maM. 3 / maM. 2 sU. 8 mN.1| saM. 9 sU. 58 mN.3|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] Adi zabda pAye jAte haiM' / zvetAzvatara upaniSadameM to spaSTa rUpase yoga tathA yogocita sthAna, pratyAhAra, dhAraNA Adi yogAGgakA varNana hai / madhyakAlIna aura arvAcIna aneka upanipadeM to sirpha yogaviSayaka hI haiM, jinameM yogazAstrakI taraha sAMgopAMga yogaprakriyAkA varNana hai / athavA yaha kahanA 1 ( ka ) taittiriya 2-4 | kaTha 2-6-11 | zvetAzvatara 2-11, 6-3 / ( kha ) chAndogya 7 - 6 -1, 7-6-2, 7-7-1, 7-26-1 | zvetAzvatara 1-14 / kauzItaki 3-2, 3-3, 3-4, 3-6 / 2 zvetAzvataropaniSad adhyAya 2 trirunnataM sthApya samaM zarIraM hRdIndriyANi manasA saMnirudhya | jhoDupena pratareta vidvAnsrotAMsi sarvANi bhayAvahAni // 8 // prANAnprapIDayeha sayuktaceSTaH kSINe prANe nAsikayolasIta / duSTAzvayuktamitra vAhamenaM vidvAnmano dhArayetApramattaH // 6 // same zucau zarkarAvahnivAlukAvivarjite zabdajalAzrayAdibhiH / manonukUle na tu cacupIDane guhAnivAtAzrayaNe prayojayet // 10 // ityAdi. 3 brahmavidyopaniSad, curikopaniSad, cUlikopaniSad, nAdabindu, brahmavindu, amRtabindu, dhyAnavindu, tejobindu, yogazikhA, yogatattva, haMsa | dekho ghusenakRta - " Philosophy of the Upanishad's ""
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] cAhiye ki RgvedameM jo paramAtmacintana aMkurAyamANa thA vahI upaniSadoMmeM pallavita puSpita ho kara nAnA zAkhA prazAkhAoMke sAtha phala avasthAko prApta huvA / isase upaniSadakAlameM yogamArgakA puSTarUpameM pAyA jAnA svAbhAvika hI hai| ___ upaniSadoMmeM jagata, jIva aura paramAtmasambandhI jo tAtvika vicAra hai, usako bhinna bhinna RSiyoMne apanI dRSTi se sUtromeM grathita kiyA, aura isa taraha usa vicArako darzanakA rUpa milaa| sabhI darzanakAroMkA AkhirI uddeza mokSa' hI rahA hai, isase unhoMne apanI apanI dRSTi se tattva * pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tatvajJAnAmizreiyasAdhigamaH / gau0 sU0 1-1-1 // dharmavizeSaprasUtAd unyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAnniHzreyasam // vai0 sU0 1-1-4 // atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH sAM0 10 1-1 / puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizAktariti / yo0 sU0 4-33 // anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt 4-4-22 bra. suu.| samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tattvArtha 1-1 jaina0 dAbauddha darzanakA tIsarA nirodha nAmaka Aryasatya ho mokSa hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] vicAra karaneke bAda bhI saMsArase chuTa kara mokSa pAneke sAdhanoMkA nirdeza kiyA hai / tatvavicAraNAmeM matabheda ho sakatA hai, para AcaraNa yAnI cAritra eka aisI vastu hai jisameM sabhI vicArazIla ekamata ho jAte haiM / vinA cAritrakA tattvajJAna korI bAteM haiM / cAritra yaha yogakA kiMvA yogAMgoMkA saMkSipta nAma hai| ata eva sabhI darzanakAroMne apane apane sUtragranthoM meM sAdhana rUpase yogakI upayogitA avazya. batalAi hai| yahAM taka kI-nyAyadarzana jisameM pramANa paddhatikA hI vicAra mukhya hai usameM bhI maharSi gautamane yogako sthAna diyA hai| maharSi kaNAdane to apane vaizeSika darzanameM yama, niyama, zauca Adi yogAMgoMkA bhI mahattva gAyA hai| sAMkhyasUtrameM yogaprakriyAke varNanavAle kai sUtra haiM / brahma1 samAdhivizepAbhyAsAt 4-2-38 / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH 4-2-42 / tadartha yamaniyamA bhyAmAtmasaMskAro yogAcAdhyAtmavidhyupAyaiH 4-1-46 // 2 abhipecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayajJadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyamAzyAdRSTAya / 6-2-2 / ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate, niyamAbhAvAd, vidyate vA'rthAntaratvAd yamasya | 6-2-8 / 3 rAgopahatirdhyAnam 3-30 / vRttinirovAt tasmiAddhiH
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] sUtrameM maharSi bAdarAyaNane to tIsare adhyAyakA nAma hI sAdhana adhyAya rakkhA hai, aura usameM Asana dhyAna Adi yogAMgoMkA varNana kiyA hai| yogadarzana to mukhyatayA yogavicArakA hI grantha ThaharA, ata eva usameM sAMgopAMga yogaprakriyAkI mImAMsAkA pAyA jAnA sahaja hI hai| yogake svarUpake sambandhameM matabheda na honeke kAraNa aura usake pratipAdanakA uttaradAyitva khAsakara yogadarzanake upara honeke kAraNa anya darzanakAroMne apane apane sUtra granthoM meM thoDAsA yogavicAra karake vizeSa jAnakArIke liye jijJAsuoMko yogadarzana dekhanekI sUcanA de dI hai| pUrvamImAMsAmeM maharSi jaiminine yogakA nirdeza taka nahi kiyA hai so ThIka hI hai, kyoMki usameM sakAma karmakANDa arthAt dhUma-mArgakI hI mImAMsA hai| karmakANDakI pahuMca svargataka 3-31 / dhAraNAsanasvakarmaNA tatsiddhiH 3-32 / nirodha cardividhAraNAbhyAm 3-33 / sthirasukhamAsanam 3-34 // 1 AsInaH saMbhavAt 4-1-7 / dhyAnAca 4-1-8 / acalavaM cApekSya 4-1-9 / smaranti ca 4-1-10 / yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4-1-11 / / 2 yogazAstrAcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH / nyAyadarzana 4-2-46 bhApya /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] vicAra karaneke bAda bhI saMsArase chuTa kara mokSa pAneke sAdhanoMkA nirdeza kiyA hai / tatvavicAraNAmeM matabheda ho sakatA hai, para AcaraNa yAnI cAritra eka aisI vastu hai jisameM sabhI vicArazIla ekamata ho jAte haiM / vinA cAritrakA tattvajJAna korI bAteM haiN| cAritra yaha yogakA kiMvA yogAMgoMkA saMkSipta nAma hai| ata eva sabhI darzanakAroMne apane apane sUtragranthoM meM sAdhana rUpase yogakI upayogitA avazya vatalAi hai / yahAM taka kI-nyAyadarzana jisameM pramANa paddhatikA hI vicAra mukhya hai usameM bhI maharSi gautamane yogako sthAna diyA hai| maharSi kaNAdane to apane vaizeSika darzanameM yama, niyama, zauca Adi yogAMgoMkA bhI mahattva gAyA hai| sAMkhyasUtrameM yogaprakriyAke varNanavAle kai sUtra hai| brahma1 samAdhivizeSAbhyAsAt 4-2-38 / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH 4-2-42 / tadartha yamaniyamA bhyAmAtmasaMskAro yogAcAdhyAtmavidhyupAyaiH 4-2-46 / / 2 abhipecanopavAsabrahmavaryagurukulavAsavAnaprasthayajJadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyamAzcAdRSTAya / 6-2-2 | ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate, niyamAbhAvAd, vidyate vArthAntaratvAd yamasya / 6-2-8 / 3 rAgopahatirdhyAnam 3-30 / vRttinirodhAt tasmiddhiH
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] sUtrameM maharSi vAdarAyaNane to tIsare adhyAyakA nAma hI sAdhana adhyAya rakkhA hai, aura usameM Asana dhyAna Adi yogAMgoMkA varNana kiyA hai| yogadarzana to mukhyatayA yogavicArakA hI grantha ThaharA, ata eva usameM sAMgopAMga yogaprakriyAkI mImAMsAkA pAyA jAnA sahaja hI hai| yogake svarUpake sambandhameM matabheda na honeke kAraNa aura usake pratipAdanakA uttaradAyitva khAsakara yogadarzanake upara honeke kAraNa anya darzanakAroMne apane apane sUtra granthoM meM thoDAsA yogavicAra karake vizeSa jAnakArIke liye jijJAsuoMko yogadarzana dekhanekI sUcanA de dI hai| pUrvamImAMsAmeM maharSi jaiminine yogakA nirdeza taka nahi kiyA hai so ThIka hI hai, kyoMki usameM sakAma karmakANDa arthAt dhUma-mArgakI hI mImAMsA hai| karmakANDakI pahuMca svargataka 3-31 / dhAraNAsanasvakarmaNA tasiddhiH 3-32 nirodhazvardividhAraNAbhyAm 3-33 / sthirasukhamAsanam 3-34 // 6 AsInaH saMbhavAt 4-1-7 / dhyAnAca 4-1-8 / aca lavaM cApekSya 4-1-9 / smaranti ca 4-1-10 / yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4-2-11 / / 2 yogazAstrAcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH / nyAyadarzana 4-2-46 bhASya /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] hI hai, mokSa usakA sAdhya nahIM / aura yogakA upayoga to mokSake liye hI hotA hai| jo yoga upaniSadoMmeM sUcita aura sUtroMmeM sUtrita hai, usIkI mahimA gItAmeM aneka rUpase gAi gai hai| usameM yogakI tAna kabhI karmake sAtha, kabhI bhaktike sAtha aura kabhI jJAnake sAtha sunAi detI hai| usake chaThe aura terahaveM adhyAyameM to yogake maulika saba siddhAnta aura yogakI sArI prakriyA A jAtI hai| kRSNake dvArA arjunako 1 gItAke aThAraha adhyAyoMmeM pahale chaha adhyAya karmayoga pradhAna, vicake chaha adhyAya bhaktiyoga pradhAna aura aMtima chaha adhyAya jJAnayoga pradhAna haiN| 2 yogI yujIta satatamAtmAnaM rahasi sthitH| ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // 10 // zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nAtyacchitaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram // 11 // tatraikAgraM manaH kRtvA yatacittendriyakriyaH / upavizyAsane yujyAd yogamAtmavizuddhaye // 12 // samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthirH|| saMprekSya nAsikAgraM sva dizazcAnavalokayan // 13 // prazAntAtmA vigatamIbrahma nArivrate sthitaH / manaH saMyamya maccitto yukta AsIta matparaH // 14 // a06
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] gItAke rUpameM yogazikSA dilA kara hI mahAbhArata santuSTa nahIM huA / usake athaka svarako dekhate hue kahanA par3atA hai ki aisA honA saMbhava bhI na thaa| ata eva zAntiparva aura anuzAsanaparvameM yogaviSayaka aneka sagai vartamAna haiM, jinameM yogakI atheti prakriyAkA varNana punaruktikI paravA na karake kiyA gayA hai| usameM vANazayyApara leTe hue bhISmase bAra bAra pUchanemeM na to yudhiSThirako hI kaMTAlA zrAtA hai, aura na usa supAtra dhArmika rAjAko zikSA denemeM bhISmako hI thakAvaTa mAlUma hotI hai| yogavAziSThakA vistRta mahala to yogakI bhUmikApara khaDA kiyA gayA hai| usake chaha prakaraNa mAnoM usake sudIrgha kamare haiM, jinameM yogase sambandha rakhanevAle sabhI viSaya rocakatApUrvaka varNana kiye gaye haiN| yogakI jo jo bAteM yogadarzanameM saMkSepameM kahI gaI haiM, unhIMkA vividharUpameM vistAra karake granthakArane yogavAziSThakA kalevara bahuta baDhA diyA hai, jisase yahI kahanA paDatA hai ki yogavAziSTha yogakA grantharAja hai| purANameM sirpha purANaziromaNi bhAgavatako hI dekhiye, usameM yogakA sumadhura padyoMme pUrA varNana hai| 1 zAntiparva 193, 217, 246, 254 ityAdi / anuzAsanaparva 36. 246 ityAdi / 2 vairAgya, mumukSuvyavahAra, utpatti, sthiti, upazama aura nirvaann| 3 rUnya 3 - dhyAya 28 rUndha 11. 10 15, 19, 20 zrAdi /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 25 yogaviSayaka vividha sAhityase logoMkI ruci itanI parimArjita ho gaI thI ki tAntrika saMpradAyavAloMne bhI tantragranthoM meM yogako jagaha dI, yahAM taka ki yoga tantrakA eka khAsA aMga bana gyaa| aneka tAntrika granthoM meM yogakI carcA hai, para una sabameM mahAnirvANatantra, paTcakranirUpaNa Adi mukhya haiN| 1 dekho mahAnirvANatantra 3 adhyAya / dekho SaTcakranirUpaNa, aikyaM jIvAtmanorAhuryoga yogavizAradAH / zivAtmanorabhedena pratipatti pare viduH|| pRSTha 82 Tantrik Texts A 591 EFI samatvabhAvanAM nityaM jIvAtmaparamAtmanoH / samAdhimAhurmunayaH proktamaSTAGgalakSaNam // pR0 6.1 ,, yadatra nAtra nirbhAsaH stimitodadhivat smRtam / svarUpazUnyaM yad dhyAnaM tatsamAdhirvidhIyate / / pR0 60,, trikoNaM tasyAntaH sphurati ca satataM vidyudAkArarUpaM / tadantaH zUnyaM tat sakalasuragaNaiH sevitaM cAtigumam / / pR. 60,, "AhAraniharhAravihArayogAH susaMvRtA dharmavidA tu kAryA:" pR0 61, dhyai cintAyAm smRto dhAtuzcintA tatvena nishclaa| etad dhyAnamiha prokta saguNaM nirguNa dvidhA / varNabhedena nirguNaM kevala tathA || pR0 131 ,,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] jaba nadImeM bADha AtA hai taba vaha cAroM orase vahane lagatI hai| yogakA yahI hAla huA, aura vaha Asana, mudrA, prANAyAma Adi bAhya aMgoMmeM pravAhita hone lgaa| bAya aMgoMkA bheda prabheda pUrvaka itanA adhika varNana kiyA gayA aura usapara itanA adhika jora diyA gayA ki jisase vaha yogakI eka zAkhA hI alaga bana gaI, jo haThayogake nAmase prasiddha hai| ___ haThayogake aneka granthoMmeM haThayogapradIpikA, zivasaMhitA, gheraNDasaMhitA, gorakSapaddhati, gorakSazataka Adi grantha prasiddha haiM, jinameM Asana, vandha, mudrA, paTkarma, kuMbhaka, recaka, pUraka Adi vAhya yogAMgoMkA peTa bhara bharake varNana kiyA hai, aura gheraNDane to caurAsI Asanako caurAsI lAkha taka pahuMcA diyA hai| ukta haThayogapradhAna granthoM meM haThayogapradIpikA hI mukhya hai, kyoM ki usIkA vipaya anya granthoMmeM vistAra rUpase varNana kiyA gayA hai| yogaviSayaka sAhityake jijJAsuoMko yogatArAvalI, vinduyoga, yogavIja aura yogakalpadrumakA nAma bhI bhUlanA na cAhiye / vikramakI satrahavI zatAbdImeM maithila paNDita bhavadevadvArA racita yoganivandha nAmaka hastalikhita grantha bhI dekhanemeM AyA hai, jisameM viSNupurANa Adi aneka granthoke havAle de kara yogasambandhI pratyeka viSaya para vistRta carcA kI gaI hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] saMskRta bhASAmeM yogakA varNana honese sarva sAdhAraNakI jijJAsAko zAnta na dekha kara lokabhASAke yogiyoM ne bhI apanI apanI javAnameM yogakA alApa karanA zuru kara diyaa| mahArASTrIya bhASAmeM gItAkI jJAnadevakRta jJAnezvarI TIkA prasiddha hai, jisake chaThe adhyAyakA bhAga baDA hI hRdayahArI hai| niHsandeha jJAnezvarI dvArA jJAnadevane apane anubhava aura vANIko avandhya kara diyA hai| suhIrovA * aMpiye racita nAthasampradAyAnusArI siddhAntasaMhitA bhI __ yogake jijJAsuoMke liye dekhanekI vastu hai / ___kavIrakA bIjaka grantha yogasambandhI bhASAsAhityakA eka sundara maNakA hai| anya yogI santoMne bhI bhApAmeM apane apane yogAnubhavakI prasAdI logoMko cakhAI hai, jisase janatAkA bahuta baDA bhAga yogake nAma mAtrase mugdha bana jAtA hai| ___ata eva hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi prasiddha pratyeka prAntIya bhASAmeM pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda tathA vivecana Adi aneka choTe baDe grantha bana gaye haiN| aMgrejI Adi videzIya bhASAmeM bhI yogazAsapara anuvAda Adi bahuta kucha bana gayA hai, jisameM vRDakA bhApyaTIkA sahita mUla pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda hI viziSTa hai / 1 pro0 rAjendralAla mitra, myAmI vivekAnaMda, zrIyut rAmaprasAda zrAdi kRta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] jaina sampradAya nivRtti-pradhAna hai / usake pravartaka bhagavAn mahAvIrane bAraha sAla se adhika samaya taka mauna dhAraNa karake sirpha AtmacintanadvArA yogAbhyAsameM hI mukhyatayA jIvana bitaayaa| unake hajAroM ziSya to aise the jinhoMne gharavAra choDa kara yogAbhyAsadvArA sAdhujIvana vitAnA hI pasaMda kiyA thaa| jaina sampradAyake maulika grantha Agama kahalAte haiN| unameM sAdhucaryAkA jo varNana hai, usako dekhanese yaha spaSTa jAna paDatA hai ki pAMca yama; tapa, svAdhyAya Adi niyama; indriya-jaya-rUpa pratyAhAra ityAdi jo yogake khAsa aGga haiM, unhIMko sAdhujIvanakA eka mAtra prANa mAnA hai| jainazAstrameM yogapara yahAM taka bhAra diyA gayA hai ki pahale to vaha mumukSuoMko Atmacintanake sivAya dUsare kAyoMmeM pravRtti karanekI saMmati hI nahIM detA, aura anivArya rUpase pravRtti karanI Avazyaka ho to vaha nivRttimaya pravRtti karaneko kahatA hai| isI nivRttimaya pravRttikA nAma usameM aSTapravacanamAtA hai| sAdhujIvanakI dainika aura rAtrika "uddasahi namaNasAhassIhiM chattIsAhiM ajibAsAhasIhiM ' uvavAisUtra / 2 dekho 'prAcArAga. sUtrakRtAGga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, mUlAcAra, zrAdi / 3 dekho uttarAdhyayana a0 24 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] caryAmeM tIsare praharake sivAya anya tInoM praharI mukhyatayA svAdhyAya aura dhyAna karaneko hI kahA gayA hai| yaha bAta bhUlanI na cAhiye ki jaina AgamoMme yogaarthameM pradhAnatayA dhyAnazabda prayukta hai / dhyAnake lakSaNa, bheda, prabheda, Alambana AdikA vistRta varNana aneka jaina AgoMmeM hai / Agamake bAda niyuktikA naMbara hai| usameM bhI Agamagata dhyAnakA hI spaSTIkaraNa hai| vAcaka umAsvAti kRta tattvArthasUtra meM bhI dhyAnakA varNana hai, para usameM 1 diva massa cauro bhAe, kujA bhikkhu viakkhaNo / to uttaraguNe kujjA, diNabhAgasu causu vi||15|| paDhamaM porisi sajjhAyaM, biiaM jhANaM jhiAyai / taiAe goarakAlaM, puNo cautyie sajjhAyaM / / 12 // rattiM pi cauro bhAe bhikkhu kuJA viakAraNo / tao uttaraguNe kunA rAIbhAgasu ca usu di|| 17 / paDhamaM porisi sajjhAyaM viiaM jhANaM jhiAyai / taiyAe nidamokkhaM tu ca utthie bhujo vi sajjhAyaM / / 18 // uttarAdhyavana a0 26 / 2 dekho sthAnAga a04 uddeza 1 / samavAyAGga sa0 4 / bhagavatI zataka-25 uddeza 7 | uttarAdhyayana a0 30, mo035 3 dekho Avazyaka niyukti kAyotsarga adhyayana gA. 1462 -1486 / 4 dekho a0 9 sU0 27 se aage|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] Agama aura niyuktikI apekSA koI adhika vAta nahIM hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNakA dhyAnazataka AgamAdi ukta granthoMme varNita dhyAnakA spaSTIkaraNa mAtra hai, yahAM takake yogaviSayaka jaina vicAroMmeM Agamokta varNanakI zailI hI pradhAna rahI hai| para isa zailIko zrImAn haribhadrasUrine ekadama badalakara tatkAlIna paristhiti va lokarucike anusAra navIna paribhASA de kara aura varNanazailI apUrvasI banAkara jaina yoga-sAhityameM nayA yuga upasthita kiyaa| isake sabUtameM unake banAye hue yogavindu, yogadRSTisamuccaya, yogavizikA, yogazataka aura poDazaka ye grantha prasiddha haiN| ina granthoMmeM unhoMne sirpha jaina-sAgAMnusAra yogakA varNana karake hI saMtopa nahIM mAnA hai, kintu pAtaja layogasUtrameM varNita yogaprakriyA aura usakI khAsa paribhASAoM ke sAtha jaina saMketoMkA milAna bhI kiyA hai| yogadRSTisamuccayameM 1 dekho hAribhadrIya mAvazyaka vRtti pratikramaNAdhyayana pR0581 2 yaha grandha jaina granthAvalime ullikhita hai pR0 113 / 3 samAdhireSa evAnyaiH saMprajJAto'bhidhIyate / samyakaprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA / / 418 // asaMprajJAta epo'pi samAdhirgIyate praiH| niruddhAzepavRttyAditattvarUpAnuvedhataH // 420 // ityAdi. yogavindu /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] yogakI ATha dRSTiyoMkA jo varNana 'hai, vaha sAre yogasAhityameM eka navIna dizA hai| __ zrImAn haribhadrasUrike yogaviSayaka grantha unakI yogAbhiruci aura yogaviSayaka vyApaka buddhike khAse namUne haiN| ___ isake bAda zrImAn hemacandrasUrikRta yogazAstrakA naMbara AtA hai| usameM pAtaJjala-yogazAstra-nirdiSTa ATha yogAMgoMke kramase sAdhu aura gRhastha jIvanakI AcAra-prakriyAkA jaina zailIke anusAra varNana hai, jisameM prAsana tathA prANA yAmase saMvandha rakhanevAlI aneka vAtoMkA vistRta svarUpa hai| jisako dekhanese yaha jAna paDatA hai ki tatkAlIna logoMmeM haThayoga-prakriyAkA kitanA adhika pracAra thA / hemacandrAcAryane apane yogazAstrameM haribhadrasUrike yogaviSayaka granthoMkI navIna paribhASA aura rocaka zailIkA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai, para zubhacandrAcAryake jJAnArNavaMgata padastha, piNDastha, 1 mitrA tArA valA dIpA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // ina pATha dRSTiyoM kA svarUpa, dRSTAnta Adi viSaya, yogajijJAsuoMke liye dekhane yogya hai| isI viSayapara yazovijayajIne 21, 22, 23, 24 ye cAra dAtriMzikAye likhI haiM / sAtha hI unhoMne saMskRta na jAnanevAloM ke hitArtha ATha dRSTiyoMkI sajjhAya bhI gujarAtI bhASAmeM banAI hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] rUpastha, aura rUpAtIta dhyAnakA vistRta va spaSTa varNana kiyA hai / antameM unhoMne svAnubhavase vikSipta, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna aise manake cAra bhedoMkA varNana karake navInatA lAnekA bhI khAsa kauzala dikhAyA hai| nissandeha unakA yogazAstra jainatattvajJAna aura jainAcArakA eka pAThya grantha hai| ___isake bAda upAdhyAya-zrIyazovijayakRta yogagranthopara najara ThaharatI hai / upAdhyAyajIkA zAstrajJAna, tarkakauzala aura yogAnubhava bahuta gambhIra thaa| isase unhoMne adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad tathA saTIka battIsa vattIsIyA~ yoga saMvandhI viSayoMpara likhI haiM, jinameM jaina mantavyoMkI sUkSma aura rocaka mImAMsA karaneke uparAnta anya darzana aura jainadarzanakA milAna bhI kiyA hai| isake sivA 1 dekho prakAza 7-10 taka / 2 12 vA~ prakAza zloka 2-3-4 / 3. adhyAtmasArake yogAdhikAra aura dhyAnAdhikArameM pradhAnatayA bhagavadgItA tathA pAjalasUtrakA upayoga karake aneka jainaprakriyAprasiddha dhyAnaviSayokA ukta donoM granthoM ke sAtha samanvaya kiyA hai, jo bahuta dhyAnapUrvaka dekhane yogya hai| adhyAtmopaniSadke zAstra, jJAna, kriyA aura sAmya ina cAro yogone pradhAnatayA yogavAziSTha tathA taittirIya upaniSada ke vAkyoMkA avataraNa de kara tAttvika aikya batalAyA hai| yogAvatAra battIsImeM khAsa kara pAtaJjala yogake padArthoMkA jainaprakriyAke dhanusAra spaSTIkaraNa kiyA hai| -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] unhoMne haribhadrasUrikRta yogaviMzikA tathA poDazakapara TIkA likha kara prAcIna gRDha tatvoMkA spaSTa udghATana bhI kiyA hai| itanA hI karake ve santuSTa nahIM hue, unhoMne maharpipataJjalikRta yogasUtroMke upara eka choTIsI vRtti bhI likhI hai| yaha vRtti jaina prakriyAke anusAra likhI huI hai, isaliye usameM yathAsaMbhava yogadarzanakI bhitti-svarUpa sAMkhyaprakriyAkA jainaprakriyAke sAtha milAna bhI kiyA hai, aura aneka sthaloMmeM usakA sayuktika prativAda bhI kiyA hai| upAdhyAyajIne apanI vivecanAmeM jo madhyasthatA, guNagrAhakatA, sUkSma samanvayazakti aura spaSTabhApitA dikhAI hai aisI dUsare prAcAryoM meM bahuta kama najara AtI hai| __eka yogasAra nAmaka grantha bhI zvetAmbara sAhityameM hai| kartAkA ullekha usameM nahIM hai, para usake dRSTAnta Adi varNanase jAna paDatA hai ki hemacandrAcArya ke yogazAstra ke 1. isake liye unakA jJAnasAra jo unhoMne aMtima jIvanameM likhA mAlUma hotA hai vaha dhyAnapUrvaka dekhanA cAhiye / zAstravArtAsamuccayakI unakI TIkA(pR010)bhI dekhanI Avazyaka hai| 2 isake liye unake zAstrabArtAmamuccayAdi grantha dhyAnapUrvaka dekhane cAhiye, aura khAsa kara unakI pAta khala sUtravRtti mananapUrvaka dekhanese hamArA kathana akSarazaH vizvasanIya mAlUma pddegaa|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] AdhArapara kisI zvetAmbara AcAryake dvArA vaha racA gayA hai| digambara sAhityameM jJAnArNava to prasiddha hI hai, para dhyAnasAra aura yogapradIpa ye do hastalikhita grantha bhI hamAre dekhanemeM Aye haiM, jo pacavandha aura pramANameM choTe haiN| isake sivAya vetAmbara digambara saMpradAyake yogaviSayaka granthokA kucha vizeSa paricaya jaina granthAvali pR0 106 se bhI mila sakatA hai| vasa yahAMtakahImeM jaina yogasAhitya samApta ho jAtA hai| __bauddha sampradAya bhI jaina sampradAyakI taraha nivRttipradhAna hai| bhagavAn gautama buddhane buddhatva prApta honese pahale chaha varSataka mukhyatayA dhyAnadvArA yogAbhyAsa hI kiyaa| unake hajAroM ziSya bhI usI mArga para cale / maulika vauddhagranthoMmeM jaina AgamoMke samAna yoga arthameM bahudhA dhyAna zabda hI milatA hai, aura unameM dhyAnake cAra bheda najara Ate haiN| ukta cAra bhedake nAma tathA bhAva prAyaH vahI haiM, jo jainadarzana tathA yogadarzanakI prakriyAmeM haiN| bauddha sampradAyameM samAdhi 1. so kho ahaM brAhmaNa viviceva kAmehi viviJca akusalehi dhammehi sAvitakaM savicAraM vivekajaM pItisukhaM paDhamajhAnaM upasaMpanja vihAsi, vitaka vicArAnaM vUpamamA ajjhattaM saMpasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhijaM pItisukhaM dutiyajmAnaM upasaMpaja vihAsi; pItiyA ca virAgA upekkhako ca
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - [36] rAja nAmaka grantha bhI hai / vaidika jaina aura bauddha saMpradAyake yogaviSayaka sAhityakA hamane bahata saMkSepameM atyAvazyaka paricaya karAyA hai, para isake vizeSa paricayake liye-kaeNTalogas kaeNTalaoNgaoNram , vo0 1 pR0 477 se 481 para jo yogavipayaka granthoMkI nAmAvali hai vaha dekhane yogya hai| vihAsiM, sato ca saMpajAno sukhaM ca kAyena paTisaMbedesi, yaM taM ariyA Adhikkhanti-upekkhako satimA sukhavihArI'ti natiyajmAnaM upasaMpanja vihAsi, sukhassa ca pahAnA dukkhasma ca pahAnA pudhana somanassa domanamsAna atthaMgamA adukrU masukhaM upekkhAsati pArisuddhiM catutthajjhAnaM upasaMpanja majjhimanikAye bhayabhekhasuttaM vihAsi / inhI cAra dhyAnoMkA varNana dIghanikAya sAmaJcakaphalasuttameM hai / dekhA pro. si. vi. rAjavADe kRta marAThI anuvAda pR 72 / vahI vicAra pro. dharmAnaMda kauzAmbI likhita buddha lIlAsAra saMgrahameM hai / dekho pR. 128 / __ jainasUtrameM zukladhyAnake bhedoMkA vicAra hai, usameM ukta savitarka zrAdi cAra dhyAna jaisA hI varNana hai / dekho tattvArtha a06 sU0 41-44 / yogazA meM saMpramAta samAvi tathA mamApattiAkA varNana hai| usameM bhI ukta savitarka nirvitarka Adi dhyAna jaisA hI vicAra hai / pA. sU. pA. 1-17, 42, 43, 44 / 1 viDAre AuTakRta lijhigameM prakAzita 1891 __ kI zrAvRtti /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [37] yahAM eka bAta khAsa dhyAna deneke yogya hai, vaha yaha ki yadyapi caidika sAhityameM aneka jagaha haThayogakI prathAko agrAhya kahA~ hai. tathApi usameM haThayogakI pradhAnatAvAle aneka granthoMkA aura mAgauMkA nirmANa huA hai| isake viparIta jaina aura vauddha sAhityameM haThayogane sthAna nahIM pAyA hai, itanA hI nahIM, balki usameM haThayogakA spaSTa niSedha bhI kiyA hai| 1 udAharaNArthaHsatISu yuktipvetAsu haThAniyamayanti ye / cetaste dIpamutsRjya vinimnanti tamo'janaiH // 37 // vimUDhA kartumudyuktA ye haThAJcetaso jayam / te nibadhnanti nAgendramunmattaM bisatantubhiH // 38 // cittaM cittasya vA'dUraM saMsthitaM svazarIrakam / sAdhayanti samutsRjya yukti ye tAnhatAn viduH // 36 // ___ yogavAziSTha-upazama pra0 sarga 62. 2 isake udAharaNameM vauddha dharmameM buddha bhagavAnne to zurumeM kaSTapradhAna tapasyAkA AraMbha karake aMtame madhyamapratipadA mArgakA svIkAra kiyA hai-dekho buddhalIlAsArasaMgraha. jainazAstrame zrIbhadravAhutvAmine Avazyakaniyuktime " UsAsaMNa Nirubhai " 1520 ityAdi uktise haThayogakA hI nirAkaraNa kiyA hai| zrIhemacandrAcArcane bhI apane yogazAstrameM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] yogazAstra-Uparake varNanase mAlUma ho jAtA hai ki-yogaprakriyAkA varNana karanevAle choTe baDe aneka grantha haiM / ina saba upalabdha granthoMmeM maharSi-pataJjalikRta yogazAstrakA Asana UMcA hai / isake tIna kAraNa haiM-1 granthakI saMkSiptatA tathA saralatA, 2 vipayakI spaSTatA tathA pUrNatA, 3 madhyasthabhAva tathA anubhavasiddhatA / yahI kAraNa hai ki yogadarzana yaha nAma sunate hI sahasA pAtajjala yogasUtrakA smaraNa ho pAtA hai / zrIzaMkarAcAryane apane brahmamUtramApyameM yogadarzanakA prativAda karate hue jo " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " aisA ullekha kiyA hai, usase isa bAtameM koI saMdeha nahIM rahatA ki unake sAmane pAtajala yogazAstrase bhinna dUsarA koi yogazAstra rahA hai / kyoM ki pAtaJjala yogazAstrakA prArambha " atha yogAnuzAsanam" isa sUtrase hotA hai, aura ukta bhApyollikhita vAkyameM bhI granthArambhasUcaka atha zabda hai, yadyapi ukta bhASyameM " tannApnoti manaHsvAsthyaM prANAyAmaiH kadAyitaM / prANasyAyamane pIDA tasyAM syAt cittaviplavaH // " ityAdi uktipe umI vAtako doharAyA hai| zrIyazovijayajIne bhI pAtaJjalayogasUtra kI apanI vRttimeM / 1-34) prANAyAmako yogakA nizcita sAdhana kaha kara haThayogakA hI niramana kiyA hai| 1 brahmamUna 2-1-3 bhApyagata |
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] atyatra aura bhI yogasambandhI do ullekha haiM, jinameM eka to pAtaJjala yogazAstrakA saMpUrNa sUtra hI hai, aura dUsarA usakA avikala sUtra nahIM, kintu usake sUtrase milatA julatA hai| tathApi "atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " isa ullekhakI zabdaracanA aura svatantratAkI ora dhyAna denese yahI kahanA paDatA hai ki pichale do ullekha bhI usI bhinna yogazAstrake hone cAhiye, jisakA ki aMza "atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH" yaha vAkya mAnA jAya / astu, jo hamAre sAmane to pataJjalikA hI yogazAstra upasthita hai, aura vaha sarvapriya hai / isaliye bahuta saMkSepameM bhI usakA bAhya tathA prAntarika paricaya karAnA anupayukta na hogaa| isa yogazAstra ke cAra pAda aura kula sUtra 165 haiN| pahale pAdakA nAma samAdhi. dUsarekA sAdhana, tIsarekA vibhUti, 1 // svAdhyAvAdiSTadevatAsaMprayogaH " brahmamUtra 1-3-33 bhASyagata / yogazAkhaprasidvA. manasaH paJca vRttayaH parigRhyate, "pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH nAma' 2-4-12 bhaassygt| ___pa vAsudeva zAstrI abhyaMkarane apane brahmamUtra ru marAThI anuvAda ke pariziSTame ukta do ullelokA yogasUtrarUpame nirdeza kiyA hai. para "tha samyagdarzanAbhyuNayo yogaH" isa ullebake saMbaMdhame kahIM bhI rahApoha nahIM kiyA hai. 2 milAyo pA. 2 mU. 44 / minA ko pA, " suu.6|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] aura cothekA kaivalyapAda hai / prathamapAdameM mukhyatayA yogakA svarUpa, usake upAya aura cittasthiratAke upAyoMkA varNana hai / dUsare pAdameM kriyAyoga, ATha yogAGga, unake phala tathA caturgrahakA mukhya varNana hai // tIsare pAdameM yogajanya vibhUtiyoMke varNanakI pradhAnatA hai / aura cothe pAdameM pariNAmavAdake sthApana, vijJAnavAdake nirAkaraNa tathA kaivalya avasthAke svarUpakA varNana mukhya hai / maharSi pataJjaline apane yogazAstrakI nIva sAMkhyasiddhAntapara DAlI hai| isaliye usake pratyeka pAdake antameM " yogazAstre sAMkhyapravacane" ityAdi ullekha milatA hai / "sAMkhyapravacane" isa vizeSaNase yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki sAMkhyake sivAya anyadarzanake siddhAMtoMke AdhArapara bhI race hue yogazAstra usa samaya maujuda the yA race jAte the isa yogazAstrake Upara aneka choTe baDe TIkA grantha haiM, para 1 heya, heyahetu, hAna, hAnopAya ye caturgraha karalAte haiN| inakA varNana sUtra 16-26 takameM hai| 2 vyAsa kRta bhASya, vAcaspatikRta tattvavaizAradI TIkA, bhojadevakRta rAjamArtaDa, nAgojIbhaTTa kRta vRtti, vijJAnabhikSu kRta vArtika, yogacAndrakA, maNiprabhA, bhAvAgaNezIya vRtti, bAlarAmodAsIna kRta TippA Adi /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] vyAsakRta bhASya aura vAcaspatikRta TIkAse usakI upAdeyatA bahuta bar3ha gaI hai| ____ saba darzanoMke antima sAdhyake sambandhameM vicAra kiyA jAya to usake do pakSa dRSTigocara hote haiN| prathama pakSakA antima sAdhya zAzvata sukha nahIM hai| usakA mAnanA hai ki muktimeM zAzvata sukha nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, usameM jo kucha hai vaha duHkhakI Atyantika nivRtti hI / dUsarA pakSa zAzvatika sukhalAbhako hI mokSa kahatA hai / aisA mokSa ho jAnepara duHkhakI Atyantika nivRtti Apa hI Apa ho jAtI hai / vaizaSika, naiyAyika, sAMkhya, yoga aura bauddhadarzana prathama pakSake anugAmI haiM / vedAnta aura jainadarzana, dUsare pakSake anugAmI haiN| 1 // tadatyantavimokSo'pavargaH "nyAyadarzana 1-1-22 / 2 IzvarakRSNakArikA 1 3 usameM hAnatatva mAna kara duHkhake prAtyantika nAzako hI hAna kahA hai| 4 buddha bhagavAna ke tIsare nirodha nAmaka AryasatyakA matalaba duHkha nAzase hai / 5 vedAnta darzanameM brahmako saccidAnaMdasvarUpa mAnA hai, isIliye usameM nityasukhakI abhivyaktikA nAma hI mokSa hai / 6 jaina darzanameM bhI yAtmAko sukharUpa mAnA hai, isaliye mokSameM svAbhAvika sumpanI 'abhivyakti hI usa darzanako mAnya hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42] yogazAstrakA viSaya-vibhAga usake antimasAdhyAnusAra hI hai| usameM gauNa mukhya rUpase aneka siddhAnta pratipAdita haiM, para una sabakA saMkSepameM vargIkaraNa kiyA jAya to usake cAra vibhAga ho jAte haiN| 1 heya 2 heya-hetu 3 hAna 4 hAnopAya / yaha vargIkaraNa svayaM sUtrakArane kiyA hai| aura isIse bhASyakArane yogazAstrako catuLahAtmaka kahA hai| sAMkhyasUtrameM bhI yahI vargIkaraNa hai / buddha bhagavAnne isI caturgrahako Arya-satya nAmase prasiddha kiyA hai| aura yogazAstrake ATha yogAjhoMkI taraha unhoMne cauthe Arya-satyake sAdhanarUpase Arya aSTAGgamArgakA upadeza kiyA hai| __duHkha heya hai, aviyoM heyakA kAraNa hai, duHkhakA 1 yathA cikitsAzAstraM caturmyaham-rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAstraM caturmyahameva / tadyathA-saMsAraH saMsAraheturmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapurupayoH saMyogo heyhetuH| saMyogasyAtyanti kI nivRttihanim / hAnopAyaH samyagdarzanam / pA0 2 sU0 15 bhASya / ____ 2 samyak dRSTi, samyak saMkalpa, samyak vAcA, samyak kAnta, samyak AjIva, samyak vyAyAma, samyak mmRti aura samyak samAdhi | buddhalIlAsAra saMgraha, pR. 150 / 3" duHsaM heyamanAgatam " 2-16 yo. sU / 4 " draSTadRzyayoH payAMgo heyahetuH 2-17 | "tasya heturavidyA"2-24 yo. mU.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [43] Atyantika nAza hAna hai, aura viveka-khyAti hAnakA upArya hai| ___ukta vargIkaraNakI apekSA dUsarI rItise bhI yogazAsakA viSaya-vibhAga kiyA jA sakatA hai| jisase ki usake mantavyoMkA jJAna vizeSa spaSTa ho / yaha vibhAga isa prakAra hai-1 hAtA 2 Izvara 3 jagat 4 saMsAra- mokSakA svarUpa, aura usake kaarnn| 1 hAtA duHkhase chuTakArA pAnevAle draSTA arthAt cetanakA nAma hai| yoga-zAstrameM sAMkhya vaizeSika, naiyAyika, nauddha, jaina aura pUrNaprajJa (maz2a) darzanake samAna dvaitavAda 1 "tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM vad dRzeH kaivalyam" 2-26 yo. suu| 2 " vivekakhyAtiravilavA hAnopAyaH " 2-26. yo. sU / 3 "puruSabahutvaM siddha" IzvarakRSNakArikA18 / 4" vyavasthAto nAnA "-3-2-20-vaizeSikadarzana / 5 "pudgalajIvAstvanekadravyANi"-5-5. tattvArthasUtra-bhASya / 6 jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tathA / jIvabhedo midhazcaiva jaDajIvabhidA tathA / / mithaca jaDabhedo yaH prapaJco bhedapaJcakaH / so'yaM satyo'yanAdizva sAdizvennAzamApnuyAt / / sarvadarzanasaMgraha pUrNapradarzana / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 44 ] arthAta aneka cetana mAne gaye haiM / yogazAstra cetanako jaina darzanakI tarahe dehapramANa arthAt madhyamaparimANavAlA nahIM mAnatA, aura madhvasampradAyakI taraha aNupramANa bhI nahIM mAnatA, kintu sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika aura zAMkaravedAnta kI taraha vaha usako vyApaka mAnatA hai / isI prakAra vaha cetanako jainadarzanakI taraha pariNAmi 1 " kRtArtha prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt" 2-22 yo. sU. / 2. " asaMkhyeyabhAggAdiSu jIvAnAm " | 15 | " pradeza saMhAravisargAbhyAM pradIpavat " 16 - tattvArthasUtra zra0 5 / 3. dekho " utkrAntigatyAgatInAm" / brahmasUtra 2-3-18 pUrNa bhASya / tathA milAna karo abhyaMkarazAkhI kRta marAThI zAMkarabhASya anuvAda bhA. 4 pR. 153 TippaNa 46 / 4. " niSkriyasya tadasambhavAt " sAM. sU. 1-46. niSkriyasya - vibhoH puruSasya gatyasambhavAt - bhAgya vijJAnabhittu / 5. vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA / " 7-1-22- vai. da. 6. dekho . sU. 2-3 - 290 bhAgya | 7. isaliye ki yogazAstra zrAtmasvarUpa ke viSaya meM sAMkhyasiddhAntAnusArI hai / 8. " nityAvasthitAnyarUpANi " 3 " utpAdavyayatrauvyayuktaM sat "| 26 | "tadbhAvAvyayaM nityam" 30 | tattvArthasUtra zra0 5 bhASya sahita
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [45] nitya nahIM mAnatA, aura na vauddha darzanakI taraha usako kSaNika-anitya hI mAnatA hai, kintu sAMkhya Adi ukta zeSa darzanoMkI taraha vaha use kUTastha-nitya mAnatA hai / 2 Izvarake sambandhameM yogazAstrakA mata sAMkhya darzanase bhinna hai / sAMkhya darzana nAnA cetanoMke atirika Izvarako nahIM mAnatA, para yogazAstra mAnatA hai| yogazAstra-sammata IzvarakA sa pa naiyAyika, vaizeSika Adi darzanoMmeM mAne gaye IzvarasvarUpase kucha bhinna hai| yogazAkhane Izvarako eka alaga vyakti tathA zAstropadezaka mAnA hai sahI, para usane naiyAyika AdikI taraha IzvarameM nityajJAna, nityaIcchA aura nityakRtikA sambandha na mAna kara isake sthAnameM sattvaguNakA 1. dekho I0 kR0 kArikA 63 sAMkhyatasvakaumudI / dekho nyAyadarzana 4-1-10 / dekho brahmasUtra 2-1-14 / 2-1-27 / zAMkarabhASya sahita / / 2. dekho yogasUtra. " sadAjJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasya apariNAmitvAt" 4-18 / "citerapratisaMkramAyAstadA'kArApattI svabuddhisaMvedanam"4-22 / tathA " dvayI ceyaM nityatA, kUTasthanityatA, pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityatA guNAnAma" ityAdi 4-33-bhASya / 3 dekho sAMsyasUtra 1-62 Adi /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 46 ] paramaprakarSa mAna kara taddvArA jagat uddhArAdikI sava vyavasthA ghaTA dI hai / 3 yogazAstra dRzya jagatko na to jaina, vaizeSika, naiyAyika darzanoM kI taraha paramANukA pariNAma mAnatA hai, na zAMkaravedAntadarzanakI taraha brahmA vicarta yA brahmakA pariNAma hI mAnatA hai, aura na bauddhadarzanakI taraha zUnya yA vijJAnAtmaka hI mAnatA hai, kintu sAMkhya darzanakI taraha vaha usako prakRtikA pariNAma tathA anAdi-ananta - pravAhasvarUpa mAnatA hai / 4 yogazAstrameM vAsanA, kleza aura karmakA nAma hI saMsAra, tathA vAsanAdikA abhAva arthAt cetanake svarUpAvasthAnakA nAma hI mokSaM hai / usameM saMsArakA mUla kAraNa avidyA aura mokSakA mukhya hetu samyagdarzana arthAt yogajanya vivekakhyAti mAnA gayA hai / maharSi pataJjalika dRSTivizAlatA - yaha pahale 1 yadyapi yaha vyavasthA mUla yogasUtra meM nahIM hai, parantu bhASyakAra tathA TIkAkArane isakA upapAdana kiyA hai | dekho pAtaJjala yo. sU. pA. 1 sU. 24 bhAgya tathA TIkA / 2 tadA draSTuH svarUpAvasthAnam / 1-3 yogasUtra |
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] kahA jA cukA hai ki sAMkhya siddhAnta aura usakI prakriyAko le kara pataJjaline apanA yogazAstra racA hai, tathApi unameM eka aisI vizeSatA arthAt dRSTivizAlatA najara AtI hai jo anya dArzanika vidvAnoMmeM bahuta kama pAI jAtI hai| isI vizeSatAke kAraNa unakA yogazAstra mAnoM sarvadarzanasamanvaya bana gayA hai / udAharaNArtha sAMkhyakA nirIzvaravAda jaba vaizeSika, naiyAyika Adi darzanoMke dvArA acchI taraha nirasta ho gayA aura sAdhAraNa loka-svabhAvakA jhukAva bhI IzvaropAsanAkI ora vizeSa mAlUma paDA, taba adhikAribheda tathA rUcivicitratAkA vicAra karake pataJjaline apane yogamArgameM IzvaropAsanAko bhI sthAna diyA, aura Izvarake svarUpakA unhoMne niSpakSa bhAvase aisA nirUpaNe kiyA hai jo savako mAnya ho ske| pataJjaline socA ki upAsanA karanevAle sabhI logoMkA sAdhya eka hI hai, phira bhI ve upAsanAkI bhinnatA aura upAsanAmeM upayogI honevAlI pratIkoMkI bhinnatAke vyA 1 "IzvarapraNidhAnAdvA" 1-33 / 2 // sezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" "tatra niratizayaM srvjnyviijm"| "pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt " / (1-24, 25, 26)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [48] mohameM ajJAnavaza Apasa ApasameM laDa marate haiM, aura isa dhArmika kalahameM apane sAdhyako loka bhUla jAte hai| logoMko isa ajJAnase haTA kara satpathapara lAneke liye unhoMne kaha diyA ki tumhArA mana jisameM lage usIkA dhyAna karo / jaisI pratIka tumheM pasaMda Aye vaisI pratIkakI hI upAsanA karo, para kisI bhI taraha apanA mana ekAgra va sthira kro| aura taddvArA paramAtma-cintanake sacce pAtra bnoN| isa udAratAkI mUrtisvarUpa matabhedasahiSNu Adezake dvArA pataJjaline sabhI upAsakoMko yoga-mArgameM sthAna diyA, aura aisA karake dharmake nAmase honevAle kalahako kama karanekA unhoMne saccA mArga logoMko batalAyA / 1 " yathA'bhimatadhyAnAdvA" 1-36 isI bhAvakI sUcaka mahAbhAratameMdhyAnamutpAdayatyatra, saMhitAvalasaMzrayAt yathAbhimatamantreNa, praNavAdyaM japetkRtI // zAntiparva pra. 164 zlo. 20 yaha ukti hai / aura yogavAziSTameM yathAbhivAJchitadhyAnAciramekatayoditAt / ekatattvaghanAbhyAsAtprANaspando nirudhyate / / ___ upazama prakaraNa sarga 78 zlo. 16 / yaha ukti hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 46 ] unakI isa dRSTivizAlatAkA asara anya guNa - grAhI yAcAyapara bhI par3A, aura ve usa matabhedasahiSNutAke tattvakA marma samajha gaye / 1. puSpaizca balinA caiva vastraiH stotraizca zobhanaiH / devAnAM pUjanaM jJeyaM zaucazraddhAsamanvitam // zravizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yatsarve devA mahAtmanAm || sarvAndevAnnamasyanti naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA durgAyatitaranti te // cArisaMjIvanIcAranyAya eSa satAM mataH / nAnyathASTasiddhiH syAdvizeSeNAdikarmaNAm // guNAdhikyaparijJAnAdvizeSe'pyetadiSyate / dveSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathAtmanaH // yogavindu lo. 16 - 20 jo vizeSadarzI hote haiM, ve to kIsI pratIka vizeSa yA upAsanA vizeSako svIkAra karate hue bhI anya prakArakI pratIka mAnanevAloM yA 'anya prakArakI upAsanA karanevAloMse dveSa nahIM rakhate, para jo dharmAbhimAnI prathamAdhikArI hote haiM ve pratIkabheda yA upAsanAbheda ke vyAmoha se hI Apasa meM laDa marate haiM / isa aniSTa tatvako ko dUra karaneke liye hI zrImAn haribhadrasUrine ukta padyoM meM prathamAdhikArI ke liye saba devoMkI upAsanAko lAbhadAyaka bata
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 50 ] vaizeSika, naiyAyika AdikI IzvaraviSayaka mAnyatAkA tathA sAdhAraNa logoMkI IzvaraviSayaka zraddhAkA yogamArga meM upayoga karake hI pataJjali cupa na rahe, para unhoMne vaidike jJAnekA udAra prayatna kiyA hai / isa prayatnakA anukaraNa zrIyazovijayajIne bhI apanI " pUrvasevAdvAtriMzikA " " AThadRSTiyoMkI sajjhAya " Adi granthoMmeM kiyA hai / ekadezIyasampraDAyAbhinivezI logoMko samajAneke liye ' cArisaMjIvanIcAra ' nyAyakA upayoga ukta donoM AcAryoM ne kiyA hai / yaha nyAya ar manoraJjaka aura zikSAprada hai / isa samabhAvasUcaka dRSTAntakA upanaya zrIjJAnavimalane AThadRSTikI samaya para kiye hue apane gUjarAtI TabemeM bahuta acchI taraha ghaTAyA hai, jo dekhane yogya hai / isakA bhAva saMkSepameM isa prakAra hai / kIsI khIne apanI sakhIse kahA ki merA pati mere adhIna na honese mujhe baDA kaSTa hai, yaha suna kara usa Agantuka sakhIne koI jar3I khilA kara usa puruSako baila banA diyA, aura vaha apane sthAnako calI gaI / patike baila banajAnese usakI patnI duHkhita huI, para phira vaha puruSarUpa banAne kA upAya na jAnaneke kAraNa usa bailarUpa patiko carAyA karatI thI, aura usakI sevA kiyA karatI thI / kosI samaya acAnaka eka vidyAdharake mukhase aisA sunA ki agara bailarUpa purupako saMjIvanI nAmaka jaDI carAI jAya to vaha phira asalI rUpa
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 1 [ 51] tara darzanoMke siddhAnta tathA prakriyA jo yogamArgake liye sarvathA upayogI jAna paDI usakA bhI apane yogazAstrameM baDI udAratAse saMgraha kiyaa| yadyapi vauddha vidvAn nAgArjunake vijJAnavAda tathA AtmapariNAmitvavAdako yuktihIna samajha kara yA yogamArgameM anupayogI samajha kara usakA nirasana cauthe pAdameM kiyA hai, tathApi unhoMne buddhabhagavAnke paramapriya cAra bhAryasatyoMkA heya, heyahetu, hAna aura honopAya rUpase svIkAra niHsaMkoca bhAvase apane yogazAstrameM kiyA hai| dhAraNa kara sakatA hai| vidyAdharase yaha bhI sunA ki vaha jaDI amuka vRkSake nIce hai, para usa vRkSake nIce aneka prakArakI vanaspati honeke kAraNa vaha strI saMjIvanIko pahacAnanemeM asamartha thI / isase usa duHkhita strIne apane bailarUpadhAri patiko saba vanaspatiyA~ carA dI / jinameM sajIvanIko bhI vaha vaila cara gayA, aura bailarUpa choDa kara phira manuSya bana gyaa| jaise vizeSa parIkSA na hone ke kAraNa usa strIne saba vanaspatiyoMke sAtha saMjIvanI khilA kara apane patikA kRtrima bailarUpa chuDAyA, aura asalI manupyatvako prApta karAyA, vaise hI vizeSa parIkSAvikala prathamAdhikArI bhI saba devoMkI samabhAvaseM upAsanA karate karate yogamArgameM vikAsa karake iSTa lAbha kara sakatA hai / 1 dekho sU0 15, 18 / 2 duHkha, samudaya, nirodha saura mArga |
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 52] 2 _ jaiva darzanake sAtha yogazAstrakA sAdRzya to anya saba darzanoMkI apekSA adhika hI dekhanemeM AtA hai| yaha bAta spaSTa honepara bhI bahutoMko vidita hI nahIM hai, isakA sababa yaha hai ki jainadarzanake khAsa abhyAsI aise bahuta kama haiM jo udAratA pUrvaka yogazAstrakA avalokana karanevAle hoM, aura yogazAstrake khAsa abhyAsI bhI aise bahuta kama haiM jinhoMne jainadarzanakA bArIkIse ThIka ThIka avalokana kiyA ho / isaliye isa viSayakA vizeSa khulAsA karanA yahA~ aprAsaGgika na hogaa| __ yogazAstra aura jainadarzanakA sAdRzya mukhyatayA tIna prakArakA hai / 1 zabdakA, 2 vipayakA aura 3 prakriyAkA / 1 mUla yogasUtrameM hI nahIM kintu usake bhASyatakameM aise aneka zabda haiM jo jainetara darzanoMmeM prasiddha nahIM haiM, yA vahuta kama prasiddha haiM, kintu jaina zAstrameM khAsa prasiddha haiN| jaise-bhavapratyaya, savitarka savicAra nirvicAra, mahAvrata, kRta 1 "bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm" yogasU. 1-16 / " bhavapratyayo nArakadevAnAm " tattvArtha zra. 1-22 / 2 dhyAnavizeSarUpa arthameM hI jainazAstrameM ye zabda isa prakAra haiM " ekAzraye saviva pUrve" ( tattvArtha a. 9-43)" vatra
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ LJ kArita anumodita, prakAzauvaraNa, sopakrama nirUpakarma, vajrasaMsavicAraM prathamam " bhASya " avicAraM dvitIyam " tattvA-zra 6-44 | yogasUtrameM ye zabda isa prakAra Aye haiM--"tatra zavdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApatti: " " smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitakI" "etayaiva savicArA nirvicArA va sUkSmaviSayA vyAkhyAtA " 1 - 42, 43, 44 / 3 jainazAstrame munisambandhI pA~ca yamoMke liye yaha zabda bahuta hI prasiddha hai / " sarvato viratirmahAvratamiti " tattvArtha a0 7-2 bhASya | yahI zabda usI artha meM yogasUtra 2 - 31 meM hai / 4 ye zabda jisa bhAva ke liye yogasUtra 2-31 me prayukta haiM, usI bhAva meM jainazAstra meM bhI Ate hai, antara sirpha itanA hai ki jainaprandhome anumodita ke sthAna meM bahudhA anumatazabda prayukta hotA hai / dekho - tattvArtha, a, 6-6 / 5 yaha zabda yogasUtra 2 - 52 tathA 3 - 43 meM hai / isake sthAnameM jainazAstra meM 4 jJAnAvaraNa zabda prasiddha hai / dekho tattvArtha, a. 6-11 Adi / 1 6 ye zabda yogasUtra 3 - 22 meM hai / jaina karmaviSayaka sAhityameM ye zabda bahuta prasiddha hai / tattvArthameM bhI inakA prayoga huA hai, dekho - pra. 2 - 52 bhASya | 7 yaha zabda yogasUtra ( 3-46 ) meM prayukta hai / isake sthAna meM jaina granthoMme vajraRSabhanArAcasaMhanana' aisA zabda milatA hai / dekho tattvArtha (08-12) bhASya | *
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hanana, kevalI, kuzala, jJAnAvaraNIyakarma, samyagjJAna, samyagdarzana, sarva, kSINakleza, caramadeha Adi / ___ 2 prasupta, tanu AdiklezAvasthA, pA~ca yama, yogaja 1 yogasUtra (2-27) bhASya, tattvArtha (a0 6-14 ) / 2 dekho yogasUtra (2-27) bhASya, tathA dazavaikAlikaniyukti gAthA 186 / 3 dekho yogasUtra (2-51 ) bhASya, tathA aAvazyakaniyukti gAthA 863 / 4 yogasUtra (2-28) bhASya, tattvArtha (a0 1-1) / 5 yogasUtra (4-15) bhASya, tattvArtha (a0 1-2) / 6 yogasUtra ( 3-49) bhASya, tattvArtha (3-49) / 7 yogasUtra (1-4) bhASya / jaina zAstrameM bahayA kSINamoha 'tINakapAya' zabda milate haiN| dekho tattvArtha (a09-38)| 8 yogasUtra (2-4) bhASya, tattvArtha (a0 2-52) / 6 prasupta, tanu, vicchinna aura udAra ina cAra avasthAoM kA yogasUtra (2-4 ) meM varNana hai / jainazAstrameM vahI bhAva mohanIyakarmakI sattA, upazamakSayopazama, virodhiprakRtike udayAdikRta vyavadhAna aura udayAvasthAke varNanarUpame vartamAna hai| dekho yogasUtra (2-4) kI yazovijayakRta vRtti / 10 pA~ca yanoMkA varNana mahAbhArata Adi pranthomeM hai madI, para
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55] nya vibhUti, sopakrama nirupamakrama karmakA svarUpa, tathA usake usakI paripUrNatA " jAtidezakAlasamayA'navacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam " (yogasUtra 2-31) me tathA dazavaikAlika adhyayana 4 Adi jainazAkhapratipAdita mahAvatoMme dekhanemeM bhAtI hai| 1 yogasUtrake tIsare pAdameM vibhUtiyoMkA varNana hai, ve vibhUtiyA~ do prakArakI haiM / 1 vaijJAnika 2 zArIrika / atItA'nAgatajJAna, sarvabhUtarutajJAna, pUrvajAtijJAna, paracittajJAna, bhuvanajJAna, tArAnyUhajJAna, Adi jJAnavibhUtiyA~ haiM / antardhAna, hastivala, parakAyapraveza, praNimAdi aizvarya tathA rUpalAvaNyAdi kAyasaMpata, ityAdi zArIrika vibhUtiyA~ haiM / jainazAstrameM bhI avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, jAtismaraNajJAna, pUrvajJAna Adi jJAnalabdhiyAM hai, aura bhAmauSadhi, vidyuDauSadhi, zleSmauSadhi, sauMSadhi, jaMghAcAraNa, vidyAdhAraNa, vaikriya, AhAraka zrAdi zArIrika labdhiyA hai| dekho Avazyakaniyukti (gA0 66, 70) landhi yaha vibhUtikA nAmAntara hai| 2 yogabhAjya aura jainagranthoMmeM sopakrama nirupakrama pAyadharmakA svarUpa bilkula ekasA hai, itanA hI nahIM balki usa svarUpako dikhAte hue bhASyakArane ( yo. sU. 3-22 ) ke bhApyameM prArdra vastra aura raNarAzike jo do dRSTAnta likhe haiM, ve bhAvazyakaniyukti ( gAthA-656 ) tathA vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-3.61 ) Adi jainazAstra meM sarvatra prasiddha haiM, para
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [56) __ dRSTAnta, aneka kAryoMkA nirmANa Adi / tattvArtha (10 -252) ke bhASyameM ukta do dRSTAntoMke uparAnta eka tIsarA gaNitaviSayaka dRSTAnta bhI likhA hai / isa viSayameM ukta vyAsabhASya aura tattvArthabhASyakA zAbdika sAdRzya bhI bahuta adhika aura arthasUcaka hai| " yathA''rdravastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam / yathA ca tadeva sapaNDitaM cireNa saMzuSyed evaM nirupakramam / yathA cAgniH zuSke kakSe mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahet tathA sopakramam / yathA vA sa evA'gnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazcireNa dahet tathA nirupakramama (yoga. 3-22) bhASya | yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati, tadvat / yathA vA saMkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAziMchedAdevApavartayati na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati,tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizepamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati na cAsya phalAbhAva iti // kiM cAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zopamupayAti / sa eva ca vitAnita: sargarazmivAyvAbhihataH kSipraM zopamupayAti / (a02-52 bhaassy)| 1 yogabalame yogI jo aneka zarIgeMkA nirmANa karatA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57 ] 3 pariNAmi-nityatA arthAt utpAd, vyaya, dhAnyarUpase trirUpa vastu mAna kara tadanusAra dharmadharmIkA vivecana ityAdi / isI vicArasamatA ke kAraNa zrImAna haribhadra jaise jainAcAyane maharSi pataJjali ke prati apanA hArdika Adara prakaTa karake apane yogaviSayaka granthoMmeM guNagrAhakatAkA nirbhIka hai, usakA varNana yogasUtra ( 4-4 ) meM hai, yahI viSaya vaikriya - zrAhAraka- labdhirUpa se jainapranthoM meM varNita hai / 1 jainazAstrame vastuko dravyaparyAyasvarUpa mAnA hai / isIliye usakA lakSaNa tattvArtha ( 0 5 - 26 ) meM " utpAdavyayauvyayuktaM sat " aisA kiyA hai / yogasUtra ( 3- 13, 14 ) meM jo dharmadharmIkA vicAra hai vaha ukta dravyaparyAyaubhayarUpatA kiMvA utpAda, vyaya, dhauvya isa trirUpatAkA hI citraNa hai / bhinnatA sirpha donoM meM itanI hI hai ki - yogasUtra sAMkhyasiddhAntAnusArI honese " Rte citizakteH pariNAmino bhAvA: " yaha siddhAnta mAnakara pariNAmavAdakA arthAt dharmalakSaNAvasthAparigAmakA upayoga sirpha jaDabhAgameM arthAt prakRtime karatA hai, cetana meM nahIM / aura jainadarzana to "sarve bhAvAH pariNAminaH " aisA siddhAnta mAnavara pariNAmavAda arthAt utpAdavyayarUpa paryAyakA upayoga jaDa cetana donomeM karatA haiM / itanI bhinnatA honepara bhI pariNAmavAdakI prakriyA donoMmeM eka sI hai /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [58] paricaya pUre torase diyA hai, aura jagaha jagaha pataJjalike yogazAstragata khAsa sAGketika zabdoMkA jaina saGketoMke sAtha milAna karake saGkIrNa-dRSTivAloMke liye ekatAkA mArga khola diyA hai / jaina vidvAn yazovijayavAcakane haribhadrasarisUcita ekatAke mArgako vizeSa vizAla banAkara pataJjalike yogasUtrako jaina prakriyAke anusAra samajhAnekA thoDA kintu mArmika prayAsa kiyA hai| itanA hI nahIM balki apanI battIsiyoMmeM unhoMne pataJjalike yogasUtragata kucha viSayoMpara khAsa vattIsiyA~ bhI racI haiN| ina saba bAtoMko saMkSepameM batalAnekA 1 uktaM ca yogmaarghstponidhuutklmpaiH| __ bhAviyogahitAyocairmohadIpasamaM vcH|| ( yoga. vi. zlo. 66) TIkA 'uktaM ca nirUpitaM punaH yogamArgaradhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH' / / etatpradhAnaH sacchAdvaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnAMstathA cAha mahAmatiH " / / ( yogadRSTimamuccaya zlo 100 ) TIkA ' tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH ' / aisA hI bhAva guNagrAhI zrIyazovijaya jIne apanI yogAvatAradvAtriMzikAmeM prakAzita kiyA hai| dekho-lo. 20 ttiikaa| 2 dekho yogavindu zloka 418, 420 / 3 dekho unakI banAI huI pAtaJjalasUtravRtti / 4 devo pAtaJjalayogalakSAvicAra, IzAnugrahavicAra, yogAvatAra, lezahAnopAya aura yogamAhAtmya dvAtriMzikA /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] uddezya yahI hai ki maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA itanI adhika thI ki sabhI dArzanika va sAmpradAyika vidvAn yogazAstra ke pAsa Ate hI apanA sAmpradAyika abhiniveza bhUla gaye aura ekarUpatAkA anubhava karane lge| isameM koI saMdeha nahI ki - maharSi pataJjalikI dRSTi - vizAlatA unake viziSTa yogAnubhavakA hI phala hai, kyoMki jaba koI bhI manuSya zabdajJAnakI prAthamika bhUmikAse Age bar3hatA hai taba vaha zabdakI pUMcha na khIcakara cintAjJAna tathA bhAvanAjJAnake uttarottara adhikAdhika ekatAvAle pradezameM abhedAnaMdakA anubhava karatA hai / AcArya haribhadrakI yogamArga meM navIna dizA - zrIharibhadra prasiddha jainAcAyoM meM eka hue / unakI bahuzrutatA. sarvatomukhI pratibhA, madhyasthatA aura samanvayazaktikA pUrA paricaya karAnekA yahAeN prasaMga nahIM hai / isake - liye jijJAsu mahAzaya unakI kRtiyoMko dekha leveM / haribhadraharikI zatamukhI pratibhA ke srota unake banAye hue cAra 1 zabda cintA tathA bhAvanAjJAnakA svarUpa zrIyazovijayajIne adhyAtmopaniSad meM likhA hai, jo AdhyAtmika logoMko dekhane yogya hai adhyAtmopaniSad lo, 65, 74 / 2 dravyAnuyogaviSayaka - dharma saMgrahaNI Adi 1, gaNitAnuyogaviSayaka - kSetrasamAsa TIkA Adi 2, carakaraNAnuyoga
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 60 ] anuyogaviSayaka granthoMmeM hI nahIM balki jaina nyAya tathA bhAratavarSIya tatkAlIna samagra dArzanika siddhAMtoM kI carcAvAle granthoMmeM bhI bahe hue haiM / itanA karake hI unakI pratibhA mauna na huI, usane yogamArga meM eka aisI dizA dikhAI jo kevala jaina yogasAhitya meM hI nahIM balki AryajAtIya saMpUrNa yogaviSayaka sAhitya meM eka naI vastu hai / jainazAstra meM AdhyAtmika vikAsake kramakA prAcIna varNana caudaha guNasthAnarUpase, cAra dhyAna rUpase aura bahirAtma Adi tIna avasthA ke rUpase milatA hai / haribhadrasUrine usI AdhyAtmika vikAsake kramakA yogarUpase varNana kiyA hai / para usameM unhoMne jo zailI rakkhI hai vaha abhItaka upalabdha yogaviSayaka sAhitya meM se kisI bhI graMthameM kamase kama hamAre dekhane meM to nahIM AI hai / haribhadrasUri apane granthoMmeM aneke yogiyoMkA nAmanirdeza karate haiM / evaM yogaviSayaka granthoM kA ullekha karate viSayaka - paJcavastu, dharmavindu Adi 3, dharmakathAnuyogaviSayakasamarAicakahA Adi 4 grantha mukhya hai / 1 anekAntajayapatAkA, paDdarzanasamuccaya, zAstravArttAsamucaya Adi / 2 gopendra ( yogabindu zloka. 200) kAlAtIta ( yogavindu zloka 300) / pataJjali, bhadantabhAskaravandhu, bhagavadanta ( ta ) bAdI ( yogadRSTi0 zloka 16 TIkA ) | 3 yoganirNaya Adi ( yogadRSTi0 zloka 1 TIkA ) |
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 61 ] haiM jo abhI prApta nahIM bhI haiN| saMbhava hai una aprApya granthoMmeM unake varNanakI sI zailI rahI ho, para hamAre liye to yaha varNanazailI aura yoga viSayaka vastu bilkula apUrva hai / isa samaya haribhadrasUri ke yogaviSayaka cAra grantha prasiddha haiM jo hamAre dekhane meM Aye haiM / unameM se poDazaka aura yogaviMzikA ke yogavarNanakI zailI aura yogavastu eka hI hai / yogabiMdukI vicArasaraNI aura vastu yoga viMzikA se judA hai / yogadRSTisamuccayakI vicAradhArA aura vastu yogabiMdu se bhI judA hai / isa prakAra dekhanese yaha kahanA paDatA hai ki hari - bhadrasUrine eka hI AdhyAtmika vikAsake kramakA citra bhinna bhinna granthoMmeM bhinna bhinna vastukA upayoga karake tIna prakArase khIMcA hai / kAlakI aparimita laMbI nadImeM vAsanArUpa saMsArakA gaharA pravAha bahatA hai, jisakA pahalA chora ( mUla ) to ghanAdi hai, para dUsarA (uttara) chora sAnta hai / isaliye mumukSumauke vAste sabase pahale yaha prazna baDe mahattvakA hai ki ukta nAdi pravAha meM AdhyAtmika vikAsakA AraMbha kaba se hotA hai aura usa AraMbhake samaya AtmAke lakSaNa kaise ho jAte haiM ? jinase ki AraMbhika AdhyAtmika vikAsa jAnA jA ske| isa praznakA uttara AcAryane yogavidumeM diyA hai / ve kahate ki - " jaba AtmAke Upara mohakA prabhAva ghaTanekA AraMbha hotA hai, tabhI AdhyAtmika vikAsakA sUtrapAta ho jAtA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] hai / isa sUtrapAtakA pUrvavartI samaya jo AdhyAtmikavikAsarahita hotA hai, vaha jainazAstrameM acaramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai / aura uttaravartI samaya jo AdhyAtmika vikAsake kramavAlA hotA hai, vaha caramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| acaramapudgalaparAvartana aura caramapudgalaparAvartanakAlake parimANake bIca siMdhu aura biMdukA sA aMtara hotA hai / jisa AtmAkA saMsArapravAha caramapudgalaparAvarttaparimANa zepa rahatA hai. usako jaina paribhASAmeM 'apunabaMdhaka' aura sAMkhyaparibhASAmeM 'nivRttAdhikAra prakRti' kahate haiM / apunarvandhaka yA nivRttAdhikAra prakRti AtmAkA AMtarika paricaya itanA hI hai ki usake Upara mohakA dabAva kama hokara ulaTe mohake Upara usa AtmAkA dabAva zurU hotA hai / yahI AdhyAtmika vikAsakA vIjAropaNa hai| yahIMse yogamArgakA prAraMbha ho jAneke kAraNa uma AtmAkI pratyeka pravRttimeM saralatA, namratA, udAratA, paropakAraparAyaNatA Adi sadAcAra vAstavikarUpameM dikhAI dete haiM / jo usa vikAsonmukha aAtmAkA vAhya paricaya hai"| itanA uttara dekara AcAryane yogake AraMbhase lekara yogakI parAkASTA takake AdhyAtmika vikAsako kramika vRddhiko spaSTa samajhAneke liye usako 1 dekho muktyadvepadvAtriMzikA 28 | 2 dekho yogaviMdu 178, 201 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] pA~ca bhUmikAoMmeM vibhakta karake hara eka bhUmikAke lakSaNa bahuta spaSTa dikhAye haiM / aura jagaha jagaha jaina paribhASAke sAtha bauddha tathA yogadarzanakI paribhASAkA milAna karake paribhASAbhedakI divArako toDakara usakI oTameM chipI huI yogavastukI bhinnabhinnadarzanasammata ekarUpatAkA sphuTa pradarzana karAyA hai / adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ye yogamArgakI paoNca bhUmikAyeM haiN| inameMse pahalI cArako pataMjali saMprajJAta, aura antima bhUmikAko asaMgrajJAta kahate haiM / yahI saMkSepameM yogavindukI vastu hai / __yogadRSTisamuccayameM AdhyAtmika vikAsake kramakA varNana yogabindukI apekSA dUsare DhaMgase hai| usameM AdhyAtmika vikAsake prAraMbhake pahalekI sthitiko arthAt acaramapudgalaparAvarttaparimANa saMsArakAlIna AtmAkI sthitiko aoSadRSTi kahakara usake taratam bhAvako aneka dRSTAMta dvArA samajhAyA 1 yogabiMdu, 31, 357, 356, 361, 363, 365 / 2 "yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / lattvo'stu bodhisattvastaddhantaipo'nvarthato'pi hi // 273 / varabodhisameto vA tIrthakRdyo bhaviSyati / tathAbhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mtH"||274|| yogavindu / 3 dekho yogaviMdu 458. 420 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64] hai, aura pIche AdhyAtmika vikAsake AraMbhase lekara usake aMtatakameM pAI jAnevAlI yogAvasthAko yogadRSTi kahA hai| isa yogAvasthAkI kramika vRddhiko samajhAneke liye saMkSepameM use ATha bhUmikAoM meM bA~Ta diyA hai| ve ATha bhUmikAyeM usa granthameM ATha yogadRSTike nAmase prasiddha haiM / ina ATha dRSTioMkA vibhAga pAtaMjalayogadarzana-prasiddha yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi ATha yogAMgoMke AdhAra para kiyA gayA hai, arthAt eka eka dRSTi meM eka eka yogAMgakA sambandha mukhyatayA batalAyA hai| pahalI cAra dRSTioN yogakI prArambhika avasthArUpa honese unameM avidyAkA alpa aMza rahatA hai / jisako prastuta graMthameM avedyasaMvedyapada kahA hai| agalI cAra dRSTioMmeM avidyAkA aMza bilkula nahIM rhtaa| isa bhAvako zrAcAryane vedyasaMvedyapada zabdase janAyA hai| isake sivAya prastuta graMthameM pichalI cAra dRSTiyoMke samaya pAye jAnevAle viziSTa prAdhyAtmika vikAsako inchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga aisI tIna yogabhUmikAoM meM vibhAjita karake ukta tInoM yogabhUmikAoMkA bahuta rocaka varNana kiyA hai| 1 dekho-yogadRSTisamuccaya 14 / / ` s nh 73 / 2-12 / mr
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 65 ] AcArya antameM cAra prakAra ke yogiyoM kA varNana karake yogazAstra ke adhikArI kauna ho sakate haiM ? yaha bhI vatalA diyA hai / yahI yogadRSTisamuccayakI bahuta saMkSipta vastu hai / / yogaviMzikA meM AdhyAtmika vikAsakI prAraMbhika avasthAkA varNana nahIM hai, kintu usakI puSTa avasthAoMkA hI varNana hai / isIse usameM mukhyatayA yogake adhikArI tyAgI hI mAne gaye haiM / prastuta granthameM tyAgI gRhastha aura sAdhukI Avazyaka - kriyAko hI yogarUpa batalAkara usake dvArA AdhyAtmika vikAsakI kramika vRddhikA varNana kiyA hai / aura usa Avazyaka-kriyAke dvArA yogako pA~ca bhUmioM meM vibhAjita kiyA hai / ye pA~ca bhUmikAyeM usameM sthAna, zabda, artha, sAlavana aura nirAlaMbana nAmase prasiddha haiM / ina paoNca bhUmikAyoM meM karmayoga aura jJAnayogakI ghaTanA karate hue AcAryane pahalI do bhUmikAoM ko karmayoga aura pichalI tIna bhUmikAko jJAnayoga kahA hai| isake sivAya pratyeka bhUmi - kAmeM icchA, vRtti, sthairya aura siddhirUpase AdhyAtmika vikAsake taratama bhAvakA pradarzana karAyA hai| aura usa pratyeka bhUmikA tathA icchA, pravRtti yadi avAntara sthitikA lakSaNa bahuta spaSTatayA varNana kiyA haiM / isa prakAra ukta 1 yogaviMzikA gA0 5, 6 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 [66] pA~ca bhUmikAoMkI antargata bhinna bhinna sthitioMkA varNanakarake yogake assI bheda kiye haiM, aura una sabake lakSaNa vatalAye haiM, jinako dhyAnapUrvaka dekhanevAlA yaha jAna sakatA hai ki maiM vikAsakI kisa sIr3hIpara khaDA hU~ / yahI yogavizikAkI saMkSipta vastu hai| upasaMhAra-viSayakI gaharAI aura apanI apUrNatAkA khayAla hote hue bhI yaha prayAsa isa liye kiyA gayA hai ki abatakakA avalokana aura smaraNa saMkSepameM bhI lipivaddha ho jAya, jisase bhaviSyatmeM vizeSa pragati karanA ho to isa viSayakA prathama sopAna tayAra rhe| isa pravRttimeM kaI mitra mere sahAyaka hue haiM jinake nAmollekha mAnase maiM kRtajJatA prakAzita karanA nahIM caahtaa| unakI AdaraNIya smRti mere hRdayameM akhaMDa rhegii| pAThakoMke prati eka merI sUcanA hai| vaha yaha ki isa nibaMdha aneka zAstrIya pAribhApika zabda Aye haiN| sAsakara antima bhAgameM jaina-pAribhASika zabda adhika hai, jo bahutoMko kama vidita hoMge unakA maiMne vizeSa khulAsA nahIM kiyA hai, para khulAsAvAle usa usa granthake upayogI sthaloMkA nirdeza kara diyA hai, jisase vizepajijJAsu mUlagranthadvArA hI aise kaThina zabdoMkA sulAsA kara skeNge|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] agara yaha saMkSipta nibaMdha na hokara khAsa pustaka hotI to isameM vizeSa khulAsoMkA bhI avakAza rhtaa| __ isa pravRttike liye mujhako utsAhita karanevAle gujarAta purAtatva saMzodhana maMdirake maMtrI parIkha rasikalAla choTAlAla haiM jinake vidyApremako maiM nahIM bhUla sktaa| saMvat 1978 pauSa / yadi 5 bhAvanagara. lekhakasukhalAla saMghavI.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ye Jiu Lu ;
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aham // mbhionidhi-zrImadvijayAnandasUribhyo namaH mad-vyAsapipraNItabhASyAMzasahitaM __ bhagavatpataJjalimuniviracitaM tnyjlyogdrshnm| da-nyAyAcArya-zrImadyazovijayavAcakavaravihitayA matAnusAriNyA lezavyAkhyayopavardhitam ) aindravRndanataM natvA vIra sUtrAnusArataH / vakSye pAta jalasvArtha sAkSepaM prakriyAzrayam // 1 // nuzAsanam // 1-1 // jJAtAsaMprajJAtarUpadvividhayogasya ) lakSaNAbhidhipravavRtevRttinirodhaH // 1-2 // -sarvazabdAgrahaNAt saMprajJAto'pi yoga ityAvattaM hi prakhyApravRttisthitizIlatvAt triguNam!
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] prakhyArUpaM hi cittasattvaM rajastamobhyAM saMsRSTamaizvaryaviSayapriyaM bhvti|tdev tamasAnuviddhamadharmAjJAnAvairAgyAnaizcaryopagaM bhvti| tadeva prakSINamohAvaraNaM sarvataH pradyotamAnamanuviddhaM rajomAtrayA dharmajJAnavairAgyaizvaryopagaM bhavati / tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / tat paraM prasaGghayAnamityAcakSate dhyAyinaH / citizaktirapariNAminyapratisaMkramA darzitavipayA zuddhA cAnantA ca; sattvaguNAtmikA ceyamato viparItA vivekakhyAtiH ityatastasyAM viraktaM cittaM tAmapi khyAti niruNaddhi / tadavasthaM saMskAropagaM bhavati / sa nirvIjaH samAdhiH / na tatra kiJcida saMprajJAyata itysNprjnyaatH| (ya0) sarvazabdAgrahaNe'pyarthAttallAbhAdavyAptiH saMprajJAta iti " liSTacittavRttinirodhI yogaH" iti lakSaNaM samyaga, yadvA " samitiguptisAdhAraNaM dharmavyApAratvameva yogatvam" iti svasmAkamAcAryAH / taduktam-" mukkheNa joyaNAyo jogo sabbo vi dhammavAvAro" [ yogaviMzikA, gA0 1 ] tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam // 1-3 // vRttilArUpyamitaratra // 1-4 // 1 sattvapurupAnyatAsyAtimAtraM cittaM dharmameghaparyantaM / 2 vivekakhyAteH yodhakametatpadam //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 3 ] vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH // 1-5 // pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 1-6 // taMtra pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 1-7 // viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTam // 18 // zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 1-6 // zrabhAvapratyayAlambanA vRttirnidrA // 1-10 // anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH // 1-11 // bhASyam - kiM pratyayasya cittaM smarati zrahosvidviSayasya / iti / grAhyoparaktaH pratyayo grAhyagrahaNobhayAkAranirbhAsaH tathAjAtIyakaM saMskAramArabhate / sa saMskAraH svavyaJjakAJjanaH tadAkArAmeva grAgrahaNobhayAtmikAM smRti janayati / tatra grahaNAkArapUrvA buddhi:, grAhyAkArapUrvA smRtiH / sA ca dvayI - bhAvitasmartavyA cAbhAvitasmartavyA ca / svame bhAvi - tasmartavyA / jAgratsamaye tvabhAvitasmartavyeti / sarvAH smRtayaH pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtInAmanubhavAtprabhavanti / sarvAcaitA vRttayaH sukhaduHkhamohAtmikAH, sukhaduHkhamohAca klezeSu vyAkhyeyAH / sukhAnuzayI rAgaH / duHkhAnuzayI dveSaH / mohaH 1 etatpadaM mudritapustake na dRzyate
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] punaravidyeti / etAH sarvA vRttayo niroddhavyAH / AsAM nirodhe samprajJAto'samprajJAto vA samAdhirbhavati / ( 0 ) atra vikalpaH zabdAnnA'khaNDAlIkanirmAso'satkhyAtyasiddheH, kintu " asato rAtthi siseho" ityAdi bhASyakRdvacanAtkhaNDazaH prasiddhapadArthAnAM saMsargAropa eva, abhinne bhedanirbhAsAdistu nayAtmA pramANaikadeza eva / nidrA tu sarvA nA'bhAvAlambanA, sva karituragAdibhAvAnAmapi pratibhAsanAt / nApi sarvA mithyaiva, saMvAdisvamasyApi bahuzo darzanAt / smRtirapyanubhUte yathArthatattArUyadharmAvagAhinI, saMvAdavisaMvAdAbhyAM dvaividhyadarzanAd iti timrayAmuttaravRttInAM dvayoreva yathAyathamantarbhAvAt pazvavRttyabhivAnaM svarucitaprapaJcArtham | anyathA kSayopazamabhedAdasA yabhedAnAmapi saMbhavAt, ityAIta siddhAntapamArthavedinaH | abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 1-13 // tatra sthitau yatno'bhyAsaH // 1-13 // sa tu dIrghakAlanairantarya satkAra / sevito dRDhabhUmiH // 1-14 // dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam // 1-15 // 1 vizeSAvazyaka mAdhyamA, 1579
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ / AC [5] tat paraM puruSakhyAterguNavatRSNyam // 1-16 // bhASyam---dRSTAnuzravikaviSayadoSadarzI viraktaH puruSaH darzanAbhyAsAttacchuddhipravivekApyAyitabuddhirguNebhyo vyaktAvyaktadharmakebhyo virakta iti / tavayaM vairAgyam / tatra yaduttaraM tajjJAnaprasAdamAtram / tasyodaye pratyuditakhyAtire manyate-prAptaM prApaNIyam , kSINAH kSetavyAH klezAH, chinnaH zliSTaparvA bhavasaMkramaH, yasyAvicchedAjanitvA mriyate mRtvA ca jAyata iti / jJAnasyaiva parA kASThA vairAgyam / etasyaiva hi nAntarIyakaM kaivlymiti| (ya0) viSayadoSadarzanajanitamApAtadharmasanyAsalakSaNaM prathamam , satattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyApUrvakaraNabhAvitAtvikadharmasanyAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgyam, yatra kSAyopazamikA dharmA bhapi tIyante kSAyikAzcotpacante ityasmAkaM siddhAntaH // vitarkavicArAnandAsmitArUpAtugamA saMprajJAtaH // 1-17 // athAsaMprajJAtaH samAdhiH kimupAyaH kisvabhAvo vA iti. virAmapratyayAbhyAsapUrvaH sNskaarshesso'nyH|1-18|| bhASyam-sarvavRttipratyastamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya 1 'puruSadarzanAbhyA' ityapi / -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 6 ] samAdhirasaMprajJAtaH / tasya paraM vairAgyamupAyaH / sAlambano jhabhyAsastatsAdhanAya na kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka zrAlamvanIkriyate, sa cArthazUnyaH / tadabhyAsapUrva cittaM nirAlambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nirbIjaH samAdhirasaMprajJAtaH / / ( o ) dvividho'pyayaM adhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAvRttikSayabhedena pazcadhoktasya yogasya pazcamabhede'vatarati / vRttikSayo hyAtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmA hyAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM mUla hetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNaniyamena pranthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyantikabandhavyavacchedasya hetunA kramazo nivartate / tatra pRthaktvavitarkasa vicAraikatvavitarkAvicArAkhyazukladhyAnabhedadvaye saMprajJAtaH samAdhirvRttyarthAnAM samyagjJAnAt / taduktam - " samAdhireSa evAnyaiH saMprajJAso'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA // 1 // ( 418 yo. vi. ) nirvitarkavicArAnandAsmitAnirbhAmastu paryA - yavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeya (yaH), yannayamAlamdhyokam-" kA arei ke ANaMde ? itthaM pi zrahe care " ityAdi / kSapakazreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasaMprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM prAhyagrahaNAkAra zAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra samyaparijJAnAbhAvAt / ata eva bhAvamanasA saMjJA'bhAvAd dravyamanamA ? 1 bhAcArAta 1-3-3 pR. 6 kA aratiH ka AnandaH atrApi caret | "
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] tatsadbhAvAtkevalI nosaMjJItyucyate / tadidamuktaM yogavindau - " asaMprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH ||1|| dharmamegho'mRtAtmA ca bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaH paraceti yojyo'traivArthayogataH ||2|| " (420-21) ityAdi / saMskArazeSatvaM cAtra bhavopagrAhikarmAzarUpa saMskArApekSayA vyAkhyeyam matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt / ityasmanma taniSkarSa iti dik / prakRtaM prastUyate - 3 sa khalvayaM dvividhaH, upAyapratyayo bhavapratyayazca / tatropAyapratyayo yoginAM bhavati // bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm // 1-16 // bhASyam - videhAnAM devAnAM bhavapratyayaH / te hi svasaMskAramAtro pagatena cittena kaivalyapada mivAnubhavantaH svasaMskAravipAkaM tathAjAtIyakamativAhayanti / tathA prakRtilayAH sAdhikAre cetasi prakRtilIne kaivalyapadamivAnubhavanti, yAvanna punarAvartate'dhikAravazAccittamiti // (0) upazAntamohatvenoktAnAM lavasaptamAnAM jJAnayogarUpasamAdhimadhikRtyedaM pravRttam / eta [ dasma ] nmatam // zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 120 // 1 mAtropayogena ' ityapi, '
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ] tatrAdhimAtropAyAnAmtInasaMvegAnAmAsannaH // 1-21 // mRdumadhyAdhimAnatvAttato'pi vizeSaH // 1-22 // IzvarapraNidhAnAdvA // 1-23 // klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 1-24 // tatra niratizayaM sarvajJavIjam // 1-25 // sa epaHpUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 1-26 // ___bhApyam-pUrve hi guravaH kAlenAvacchidyante / yatrAvacchedArthena kAlo nopAvartate sa epa pUrvepAmapi guruH| yathA'sya sargasyAdau prakarSagatyA siddhaH tathAtikrAntamargAdiSvapi prtyetvyH|| (ya0)-anna vayaM vadAmaH-kAlenAnavacchedAdika nezvarasyosyatA 8.kama sArvajyaM tu tathAsaMbhavadapi dopakSayajanyatAvacche. .tpana nityamuktezvarasiddhau sAkSibhAvamAlambate / nityamukta IzvaraH' ityabhidhAne ca vyakta eva vadatovyAghAtaH, mubandhanavizleSArthavAdandhapUrvasyaiva mokSasya vyavasthitaH, anyathA ghaTAderapi nityamukatvaM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] durnivAram / kevalasattvAtizayavataH puruSavizeSasya kalpane ca kevalarajattamo'tizayavatorapi kalpanApattiH / kathaM caivamAtmatvAvacchedenAnAdisaMsArasaMbandhanimittatopapattiH ? / IzvarAtiriktAtmatvena tathAtvakalpane va gauravam / kevalasattvotkarSavadadRSTapuruSakalpane ca nityajJAnAdyAnayo naiyAyikAdyabhimata eva sa kiM na kalpyate ? , tasmAtsakalakarmanirmukte siddha eva bhavatIzvaratvaM yuktam , upAsanaupayikakevalajJAnAdiguNAnAM tatraiva saMbhavAt / anAdizuddhatvazraddhApi pravAhApekSayA tatraiva pUraNIyA / yadAhuH zrIharibhadrAcAryAH-"eso praNAimaM cica suddho ya to aNAisuddho tti / jutto ya pavAheNaM Na pannahA suddhayA sammaM // 1 // " (anAdivizikA. 12) siddhAnAmanekatvAt " eka IzvaraH" iti zraddhA na pUryata iti cet, na, siddhetaravRttyatyantAbhAvapratiyogyatizayatvarUpasyaikatvasya siddhAnAmaneko'pyabAdhAtsalayArUpatyaikatvasya cAprayojakatvAt / gamyatAM vA samadhyapekSayA tadapi, svarUpAstitvasAzyAstitvayoravinirbhAgavRttitvatya sArvatrikatvAt / jagatkartuH sarvathaikasya puruSasthAbhyupagame ca jagatkAraNasya zarIrasyApi balAdApattiH, kAryatve sartakatvasyeva zarIrajanyatvasyApi vyApterabhidhAtuM zakyatvAditi / tasya ca siddhasya bhagavata IzvarasyAnunaho'pi yogino'punarbandhakAvavatyocitasadAcAralAra eva, na banujighRkSArUpastasyA rAgarUpatvAn, tatva ca dveSasahacaritatvAt , rAgadveSavataztaravadanArAdhyatvAditi saMkSepaH / / prakRtam
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] tasya vAcakaH prnnvH|| 1-27 // sajapastadarthabhAvanam // 1-28 // ttHprtykcetnaadhigmo'pyntraayaabhaavshc!1-29|| vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikatvAnavasthitatvAni citta vikSepAste'ntarAyAH // 1-30 // duHkhadaurmanasyAhnamejayatva zvAsaprazvAsA vikSepa sahabhuvaH // 1-31 // tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 1-32 // maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 1-33 // ___ bhASyam-tatra sarvaprANiSu sukhasaMbhogApanneSu maitrI bhAva__ yet / duHkhiteSu karuNAM, puNyAtmakeSu muditAM, apuNyazIle dhUpekSAm / ___(ya0)-asmadAcAryAstu-"parahitacintA maitrI paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTimuditA paradoSopekSaNamupekSA // 1 // " iti lakSayitvA // upakArisvajanetarasAmAnyatA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] caturvidhA maitrii| mohAsukhasaMvegA'nyahitayutA caiva karuNA tu // 2 // sukhamAtre saddhetAvanubandhayute pare ca muditA tu / karuNA tu bandhanirvedatattvasArA chupekSeti // 3 // " iti bhedapradarzanapUrva " etAH khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNAM puMsAm / sadatAnAM satataM zrAddhAnAM pariNamantyucaiH // 4 // " iti parikarmaH vidhimAhuH / tattvamatratyamasmatkRtaSoDazakaTIkAyAm / prakRtampracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 1-34 // bhASyam-kauSThyasya cAyo sikApuTAbhyAM prayatnavizepAdvamanaM pracchardanam , vidhAraNaM prANAyAmaH, tAbhyAM manasaH sthitiM saMpAdayet // (40)-anaikAntikametat , prasahya tAbhyAM mano vyAkulIbhAvAt / / UsAsaM Na NiruMbhai" ( zAvazyakaniyukti 1510) ityAdi pAramaNa taniSedhAca, iti vayam / / viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitini vandhanI // 1-35 // vizokA vA jyotiSmatI // 1-36 // vItarAgaviSayaM vA cittam // 1-37 // svapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 1-38 // yathAbhimatadhyAnAdvA // 1-39 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] paramANuparamamahatvAnto'sya vshiikaarH||1-40|| kSINavRtterabhijAtasyeva maNegrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadAnatA samApattiH // 1-41 / / tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH // 1-42 // smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 1-43 // etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA // 1-44 // sUkSmaviSayatvaM cAliGgaparyavasAnam // 1-45 // tA eva savIjaH samAdhiH // 1-46 // bhASyam-tAH catasraH samApattayo bahirvastutrIjA iti ___ na parapi sabIjaH / tatra sthUle'rthe savitarko nirvitakaH me savicAro nirvicAraH sa caturthopasaMkhyAtaH samAriti // (ya0)-pAyoparaktAnuparaktasthUlasUkSmadravyabhAvanAmpANAmetAsAM zuladhyAnajIvAnubhUtAnAM cittaikAyyakAriNInAmupazAnta
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] mohApekSayA sabIjatvam, kSINamohApekSayA tu niryojatvamapi syAt iti tvArhatasiddhAntarahasyam // nirvicAravaizAraye'dhyAtmaprasAdaH // 1-47 // RtambharA tatra prajJA // 1-48 // sA punaH- zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt // 1-49 // bhASyam - zrutamAgamavijJAnaM tat sAmAnyaviSayaM, nA gamena zakyo vizeSo'bhighAtum, kasmAt : na hi vizeSe kRtasaMketa: zabda iti / tathA'numAnaM sAmAnyaviSayameva, ya prAptistatra gatiH, yatrAprAptistatra na bhavati gatirityukta anumAnena ca sAmAnyenopasaMhAraH / tasmAcchrutAnumAnaviSaye na vizeSaH kazcidasti iti / na cAsya sUkSmavyavahitaviprakR STasya vastuno lokapratyakSeNa grahaNam, na cAsya vizeSasya pramANakasyAbhAvo'stIti samAdhiprajJAnigradya eva sa vizeSa bhavati bhUtasUkSmagato vA puruSagato vA / tasmAcchrutAnumAna prajJAbhyAmanyaviSayA sA prajJA vizeSArthatvAditi || / (ya0)--"saiMdhyeva dinarAtribhyAM kevailAcca zrutAtpRthag / budhai nubhavo dRSTaH kevalAvaruNodayaH || 1 ||" ityasmaduktalakSaNalakSita 1 jJAnasAra aSTaka 26 zlo. 12 " kevalazrutayoH" ityA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] nubhavAparanAmadheyA zAstroktAyAM dizi, tadatikAntamIndriya vizeSamavalambamAnA tattvato dvitIyApUrvakaraNabhAvisAmarthyayogaprabhaveyaM samAdhiprajJA, iti yuktaH panthAH / prakRtam____ samAdhiprajJApratilambhe yoginaH prajJAkRtaH saMskAro navo navo jAyatetajjaH saMskAro'nyasaMskAraprativandhI // 1-50 // tasyApi nirodhesrvnirodhaannirviijHsmaadhiH||1-51|| // iti pAtaJjale sAyapravacane yogazAkhne samAdhipAdaH prathamaH // uddiSTaH samAhitacittasya yogH| kathaM vyutthitacitto'pi yogayuktaH syAt ? ityetadArabhyatetapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 2-1 // bhASyam-nAtapasvino yogaH sidhyati, anAdikarmaklezavAsanAcitrA pratyupasthitaviSayajAlA cAzuddhirnAntareNa tapaH saMbhedamApadyata iti tapasa upAdAnam / tacca cittaprasAdanamavAdhamAnamanenAsevyamiti manyate / svAdhyAyaH praNavAdipavitrANAM japaH mokSazAstrAdhyayanaM vaa| IzvarapraNidhAnaM marvakriyANAM paramagurau arpaNaM tatphalasaMnyAso vaa| 2 zAstrAtikAntam /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] (10)-"vAhyaM tapaH paramaduzvaramAcaranamAdhyAtmikasya tapasaH parihaNArtham / " ityasmIyAH // sarvatrAnuSThAne mukhyapravartakazAkhasmRtidvArA tadAdipravartakaparamagurohRdaye nidhAnamIzvarapraNidhAnam / taduktam-"asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra iti / hatyasthite va tasmin niyamAtsarvArthasaMsiddhiH // 1 // " ityAdi, ityasmanmatam / / samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca // 2-2 // avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH kleshaaH||2-3|| avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArA NAm // 2-4 // ___ bhApyam-atrAvidyA kSetraM prasavabhUbhiruttarepAmasmitAdInAM caturvikalpitAnAM prasuptatanuvicchinnodArANAm / tatra kA prasuptiH 1 cetasi zaktimAtrapratiSThAnAM vIjabhAvopagamaH, tasya prabodha Alambane saMmukhIbhAvaH, prasaMkhyAnavato dagdhakezavIjasya saMmukhIbhUte'pyAlambane nAsau punarasti, dagdhavIjasya kutaH praroha iti / ataH kSINaklezaH kuzalazvaramadeha ityucyate / tatraiva sA dagdhavIjamAvA paJcamI klezAvasthA, nAnyatreti / satAM lezAnAM tadA vIjasAmarthya dagdhamiti viSayasya saMmukhIbhAve'pi sati na bhavatyeSAM prabodhaH ityuktA prasuptirdandhavIjAnAmagrarohazca / tanutvamucyate-pratipakSabhAvano
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] pahatAH zAstanavo bhavanti / tathA vicchidya vicchidya tena tenAtmanA punaH punaH samudAcarantIti vicchinnAH / kathaM rAgakAle krodhasyAdarzanAt / na hi rAgakAle krodhaH samudAcarati / rAgazca kacid dRzyamAno na viSayAntare nAsti / naikasyAM striyAM caitro rakta iti anyAsu strISu viraktaH, kintu tatra rAgo labdhavRttiH, anyatra bhaviSyadvRttiriti sa hi tadA prasuptatanuvicchinno bhavati / viSaye yo labdhavRttiH sa udAraH, sarva evaite klezavipayatvaM nAtikrAmanti / kastarhi vicchinnaH prasuptastanurudAro vA klezaH ? iti ucyate - satyamevaitat, kintu viziSTAnAmevaiteSAM vicchinnAditvaM yathaiva pratipakSabhAvanAto nivRttastathaiva svavyaJjanenAbhivyakta iti sarva evaite klezA vidyAbhedAH / kasmAt sarveSu vidyaivAbhilavate / yada? vidyayA vastvAkAryate tadevAnuzerate klezAH, viparyAsapratyayakAle upalabhyante, kSIyamANAM cAvidyAmanu cIyanta iti || ( ya0) - annAvidyAdayo mohanIyakarmaNa audayikabhAvavizeSAH / teSAM prasuptatvaM tajjanakakarmaNo'dhAkAlApari dAye karmaniSekAbhAvaH / tanutvamupazamaH kSayopazamo vA / vicchinnalaM pratipakSaprakRtyudayAdinA'ntaritalam / udAratvaM codayAvalikAprAptatvam, ityavaseyam || anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtma khyAtiravidyA // 2-5 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ] bhASyam - anityakArye nityakhyAtiH, tadyathA - dhuvA pRthivI, dhruvAsacandratArakA dyauH, amRtA divaukasaH iti / tathAszucau paramavIbhatse kAye - " sthAnAdvIjAdupaSTambhAnni:syandAnnidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAtpaNDitA zuciM viduH // 1 // " ityazucau zucikhyAtirdRzyate / naveva zazAGkalekhA kamanIyeyaM kanyA madhvamRtAvayavanirmiteva candraM bhittvA niHsRteva jJAyate, nIlotpalapatrAyatAcI hAvagarbhAbhyAM locanAbhyAM jIvalokamAzvAsayantIveti, kasya kenAbhisaMbandhaH 1 bhavati caivamazucau zuciviparyAsapratyaya iti / etenApuNye puNyapratyayaH, tathaivAnarthe cArthapratyayo vyAkhyAtaH / tathA duHkhe sukhakhyAtiM vacyati, " pariNAmatApasaMskAraduHkhairguvRttivirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH " [ 2. 15. ] iti tatra sukhakhyAtiravidyA / tathA'nAtmanyAtmakhyAtiHbAhyopakaraNeSu cetanAcetaneSu bhogAdhiSThAne vA zarIre puruSopakaraNe vA manasi anAtmanyAtmakhyAtiriti / tathaitadanyatroktam - " vyaktamavyaktaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya saMpadamanu nandatyAtmasaMpadaM manvAnaH, tasya cApadamanu zocatyAtmavyApadaM manvAnaH sa sarvo'pratibuddhaH " iti / eSA catuSpadA bhavatyavidyA mUlamasya klezasaMtAnasya karmAzayasya ca savipAkasyeti / tasyAzcAmitrAgoSpadavadvastusatattvaM vijJeyam / yathA nAmitro mitrAbhAvo na mitramAtraM kiMtu tadviruddhaH - --
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] sptnH| yathA vA'goSpadaM na goSpadAbhAvo na goSpadamA kintu deza eva tAbhyAmanyadvastvantaram / evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti // dRgdarzanazaktyorekAtmatevAsmitA // 2-6 // bhASyam-puruSo dRkzaktirbuddhidarzanazaktirityetayorekasvarUpApattirivAsmitA kleza ucyate / bhoktabhogyazatyoratyantavibhaktayoratyantAsaMkIrNayoravibhAgaprAptAviva satyAM bhogaH kalpate / svarUpapratilambhe tu tayoH kaivalyameva bhavati, kuto bhogaH ? iti / tathA coktam-"buddhitaH paramapuruSamAkArazIlavidyAdibhirvibhaktamapazyan kuryAt tatrAtmabuddhi moheneti"|| sukhAnuzayI raagH|| 2-7 // bhASyam-sukhAbhijJasya sukhAnusmRtipUrvaH sukhe tatsAdhane vA yo garddhastRSNA lobhaH sa rAga iti / duHkhAnuzayI dveSaH // 2-8 // bhApyam-duHkhAbhijJasya duHkhAnusmRtipUrvo duHkhe tatsAdhane vA yaH pratigho manyurjighAMsA krodhaH sa dveSaH // svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH // 2-9 / bhApyam-sarvasya prANina iyamAtmAzInityA bhavati, "mA na bhUvaM, bhUyAsam" iti| na cAnanubhUtamaraNadharmakasyaipA bhavatyAtmAzIH / etayA ca pUrvajanmAnubhavaH pratIyate / sa cAya
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [16] mabhinivezaH klezaH svarasavAhI kRmerapi jAtamAtrasya pratyakSAnumAnAgamairasaMbhAvito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / yathA cAyamatyantamUDheSu dRzyate klezastathA viduSo'pi vijJAtapUrvAparAntasya rUDhaH, kasmAt ? samAnA hi tayoH kuzalAkuzalayomaraNaduHkhAnubhavAdiyaM vAsaneti // (20)-pravAvidyA sthAnAGgoktaM dazavidhaM mithyaatvmev| asmitAyA adRzye (zca dRzye)hagAroparUpatve caantrbhaav:(1)| bauddhadRzyahagaikyApattisvIlAre tu haiSTivAdasRSTivAdApattiH (?) / ahaGkAramamakAravIjarUpatve tu rAgadveSAntarbhAva iti / rAgadveSo kaSAyabhedA eva / 'abhinivezazvodAhRto'rthato bhayasaMjJAtmaka eva, sa ca saMjJAntaropalakSaNam , viduSo'pi bhaya ivAhArAdAvapyabhinivezadarzanAta / kevalaM viduSA(po')pramattatAdazAyAM dazasaMjJAviSkambhaNe na kshcidymbhiniveshH| saMjJA ca mohAbhinivezaH, saMjJA ca mohAbhivyakta caitanyamiti sarve'pi lezA mohaprakRtyudayajabhAva eva, ata eva klezataye phaivalyasiddhiH, mohakSayasya taddhetutvAt iti paarmrssrhsym|| 6 sthAnAgasUtre 10 sthAne | 2 asmitAyA api dRzye gAroparUpatve cazi vA dRzyAroparUpatve mithyAtva evaantrbhaavH| AropAnahIvAre 'bauddhadRzya ityAdinA dRssttisRssttivaadaapttidossH| (dRSTisRSTivAdaprakriyAlezastu advaitasiddhi pR0533 / siddhAntaleza' pariccheda 2 go. 40 zrAdipu drssttvyH)|3 'STisRSTivAda' iti syAt /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] te pratiprasavaheyAH sUkSmAH // 2- 10 // bhASyam - te paJca klezA dagdhavIjakalpA yoginazcaritAdhikAre cetasi pralIne saha tenaivAstaM gacchanti || ( 20 ) - kSINamoha saMbandhiyathAkhyAta cAritraddeyA ityarthaH || sthitAnAM tu bIjabhAvopagatAnAM - dhyAnaheyAstadvRttayaH // 2-11 // klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 2- 12 sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH // 2-13 // bhASyam - satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati, nocchinnaklezamUlaH / yathA tupAvanaddhAH zAlitaNDulA zradagdhabIjabhAvAH prarohasamarthAH bhavanti, nApanItatupA dagdhavIjabhAvAvA, tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati, nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezavIjabhAvo veti / maca vipAkastrividho jAtirAyurbhoga iti / tatredaM vicAryate kimekaM karmaikasya janmanaH kAraNam ? athaikaM kamanekaM janmAkSipatIti ? / dvitIyA vicAraNA- kimanekaM karmAnikaM janma nirvartayati ? thAnekaM karmakaM janma nirvartayati ? iti / na tAvadekaM karma ekasya janmanaH kAraNam, kasmAt ? anAdikAlapracitamyAsaMkhyeyasyAvaziSTasya karmaNaH sAMyatikramya ca phalakramAniyamAt anAzrAmo lokasya pramuktaH sa cAniSTa iti / na caikaM karmAnekasya janmanaH kAraNam, kammAn ? -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 ] anekeSu janmaMsvekaikameva karmAnekasya janmanaH kAraNamityavaziSTasya vipAkakAlAbhAvaH prasaktaH, sa cApyaniSTa iti / na cAnekaM karmAnekajanmakAraNam, kasmAt 1 tadanekaM janma yugapanna bhavatIti krameNa vAcyam, tathA ca pUrvadoSAnuSaGgaH / tasmAjanmaprAyaNAntare kRtaH puNyApuNyakarmAzayapracamo vicitraH pradhAnopasarjanabhAvanAvasthitaH prAyaNAbhivyaktaH ekapraghaTTakena maraNaM prasAdhya sammUcchita ekameva janma karoti, tacca janma tenaiva karmaNA labdhAyuSkaM bhavati / tasminnAyuSi tenaiva karmaNA bhogaH saMpadyata iti / sau karmAzayo janmAyubhoMga hetutvAtrivipAko'bhidhIyate / zrata ekabhavikaH karmAzaya ukta iti / dRSTajanmavedanIyastvekavipAkArambhI bhogahetutvAt, dvivipAkArambhI vA bhogAyurhetutvAt, nandIzvaravannahuSavadveti / klezakarmavipAkAnubhavanirmitAbhistu vAsanAbhiranAdikAlasaMmUcchitamidaM cittaM citrIkRtamiva sarvato matsyajAlaM granthibhirivAtataM ityetA anekabhavapUrvikA vAsanAH / yastvayaM karmAzaya epa evaikabhavika ukta iti / ye saMskArAH smRtihetavastA cAsanAH, tAzcAnAdikAlInA iti / yastvasAvekabhavikaH karmAzayaH sa niyatavipAkazvAniyatavipAkazca / tatra dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyaM niyamaH, na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / kasmAt 1 yo dRSTajanmavedanI1' karmasu ' iti .
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] yo'niyatavipAkastasya trayI gatiH, kRtasyAvipakasya nAzaH, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / tatra kRtasyAvipakasya nAzo yathA-zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya / yatredamuktam" dve dve ha vai karmaNI veditavye, pApakasyaiko rAziH puNyakRto'pahanti / tadicchasva karmANi sukRtAni kartumihava te karma kavayo vedayante " | pradhAnakarmaNyAvApagamanam , yatredamuktam-"syAtsvalpaH saMkaraH saparihAraH sa pratyavamapeH kuza lasya nApakarSAyAlam / kasmAt ? kuzalaM hi me bahanyadamti, yatrAyamAvApaM gataH svarge'pyapakarpamalpaM kariSyati" iti / niyatavipAkapradhAnakarmaNA'bhibhUtamya ciramavasthAnam , kathamiti ? adRSTajanmavedanIyasyaiva niyatavipAkasya karmaNaH samAnaM maraNamabhivyaktikAraNamuktam, na tvadRSTajanmavedanIyamyAniyatavipAkasya / yacadRSTajanmavedanIyaM karmAniyatavipAkaM nannayana AvApaM vA gacchet / abhibhUtaM vA ciramapyupAsIta yAvana samAnaM karmAbhivyaJjakaM nimittamasya na vipAkAbhimukhaM kargatIti / tadvipAkasyaiva dezakAlanimittAnavadhAraNATiyaM karmagatizcitrA du nA ceti / na consargasyApavAdAnivRttignyeikamavikaH karmAzayo'nunAyata iti / / (ya0) atredaM manAga mImAMmAmahe-"jAtyAyubhoMgA viSA:" ityavadhAraNamanupapannaM, gaGgAmaraNamudizya kRtena trimadhyamavapAThA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] dinA janitamaSTaM gaGgAmaraNe vipacyate ityasyApi zAstrArthatvAdAyuSa iva maraNasyApi 'vipAkakalpAtirekAt / kiM ca janma-AdyakSaNasaMbandharUpamAyuHpratilambhanadvArA [ya] di pUrvakarmavipAkaH syAta tadottarottarakSaNAnAmapi tathAtvApattiH, AyuSaiva tadupasaMgrahe ca janmano'pi navopasaMgraho yuktaH, tasmAjanmapadaM gatijAtyAdinAmakarmakRtajIvaparyAyopalakSaNam / gatyAdibhogatvAvacchinne ca gatyAdinAmakarmaprakRtInAM pRthakpRthakAraNatvamavazyameSTavyam , anyathA saMkarApatteH / Ayurapi manuSyAdyAyubhedena jIvanaparyAyalakSaNaM catuvidhaM phalabhUtaM, tajanakamAyuSkarmA'pi ca caturvidhamavazyamabhyupagamanIyam / bhogapadenAvazeSakarmaSaTkaphalamupalakSaNIyam, jJAnAvaraNAdikale jJAnAvaraNIyAdInAM pRthakpRthakAraNatvasyAnvayavyatirekasiddhatvAt / pUrvAparabhAvavyavasthitajanmAntarIyakarmapracayatya tAhazottarajanmaphalabhoge hetutvaM tu durvacam , kacitphalakramavaiparItyasyApi darzanAd / buddhivizeSaviSayatvAdInAM karmapracayaphalapracayAvanugamayya hetuhetumadbhAvAbhyupagame tu ghaTapaTAdikAryapracaye'pi daNDavemAdInAM tathA [hetu ] hetumadbhAvApattiH / ananyagatikatvAtkarmaphalabhogasthala evetthaM kalpyate nAnyatreti cet, na, avagatabhagavatpravacanarahasyasyAnanyagatikatvAsiddheH / tathAhi-prArambhabaddhamekameghAyuSkarma prAyaNalabdhavipAkameva janma nirvartayati, karmAntarANi ca kAni 1-vipAkakoTipraviSTatvAt iti bhAvaH / 2 ' tathaivopa' . syAt athavA ' tenaivopa' iti syAt / 3tvAdinA' syAt /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] yo'niyatavipAkastasya trayI gatiH, kRtasyAviSakasya nAzaH, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / tatra kRtasyAvipakkasya nAzo yathA-zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya / yatredamuktam" dve dve ha vai karmaNI veditavye, pApakasyaiko rAziH puNyakRto'pahanti / tadicchasva karmANi sukRtAni kartumihaiva te karma kavayo vedayante" / pradhAnakarmaNyAvApagamanam , yatredamuktam-"syAtsvalpaH saMkaraH saparihAraH sa pratyavamarpaH kuzalasya nApakarSAyAlam / kasmAt ? kuzalaM hi me bahanyadasti, yatrAyamAvApaM gataH svarge'pyapakarSamalpaM kariSyati" iti / niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya ciramavasthAnam , kathamiti ? adRSTajanmavedanIyasyaiva niyatavipAkasya karmaNaH samAnaM maraNamabhivyaktikAraNamuktam, na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / yattvadRSTajanmavedanIyaM karmAniyatavipAkaM tannazyet AvApaM vA gacchet / abhibhUtaM vA ciramapyupAsIta yAvat samAnaM karmAbhivyaJjakaM nimittamasya na vipAkAbhimukhaM karotIti / tadvipAkasyaiva dezakAlanimittAnavadhAraNAdiyaM karmagatizcitrA darjAnA ceti / na cotsargasyApavAdAnivRttirinyekabhavikaH karmAzayo'nujJAyata iti / / (ya0) anedaM manAga mImAMsAmahe-"jAtyAyu gA vipAkaH" ityavadhAraNamanupapannaM, gaGgAmaraNamudizya kRtena trisandhyastavapAThA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 23 ] dinA janitamaSTaM gajJAmaraNe vipacyate ityasyApi zAstrArthatvAdAyuSa iva maraNasyApi 'vipAkakalpAtirekAt / kiM ca janma-AdyakSaNasaMbandharUpamAyuHpratilambhanadvArA [ya] di pUrvakarmavipAkaH syAta tadottarottarakSaNAnAmapi tathAtvApattiH, AyuSaiva tadupasaMgrahe ca janmano'pi naivopasaMgraho yuktaH, tasmAjanmapadaM gatijAtyAdinAmakarmakRtajIvaparyAyopalakSaNam / gatyAdibhogatvAvacchinne ca gatyAdinAmakarmaprakRtInAM pRthakpRthakAraNatvamavazyameSTavyam , anyathA saMkarApatteH / Ayurapi manuSyAdyAyubhedena jIvanaparyAyalakSaNaM catuvidhaM phalabhUtaM, tajjanakamAyuSkarmA'pi ca caturvidhamavazyamabhyupagamanIyam / bhogapadenAvazeSakarmaSaTakaphalamupalakSaNIyam , jJAnAvaraNAdisle jJAnAvaraNIyAdInAM pRthakpRthakAraNatvasyAnvayavyatirekasiddhatvAt / pUrvAparabhAvavyavasthitajanmAntarIyakarmapracayatya tAhazottarajanmaphalabhoge hetutvaM tu durvacam , kacitphalakramavaiparItyasyApi darzanAd / buddhivizeSaviSayatvAdInAM karmapracayaphalapracayAvanugamayya hetuhetumadbhAvAbhyupagame tu ghaTapaTAdikAryapracaye'pi daNDavemAdInAM tathA hetu hetumdbhaavaapttiH| ananyagatikatvAtkarmaphalabhogasthala evetthaM kalpyate nAnyatreti cet, na, avgtbhgvtprvcnrhtytyaannygtikvaasiddheH| tathAhi-prArambhavaddhamekamezAyuSkarma prAyaNalabdhavipAkameva janma nirvartayati, karmAntarANi ca kAni 1-vipAkakoTipraviSTatvAt iti bhAvaH / 2 tathaivopa' . sthAt athavA ' tenaivopa' iti syAt / 3' vAdinA' syAt /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] cittajjanmaniyatavipAkAni, kAnicinnAnAjanmaniyatavipAkAni, kAnicidaniyatavipAkAni vaa| tatrAdyairnAmagotravedanIyaH saMvalitamAyubhavopagrAhitAvyapadezamanute, yatrAnye prArabdhasaMjJAM niveshynti| ekasminbhave Ayurdvayasya bandha udayazca pratiSiddha eveti na janmAntarasaMkarAdiprasaGgaH / nandIzvaranahuSAdInAmapyAyuHsaMkarAbhyupagame janmasaMkaro durnivaarH| prAyaNaM vinA hi naayusskrmaantrodrodhH| zarIrAntarapariNAme prAyaNAbhyupagame ca vaktavyaM janmAntaramiti / tasmAdvaikriyazarIralAbhasarazo'yaM naikasmin janmanyAyuddhayamAkSipatItyalaM mithyAdRSTisaMghaTena / tasmAdekabhavikaH karmAzaya iti bhavopagrAhikarmApekSayaiva yuktam, nAnyathA, karmAnubhavanirmitAnAM vAsanAnAmanekajanmAnugamAbhyupagame'rthataH karmAntarANA syaiva tathopagamAt / krodhAdivAsanAnAmapi mohanIyakarmabhAvasvarUpatvAt , anyathA jAtivyaktipakSayorvAsanAyA dunirUpatvAditi pratipattavyam / bhavopanAhikarmaNo'dhyAyuSkarUpasyaikabhavikatve kathaM saptajanmavipratvapradakarmavipAkopapattiH ? iti cet , devanArakayorekameva bhavagrahaNaM paJcendriyatiryamanuSyayoH saptASTau bhavagrahaNAni, pRthvIkAyikAdInAmasaMkhyayAni kAyasthitiH ityAdi siddhAntotakrameNa tAdRzagatijAtinAmakarmAdisaMcayamatrIdhInatAdRzanavAyuHparamparAnubandhAneyamanupapattirasmAkam / bhavatu, naikameva karma prArabdhatAmabhute, kintu tattatkSaNavartivadvalpasukhaduHkhahetu 1'NAmeva ' iti zuddham /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] gurulaghukarmaNAmanekeSAM prAyaNakAlodbuddhavRttikAnAM prArabdhatetyekatra janmani janmasaptakabhogAkarmasyApattireva janmakRtasya tAdRzakarmapracayasya prAyaNasaptakena "yaM yaM vApi smaran bhAva" (gItA.a.8.zlo. 6.)ityAdi smRtyanurodhena prAyaNasaptakakAlotpAditadehAntaraviSayAntimapratyayo kramazo labdhaprArabdhatAkasya saptajanmavipratvopapAdakatvAbhyupagame gatamaihikabhAvikakarmAzayapratijJayA, evamanantabhavavipAkitAyA api vaktaM zakyatvAt / kiJca tasya tajjanmabhogapradatvAvacchedena prArabdhatvaM tadanyAvacchedena ca saMcitatvaM vAcyam , anyathA tattvajJAnino'pi tAzakarmavato dehAntarotpatyApattiH, saMcitaM hi karma tattvajJAnanAzyaM na tu prArabdham / janmAntarAvacchedena ca tasya saMcitatvAttattvajJAnena nAzAnoktaprasaGga iti / evaM ca tajjanmabhogapradatvAvacchedena tajjanmaprAraudhatvam , tajjanmaprArabdhatvAvacchedena ca tajanmabhogapradatvamiti vyakta evaanyo'nyaashryH| tasmAdAyuSkarmaiva prArabdhaM tadeva ca karmAntaropagRhItaM tattadbhavabhAgapradam / ata eva jAtinAmanidhattAyuSkAdibhedo'pi siddhAntasiddhaH / kevalinazvAyuradhikakarmasattve kevalisamudghAtena tatsamIkaraNAnna kA'pyanupapattiriti anyatrAyuSo naikabhavikatvaniyamaH karmAzayasya shrddheyH| prAyaNameva prAmbhavakRtakarmapracayodvodhakamityapi duHzikSitAbhidhAnam , pudgalajIvabhavakSetravi 1 . 0 bhogyakarmavipAkasyA' iti samIcInam / 2 0 rekajanma' iti shu0|3 gatamihaka-" iti /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] pAkamedena karmaNAM nAnAvipAkatvAdbhavIvapAkyAyuSprakRtivipAkasya prAyaNodvodhyatve'pi sarvatra tathA vaktumazakyatvAt / dRzyate hi nidrAdivipAkodvodhe kAlavizeSasyApi hetutvam, na ca dRSTe'nupapannaM nAma, svAnantarakarmavipAkodbodhadvArA prAyaNasyAgrimasaMtatyuddhodhakatvasvIkAre cAtiprasaGgaH, nAnAbhavasaMtatidvAraghaTanAyAstatra tatpUrva ca vaktuM zakyatvAt / pradhAnatvamapi karmaNa ekAyuSparigrahaM vinA duvaicam / na hokana bhave nAnAgatiyogyakarmopAdAne'nte idameva phalavadityanAnyanniyAmakamasti, Ayustvekatra bhave ekavArameva vadhyata iti tadanusAreNAnte tAdRglezyopagamAt, " yallezyo mriyate tallezyepU. tpadyate " iti prAgbhavabaddhamAyustAdRzalezyayA vipAkaprAptaM pradhAnIbhavadanyakarmANyupagRhNAtIti sarva [saM] gacchate / pradhAnakarmaNyAvApagamanAdikamapi "mUlaprakRtyAbhannAH, saMkramayati guNata uttarAH prkRtiiH| nanvAtmA'mUrtatvAdadhyavasAyaprayogeNa // " ityAdyuktanItyA saMkramavidhiparijJAnaM vinA na kathamapyupapAdayituM zakyam , anyathA kiM kutra saMkrAmati' iti vinigantumazakyatvAt / tasmAdanArthe'smaskRtakarmaprakRtivRttiM samyagavalokya vItarAgasiddhAntAnurodhi karmAzayasvarUpaM vyAkhyeyamiti kRtaM vistaraNa || prakRtaM prastuma:-- te hAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 2-14 // kathaM ? tadupapAdyatepariNAmatApasaMskAraduHkheguNavRttivirodhAJca
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] duHkhameva sarva vivekinaH // 2-15 // bhASyam-sarvasyAyaM rAgAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInaH sukhAnubhava iti tatrAsti rAgajaH karmAzayaH / tathA ca dveSTi duHkhasAdhanAni muhyati ceti dveSamohakRto'pyasti / tathA coktam-" nAnupahatya bhUtAnyupabhogaH sambhavatIti hiMsAkRto'pyasti zArIraH karmAzayaH "-iti / viSayasukhaM cAviyetyuktam / yA bhogeSvindriyANAM tRptarupazAntistatsukham, yA lolyAdanupazAntistad duHkham / na cendriyANAM bhogAbhyAsena vaivapNyaM kartu zakyam / kasmAt 1 yato bhogAbhyAsamanu vivardhate rAgaH kauzalAni cendriyANAmiti / tasmAdanupAyaH sukhasya bhogAbhyAsa iti / sa khalvayaM vRzcikaviSabhIta ivAzIviSeNa daSTo yaH sukhArthI 'viSayAnanuvyavasito mahati duHkhapaGke mama iti / eSA pariNAmaduHkhatA nAma pratikUlA sukhAvasthAyAmapi yoginameva klinAti / atha kA tApaduHkhatA ? sarvasya dveSAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInastApAnubhava iti tatrAsti dveSajaH krmaashyH| sukhasAdhanAni ca prArthayamAnaH kAyena vAcA manasA ca parispandate, tataH paramanugRhNAtyupahanti ceti parAnugrahapIDAbhyAM dharmAdharmAvupacinoti / sa karmAzayo lobhAnmohAca bhavatItyepA tApaduHkha 1 // viSayAnuvAsitaH" ityapi / -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] tocyate / kA punaH saMskAraduHkhatA ? sukhAnubhavAtsukhasaMskArAzayo duHkhAnubhavAdapi duHkhasaMskArAzaya iti / evaM karmabhyo vipAke'nubhUyamAne sukhe duHkhe vA punaH karmAzayapracaya iti / evamidamanAdi duHkhasroto viprasRtaM yoginameva pratikUlAtmakasvAdudvejayati / kasmAta ? akSipAtrakalpo hi vidvAniti, yathorNAtanturakSipAtre nyastaH sparzana duHkhayati, nAnyeSu gAtrAvayaveSu, evametAni duHkhAni akSipAtrakalpaM yoginameva liznanti netaraM pratipattAram / itaraM tu khakarmopahRtaM duHkhamupAttamupAttaM tyajantaM tyaktaM tyaktamupAdadAnamanAdivAsanAvicitrayA cittavRttyA samantato'nuviddhamivAvidyayA hAtavya evAhaGkAramamakArAnupAtinaM jAtaM jAtaM vAhyAdhyAtmikobhayaH nimittAstriparvANastApA anulavante / tadevamanAdiduHkhasrotasA vyuhyamAnamAtmAnaM bhUtagrAmaM ca dRSTvA yogI sarvaduHkhakSayakAraNaM samyagdarzanaM zaraNaM prapadyata iti / guNavRttivirodhAca duHkhameva sarva vivekinaH / prakhyApravRttisthitirUpA guNAH parasparAnugrahaparatantrA bhUtvA zAntaM ghoraM mUMDha vA pratyayaM triguNamevArabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante / sAmAnyAni tvatizayaiH saha vartante / evamete guNA itaretarAzrayeNopArjitasukhaduHkhamohapratyayA iti sarve sarvarUpA bhavanti / guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti / tasmAd duHkhameva sarva vivekina
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] iti / tadasya mahato duHkhasamudAyasya prbhvbiijmvidyaa| tasyAzca samyagdarzanamabhAvahetuH / yathA cikitsAzAstraM caturmUham , rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAstraM caturmyahameva / tadyathA-saMsAraH saMsArahetuH mokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyH| pradhAnapurupayoH saMyogo heyahetuH / saMyogasyAtyantikI nivRttinim / hAnopAyaH samyagdarzanam / tatra hAtuH svarUpamupAdeyaM heyaM vA na bhavitumahati iti, hAne tasyocchedavAdaprasaGgaH, upAdAne ca hetuvAdaH, ubhayapratyAkhyAne zAzvatavAda ityetatsamyagdarzanam / tadetacchAkhaM caturvRhamityabhidhIyate // (10)--nizcayanayamatametad, yadupajIvyAha stutau mahAvAdI"bhavIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam / na ca hInakalo'si nAdhikaH samatAM nApyativRttya vartase // 1 // " iti // heyaM duHkhamanAgatam // 2-16 // tasmAdyadeva heyamityucyate tasyaiva kAraNaM pratinirdizyate draSTradRzyayoH saMyogo heyahetuH // 2-17 // . dRzyasvarUpamucyate 1 siddhasenadivAkaraH 2 caturthadvAtrizikA zlo. 29 / / 3 'cApyanivRttva' iti mudrite pAThAMtaraM /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogA pavargArthaM dRzyam // 2-18 // dRzyAnAM tu guNAnAM svarUpabhedAvadhAraNArthamidamArabhyatevizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 2-19 // bhASyam-tatrAkAzavAyvagnyudakabhUmayo bhUtAni zabdaspazarUparasagandhatanmAtrANAmavizeSANAM vizeSAH / tathA zrotratvacakSurjibAghrANAni buddhIndriyANi, vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANi, ekAdazaM manaH savothemityetAnyasitAlakSaNasyAvizeSasya vizepAH, guNAnAmepa poDazako vizeSapariNAmaH / paDavizepAH, tadyathA-zabdatanmAnaM sparzatanmAtraM rUpatanmAnaM rasatanmAtraM gandhatanmAtraM cetyekadvitricatuSpazcalakSaNAH zabdAdayaH pazcAvizepAH, paSThazcAvizepo'sitAmAtra iti / ete sattAmAtrasyAtmano mahataH paDavizeSapariNAmAH / yattatparamavizepebhyo liGgamAtraM mahattattvaM tasinnete sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya vivRddhikASThAmanubhavanti / pratisaMsRjyamAnAzca tasminneva sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya yattanniHsattAsattaM niHsadasannirasadavyaktamaliGgaM pradhAnaM tatpratIyantiA epa tepAM liGgamAtraH pariNAmo nissattAsattaM cAliGgapariNAma iti / aliGgAvasthAyAM na puruSArthoM hetu liGgAvasthAyAmAdau puruSA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 31 ] rdhatA kAraNaM bhavatIti nAsau puruSArthakRteti nityA''khyAyate / trayANAM tvavasthAvizeSANAmAdau puruSArthatA kAraNaM bhavati / saMrvArtho heturnimittaM kAraNaM bhavatItyanityAkhyAyate / guNAstu sarvadharmAnupAtino na pratyastamayante nopajAyante, vyaktibhirevAtItAnAgatavyayAgamavatIbhirguNAnvayinIbhirupajananApAyadharmAkA iva pratibhAsante / yathA devadatto daridrAti, kasmAt 1 yato'sya triyante gAva iti gavAmeva maraNAttasya daridrANaM na svarUpahAnAditi samaH samAdhiH / liGgamAtramaliGgasya pratyAsannaM tatra tatsaMsRSTaM vivicyate kramAnativRtteH / tathA SaDavizeSA liGgamAtre saMsRSTA vivicyante pariNAmakramaniyamAt / tathA teSvavizeSeSu bhUtendriyANi saMsRSTAni vivicyante / tathA coktaM purastAda - " na vizeSebhyaH paraM tattvAntaramasti " iti vizeSANAM nAsti tattvAntarapariNAmaH / teSAM tu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAsyante // (ya0) prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnabhyupagame sarvametaduktamanupapannam / taduktama kalaGkena ---" kAryadravyamanAdi syAtprAgabhAvasya nihnare / pradhvaMsasthApalApe tu tadevAnantatAM vrajet // 1 // tadupagame tu dravyapraryAyobhayarUpatvAdvastunaH sarvatra trailakSaNyena kathaMcideSA vyava 33 sthA yujyetApIti vayaM vadAmaH // draSTA hazimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 220 // 9 ' sa cArtho' ityapi /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] tadartha eva dRzyasyAtmA // 2-21 // kasmAtkRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNa tvAt // 2-22 // saMyogasvarUpAbhidhitsayedaM sUtraM pravavRtesvasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 2-23 // yastu pratyakcetanasya svabuddhisaMyogaH tasya heturavidyA // 2-24 // heyaM duHkhaM heyakAraNaM ca saMyogAkhyaM sanimittamuktam, ataH paraM hAnaM vaktavyamtadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam / / 2-25 // atha hAnasya kaH prAptyupAyaH ? itivivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 2-26 // tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA // 2-27 // siddhA bhavati vivekakhyAtiAnopAyaH / na ca siddhirantareNa sAdhanam ityetadArabhyate
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadItirA viveka ___ khyAteH // 2-28 // tatra yogAGgAnyavadhAryanteyamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAna samAdhayo'STAvaGgAni // 2-29 // ahiMsAtatyAstyeyabrahmacaryAparigrahA ymaaH||2-30|| jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAnatam // 2-31 // bhASyam-tatrAhiMsA jAtyavacchinnA matsyavandhakasya matsyegveva nAnyatra hiNsaa| saiva dezAvacchinnA na tIrthe hnissyaamiiti| saiva kAlAvacchinnA na caturdazyAM puNye'hani haniSyAmIti ! saiva tribhirUparatasya samayAvacchinnA devabrAhmaNArthe haniSyAmIti / yathA ca kSatriyANAM yuddha eva hiMsA nAnyatreti / ebhirjAtidezakAlasamathairanavacchinnA ahiMsAdayaH sarvathaiva prtipaalniiyaaH| sarvabhUmiSu sarvavipayeSu sarvathaivAvihitavyabhicArA sArvabhaumA mahAvratamityucyante / / 1 " vAvidita-" iti / -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] (ya0)-sarvazabdagarbhapratijJayA mahAvratAni, dezazabdagarbhapratijJayA cANuvratAnIti punaH pAramarSavivekaH / ekavacanaM cAtra sarvapratijJayA paJcAnAmapi tulyatvAbhivyaktyartham // zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 2-32 / / bhASyam-tatra zaucaM mRjalAdijanitaM medhyAbhyavaharaNAdi ca bAhyam / AbhyantaraM cittamalAnAmAkSAlanam / (ya0-bhAvazAcAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tattvadarzinaH // ___ eteSAM yamaniyamAnAm vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam // 2-33 // vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti prtipkssbhaavnm||2-34|| pratipakSabhAvanAddheto:yA vitarkA yadA syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizvarya yoginaH siddhisUcakaM bhavati, tadyathAahilApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 2-35 // latyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 2-36 / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam // 2-37 // brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 2-38 // aparigrahasthairye janmakathaMtAsaMbodhaH // 2-39 // zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH // 2-40 // kiJcasatvazuddhisAmanasyaikAgryandriyajayAtmadarzana yogyatvAni ca // 2-41 // santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 2-42 // kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH // 2-43 // svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 2-44 // samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 2-45 // uktAH saha siddhibhiryamaniyamAH / AsanAdIni pakSyAmaH / tatra sthirasukhamAsanam // 2-46 // prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm // 2-47 // tato dvandvAnabhighAtaH // 2-48 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] ( ya0 ) - sarva zabda garbhapratijJayA mahAvratAni, dezazabda garbhapratijJayA cANuvratAnIti punaH pAramarSavivekaH / ekavacanaM cAtra sarvapratijJayA pathyAnAmapi tulyatvAbhivyaktyartham // zauca saMtoSa tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / / 2-32 // bhASyam - tatra zaucaM mRJjalAdijanitaM medhyAbhyavaharaNAdi ca vAhyam / zrabhyantaraM cittamalAnAmAkSAlanam / ( ya0 ) - bhAva zaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti tattvadarzinaH // eteSAM yamaniyamAnAm - vitarkAdhane pratipakSa bhAvanam // 2-33 // vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSa bhAvanam // 2-34 // pratipakSabhAvanAddhetorheyA vitarkA yadA syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizvarya yoginaH siddhicakaM bhavati, tadyathAahilApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 2- 35 // satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 2-36 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam // 2-37 // brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 2-38 // aparigrahasthairye janmakathaMtAsaMbodhaH // 2-39 // zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH // 2-40 // kiJcasattvazuddhisomanasyaikAgryandriyajayAtmadarzana yogyatvAni ca // 2-41 // santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 2-42 // kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH // 2-43 // svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 2-44 // samAdhisiddhirIzvarapraNidhAnAt // 2-45 // uktAH saha siddhibhiryamaniyamAH / zrAsanAdIni vakSyAmaH / tatra sthirasukhamAsanam // 2-46 // prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm // 2-47 // tato dvandvAnabhidhAtaH // 2-48 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] sasmin sati zvAsaprazvAsayogativicchedaH prANAyAmaH // 2-49 / / sa tubAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH // 2-50 // bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 2-51 // tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 2-52 // dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 2-53 // zratha kA pratyAhAraH ?khaviSayAsamprayoge cittavarUpAnukAra ivendri yANAM pratyAhAraH // 2-54 // tataH paramA vazyatendriyANAm // 2-55 // bhASyam-zabdAdiSvavyasanamindriyajaya iti kecit / saktirvyasanaM vyasyatyenaM zreyasa iti / aviruddhA pratipatti AyyA / zabdAdisamprayogaH svecchayetyanye / rAgadvepAbhAve sukhaduHkhazUnyaM zabdAdijJAnamindriyajaya iti kecit / cittaikAgryAdapratipattireveti jaigiipnyH| tatazca paramA tviyaM vazyatA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] caccittanirodhe niruddhAnIndriyANi, netarendriyajayavat prayatna - kRtamupAyAntaramapekSante yogina iti // ( 20 ) - vyutthAnadhyAnadazA sAdhAraNaM vastusvabhAvabhAvanayA stvaviSayapratipattiprayuktarAgadveSarUpaphalAnupadhAnamevendriyANAM paramo jayaH iti tu vayam / tathoktaM zItoSNIyAdhyayane ( AcArAGga adhyayana 3 udde0 1. ) - " jassime saddA ya rUpA ya gaMdhA ya ratAca phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM nAgavaM deyavaM dhammavaM baMbhavaM " ityAdi / zratra "abhisamanvAgatA" ityasya zrabhItyAbhimukhyena manaHpariNAmaparatantrA indriyaviSayAdatyupayolakSaNena (1) samiti samyaksvarUpeNa naite iSTA aniSTA veti nirdhArayA anu paJcAdAgatAH paricchinnA yathArthasvabhAvena yasyetvaryaH, sa zrAtmavAnityAdi parasparamindriyajayasya phalArthavAdaH / anyantrApyuktam- " Na sakkA rUvamaddaddhuM cakkhU visayamAgayaM bagadosA u je tattha te bhikkhU parivajjae || 1 || " ityAdi cittanirodhAdatiriktaprayatnAnapekSatvaM tu paramendriyajaye jJAnaikasAdhye prayatnamAtrAnapekSatvAdeva nirUpyate, tathA ca stutikAra:--" saMya tAni tavA (na cA) kSANi na cocchRGkhatitAni ca / iti samyakprati padA (gha) [va] vendriyajayaH kRtaH ||1||" iti / na ca prANAyAmA diThayogAbhyAsazcittanirodhe paramendriyajaye ca nizcita upAyo'pi 1 siddhasena divAkaraH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] " "" UsAsaM Na ruibhai " [ Ava0 ni0 1510 ] ityAdyAgamena yogasamAdhAnavighnatvena bahulaM tasya niSiddhatvAt / tasmAdadhyAtmabhAvanopavRMhitasamatApariNAmapravAhI jJAnAkhyo rAjayoga eva cittendriya [jaya ] sya paramendriyajayasya copAya iti yuktam // // iti pAtaJjale sAGkhyapravacane yogazAstre sAdhananirdezo nAma dvitIyaH pAdaH // dezabandhazcittasya dhAraNA // 31 // tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam // 3-2 // tadevArthamAtra nirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH // 3-3 // trayamekatra saMyamaH || 3-4 // tajjayAt prajJAlokaH // 3-5 // tasya bhUmiSu viniyogaH // 3-6 // tryamantaraGgaM pUrvebhyaH || 3-7 // tadapi bahiraGgaM nirbIjasya // 3-8 // atha nirodhacittakSaNeSu calaM guNavRttamiti kIdRzastadA cittapariNAma: : - !
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvI nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH // 3-9 // tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 3-10 // sarvArthekAgratayoH kSayodayo cittasya tataH punaH samAdhipariNAmaH // 3-11 // zAntodito tulyapratyayo cittasyai kAgratA pariNAmaH // 3-12 // etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 3-13 // tatrazAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI // 3-14 // kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH / / 3-15 // pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 3-16 // zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastatpravi. bhAgasaMyamAtsarvabhUtastajJAnam // 3-17 // saMskArasAkSAtkaraNApUrvajAtijJAnam // 3-18 // pratyayasya paracittajJAnam // 3-19 // C
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] na ca tatsAlambanaM tsyaavissyiibhuuttvaat||3-20|| kAyarUpasaMyamAttagrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzA samprayoge'ntardhAnam // 3-21 // lopakrama nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAnta jJAnamariSTebhyo vA // 3-22 // maitryAdiSu balAni // 3-23 // baleSu hastibalAdIni // 3-24 // pravRttyA lokanyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTArtha jJAnam // 3-25 // bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt // 3-26 // candre tArAvyUhajJAnam // 3-27 // dhruve tadgatijJAnam // 3-28 // nAbhicakre kAyavyUhajJAnam // 3-29 // kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH // 3-30 // kUrmanADyAM sthairyam // 3-31 // mUrdhajyotiSi siddhadarzanam // 3-32 // prAtibhAvA sarvam // 3-33 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] hRdaye cittasaMvit // 3-34 // sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH praarthtvaatsvaarthsNymaatpurussjnyaanm||3-35|| tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante // 3-36 // te samAdhAvupasargA vyutyAne siddhayaH // 3-37 // pandhakAraNazaithilyAtpracArasaMvedanAJca cittasya parazarIrapravezaH // 3-38 // udAnajayAjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 3-36 // samAnajayAjvalanam // 3-40 // bhotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAdivyaM zrotram // 3-41 // kAyAkAzayoH saMbandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcA kAzagamanam // 3-42 // pahirakalpitAvRttimahAvidehA tataH prakAzA varaNakSayaH // 3-43 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAdbhUta jayaH // 3-44 // tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasaMpattaddharmA nabhighAtazca // 3-45 // rUpalAvaNyabalavanasaMhananatvAni kAya saMpat // 3-46 // grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavatvasaMyamAdindriya jayaH // 3-47 // . tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAna jayazca // 3-48 // satvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca // 3-49 // tadvairAgyAdapi doSavIjakSaye kaivalyam // 3-50 // sthAnyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTa prasaGgAt // 3-51 // kSaNatatkramayoH saMyamAdvivekajaM jJAnam // 3-52 // tasya viSayavizeSa upakSipyate
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttulyayostataH pratipattiH // 3-53 // tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // 3-54 // prAptavivekajajJAnasyAprAptavivekajajJAnasya vAsattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti // 3-55 // ___ bhASyam-yadA nirdhUtarajastamomalaM buddhisattvaM puruSasyAnyatApratyayamAtrAdhikAra dagdhaklezavIjaM bhavati tadA puruSasya zuddhisArUpyamivApannaM bhavati / puruSasyopacaritabhogAbhAva! zuddhiH / etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavati IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnabhAginaH itarasya vaa| na hi dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA kAcidasti / sattvazuddhidvAreNaitatsamAdhijamaizvarya jhAnaM copakrAntam / paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate, tasminnivRtte na santyuttare klezAH, klezAbhAvAt karmavipAkAbhAvaH / caritAdhikArAzcaitasyAmavasthAyAM guNAH na punadRzyatvenopatiSThante / tat purupasya kaivalyaM, tadA puruSaH svarUpamAjyotiramalaH kevalI bhavatIti / / (ya0)-atredaM cintyam-aizvarya labdhirUpaM na samAdhirUpasaMyamajanyaM, vaicitryapratiyoginastasya vicitrakSayopazamAdijanyasvAt / ekatra yarUpasya ca saMyamasya cittasthairya evopayogo
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [44] bAhulyena, AtmadravyaguNaparyAyaguNasya rUpasya ca tasya zukladhyAnazarIraghaTakatayA kaivalyahetutvamapi / IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnavatastadabhAvavato vA] "sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam" ityapyayuktam , vivekajaM kevalajJAnamantareNoktazuddhisAmyasyaivAnupapatteH / " dagdhaklezavIjasya jAne punarapekSA nAsti " ityukteniyuktikatvAdAtmadarzanapratibandhakasyaiva karmaNaH kevalajJAnaprativandhakatvena tadapagame tadutpatteravarjanIyatvAnniSprayojanasyApi phalarUpasya tasya s(sv)svsaamgriisiddhtvaat| na hi prayojanakSatibhiyA sAmagrIkArya nArjayatIti / tadidamuktam-"lezapaktimaMtijJAnAna kizcidapi kevalAt / tamaHpracayaniHzeSavizuddhiprabhavaM hi tat // 1 // " iti guNavizeSajanyatve'pyAtmadarzanavanmuktau tasyAvyabhicAritvaM tulyam / vastuto jJAnasya sarvaviSayakatvaM svabhAvaH, chadmasthasya ca vicitrajJAnAvaraNena sa pratibadhyata iti | niHzeSapratibandhakApagame jJAne sarva viSayakatvamAvazyakam / taduktaM-"jho neye kathamajJaH syAt asati pratibaddhari dAhye'mihiko na syAt kathamaprativandhakaH" / / ( yogabindu. 431.) iti / etena vivekajaM sarvaviSayakaM jJAnamutpannamapi sattvaguNatvena nivRttAdhikArAyAM prakRtI pravilIyamAnaM nAtmAnamabhispRzatItyAtmArthazUnyanirvikalpacidrUpa eva muktau vyavatiSThata ityapyapAstam / cittvAvacchedenaikasa viSayakatvasvabhAvakalpanAd, arthazUnyAyAM citi mAnAbhAvAd, bimparUpasya citsAmAnyasyAvivartasya kalane'citsAmAnyasyApi
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 45 ] tAdRzasya kalpanApatteH vyavahArasya buddhivizeSadharmairevopapatteH, yadi cAcitsAmAnyaniSTha evAcidvivartaH kalpyate tadA tulyanyAyAcidvivato'pi citsAmAnyaniSTha evAbhyupagantuM yukto na tu cidacidvivarttAdhiSThAnameva kalpayituM yuktaM, nayAdezasya sarvatra dravye tulyaprasaratvAt / kauTasthyaM tvAtmano yacchrutisiddhaM taditarAvRttisvAbhAvika jJAnadarzanopayogavattvena samarthanIyam / nirdharmakatvaM citaH kauTasthyamityuktau tatra prameyatvAderapyabhAvaprasaGgAt, tathA ca " saccidAnandarUpaM kSa" ityAderanupapattiH / zrasadAdivyAvRttimAtreNa sadAdivacanopapAdane ca citvamapyacidvayAvRttireva syAditi gataM citsAmAnyenApi / yadi ca " utpAdavyayadhauvyayuktaM sad iti guNasthalopadarzitarItyA sa (da) lakSaNaM sarvatropapadyate tadA saMsArimuktayorasAGkaryeNa svavibhAvasvabhAvaparyAyaistadabAdhamAnaM bandhamokSAdivyavasthAmavirodhenopapAdayatIti etajjainezvarapravacanAmRtamApIya " upacaritabhogAbhAvo mokSaH " ityAdi mithyAdRgvacanavA - sanAviSamanAdikAla nipItamudvamantu sahRdayAH ! | adhikaM latAdau // ||iti pAtaJjale sAGkhyapravacane yogazAstre vibhuutipaadstRtiiyH|| 17 20 janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH // 4- 1 // tatra kAyendriyANAmanyajAtIyapariNatAnAmjAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt // 4-2 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 [16] nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 4-3 // yadA tu yogI bahUn kAyAnimimIte tadA kimekamanaskAste bhavantyathAnekamanaskAH 1 iti nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4-4 // pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 4-5 // tatra dhyAnajamanAzayaH // 4-6 // yataHkarmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAM // 4-7 // tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanA nAm // 4-8 // jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantarya smRtisaM skArayorekarUpatvAt // 4-9 // tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAt // 4-10 // hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAdeSAmabhAve tabhAvaH // 4-11 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] nAstyasataH saMbhavo na cAsti sato vinAza iti dranyatvena saMbhavantyaH kathaM nivartiSyante vAsanA itiatItAnAgataM svarUpato'styadhvabhedAdharmA NAm // 4-12 // bhASyam-bhaviSyadvayaktikamanAgatam , anubhUtavyaktikamatItaM, svacyApAropArUDhaM vartamAnaM, trayaM caitadvastu jJAnasya jJeyam / yadi caitatsvarUpato nAbhaviSyannedaM nirvipayaM jJAnamudapatsyata / tasmAdatItAnAgataM svarUpato'stIti / kiJca bhogabhAgIyasya vApavargabhAgIyasya vA karmaNaH phalamutpitsu yadi nirUpAkhyamiti taduddezena tena nimittena kuzalAnuSThAnaM na yujyeta / satazca phalasya nimittaM vartamAnIkaraNe samartha nApUrvajanane / siddhaM nimittaM naimittikasya vizeSAnugrahaNaM kurute nApUrvamutpAdayatIti / dharmI cAnekadharmasvabhAvastasya cAvabhedena dharmAH pratyavasthitAH / na ca yathA vartamAna vyaktivizeSApannaM dravyato'sti evamatItamanAgataM ca / kathaM tarhi ? skhenaiva vyaGgena svarUpeNAnAgatamasti, svena cAnubhUtavyaktikena svarUpeNAtItamiti / vartamAnasyaivAdhvanaH svarUpavyaktiriti na sA bhvtytiitaanaagtyordhvnoH| ekasya cAdhvanaH samaye dvAvadhvAnI dharmisamanvAgatau bhavata eveti nAbhUtvAbhAvastrayANAmadhvanAmiti //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 48 ] (20) - dravyaparyAgrAtmanaivAdhvatrayasamAvezo yujyate nAnyathA, nimittasvarUpabhedasya pareNApyavazyAzrayaNIyatvAt / tathA cAbhUtvA bhAvAbhAvayorapi paryAyadravyasvarUpAbhyAM syAdvAda eva yukto'nyathA pratiniyatavacanavyavahArAdyanupapatteriti tu zraddheyaM sacetasA // te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH // 4-13 // yadA tu sarve guNAH kathamekaH zabda ekamindriyamiti -- pariNAmaikatvAdvastutattvam // 4-14 // W bhASyam -- prakhyAkriyAsthitizIlAnAM guNAnAM grahaNAmakAnAM karaNabhAvenaikaH pariNAmaH zrotramindriyam, grAhyAtmakAnAM zabdabhAvenaikaH pariNAmaH zabdo viSaya iti, zabdAdInAM mUrttisamAnajAtIyAnAmekaH pariNAmaH pRthvIparamANustanmAtrAvayavasteSAM caikaH pariNAmaH pRthvI gauH vRkSaH parvata ityevamAdirbhUtAntareSvapi snehauSNyapraNAmitvAvakAzadAnAnyupAdAya sAmAnyamekavikArArambhaH samAdheyaH // P ( 0 ) - ekAnekapariNAmasyAdvAdAbhyupagamaM vinA du:zraddhAnametat // kutazcaitadanyAyyam :- vastusAmye cittabhedAttayorvibhaktaH panthAH // 4-15 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] na caikacittatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt // 4-16 // taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam // 4-17 yasya tu tadeva cittaM viSayastasyasadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt // 4-18 // bhApyam - yadi cittavatprabhurapi puruSaH pariNameta tadA tadvipayAzcittavRttayaH zabdAdiviSayavad jJAtAjJAtAH syuH / sadAjJAtatvaM tu manasastatprabhoH purupasyApariNAmitvamanumApayati / / ( 20 ) - jJAnarUpasya cittasyAtmani dharmitApariNAmaH sadA sannihitatvena tasya sadAjJAtatve'pyanupapannaH zabdAdInAM kAdAcitksannidhAnenaiva vyaJjanAvagrahAdilakSaNena jJAtAjJAtatvasabhavAt / ta eva kevalajJAne zaktivizeSeNa viSayANAM sadA sannidhAnAd jJAnAvacchedakatvena teSAM sadAjJAtatvanabAdhitamiti tu pAramezvara pravacanaprasiddhaH panthAH // prakRtam yagaglia , syAdAzaGkA cittameva svAbhAsaM vipayAbhAsaM ca bhavi - pyatyagnivat 1' tatpramANakaM ' ityapi / 2 'pi nAnupannaH' iti syAt /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] na tatsvAsAsaM dRzyatvAt // 4-19 // ekasamaye cobhayAnadhAraNam // 4-20 // syAnmatiH svarasaniruddhaM cittaM cittAntareNa samanantarekha gRhyata iti--- cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaM karazca // 4-21 // katham ?citerapratisaMkramAthAstadAjhArApattau svabuddhi saMvedanam // 4-22 // atazcaitadabhyupagamyate-- draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 4-23 // bhASyam-mano hi mantavyenArthenoparaktaM, tatsvayaM ca viSayatvAdviSayiNA puruSeNAtmIyayA vRttyAbhisaMvaddhaM, tadetacittameva draSTadRzyoparaktaM viSayavipayinirbhAsaM cetanAcetanasvarUpApanna viSayAtmakamapyaviSayAtmakamivAcetanaM cetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamityucyate / tadanena cittasArUpyeNa bhrAntAH kecittadeva cetanamityAhuH / apare cittamAtramevedaM sarvam, nAsti khalvayaM gavAdirghaTAdizca sakAraNo loka iti / anukampanI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 59 ] yAste / kasmAt / asti hi teSAM bhrAntivIjaM sarvarUpAkAranirmAsaM cittamiti / samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rthaH prativimbIbhUtaH tasyAlamvanIbhUtatvAdanyaH / sa cedarthaH cittamAtraM syAt kathaM prajJayaiva prajJArUpamavadhAryeta / tasmAtprativimbI bhUto'rthaH prajJAyAM yenAvadhAryate sa puruSa iti / evaM grhiitRgrhnngraadystrruupcitbhedaatrympyetjj| titaH pravibhajante te samyagdarzinaH tairadhigataH puruSa iti // ( ya0 ) - trayaM tu brUmaH --- agnirUpAtma ke prakAze saMyogaM vinA'pi yathA svataH prakAzakatvaM tathA caitanye'pi pratiprANi parAnapekSatayAnubhUyamAne, anyathA'navasthAvyAsaGgAnupapattyAdidopaprasaGgAt / paraprakAzakatvaM ca tasya kSayopazamadazAyAM pratiniyataviSaya saMbandhAdhInam / kSAyikyAM ca dazAyAM sadA tannirAvaraNasvabhAvAdhInam / tacaitanyaM rUpAdivatsAmAnyavadaspandAtmakAnupAdAnakAraNatvena guNa iti guNyAzrita eva syAt / yazca tasya guNI sa evAtmA / nirguNatvaM ca tasya sAMsArikaguNAbhAvApekSayaiva ( na ) anyadhA, ( tasya ) svAbhAvikAnantaguNAdhAratvAd / bimbabhUtacito nirlepatvAbhyupagame ca tatprativimvagrAhakatvena buddhau prakAzasyAnupapattiH, vimbaprativimvabhAvasaMvandhasya dviSThatvena dvayorapi paratvataulyAn / upacaritanimtvopapAdane copacaritasarvaviSayavAyupapAdanamapi tulyamiti nayAdezavizeSapakSapAtamAtrametat // prakRtaM prastumaH---
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ L pa [52] tadasaMkhyeyavAsanAnizcitramapi parArtha saMhatya kAritvAt // 4-24 // vizeSadarzina aatmbhaavbhaavnaanivRttiH||4-25|| tadA vivekaninaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 4-26 // tacchidreSu pratyayAntarANi sNskaarebhyH||4-27|| hAnameSAM klezavaduktam / / 4-28 // prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharma meghaH samAdhiH // 4-29 // / tataH klezakarmanivRttiH // 4-30 // tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnatyAnantyAjJaya malpam // 4-31 // ___ bhASyam-sarvaiH klezakarmAvaraNairvimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / zrAvarakeNa tamasA'bhibhUtamAvRtaM anantaM jJAnasattvaM kacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamartha bhavati / tatra yadA sarvairAvaraNamalairapagataM bhavati tadA bhavatyasyAnantyaM, jJAnasyAnantyAjjJeyamalpaM saMpadyate, yathA''kAze khadyotaH / yatredamuktam- " andho maNimavidhyattamanagulirAvayat / agrIvastaM pratyamuJcattamajiho'bhyapUjayat // 1 // " iti //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [ 53 ] ( 20 ) - prayuktametat / jJAnasya jJeyAMza evAvaraNasyAvArakatvAt, svarUpAvara Ne'caitanyaprasaGgAt / jJAnAnantye jJeyAnantyasyApi prauvyAt / uktaM ca- sUktaM cAtmaparAtmakartRkarma nAva padapadamiti dig // tataH kRtArthAnAM pariNAmakrama samAptirguNAnAm // 4-32 // atha ko'yaM kramo nAma ? iti - kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanigrahyaH kasaH / 4-33 // bhAgyam - kSaNAnantaryAtmA pariNAmasyAparAntenAvasAnenda gRhAte kramaH / na nanubhUtakramakSaNA navasya purANatA va syAnte bhavati / nityeSu ca kramo dRSTaH / dvayI ceyaM nityatA, kUTaradhanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA purupasya, pariNAminityatA guNAnAm / yasmin pariNamyamAne tattvaM na vihanyate tannityam / ubhayasya ca tattvAnabhiyAtAnityatvam / tatra guNadharmeSu buddhyAdiSu pariNAmAparAntanipratiH kramo labdhaparyavasAno nityeSu dharmiSu guNeSvalabdhaparyavasAnaH / kUTasthanityeSu svarUpamAtrapratiSTheSu mukrapuruSeSu
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 54 ] pAritatA krameNaivAnubhUyata iti / tatrApyalavdhaparyavasAna: zabdapRSThenAstikriyAmupAdAya kalpita iti // ( ya0 ) - sarvatra dravyatayA'kramasya paryAyatayA ca kramasyAnubhavAt kramAkramAnuviddhatrailakSaNyasyaiva sulakSaNatvAt kUTastha nityasAyAM mAnAbhAvaH / paryAye ca sthiticAturvidhyAdvaicitryamiti pravacanarahasyameva sayuktikamiti tu zraddheyam // prakRtam athAsya saMsArasya sthityA gatyA ca guNeSu vartamAnasyAsti kramasamAptirna vA 1 iti / zravacanIyametat / katham 1 prasti prazna ekAntavacanIyaH sarvo jAto mariSyati / OM bho iti / atha sarvo mRtvA janiSyata iti vibhajya vacanIyametat / pratyuditakhyAtiH cINatRSNaH kuzalo na janiSyate itarastu janiSyate / tathA manuSyajAtiH zreyasI na vA zreyasI ? ityevaM paripRSTe vibhajya vacanIyaH praznaH, pazUnuddizya zreyasI, devAn RSIMcAdhikRtya neti / zrayaM tvavacanIyaH praznaH saMsAro'yamantavAnathAnanta iti 1 / kuzalasyAsti saMsArakramaparisamAsirnetarasyeti zranyatarAvadhAraNe doSaH / tasmAdvayAkaraNIya evAyaM prazna iti || guNAdhikArakramaparisamAptau kaivalyamuktam, tatsvarUpamava dhAryate- puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - [55] svarUpapratiSThA vA citishniriti||4-34|| // iti zrIpAtaJjale yogazAstre sAyapravacane kaivalyapAdazcaturthaH // ayaM pAtaJjalassArthaH kiJcitsvasamayAGkitaH / darzitaH prAjJavodhAya yazovijayavAcakaiH // 1 // . . 092aba samApto'yaM granthaH Satsassengapp:1433MP3HDance
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ // arham // zrImad-haribhadrasUrisaMdarbhitA zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitavyAkhyAsaMghalitA yogvishikaa| // ai namaH // atha yogaviMzikA vyAkhyAyatesukkheNa joyaNAo, jogo samvo vidhmmvaavaaro| parisuddho vinneo, ThANAgao viseseNaM // 1 // 'muskheNa 'tti / 'mokSaNa' mahAnandena yojanA 'sarvo'pi dharmavyApAraH' sAdhorAlayavihArabhASAvinayabhivAsnAdikriyArUpo yogo vijJeyaH, yojanAdyoga iti vyutyatyAnugRhItamokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvarUpayogalakSaNasya sarvatra ghaTamAnatvAt / kIdRzo dharmavyApAro yogaH ? ityAha'parizuddhaH' praNidhAnAdyAzayavizuddhimAn, anIdRzasya dravyakriyArUpatvena tucchatvAt , uktaM ca-"AzayabhedA ete, sarve'pi hi tattvato'vagantavyAH / bhAvo'yamanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucchA / / " (poDazaka 3-12) 'ete' prnnidhaa| nAdayaH sarve'pi kathaJcitkriyArUpatve'pi tadupalakSyA Azaya
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57] bhedAH, 'ayaM ' ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH, anena vinA 'ceSTA' kAyavADmanovyApArarUpA dravyakriyA 'tucchA' asArA abhilapitaphalAsAdhakatvAdityetadarthaH // atha ke te praNidhAnAdhAzayAH ? ucyate-praNidhAnaM pravRttirvimajayaH siddhirviniyogazceti paJca, Aha ca-"praNidhi-pravRtti-vighnajaya-siddhi-viniyogabhedataH prAyaH / dharma rAkhyAtaH, zubhAzayaH paJcadhAtra vidhau // " (po0 3-6) iti / tatra hInaguNadvepAbhAvaparopakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya katavyatopayogaH praNidhAnam , uktaM ca-" praNidhAnaM tatsamaye, sthitimattadhaH kRpAnugaM caiva / niravadyavastuviSayaM, parArthanippattisAraM ca // " ( po0 3-7) 'tatsamaye' pratipannadharma sthAnamaryAdAyAM 'sthitimat' avicalitasvabhAvam , 'tadadhaH' svapratipannadharmasthAnAdadhastanaguNasthAnavartipu jIveSu 'kRpAnugaM' karaNAparam . na tu guNahInatvAtteSu dvepAnnitam , zepaM sugamam / / adhikRtadharmarathAnoddezena tadupAyavipaya itiphartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNotsusyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRttiH, Aha ca-"tatraiva tu pravRttiH, zubhattAropAyasaGgatAtyantam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva / / " (po0 3-8) 'tatraiva ' adhikRtadharmasthAna eva zubha:-prakRSTaH sAro-naipuNyAnvito ya upAyastana saMgatA // vinajayo nAma vighnasya jayo'smAditi vyu
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 58 ] tpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / sa ca jetavyavighnatraividhyAtrividhaH, tathAhi-yathA kasyacitkaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAta heturbhavati, tadapanayanaM tu pathi prasthitasya nirAkulagamanasaMpAdakaM, tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdiparIpa hairupadrutasya na nirAkulapravRttiH, tattitikSAbhAvanayA tadapAkaraNe tvanAkulapravRttisiddhiriti kaNTakavibhajayasamaH prathamo hIno vighnajayaH / tathA tasyaiva jvareNa bhRzamabhibhUtasya nirAkula gamanecchorapi tatkarttumazaknuvataH kaNTakavighnAdadhiko yathA jvaravighnastajjayazca viziSTa - gamanapravRttihetustathehApi jvarakalpAH zArIrA eva rogA viziSTadharmasthAnArAdhanapratibandhakatvAdvighnAstadapAkaraNaM ca "hiyAhArA miyAhArA" (piMDaniryukti - gA0 648 ) ityAdisUtroktarItyA tatkAraNAnAsevanena, 'na matsvarUpasyaite parIpahA lezato'pi bAdhakAH kintu dehamAtrasyaiva iti bhAvanAvizeSeNa samyagdharmArAdhanAya samarthamiti jvaravighnnajayasamo madhyamo dvitIyo vijayaH / yathA ca tasyaivAdhvani jigamipordigmohavighnopasthitau bhUyo bhUyaH preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH syAttadvijaye tu svayameva samyagjJAnAtparaizcAbhidhIyamAnamArgazraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena viziSTagamana saMbhavastathehApi mokSamArge digmohakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramo vimastajjayastu gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSabhAvanayA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [59] gnocibhramApanayanAdanavacchinnaprayANasaMpAdaka ityayaM mohavinayasama uttamastRtIyo vipnjyH| ete ca trayo'pi vighna 'bhAzayarUpAH samuditAH pravRttihetavo'nyataravaikalye'pi 55 derityavadheyam uktaM ca-" vimajayavividhaH khalu, vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / mArga iha kaNTakaJvaramohajayasamaH pratiphalaH / / " (po0 3-6) iti|| aticArarahitAdhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRttyabahumAnAdhanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH siddhiH, uktaM ca- siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAttvikI jnyeyaa| adhika vinayAdiyutA. hIne ca dayAdiguNasArA // " (po. 3-10) iti / / svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi saMpAdakatvaM viniyogaH. ayaM cAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApravandhyo hetuH, uktaM ca-" siddhezvocarakArya, viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasaMpattyA, sundaramiti tatparaM yAvat // " (po03-11) 'avandhyaM' na kadAcinnipphalaM 'etat' dharmasthAnamahiMsAdi, 'etasmin / viniyoge sati 'anvayasaMpattyA' avicchedabhAvena 'tat / viniyogasAdhyaM dharmasthAnaM sundaram / 'itiH' bhinnakramaH mamAptyarthazva, yAvatparamityevaM yogaH, yAvat 'paraM' prakRSTaM dharmasthAnaM samApyata ityarthaH / idamatra hRdayam-dharmastAvadrAgA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 60 ] dimala vigamena puSTizuddhimavittameva / puSTizca puNyopacayaH, zuddhizva ghAtikarmaNAM pApAnAM cayeNa yA kAcinnirmalatA, tadubhayaM ca praNidhAnAdilakSaNena bhAvenAnubandhavadbhavati, tadanuvandhAcca zuddhiprakarSaH saMbhavati, niranubandhaM ca tadazuddhiphalameceti na taddharmalakSaNam, tato yuktamuktaM " praNidhAnAdibhAvena parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAraH sAnubandhatvAd yogaH " iti / yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi ' vizeSeNa ' tAntrikasaMketavyavahArakRtenAsAdhAraNyena sthAnAdigata eva dharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatatvAditi bhAvaH || 1 | sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSeNa yoga ityuktam, tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvam ? ityAhaThANunnatthAlaMvaNa - rahi taMtami paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANaMjogo u // 2 // 'ThANunnatthe'tyAdi / sthIyate'neneti sthAnaM - AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyaGkabandhapadmAsanAdi sakalazAstra prasiddham, UrNaH - zabdaH sa ca kriyAdAvuccAryamANasUtravarNalakSaNaH, arthaH- zabdAbhidheyavyavasAyaH, zrAlambanaM - vAhyapratimAdivipa1 " nANajogA u" ityapi /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 61 ] ," yadhyAnam ete catvAro bhedA:, ' rahitaH' iti rUpidravyAlamvanarahito nirvikalpacinmAtrasamAdhirUpa ityevaM 'eSaH' yogaH paJcavidhaH ' tantre ' yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH, uktaM ca - " sthAnoNaryAlambanatadanyayogaparibhAvanaM samyak / paratattvayojanamalaM. yogAbhyAsa iti samayevidaH || " ( poDa0 13 - 4 ) iti / sthAnAdiSu yogatvaM ca " mokSakAraNIbhUtAnavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya " ( pAtaM 0 sU0 2 - 26 ) iti yogAsattvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti poDazakavRttAvuktaM vat " cittavRttinirodho yogaH" (pA0 yo0 da0 1-2 ) iti yogalakSaNAbhiprAyeNeti dhyeyam / yatra sthAnAdiSu 'dvarya' sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAdUryasyApyuccAryamANasyaiva grahaNAduccAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA 'trayaM' arthAlambananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, tuH evakArArdha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM sAkSAd jJAnarUpatvAt // 2 // * epa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha - 2 ' tatvavidaH ityapi /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] dele savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarala bIyamittaM, ittu ciya kei icchaMti // 3 // ___ 'dese savve yatti / saptamyAH paJcamyarthatvAdezatastathA sarvatazca cAritriNa eva 'epa' prAguktaH sthAnAdirUpo yogaH 'niyamena' itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, kriyArUpasya jJAnarUpasya vA'sya cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt , ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiva granthakRtA yogavindau prarUpitA, tathAhi-"dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH saMpravartate / / 1 // " ( 356 zloka ) iti, 'dezAdibhedataH' dezasarvavizeSAd 'idaM' cAritraM 'adhyAtmAdiH' adhyAtmaM 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaMkSayazca 5, tatrAdhyAtma ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjIvAditatvacintanam 1, bhAvanA adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH 2, AdhyAnaM prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3, samatA avidyAkalpioSTAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4, vRttisaMkSayazca manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunI vena nirodhaH 5 / athaitepAmadhyAtmAdInAM sthAnAdipu kutra
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] -- kasyAntarbhAvaH iti ced, ucyate -- adhyAtmasya citrabhedasya devasevAjapatanvacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnavipayatvAttatraiva / dhyAnasyAla - mvane | samatAvRttisaMkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH saMbhavatIti siddham / nanu yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiryogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyacahAreNa zrAddhadharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikriyAyAH sarvathA naipphalyaM syAdityAzaGkayAha - ' itarasya' dezasarvacAritrivyatirikta [ sya ] sthAnAdikaM ' ita eva ' dezasarvacAritraM vinA yogasaMbhavAbhAvAdeva ' bIjamAtraM ' yogavIjamAtraM ' kecid ' vyavahAranayapradhAnA icchanti / " mokSakAraNIbhUtacAritra tattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunarbandhakasamyagdRzostu tadyogacIjam " iti nizcayanayAbhimataH pandhAH / vyavahAranayastu yogabIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarvandhakAdayaH sthAnAdiyogasvAminaH, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamuktamapunarvandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 2 // " ( yo0 vi0 368 zloka.' iti / apunarvandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTeca 'nyava - (1
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64] hAreNa ' kAraNe kAryatvopacAreNa tAttvikaH, kAraNasyAni kathaJcitkAryatvAt / 'nizcayena ' upacAraparihAreNa 'uttarasa tu' cAritriNa eva / / sakRddhandhakAdInAM tu sthAnAdikamasuddha pariNAmatvAnnizcayato vyavahAratazca na yogaH kintu yogAbhyAsa ityavadheyam , uktaM ca-" sakRdAvarttanAdInAmatAttvika udA hRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathA vepAdimAtrataH // 3 // (yo0 vi0 366 zloka.) sakRd-ekavAramAvartante-utkRSTa sthiti vananti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAdvirAvartanA. digrahaH, 'atAttvikaH' vyavahArato nishcytshcaatttvruupH||3|| __tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam, athaideSTheva pratibhedAnAhaichiko ya cauddhA, itthaM puNa tattao muNeyatro / icchApavittithirasiddhibheyao lakhayanIIe // 4 // 'ikkiko yatti / 'atra' sthAnAdau 'punaH' karmajJAnavibhedAbhidhAnApekSayA bhUyaH ekaikazcaturdA 'tattvataH' sAmAnyena dRSTAvapi paramArthataH 'samayanItyA' yogazAkhapratipAditaparipATyA 'icchApravRttisthirasiddhibhedataH' icchApravRttisthirasiddhibhedAnAzritya 'muNeyavyo' tti jJAtavyaH // 4 // tAneva bhedAn vivarIpurAha
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] tajjuttakahApIII saMgayA vipariNAmiNI icchaa| samvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u|| 5 // taha ceva eyabAhaga-ciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhaga-rUvaM puNa hoi siddhi tti // 6 // ' tajjuttakahA ' ityAdi / tadyuktAnAM-sthAnAdiyogayuktAnAM kathAyAM prItyA-arthavubhutsayArthabodhena vA janito yo harpastallakSaNayA saMgatA-sahitA vipariNAminI' vidhikabahumAnAdigarbha svollAsamAtrAdyatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdyasAmagryehAisAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH / pravRttistu 'sarvatra' sarvAvasthAyAM ' upazamasAraM' upazamapradhAnaM yathA syAttathA 'tatpAlanaM' yathAvihitasthAnAdiyogapAlanam , 'no' tti prAkRtatvAt / vIryAtizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH / / 5 / / 'taha ceva 'ti / tathaiva' pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanamatasya-pAlyamAnasya sthAnAdervAdhakacintArahitaM sthiratvaM jJeyam / pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSaHyaduta pravRttirUpasthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdvAdhakAMca
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] ntAsahitaM bhavati / sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirvAdhakameva jAyamAnaM tajjAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizepeNa tadanutthAnAca tadrahitameva bhavatIti / 'sarva' sthAnAdi svasinnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva parArthasAdhaka-svasannihitAnAM sthAnAdiyogazuddhayabhAvavatAmapi tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasaMpAdakaM punaH siddhirbhavati / ata eva siddhA'hiMsAnAM samIpe hiMsAzIlA api hiMsAM kartuM nAlam , siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyam / 'itiH' icchAdibhedaparisamAptisUcakaH / atrAyaM matkRtaH saMgrahazlokaH--" icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAlanaM (pravRttiH) dopabhIhAniH sthairya siddhiH parArthatA // 1 // " iti // 6 // uktA icchAdayo bhedAH, athaiteSAM hetUnAhaee ya cittarUvA, tahAkhaovasamajogo huNti| tassa u naddhApIyAijogo bhavvasattANaM // 7 // ___ 'ee yatti / ' ete ca ' icchAdayaH 'citrarUpAH' parasparaM vijAtIyAH svasthAne cAsaGkhayabhedabhAjaH, 'tasa tu' adhikRtasya sthAnAdiyogasyaiva zraddhA-idamitthameveti pratipattiH, prItiH-tatkaraNAdau harSaH, AdinA dhRtidhAraNAdiparigrahastadyogataH ' bhavyasattvAnAM' mokSagamanayogyAnAmapunarvandha
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] kAdijantUnAM tathAkSayopazamayogataH' tattatkAryajananAkUlavicitrakSayopazamasaMpattyA bhavanti, icchAyogAdivizeSe AzayabhedAbhivyaGgyaH kSayopazamabhedo heturiti paramArthaH / ata eva yasya yAvanmAtraH kSayopazamastasya tAvanmAtrecchAdisaMpattyA mArge pravarttamAnasya sUkSmavodhAbhAve'pi mArgAnusAritA na vyAhanyata iti saMpradAyaH / / 7 / / icchAdInAmeva hetubhedamabhidhAya kAryabhedamabhidhatteaNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya pasamutti eesiM aNubhAvA, icchAINaM jahAsaMkhaM // 8 // _ 'aNukaMpa' ti / 'anukampA' dravyato bhAvatazca yathAzakti duHkhitaduHkhaparihArecchA, 'nirvedaH ' nairguNyaparijJAnena bhavacArakAdviraktatA, 'saMvegaH' mokSAbhilApaH, tathA 'prazamaJca' krodhakaNDaviSayatRpNopazamaH, ityete ' eteSAM' icchAdInAM yogAnAM yathAsaGkhacaM anu-pazcAd bhAvAH 'anubhAvAH ' kAryANi bhavanti / yadyapi samyaktvasyaivaite kAryamUtAni liGgAni pravacane prasiddhAni tathApi yogAnubhavasiddhAnAM viziSTAnAmatepAmihecchAyogAdikAryatvamabhidhIyamAnaM na virutyata iti draSTavyam / vastutaH kevalasamyaktvalAbhe'pi vyavahAregacchAdiyogapravRttarevAnukampAdibhAvasiddheH / anukampAdisAmAnye icchAyogAdisAmAnyasya tadvizeSe ca tadvizeSasya
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [68] hetutvamityeva nyAyasiddham / ata eva zamasaMveganirvedAnukampA''stikyalakSaNAnAM samyaktvaguNAnAM pazcAnupUjyaiva laabhkrmH| prAdhAnyAncesthamupanyAsa iti saddharmaviMzikAyAM pratipAditam / / 8 // tadevaM hetubhedenAnubhAvabhedena cecchAdibhedavivecanaM kRtam, tathA ca sthAnAdAvekakasminnicchAdibhedacatuSTayasamAvezAdetadviSayA azItirbhedAH saMpannA etannivedanapUrvamicchAdibhedabhinnAnAM sthAnAdInAM sAmAnyena yojanAM zikSayannAhaevaM Thiyammi tatte, nAeNa u joyaNA imA pyddaa| ciivaMdaNeNa neyA, navaraM tattaNNuNA sammaM // 9 // 'evaM' ityAdi / 'evaM' amunA prakAreNecchAdipratibhedairazItibhedo yogaH, sAmAnyatastu sthAnAdiH paJcabheda iti 'tatve ' yogatattve 'sthite' vyavasthite 'jJAtena tu dRSTAntena tu caityavandanena iyaM ' prakaTA' kriyAbhyAsaparajanapratyakSavipayA yojanA' pratiniyatavipayavyavasthApanA 'navaraM' kevalaM tattvajJena ' samyag ' avaiparItyena jJeyA / / 9 / / tAmevAhaarihaMtaceiyANaM, karemi uslagga evamAiyaM / saddhAjuttassa tahA, hoi jahatthaM payannANaM // 10 // eyaM ca'sthAlaMvaNa-jogavao pAyamavivarIyaM tu| iyaresiM ThANAisu, jalaparANaM paraM seyaM // 11 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] 'arihaMta ' ityAdi / " arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM" evamAdi caityavandanadaNDakaviSayaM ' zraddhAyuktasya' kriyAstikyavataH ' tathA ' tena prakAreNoccAryamANasvarasaMpanmAtrAdizuddhasphuTavarNAnupUrvIlakSaNena 'yathArtha' abhrAntaM padajJAnaM bhavati, parizuddhapadoccAre doSAbhAve sati parizuddhapadajJAnasya zrAvaNasAmagrImAtrAdhInatvAditi bhAvaH // 10 // 'eyaM ca' tti / 'etacca parizuddhaM caityavandanadaNDakapadaparijJAnam , arthaH-upadezapadaprasiddhapadavAkyamahAvAkyaidaMparyArthaparizuddhajJAnam, AlambanaM ca-prathame daNDake'dhikRtatIrthakRd, dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam , caturthe samyagdRSTiH zAsanAdhiSThAyaka ityAdi, tadyogavataH-tatpraNidhAnavataH 'prAyaH' bAhulyena 'aviparItaM tu' abhIpsitaparamaphalasaMpAdakameva, arthAlambanayogayorjJAnayogatayopayogarUpatvAt , tatsahitasya caityavandanasya bhAvacaityavandanatvasiddheH, bhAvacaityavandanasya cAmRtAnuSThAnarUpatvenAvazyaM nirvANaphalatvAditi bhAvaH / prAyograhasaM sApAyayogavadvayAvRttyartham / dvividho hi yogaH-sApAyo nirapAyazca, tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRddhikAraNaM prAkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAyaH, tadrahitastu nirapAya iti / tathA ca sApAyArthAlambanayogavataH kadAcitphalavilambasambhave'pi nirapAyatadvato'vilambena phalotpattau na vyabhicAra iti prAyograhaNArthaH / ' itareSAM'
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 70 ] arthAlamvanayogAbhAvavatAmeta caityavandanasUtrapadaparijJAnaM 'sthAnAdiSu yatnavatAM ' gurUpadezAnusAreNa vizuddhasthAnavarNodyaaparAyaNAnAmarthAlambanayogayozca tIvraspRhAvatAM ' paraM ' kevalaM zreyaH, arthAlamvanayogAbhAve vAcanAyAM pracchanAyAM parAvarta - nAyAM vA tatpadaparijJAnasyAnuprekSA'saMcalitatvena " anupayogo dravyam " itikRtvA dravyacaityavandanarUpatve'pi sthAnorNa yogayatnAtizayAdarthAlambanaspRhayAlutayA ca taddhetvanuSThAnarUpatayA bhAvacaityavandanadvArA paramparayA svaphalasAdhakatvAditi bhAvaH / / 11 / / sthAnAdiyatnAbhAve ca tacaityavandanAnuSThAnasaprAdhAnyarUpadravyatAmAskandanniSphalaM viparItaphalaM vA syAditi lezato'pi sthAnAdiyogAbhAvavanto naitatpradAnayogyA ityupadizannAha-- iharA u kAyavAsiyapAyaM havA mahAmusAvAo / tANurUvANaM ciya, kAyavvo eyavinnAso // 12 // iharA utti / ' itarathA tu ' athalambanayogAbhAva'sthAnAdiyatnAbhAve tu tat caityavandanAnuSThAnaM 'kAyavAtanA' sammUrcchanajapravRttitulyakAyaceSTitaprAyaM mAnasoupalakSaNAdvAgvAsitaprAyamapi draSTavyaM, tathA 18 ti bhAvaH / ' athavA ' iti dopAntare, tacaityavandanAnuSThAnaM mahAmRpAvAdaH, " sthAnamauna '
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] dhyAnairAtmAnaM vyutsRjAmi" (ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appAsaM bosirAmi'')iti pratijJayA vihitasya caityavandanakAyotsargAde sthAnAdibhaGge mRSAvAdasya sphuTatvAt, svayaM vidhiviparyayanavRttau parepAmetadanuSThAne mithyAtvabuddhijananadvArA tasya laukikamRpAvAdAdatigurutvAJca, tathA ca viparItaphalaM teSAmetadanuSThAnaM sampannam / ye'pi sthAnAdizuddhamapyahikakIAdIcchayA''muSmikasvarlokAdivibhUtIcchayA vaitadanuSThAnaM kurvanti teSAmapi mokSArthakapratijJayA vihitametattadviparItArthatayA kriyamANaM viSa. garAnuSThAnAntarbhUtatvena mahAmRSAvAdAnuvandhitvAdviparItaphalameveti / vipAdhanuSThAnasvarUpaM cetthamupadarzitaM pataJjalyAdyuktabhedAn svatantreNa saMvAdayatA granthakRtaiva yogavindau-" viSaM garo'nanuSThAnaM. taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamapekSAdividhAnataH // 1 // " (155 zlo) 'vipaM ' sthAvarajaGgamabhedabhinnam , tato viSamiva viSam, evaM gara iba garaH, paraM garaH kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, 'ananuSThAnaM ' anuSThAnAbhAsaM, 'taddhetuH anuSThAnahetuH, amRtamivAmRtaM amaraNahetutvAt, apekSA-ihaparalokaspRhA, AdizabdAdanAbhogAdezca yad vidhAna-vizepastasmAt // " viSaM labdhyAdyapekSAtaH, idaM saccittamAraNAt / mahato'lpArthanAjJeyaM, laghutvApAdanAttathA / 2 // " (156 zlo) labdhyAdeH-labdhikIrtyAdeH apekSAtaH-spRhAtaH 'idaM ' anuSThAnaM viSaM 'sacittamAraNAt' parizuddhAntaHkaraNa
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 [ 72 ] pariNAmavinAzanAt, tathA mahato'nuSThAnasya 'alpArthanAt ' tucchalandhyAdiprArthanena laghutvasyApAdanAdidaM viSaM jJeyam / / " divyabhogAbhilApeNa, garamAhurmanISiNaH / etadvihitanI - tyaiva, kAlAntaranipAtanAt ||3|| " ( 157 zlo. ) etad anuSThAnaM aihikabhoga nispRhasya svarga bhogaspRhayA garamAhu: 'vihitanItyaiva ' viSoktanItyaiva kevalaM kAlAntare - bhavAntararUpe nipAtanAt - anarthasampAdanAt / vipaM sadya eva vinAzahetuH, garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH // " anAbhogavata caitdnnusstthaanmucyte| sampramugdhaM mano'syeti, tatazcaitadyathoditam // 4 // ( 158 zlo ) ' anAbhogavataH ' kutrApi phalAdAvapraNihitamanasaH ' etad ' anuSThAnaM 'ananuSThAnaM ' anuSThAnameva na bhavatItyarthaH / sam iti samantataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyevAnadhyavasAyApannaM mano'sya, ' itiH pAdasamAptau / yata evaM tato yathoditaM tathaiva // " etadrAgAdidaM hetu:, zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya zubhabhAvAMzayogataH ||4|| " ( 156 zlo ) ' evadrAgAt ' sadanuSThAnabahumAnAt ' idaM ' AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM ' sadanuSThAnabhAvasya ' tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya muktyadvepe manAg muktyanusAreNa vA zubhabhAvalezayogAt ' zreSThaH ' avandhyo heturiti yogavido viduH ' jAnate || " jinoditamiti tvAdurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM * (
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [73 ] munipuGgavAH // 6 // " ( 160 zlo0) jinoditamityeva 'bhAvasAraM ' zraddhApradhAnaM 'adaH ' anuSThAnaM ' saMvegagarbha' mokSAbhilApasahitaM ' atyantaM ' atIva amaraNahetutvAdamRtasaMjJamAhuH ' munipuGgavAH ' gautamAdimahAmunayaH // eteSu trayaM yogAbhAsatvAdahitam, dvayaM tu sadyogatvAddhitamiti tattvam / yata evaM sthAnAdiyatnAbhAvavato'nuSThAne mahAdoSaH 'tat' tasmAt 'anurUpANAmeva ' yogyAnAmeva 'etadvinyAsaH' caityavandanasUtrapradAnarUpaH kartavyaH // 12 // ka etadvinyAsAnurUpA ityAkAGkSAyAmAhaje desaviraijuttA, jamhA iha vosirAmi kAyaM ti| subbai viraIe imaM, tA sammaM ciMtithavva miNaM // 13 // ___'je' ityAdi / ye 'dezaviratiyuktAH / paJcamaguNasthAnapariNatimantaH te iha anurUpA iti zeSaH / kutaH ? ityAha--yasmAt 'iha' caityavandanasUtre "vyutsRjAmi kAyam" iti zrUyate, idaM ca virato satyAM saMbhavati, tadabhAve kAyavyutsargAsambhavAt , tasya guptirUpaviratibhedatvAt , tataH samyak cintitavyametat yaduta " kAyaM vyutsRjAmi" iti pratijhAnyathAnupapattyA dezaviratipariNAmayuktA eva caityavandanAnuSThAne'dhikAriNaH, teSAmevAgamaparatantratayA vidhiyatnasambhavenAmRtAnuSThAnasiddheriti / etacca madhyamAdhikArigrahaNaM tulA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 74 ] daNDanyoyanAdyantagrahaNArtham, tena paramAmRtAnuSThAnaparAH sarvaviratAstaccata eva taddhetvanuSThAnaparAH / apunarvandhakA api ca vyavahArAdihAdhikAriNo gRhyante, kugrahavirahasampAdanenApunarvandhakAnAmapi caityavandanAnuSThAnasya phalasampAdakatAyAH paJcAzakAdiprasiddhatvAdityavadheyam / ye tvapunarvandhakAdibhAvamapyaspRzanto vidhibahumAnAdirahitA gatAnugatikatayaiva caityavandanAdyanuSThAnaM kurvanti te sarvathA'yogyA eveti vyavasthitam // 13 // nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnvepaNe tu dvitrANAmeva vidhiparAyAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha - titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNa jaM sasamaemeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasa vihANA // 14 // 1 ' titthassa ' ityAdi / ' atra ' vidhyanuSThAne tIrtho - cchedAdyapi nAlambanI (nam), tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavyamiti nAlamvanIyam / ' yad' yasmAt ' evameva / vidhyanuSThAne kriyamANa eva ' asamaJjasavidhAnAt ' vihitAnyathAkaraNAdazuddha pAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAzaH, sa 1 zrI haribhadrasUrikRtaH / 2" titthassuccheyAi vi, etthaM nAlaMvaraNaM jamemeva " iti bhavet /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 75 ] eSa tIrthocchedaH / nahi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham, zrAjJArahitasya tasyAsthisaGghAtarUpatvapratipAdanAt, kintu grUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhusAdhvIzrAvakazrAvikAnagudAyaH, tathA cAvidhikaraNe sUtrakriyAvinAzAtparamArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanena vidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH || 14 || sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayannAha - so ela vaMkao ciya, na ya sayamayamA riyaannmviselo| eyaM pi bhAviyada, iha titthuccheya bhIrUhiM // 15 // ' so esa 'ti / ' sa eSaH ' sUtrakriyAvinAzaH ' cakra eva ' tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddha kriyAyA eva pakSapAte kriyamANe zuddhAyAstasyA zralAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyA'kriyApariNAmasya svata upanipAtAttIrthocchedaH syAdeva yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyAviziSTajanasamudAyarUpaM tIrtha na vyavacchidyate, na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazciddopaH, akriyAkarturivAvidhikriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt, kevalaM kriyApravartanena gurostIrthavyavahArarakSazAdguNa evetyAzaGkAyAmAha - na ca svayaMmRtamAritayoravizeSaH, kintu vizeSa eva, svayaMmRte svaduSTAzayasyAnimittatvAt
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [76 ] mArite ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapecya gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUpaNameva, tathA ca zrutakevalino vacanam-"jaha saraNamuvagayANaM, jIvANa siro nimtie jo u| evaM Ayarizro vi hu, ussuttaM paNNaveto ya // 1 // " na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintu vidhiprerUpaNAbhoge'vidhiniSedhAsambhavAt tadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAddoSa eva, tasmAt " svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM dopo vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim " etAvanmAtramapuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa, kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezanena nAzitAH / etadapi bhAvitavyamiha tIrthocchedabhIrUbhiH-vidhivyavasthApanenaiva hyekasyApi jIvasya samyag bodhilAbhe caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAtIrthonnatiH, avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tassa dharmazrAvaNe'pi mahAdopa eva, tathA coktaM granthakRtaiva poDa 1 "yathA zaraNamupagatAnAM jIvAnA ziro nikRntati yastu / ekmAcAryo'pikhalUtsUtraM prajJApayaMzca / / " 2 'avidhi'-iti syAt /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 77 ] zake - " yaiH zRNvan siddhAntaM, viSayapipAsAtirekataH pApaH / prApnoti na saMvegaM tadApi yaH so'cikitsya iti // 1 // naivaMvidhasya zastaM, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvanetadgururapi. tadadhikadoSo'yagantavyaH // 2 // " ( po0 10-14-65 ) maNDalyupavezanaM-siddhAntadAne'rthamaNDalyupavezanam / 'tadadhikadoSaH ' ayogya zroturadhikadoSaH, pApakarturapekSayA tatkAracinarmahAdopatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprarUpaNenaiva gurustIrthavyavasthApako bhavati, vidhipravRttyaiva na tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham || 15 || nanu kimetAvagUDhArthagaveSaNayA ?, yadbahubhirjanaiH kriyate tadeva kartavyaM "mahAjano yena gataH sa pandhAH " iti vacanAt, jItavyavahArasyaivadAnI cAhulyena pravRttestasyaivA''tIrtha kAlabhAvitvena tIrthavyavasthApakatvAdityAzaGkAyAmAha - muttUNa logasannaM, uDDhaNa ya sAhusamaya sanbhAvaM / samma paTTiyavvaM, budeNamaini uNabuddhI // 16 // muttU 'ti / muktvA [' lokasaMjJAM '] " loka eva pramANaM" ityevaMrUpAM zAstranirapekSAM matiM 'uDdA ya' tti voDA ca' sAdhusamaya sadbhAvaM ' samIcIna siddhAnta [ rahasyaM ] 'samyaga' vidhinItyA pravarttitavyaM caityavandanAdau ' budhena' paNDitena pratinipuNabuddhyA' atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA matyA / { 1 zRNvannapi siddhAntaM ' ityapi /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78] sAdhusamayasadbhAvazcAyam-" lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet|tdaa mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana // 1 // ( jJAnasAre 23-4) stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzraddhAsteSvapi stokAH, stokAstedhvapi satkriyAH // 2 // zreyoparthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmazodhakAH // 3 // (jJAnasAre 23-5 ) eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjanaH / kimajJasAthaiH ? zatamapyandhAnAM naiva pazyati // 4 // yatsaMvignajanAcINa, zrutavAkyaivAdhitam / tajItaM vyavahArAkhyaM, pAramparyavizuddhimat // 5 // yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahA rastadandhasaMtatisambhavam / / 6 // AkalpavyavahArArtha, zrutaM na vyavahArakam / itivaktumahattantre, prAyazcittaM pradarzitam / / 7 / / tassAcchutAnusAreNa, vidhyekarasikairjanaiH / saMvignajItamAlambyamityAjJA pAramezvarI // 8 // " nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA " avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti savvannU / pAyacchittaM jamhA, akae guruyaM kae lahuaM // 1 // " ityAdi vacanAnAM kA gatiH ? iti cet , naitAni vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipra 1 " avidhikRtAdvaramakRtaM asUtravacanaM bhaNanti sarvanAH / prAyazcittaM yasmAdakRte guru: kRte laghukam / / "
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] vRttAvapyanAbhogAdinA'vidhidoparachasammanya bhanIti :na kriyAtyAgo vidheyaH / prathamAbhyAsa tathAvidhAna nyadApi vA prajJApanIyasyAvidhidoSo nignuvandha ni ra tAdRzAnuSThAnamapi na dopAya, vidhibahumAnA gu na tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdana kazciddoSaH / ayocAma cAdhyAtmasAraprakaraNa--". pi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / tAra mA svarNatvamupagacchati / / 1 : " (2-16 zlo.) yA bahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhi 30 narasikastadakartA'pi bhavya eva, taduktaM yogASTigata kRtaiva-" tAttvikaH pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA ki anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva // 1 // " (221 418 ityAdi / na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNanizvAra vidhivyavahArAbhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvasyavApAcA. Namakartacyameva prasaktamiti zakunIyam , vikalAnuSThAnAnAdi "jA jA havija jayaNA, sA sA se gijarA ho / ' ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasaMpAdakataditarasyApi baalaaghnugrhsmpaadktvenaakrtvytvaasiddhH| 1 6 madhigacchati // ityapi / 2 " yA yA bhaveyatamA sA sA tasya nirjarA bhvti"|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [80] icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhirgItAthaiH siddhAntavidhiprasapaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANasampAdakatvAt , uktaM ca gacchAcAraprakIrNake-"jaMi vi Na sakaM kAuM, samma jiNabhAsiyaM aNudvANaM / to samma bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM // 1 // osanno vi vihAre, kamma sohei sulabhavohI ya / caraNakaraNaM visuddhaM, uvavhaMto parUvito ||2||"(gaathaa 32-34) iti / ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntanavyavahAramutsRjanti anyaM ca vizuddhaM vyavahAraM saMpAdayituM na zaknuvanti te vIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH // 16 // athemaM prasaktamartha saMkSipan prakRtaM nigamayannAhakayamittha pasaMgeNaM, ThANAisu jattasaMgayANaM tu| hiyameyaM vinneyaM, sadaNuTThANataNeNa tahA // 17 // ' kayamittha ' tti / 'kRtaM ' paryAptaM 'atra prasaGgena' prarUpaNIyamadhye smRtArthavistAraNena ' sthAnAdiSu' pradarzita 1" yadyapi na zakyaM kartuM samyagjinabhASitamanuSThAnam / tatsamyagbhASayedyathA bhaNitaM kSINarAgaiH // avasanno'pi vihAre karma zodhayati sulabhavodhizca / caraekaraNaM vizuddhamupahana prarUpayan // "
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [81] yogabhedeSu 'yatnasaMgatAnAM tu' prayatnavatAmeva 'etat ' caityavandanAunuSThAnaM ' hitaM ' mokSasAdhakaM vijJeyam , caityavandanagocarasthAnAdiyogasya mokSahetutve tasyApi tatprayojakatvAditi bhAvaH / 'tathA' iti prakArAntarasamuccaye / sadanuSThAnatvena,yogapariNAmakRtapuNyAnuvandhipuNyanikSepAdvizuddhacitasaMskArarUpayA prazAntavAhitayA sahitasya caityavandanAdeH svAtantryeNaiva mokSahetutvAditi bhAvaH / prakArabhedo'yaM nayamedakRta iti na kazciddoSaH // 17 // sadanuSThAnabhedAneva prarUpayaMzcaramatabhede caramayogabhedamantarbhAvayannAhaeyaM ca pIibhattAgamANugaM taha asaMgayAjuttaM / neyaM cauvihaM khalla, eso caramo havai jogo||18|| ___ 'eyaM ca ' tti / etacca sadanuSThAnaM prItibhaktyAgamAnanugacchati tat prItibhattyAgamAnugaM-prItyanuSThAnaM bhaktyanuSThAnaM vacanAnuSThAnaM ceti tribhedaM tathA'saMgatayA yuktaM asaMgAnuSThAnamityevaM caturvidha jJeyam / eteSAM bhedAnAmidaM svarUpam-yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca yatkiyate tatprItyanuSThAnam , aAha ca" yatrAdaro'sti paramaH, prItizca hitodayA bhavati krtuH| zeSatyAgena karoti yaca tatprItyanuSThAnam // 1 // " (po0 10-3 ) etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSavujhyA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [82] vizuddhataravyApAraM bhaktyanuSThAnam , Aha ca-gauravavizeSayogAiddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi, jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam / / 2 // " (po0 10-4) prItitvabhaktile saMtoSyapUjyakRtyakartavyatAjJAnajanitaharpagatau jAtivizepo, Aha ca-" atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayotiM syAtprItibhaktigatam // 3 // " (po0 10-5 ) ' tulyamapi kRtyaM ' bhojanAcchAdanAdi 'jJAtaM ' udAharaNam / zAstrArthapratisaMdhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam , Aha ca-" vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena // 4 // " (po0 10-6) vyavahArakAle vacanapratisaMdhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAcandanagandhanyAyenAtmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnam , Aha ca-" yattvabhyAsAtizayAt , sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAt // 5 // " (po0 10-7) 'tadAvedhAt ' vacanasaMskArAt , __ yathA''dyaM cakrabhramaNaM daNDavyApArAduttaraM ca tajanitakevala saMskArAdeva, tathA bhikSATanAdivipayaM vacanAnuSThAnaM vacanavyApArAd asaGgAnuSThAnaM ca kevalatajanitasaMskArAditi vizeSaH, Aha ca-" cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam // 6 // " (po0
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 83 ] 10-8) iti // 'khalu' iti nizcaye / eteSvanuSThAnabhedeSu 'eSaH' etadaH samIpataravRtti ( vatti) vAcakatvAtsamIpAbhihitA'sasAnuSThAnAtmA caramo yogo'nAlamvanayogo bhavati, saGgatyA - gasyaivAnAlambanalakSaNatvAditi bhAvaH // 18 // AlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha - AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUdI ya ittha paramutti / tagguNapariNairUvo, suhuMso'pAlaMbago nAma // 19 // AlaMcaNaM pi tti / zrAlambanamapi ' etat ' prAkaraNikabuddhisaMnihitaM ' atra ' yogavicAre ' rUpi ' samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, 'ca' punaH ' arUpI paramaH ' siddhAtmA ityevaM dvividham / tatra tasya - arUpiparamAmalakSaNasyAlambanasya ye guNAH - kevalajJAnAdayasteSAM parigatiH - samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpaH sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH, arUpyAlamvanasyepadAlambanatvena " alavaNA yavAgUH " ityatrecAtra navpadapravRtteravirodhAt / " suhumo AlavaNo nAma / " tti kacitpAThastatrApi sUkSmAlamvano nAmaipa yogastato'nAlambana eveti bhAva unneyaH uktaM cAtrAdhikAre caturdazapoDazake 1. " sumo zrAvaNa " iti pAThAntaram / *
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [84] granthakRtaiva-" sAlambano nirAlambanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdhastattattvagastvaparaH // 1 // " (14-1) sahAlambanena-cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / AlambanAva-vipayabhAvApattirUpAniSkrAnto nirAlambanaH, yo hi cchadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadvipayo nirAlambana iti yAvat / jinarUpasya-samavasaraNasthasya dhyAnaM khalu 'AdyaH' sAlambano yogaH / tasyaiva-jinasya tattvaM-kevalajIvapradezasaGghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, 'tuH' evArthe, 'aparaH' anAlambanaH, atrArUpitatvasya sphuTaviSayatvAbhAvAdanAlambanatvamuktam / adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyeSadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / ayaM cAnAlambanayogaH "shaastrsNdrshitopaaystdtikraantgocrH| zaktyudrekAdvizeSeNa, sAmarthyAkhyoyamuttamaH // 1 // " ( yoga0 samu03 zloka) iti zlokoktasvarUpakSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSAntyAdidharmasannyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA paratattvadarzanecchA tallakSaNo mantavyaH, Aha ca-"sAmaWyogato yA, tatra didRkSetyasaGgazaktyADhayA / sA'nAlamba
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [85] nayogaH, proktastadadarzanaM yAvat // 1 // " (po0 15-8) 'tatra' paratattve draSTumicchA dikSA ' iti' evaMsvarUpA prasaGgazaktyA-nirabhiSvaGgAvicchinnapravRttyA ADhayA-pUrNA 'sA' paramAtmadarzanecchA anAlambanayogaH, paratattvasyAdarzanaM-anupalambhaM yAvat , paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati, tasya tadAlambanatvAt / alabdhaparatattvastallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto hyanAlambanayogaH, sa ca kSapakeNa dhanurdharaNa kSapakazreNyAkhyadhanurdaNDe lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo vANastatsthAnIyaH, yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayogavyApAraH, yadA tu pyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAnAdeva takSyavedha itISupAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlambanayogo (ga) vyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / Aha ca-" tatrApratiSThito'yaM, pataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlamrano gItaH // 1 // drAgasmAttadarzanamiSupAtajJAtamAtrato jheyam / etaca kevalaM tat , jJAnaM yattatparaM jyotiH // 2 // " (So0 15-6, 10) 'tatra' paratattve 'aprtisstthitH| 1" proktastaddarzanaM yAvat " iti pAThAnusAreNa yazobhadrasUriNA vyaakhyaakRtaa| tathAhi-proktastattvavedibhiH tasyaparatattvasya darzanamupalambhastadyAvat" iti /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 86 ] alabdhapratiSThaH sarvottamasya yogasya - prayogAkhyasya anuja:pRSThabhAvI // ' taddarzanaM ' paratattvadarzanaM ' etacca' paratavadarzanaM ' kevalaM ' sampUrNa ' tat ' prasiddhaM yat tat kevalajJAnaM 'paraM ' prakRSTaM jyotiH syAt / / atra kasyacidAzaGkA - ipupAtajJAtAtparataccadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambanayogapravRttirmA bhUt, sAlambanayogapravRttistu viziSTatarA kAcitsyAdeva, kevalajJAnasya labdhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt, maicam, kevalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAGkSAyA viSayatayA dhyAnAnAlambanatvAtkSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnA bhAvAdAvarjIkaraNottarayoganirodhaprayatnAbhAvAccArvAktanakevalivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAduktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / zrAha ca mahAbhASyakAraH - I " sudaDhappayattatvAvAraNaM Niroho va vijamANANaM | jhANaM karaNANa mayaM, Na u citta girohamittAgaM // 1 // " (vizepAvazyaka - gAthA 3071 ) iti / syAdetad, yadi kSapakazreNidvitIyA pUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo granthakRtA'bhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakala vikalpakallolamAlAnAM cinmAtrapratibandhopalabdharatnatrayasAmrAjyAnAM jinakanpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaM 1 " sudRDhaprayatnavyApAraNaM nirodho vA vidyamAnAnAm | dhyAnaM karaNAnAM mataM na tu cittanirodhamAtram || " -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [87] gatAbhidhAnaM syAditi. maivam , yadyapi tattvataH paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratattvalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdaktinaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanamApakatvAdekadhyeyAkArapariNatizaktiyogAca nirAlambanameva / ata evAvasthAtrayabhAvane rUpAtItasiddhaguNapraNidhAnavelAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahAranayasiddhamaupAdhika rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapanavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAta tasyaiva ca mohanAzakatvAt / Aha ca-" jo jANai arihaMte, davyattaguNattapajayattehiM / so jANai appANaM, moho khalu jAi tassa layaM // 1 // " iti / tasmAdUpidravyaviSayaM dhyAnaM sAlambanaM arUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam // 16 // atha nirAlambanadhyAnasyaiva phalaparamparAmAhaeyasi sohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo, kameNa paramaM ca nivvANaM // 20 // 1 " yo jAnAtyaI to dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH / sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu tasya cAti layam // "
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [88] 'eyammi 'tti / etasmin ' nirAlambanadhyAne labdha mohasAgarasya-durantarAgAdibhAvasaMtAnasamudrasya taraNaM bhavati / tatazca ' zreNiH ' kSapakazreNini DhA bhavati, sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA / eSa eva samprajJAtaH samAdhistIrthAntarIyairgIyate, etadapi samyag-yathAvat prakarSeNa-savitarkanizcayAtmakatvenAtmaparyAyANAmarthAnAM ca dvIpAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nAnupapannam / tatazca 'kevalameva ' kevalajJAnameva bhavati / ayaM cAsamprejJAtaH samAdhiriti paraigIyate, tatrApi arthato nAnupapattiH, kevalajJAne'zeSavRttyAdinirodhAlabdhAtmasvabhAvasya mAnasavijJAnavaikanyAdasamprajJAtatvasiddheH / ayaM cAsaMprajJAtaH samAdhidhiA-sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca, Ayo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAmatyantocchedAtsampadyate / antyazca parispandarUpANAra, ayaM ca kevalajJAnasya phlbhuutH| etadevAha-'tataca' kevalajJAnalAbhAdanantaraM ca 'ayogayogaH' vRttivIjadAhAyo 1 " vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAtaH / " (pAvaM0 yoga0 1-17) / 2 "virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH " ( pAtaM0 1-18) " yadabhyAsapUrva cittaM nirAnambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nirvIjaH smaadhirsmprjnyaatH||" iti 1-18 sUtrabhASye vyaasrssiH|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [86] gAkhyaH samAdhirbhavati, ayaM ca " dharmameghaH " iti pAtaJjalairgIyate, " amRtAtmA" ityanyaiH, "bhavazatruH" ityaparaiH, "zivodayaH" ityanyaiH, " sattvAnandaH" ityekaiH, " parazca" ityaparaiH / krameNa ' upadarzitapAramparyeNa tato'yogayogAda ' paramaM ' sarvotkRSTaphalaM nirvANaM bhavati // 20 // // iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDitazrIpadmavijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagaNisamarthitAyAM viMzikA prakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikAvivaraNaM sampUrNam // 1 // tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapurupAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati" iti pAtaM0 yo0 1-2 bhAre vyaaspiH||
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyajI zrIyazovijayajI kRta-- yogavRttikA sAra. prathama pAda / sUtra 2-sUtrakArane samprajJAta aura asamprajJAta aise do yoga-jaisA ki pA0 1 sU0 17-18-46-51 meM kahA hai-mAnakara unakA 'cittavRttinirodha' aisA lakSaNa kiyA hai / isa lakSaNameM unhoMne 'sarva' zabdakA grahaNa isa lie nahIM kiyA hai ki yaha lakSaNa ubhayayoga sAdhAraNa hai| samprajJAta yogameM kucha cittavRttiyA~ hotI bhI haiM para asamprajJAtameM saba ruka jAtI haiN| agara 'sarvacittavRttinirodha' aisA lakSaNa kiyA jAtA to asamprajJAta hI yoga kahalAtA, samprajJAta nahIM / jaba ki ' cittavRttinirodha' itanA lakSaNa kiyA hai taba to kucha cittavRttiyoMkA nirodha aura sakala cittavRttiyoMkA nirodha aisA artha nikalatA hai jo kramazaH ukta donoM yogameM ghaTa jAtA hai| sUtrakArakA uparyukta Azaya jo bhASyakArane nIkAlA hai usako lakSyameM rakhakara upAdhyAyajI kahate haiM ki-sarvazabdakA adhyAhAra na kiyA jAya yA kiyA jAya, ubhayapakSameM sUtragata lakSaNa apUrNa hai| kyoMki adhyAhAra na
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] karanemeM saMprajJAta yogakA to saMgraha ho jAtA hai para vikSipta avasthA jo sUtrakArako yogarUpase iSTa nahIM hai aura jisameM kitanI cittavRttiyoM kA nirodha avazya pAyA jAtA hai usameM ativyApti hogI / yadi ukta ativyAptike nirAsake liye adhyAhAra kiyA jAya to samprajJAtameM avyApti hogI, kyoMki usameM saba cittavRttiyA~ nahIM ruka jAtIM / isa taraha ' sarva ' zabdakA adhyAhAra karanemeM yA na karanemeM donoM tarapha rajjupAzA honese 'kliSTa ' padakA adhyAhAra karake " yogaH kliSTacittavRttinirodhaH " itanA lakSaNa phalita karanA cAhie, jisase na to vikSipta avasthA meM ativyApti hogI aura na samprajJAtameM anyApti | yaha to huI sUtrako hI saMgata karane kI bAta, para zrIharibhadra jaise AcAryakI sammati batalAkara upAdhyAyajI jaina zailIke anusAra yogakA lakSaNa isa akAra karate haiM- " jo dharmavyApAra - arthAt svabhAvonmukha yA cetanAbhimukha kriyA - samiti gupti svarUpa hai vahI yoga hai; kyoMki usIse mokSalAbha hotA hai / " sUtra 11 --- pAda 1 sUtra 6 se 11 takameM nirodha karane ogya pA~ca vRttiyoMkA nirUpaNa hai / isapara upAdhyAyajIkA kahanA yaha hai ki - sUtrakArane vRttiyoMke jo paoNca bheda kiye haiM so tAttvika nahIM kintu unakI rucikA pariNAmamAtra hai / kyoM ki vikalpa, nidrA aura smRti ye pIchalI tInoM vRttiyA~ yathArtha tathA yathArtha ubhayarUpa dekhI jAtI haiM, isa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] liye unakA samAveza pramANa aura viparyaya (bhapramANa) ina do vRttiyoMmeM hI ho jAtA hai / ataeva vRttike do hI vibhAga karane cAhiye / yadi kisI na kisI vizeSatAko lekara bhadhika vibhAga karanA ho tophira pA~ca hI kyoM ? kSayopazama(yogyatA) kI vividhatAke kAraNa asaMkhyAta vibhAga kiye nA sakate haiN| viSayake na hote hue bhI jo vodha sirpha zabdajJAnake balase hotA hai vaha vikalpa hai / jaise 'AkAzapuSpa ' aisA kahanese eka prakArakA bhAsa ho hI jAtA hai| isI taraha 'caitanya yaha AtmAkA svarUpa hai ' aisA sunanese bhI bhAsa hotA hai / yaha donoM prakArakA bhAsa vikalpa hai| pahale prakArakA vikalpa viparyaya-koTi meM sammilita karanA cAhiye, kyoMki 'zrAkAzapuSpa ' yaha vyavahAra prAmANika-sammata nahIM hai| dUsare prakArakA vikalpa jisameM bhedabodhaka SaSThIvibhaktike balase zrAtmA aura caitanyakA bheda bhAsita hotA hai vaha naya arthAt pramANAMzarUpa hai| kyoMki aise vikalpakA vyavahAra zAstrIya va prAmANika-sammata hai / pramANAMza kahanekA matalaba yaha hai ki vyavahAkI dRSTi kabhI bhedapradhAna aura kabhI abhedapradhAna hotI hai / donoM dRSTiyoMko milAnese hI pramANa hotA hai / ghaSTiko apekSA yA naya kahate haiM / vastutaH AtmA caitanyasvarUpa hai, para usake aneka svarUpoMmese jaba caitanyasva
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64 ] rUpakA kathana karanA ho taba bhedadRSTiko pradhAna rakhakara prAmANika loka bhI aisA bolate haiM ki caitanya yaha AtmAkA svarUpa hai / isa kathana se yaha siddha hai ki jo jo 'AkAzapuSpa' yadi vikalpa zAstrIya hai vaha saba viparyayarUpa haiM / aura caitanya yaha puruSakA svarUpa hai ' ityAdi jo jo vikalpa zAstraprasiddha hai vaha saba nayarUpa honese pramANa ke eka dezarUpa haiM / nidrAvRtti ekAnta abhAva vipayaka nahIM hotI / usameM hAthI ghoDe Adi aneka bhAvoMkA bhI kabhI kabhI bhAsa hotA hai, arthAt svama avasthA bhI eka tarahakI nidrA hI hai / isI taraha vaha saca bhI hotI hai / yaha dekhA gayA hai ki aneka vAra jAgarita avasthAmeM jaisA anubhava huA ho nidrAmeM bhI vaisA hI bhAsa hotA hai, aura kabhI kabhI nidrAmeM jo anubhava huA ho vahI jAgane ke bAda akSarazaH satya siddha hotA hai / smRti bhI yathArtha yathArtha donoM prakArakI hotI hai / ataeva vikalpa Adi tIna vRttiyoMko pramANa viparyayase alaga kahane kI khAsa AvazyakatA nahIM hai / sUtra 16 - sUtrakArane yogake upAyabhUta vairAgyake apara . para aise do bheda kiye haiM, unako jaina paribhASAmeM utArakara upAdhyAyajI khulAsA karate haiM ki pahalA vairAgya ' ApA--- tadharmasaMnyAsa ' nAmaka hai, jo viSayagata dopoM kI bhAvanAse zurU zurU meM paidA hotA hai| dUsarA vairAgya 'tAttvikadharma saMnyAsa' //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] nAmaka hai, jo svarUpaciMtAse honevAlI viSayoMkI udAsInatAse utpanna hotA hai / jisakA saMbhava AThaveM guNasthAnameM hai, aura jisameM samyaktva cAritra Adi dharma kSAyopazamika avasthA-apUrNatA-ko choDakara kSAyikabhAva-pUrNatA-ko prApta karate haiN| ____sUtra 18-sUtrakArane saMprajJAta aura asaMprajJAta ye do yoga kahe haiN| jaina prakriyAke sAtha milAna karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki-adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ina pA~ca bhedoMmeM jo pA~cavA~ bheda vRttisaMcaya hai usImeM ukta donoM yogakA samAveza ho jAtA hai| AtmAkI sthUla sUkSma ceSTAyeM tathA unakA kAraNa jo karmasaMyogakI yogyatA hai, usake hAsa-kramazaH hAni-ko vRttisaMkSaya kahate haiN| yaha vRttisaMkSaya graMthibhedase honevAle utkRSTamohanIyakarmabaMdhasaMbaMdhI vyavacchedase zurU hotA hai, aura terahaveM guNasthAnameM paripUrNa ho jAtA hai| isameM bhI AThaveMse bArahaveM guNasthAnatakameM pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarkaavicAra nAmaka jo zuldhyAnake do bheda pAye jAte haiM unameM saMprajJAta yogakA aMtarbhAva hai| saMprajJAta bhI jo nirvitarkavicArAnandAsmitAni sarUpa hai vaha paryAyarahitazuddhadravyaviSayaka zuklabhyAnameM arthAt ekatvavitarkaavicArameM antarbhUta hai| asaMprajJAta yoga kevalajJAnakI prAptise arthAt terahaveM guNasthAna
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [16] kase lekara caudahaveM guNasthAnatakameM AjAtA hai| ina do guNasthAnoM meM jo bhavopagrAhI arthAta aghAtikarmakA saMvandha rahatA hai vahI saMskAra hai / aura usIkI apekSAse asaMprajJAtako saMskArazeSa samajhanA cAhiye, kyoMki usa avasthAmeM matijJAnavizeSarUpa saMskArakA saMbhava nahIM hai arthAt usa samaya dravyamana honepara bhI bhAvamana nahIM hotA / ___ sUtra 16-sUtrakArane videha aura prakRtilayoMmeM jo bhavapratyaya (janmasiddha) yogakA pAyA jAnA kahA hai usakI saMgati jainamatake anusAra labasaptama devoM-anuttara vimAnavAsI-meM karanI cAhiye, kyoMki una devoMko janmase hI jJAnayogarUpa samAdhi hotI hai| ___ sUtra 26-sUtra 24, 25, 26 meM IzvarakA svarUpa hai| bhASyakAra aura TIkAkArane Izvarake svarUpake viSayameM sUtrakArakA maMtavya dikhalAte hue mukhyatayA usake chaha dharma batalAye haiM / jaise-1 kevala satvaguNakA prakarpa, 2 jagatka tva, 3 ekatva, 4 anAdizuddhatA-nityamuktatA, 5 anugrahecchA aura 6 sarvajJatva / upAdhyAyajI ukta dharmoMmeMse ( ka ) pahale do dharmoMko ____ rthAt kevalasattvaguNaprakarpa aura jagatkartRtvako jainadRSTise IzvarameM asvIkAra hI karate hai, (kha ) tIna dharmoMkA arthAt ekatva, anAdizuddhatA aura anugrahecchAkA kathaMcit samanvaya
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] karate haiM, aura ( ga ) ekadharmakA arthAt sarvajJapanakA sarvathA svIkAra karate haiN| ___ (ka ) sattvaguNa jo jaDa prakRtikA aMza hai vaha tathA jagatkarvatva una do dharnAkA sambandha IzvarameM yuktisaMgata na honese jainadarzanako mAnya nahIM hai| __(kha ) ekatva zabdake saMkhyA aura sAdRzya ye do artha hote haiN| jainazAstra IzvarakI eka saMkhyA nahIM mAnatA, raha sabhI mukta prAtmAoMko Izvara mAnatA hai / ataeva usake anusAra izvarameM ekatvakA matalaba sadRzatAse hai| java Izvara koI eka hI vyakti nahIM hai taba jainaprakriyAke anusAra yaha bhI siddha hai ki anAdizuddhatA muktajIvoMke pravAhameM hI ghaTa sakatI hai, eka vyaktimAtrameM nhiiN| anugrahakI icchA jo rAgarUpa honese dveSa sahacarita honI cAhiye usakA to Izvara meM sambhava hI nahIM ho sakatA, ataeva jainazAstra kahatA hai ki IzvaropAsanAke nimittase yogI jo sadAcAra lAbha karatA hai vahI IzvarakA anugraha samajhanA caahiye| IzvarameM sarvajJatva jainazAstrako vaisA hI mAnya hai jaisA ki yogadarzanako, para jainamatakI vizeSatA yaha hai ki sarvajJatva dopoMke nAzase utpanna hotA hai| ataeva vaha nityamuktatAkA sAdhaka nahIM ho sktaa| sUtra 33---upAdhyAyajI kahate haiM ki-jainazAstra bhI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] maitrI Adi cAra bhAvanAoMko cittazuddhikA upAya mAnatA hai, aura maitrIkA artha usameM vizAla hai| sUtrameM sukhI prANiko hI maitrIbhAvanAkA viSaya batalAyA hai, para jainAcArya prANimAtrako maitrIkA viSaya batalAte haiM / isake sivAya upAdhyAyajIne poDazakaprakaraNake caturtha aura terahaveM poDazakake anusAra cAroM bhAvanAoMke bheda aura unakA svarUpa bhI batalAyA hai| ___ sUtra 34-jainazAstra prANAyAmako cittazuddhikA puSTa sAdhana nahIM mAnatA, kyoMki usako haThapUrvaka karanese mana sthira honeke badale vyAkula ho jAtA hai| sUtra 46-cittakA dhyeyaviSayake samAnAkAra bana jAnA usakI samApatti hai| jaba dhyeya sthUla ho taba savitarka, nirvitarka aura dhyeya sakSama ho tava savicAra. nirvicAraH isa taraha samApattike cAra bheda haiM, jo sabhI savIja hI haiM aura saMprajJAta kahalAte haiM / jainazAstrameM samApattikA matalaba una bhAvanAoMse hai jo bhAvanAyeM cittameM ekAgratA utpanna karatI *aura jinakA anubhava zukladhyAnavAle hI AtmA karate haiN| ha. sthUla dranyakI bhAvanA savitarka samApatti, hita sthUla dravyakI bhAvanA nirvitarka samApatti, paryAyasahita sUkSma dravyakI bhAvanA savicAra samApatti, aura pAyarahita sUkSma dravyakI bhAvanA nirvicAra samApatti hai /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] ina bhAvanAoMko mohakI upazama dazAmeM arthAda upazamazreNimeM samprajJAta samAdhikI taraha sabIja aura mohakI dINa avasthAmeM arthAt rupakazreNimeM asamprajJAta samAdhikI taraha nivarvIja ghaTA lenA cAhiye / ___ sUtra 46-jainaprakriyAke anusAra RtaMbharAprajJAkA samanvaya isa prakAra hai-jo samAdhiprajJA dUsare apUrvakaraNa arthAt ATha guNasthAnameM honevAle sAmarthyayogake valase prakaTa hotI hai, aura jo zAstrake dvArA pratipAdana nahIM kiye jA sakanevAle atIndriya viSayoMko avagAhana karatI hai, ataeva jo prajJA na to kevalajJAnarUpa hai aura na zrutajJAnarUpa; kintu jaise rAtake khatama hote samaya aura sUryodayake pahale aruNodayarUpa saMdhyA rAta aura dina donoMse alaga para donoMkI mAdhyamika sthitirUpa hai, vaise hI jo prajJA zrutajJAnake aMtameM aura kevalajJAnake pahale prakaTa honeke kAraNa donoMkI madhyama dazA rUpa hai, jisakA dUsarA nAma anubhava hai, usIko RtambharAprajJA samajhanA cAhiye / dvitIya pAda / sUtra 1-jaise bhAjyameM cittakI prasannatAko bAdhita nahIM karanevAlA hI tapa yogamArgameM upayogI kahA gayA hai, vaise
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 ] hI jainazAstra bhI atyanta duSkara aise vAhya tapa karanekI sammati vahAMtaka hI detA hai, jahAMtaka ki Abhyantara tapa arthAt kapAyamandatAkI vRddhi ho, aura dhyAnakI puSTi ho / jainazAstra anusAra IzvarapraNidhAnakA matalaba yaha hai ki pratyeka anuSThAna karate samaya zAstrako dRSTimammukha rakha karake taddvArA usake Adi upadezaka vItarAga prabhuko hRdayameM sthAna denA | - sUtra 4 - asmitA Adi cAroM klezoMkI jaDa avidyA hai, aura cAroM kleza prasupta, tanu, vicchinna aura udAra isa prakArakI cAra cAra avasthAvAle haiM / isa viSayakA samanvaya jainapari - bhASAmeM isa prakAra hai -vidyAdi pA~coM kleza mohanIyakarmake dakibhAva - vizeSarUpa haiM / zranAdhAkAla pUrNa na honeke kAraNa jabataka karmadalikakA niSeka ( racanAvizeSa ) na ho Taarat karmAvasthAko prasuptAvasthA samajhanA cAhiye / karmakA upazama aura kSayopazama bhAva usakI tanutva avasthA hai | apanI virodhI prakRtike udayAdi kAraNoMse kisI karmaprakRtikA udaya ruka jAnA vaha usakI vicchinna avasthAM | udayAvalikAko prApta honA karmakI udAra avasthA hai / sUtra - sUtrakArane sUtra 5 se 6 takameM pA~ca klezoMke 1 kahe hue haiM unakA jainaprakriyA ke anusAra samanvaya 2 prakAra hai
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [101] avidyAko jainazAstrameM mithyAtva kahate haiM / sthAnAGgasUtrameM mithyAtvake dasa bheda dikhAye haiN| jaise-adharmameM dharma, dharmameM adharma, amArgameM mArga, mArgameM amArga, asAdhumeM sAdhu, sAdhumeM asAdhu, ajIvameM jIva, jIvameM ajIva, aura ayutameM yukta, tathA yuktameM prayukta aisI buddhi krnaa| asmitA Aropako kahate haiM Aropa do prakArakA haidRzya arthAt prapaMcameM draSTA-cetana-kA Aropa aura draSTAmeM dRzyakA Aropa / yaha donoM prakArakA Aropa yAni bhrama jaina paribhASAke anusAra mithyAtva hI hai / yadi asmitAko ahaMkAra mamakArakA bIja mAna liyA jAya to vaha rAga yA dveSa rUpa hI hai| rAga aura dveSa kapAyake bheda hI haiN| abhinivezakA udAharaNa bhASyakArane diyA hai ki maiM kabhI na marUM, sadA vanA rahUM, arthAt maraNase bhaya aura jIvitakI AzA, yaha jainaparibhASAke anusAra bhayasaMjJA hI hai / bhayasaMjJAkI taraha anya-arthAt AhAra, maithuna aura parigrahasaMjJAko bhI abhiniveza hI samajhanA cAhiye, kyoMki bhayake samAna AhAra AdimeM bhI vidvAnoMkAbhI abhiniveza dekhAjAtA he / vidvAnoMmeM abhinivezakA abhAva sirpha usa samaya pAyA jAtA hai jaba ki ve apramattadazAmeM vartamAna hoM aura apramattabhAvase unhoMne dasa saMjJAoMko roka diyA ho / saMjJA yaha mohakA vilAsa yA mohase vyakta honevAlA caitanyakA sphuraNa
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [ 102] hI hai| isa prakAra sabhI kleza jaina saMketake anusAra mohanIyakarmake audayikabhAvarUpa hI haiN| isIse yogadarzanameM klezakSayase kaivalyaprApti aura jainadarzanameM mohakSayaMse kaivalya prApti kahI gaI hai| sUtra 10-sUkSma-arthAt dagdharvAja sadRza-klezAMkA nAza cittake nAzake sAtha hI sUtrakArane mAnA hai| isa bAtako jainaprakriyAke anusAra yoM kaha sakate haiM ki jo kleza arthAt mohapradhAna ghAtikarma dagdhavIjasadRza hue hoM, unakA nAza bArahaveM guNasthAnasaMbaMdhI yathAkhyAta cAritrase hotA hai| sUtra 13-prastuta sUtrake bhASyameM karma, usake vipAka aura vipAkasaMbaMdhI niyama Adike viSayameM mukhya sAta bAteM aisI haiM jinake viSayameM matabheda dikhA kara upAdhyAyajIne jainaprakriyAke anusAra apanA mantavya batalAyA hai| ve sAta pAteM ye haiM-1 vipAka tIna hI prakArakA hai / 2 karmapracayake baMdha aura phalakA krama eka sA hotA hai, arthAt pUrvabaddha karmakA phala pahale hI milatA hai aura pazcAtvaddha karmakA phala pazcAt / 3 vAsanAkI anAdikAlInatA aura karmA ekabhavikatA arthAt vAsanA aura karmAzayakI bhi| 4 karmAzayakI ekabhavikatA aura prArabdhatA / 5 karmAzayakA udbodhaka maraNa hI hai, arthAt janmabhara kiye 1 pA0 4 sU0 3-34 / 2 tattvArtha adhyAya 10 sUtra 1
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [ 103] hue karmAzayakA phala maraNake bAda hI milatA hai| 6 maraNake samaya karmAzayakA phalonmukha honA yaha usakI pradhAnatAkA lakSaNa hai, aura usa samaya phalonmukha na honA usakI gauNatAkA lakSaNa hai / 7 gauNakarmakA pradhAnakarmameM AvApagamana arthAt saMmilita hokara usameM dava jaanaa| inake viSayameM kramazaH jainasiddhAMta isa prakAra hai-1 vipAka tIna hI nahIM balki adhika haiM, kyoMki vaidika logoMne hI gaMgAmaraNako adRSTa vizepakA phala mAnA hai, jo sUtrokta tIna vipAkoMse bhinna hai / tAttvika dRSTise dekhA jAya to kamase kama jJAnAvaraNa Adi ATha vipAka to mAnane hI cAhiye / __2 yaha ekAnta niyama nahIM hai ki jo karmavyakti pUrvabaddha ho usakA phala prathama hI mile aura pazcAtabaddha karmavyaktikA phala pIche mile. kintu kabhI kabhI karmake vandhana aura phalakramameM viparyaya bhI ho jAtA hai| 3 vAsanA bhI ekaprakArakA karma arthAt bhAvakarma hai ataeva vAsanA aura karma ye do bhinna tattva nahIM haiN| 4 ekabhavikatAkA niyama sirpha AyuSkarmameM hI lAgU paDa sakatA hai / jJAnAvaraNAdi anya karma anekabhavika bhI hote haiN| prArabdhatA-vipAkavedyatA-kA niyama bhI sirpha Ayu
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 104 ] karmameM lAgU paDatA hai, kyoMki anya sabhI karma vipAko - dayake sivAya arthAt pradezoMdayadvArA bhI bhoge jA sakate haiM / 5 maraNake sivAya anya arthAt dravya, kSetra, kAla yadi nimitta bhI karmAzaya ke udbodhaka hote haiM / 6 maraNa ke samaya avazya udayamAna honevAlA karma yu hI hai, isa liye yadi pradhAnatA mAnanI ho to vaha sirpha AyuSkarma meM hI ghaTAI jA sakatI hai, anya karmoM meM nahIM / 7 gauNakarmakA pradhAnakarmameM AvAgamana hotA hai yaha bAta gola - mAla jaisI hai / AvApagamanakA pUrA bhAva saMkramaNavidhiko vinA jAne dhyAnameM nahIM sakatA, isa liye karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi granthoMmeMse saMkramaNakA vicAra jAna lenA cAhiye / sUtra 15 - sUtrakArane saMpUrNa dRzyaprapaMcako vivekike liye duHkharUpa kahA hai, isa kathanakA nayadRSTise pRthakkaraNa karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki dRzyaprapaMca duHkharUpa hai so nizcayadRSTi se, vyavahAradRSTise to vaha sukha duHkha ubhayarUpa hai / isa pRthakkaraNa kI puSTi ve siddhasenadivAkarake eka stutivAkyase karate haiM / usa vAkyakA bhAva isa prakAra hai " he vItarAga ! tUne anaMta bhavabIjako pheMka diyA hai, aura anaMta jJAna prApta kiyA hai, phira bhI terI kalA na to kama huI hai aura na adhika, tU to samabhAva arthAt eka rUpatAko hI tAraNa, dhAraNa /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kho [105] kiye hue hai|" isameM jo anaMta bhavavIjakA pheMkanA kahA gayA hai so saMsArako nizcayadRSTise duHkharUpa mAnanese hI ghaTa sakatA hai| sUtra 16---isameM bhASyakArane sRSTisaMhAra kramako sAMkhyAsiddhAMtake anusAra varNana kiyA hai| sAMkhyazAstra satkAryavAda mAnatA hai arthAt asat kA utpAda aura sat kA prabhAva nahIM mAnatA / isapara upAdhyAyajI kahate haiM kiukta siddhAMta ekAMtarUpa nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki ekAMtarUpa mAna lenemeM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvakA asvIkAra karanA paDatA hai, jisase kAryameM anAdi-anaMtatAkA prasaMga AtA hai jo iSTa nahIM hai| isaliye ukta donoM abhAva mAna kara kathaMcit asat kA utpAda aura sat kA abhAva mAnanA cAhiye / aisA mAna lenese vastumAtrakI dravyaparyAyarUpatA ghaTa jAyagI, aura isase utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa jo vastumAtrakA trirUpa lakSaNa hai vaha bhI ghaTita ho jaaygaa| sUtra 31--sUtrakArane jAti, deza, kAla aura samayayAcAra va karttavya-ke baMdhanase rahita arthAt sArvabhauma aise paoNca yamoMko mahAvrata kahA hai / isa viSayameM jainaprakriyA batalAte hue upAdhyAyajI kahate hai ki-sarva zabdake sAtha ahiMsAdi poca yamoMkI jaba pratijJA kI jAtI hai taba ve mahAvrata kahalAte haiM. aura deza zabdake sAtha jaba unakI pratijJA lI jAtI hai taba ve aNuvrata kahalAte haiM /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106] sUtra 32-bhASyakArane do prakArakA zauca kahA hai, bAhya aura AbhyaMtara / zuddha bhojana, pAna tathA miTTI aura jalase hone vAlA zauca bAhya zauca hai, aura cittake doSoMkA saMzodhana AbhyaMtara zauca hai| jaina paribhASAke anusAra bAhya zauca dravyazauca kahalAtA hai aura AbhyaMtara zauca bhAvazauca kahalAtA hai| jaina zAstrameM bhAvazaucako bAdhita na karanevAlA hI dravyazauca grAhya mAnA gayA hai| udAharaNArtha zRMgAra Adi vAsanAse prerita hokara jo snAna Adi zauca kiyA jAtA hai vaha grAhya nahIM hai| sUtra 55-- isake bhASyameM indriyoMkI paramavazyatAkA svarUpa aura usakA upAya ye do bAteM mukhya haiN| bhASyakArane aneka matabheda dikhA kara antameM apane matase paramavazyatAkA svarUpa dikhAte hue likhA hai ki indriyoMke nirodhako arthAt zabdAdi viSayoM ke sAtha indriyoMkA saMbaMdha roka deneko paramavazyatA ( paramajaya ) kahate haiM / paramavazyatAkA upAya unhoMne citta nirodhako mAnA hai / ina donoM bAtoMke viSayameM jaina mAnyatAnusAra matabheda dikhAte hue upAdhyAyajI kahate haiM ki-indriyoMkA nirodha unakI paramavazyatA nahIM hai, kintu acche yA bure zabda Adi viSayoMke sAtha karNa Adi indriyoMkA saMbaMdha honepara bhI tattva jJAnake valase jo rAgadvepakA paidA na honA vahI indriyoMkI paramavazyatA hai / paramavazyatAkA eka mAtra upAya jJAna hI
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 107] hai, cittanirodha nahIM / jJAna bhI aisA samajhanA cAhiye jo adhyAtma bhAvanAse honevAle samabhAvake pravAhavAlA ho, yahI jJAna rAjayoga kahalAtA hai / sArAMza yaha hai ki cittakA jaya ho yA bAhya indriyoMkA jaya ho sabakA mukhya upAya ukta jJAnarUpa rAjayoga hI hai, prANAyAma Adi haThayoga nahIM / kyoMki vikAsamArgameM vighnarUpa honese haThayogake abhyAsakA zAstrameM vAra bAra niSedha kiyA hai / tRtIya pAna. sUtra 55-isake bhASyameM bhASyakArane sAMkhyasiddhAMtake anusAra yogadarzanakA siddhAMta batalAte hue mukhya tIna bAteM likhI haiM / (1) kaivanya arthAt muktikA matalava bhogake zramAvase hai / bhoga sukha, duHkha, jJAna AdirUpa hai jo vAstavameM prakRtikA vikAra hai, AtmA-puruSa-kA nhiiN| puruSa to kUTastha-nitya honese vAstavameM na to baddha hai aura na mukta / isaliye puruSakI muktikA matalaba usameM Aropita bhogake abhAvamAtrase hai / (2) vivekakhyAti arthAt jaDa cetanakA bhedajJAna hI mokSakA mukhya upAya hai| bhedajJAna ho jAnese avidyA grAdi kleza aura karmavipAkakA abhAva ho jAtA hai / isa abhAvakA honA hI mukti hai / muktike pUrvameM sarvajJatla (sarvaviSayaka jJAna ) kisIko hotA hai aura
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 108 ] kisI ko nahIM ( 3 ) jisako sarvajJatva prApta hotA hai usako bhI mukti prApta honepara arthAt mana, zarIra Adi chUTa jAne para vaha nahIM rahatA, kyoMki sarvajJatva yaha manakA kArya hai AtmAkA nahIM, AtmA to kUTastha - nirvikAra cetanasvarUpa haiM / ina tInoM bAtoMke viSayameM jainazAstrakA jo matabheda hai usIko upAdhyAyajIne dikhAyA hai - ( 1 ) sukha, duHkha AdirUpa bhoga saMsAra avasthA meM AtmAkA vAstavika vikAra hai, manakA nahIM / isaliye muktikA matalaba saMsArakAlIna vAstavika bhogake abhAva se hai, Aropita bhogake abhAva se nahIM / (2) vivekakhyAti (jaina paribhASAnusAra samyagdarzana) se aura kleza Adike prabhAvase mokSa hotA hai sahI, para klezakA abhAva hote hI sarvajJatva avazya prakaTa hotA hai / muktike pahale nezakI nivRtti avazya ho jAtI hai, aura keza (moha) kI nivRtti ho jAne para sarvajJatva ( kevalajJAna ) zravazya ho jAtA hai / ( 3 ) mukti pAnevAle sabhI AtmA ko sarvajJatva niyamase prakaTa hotA hai itanA hI nahIM, balki vaha prakaTa hone para kAyama rahatA hai, arthAt mukti hone para calA nahIM jAtA | kyoMki sarva viSayaka jJAna karanA yaha zrAtmAkA svabhAva hai, manakA nahIM / saMsAradazAmeM zrAtmAko aisA jJAna na honekA kAraNa usake Upara AvaraNakA honA hai / mokSadazA meM AvaraNake na rahanese ukta jJAna Apa hI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106] zrApa huA karatA hai, aisA jJAna hote rahanese AtmAmeM kUTasthatvake bhaMgakA jo dUSaNa diyA jAtA hai vaha jaina zAstrakA bhUSaNa hai / kyoMki jaina zAstra kevala jaDa ( prakRti ) ko hI utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa nahI mAnatA, kintu cetanako bhI utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa mAnatA hai / caturtha pAda. sUtra 12-prastuta sUtrameM vastuke pratyeka dharmakI bhAvi, bhUta aura vartamAna aisI tIna avasthAyeM mAna kara usameM avabheda arthAt kAlakRta bhedakA samAveza batalAyA gayA hai, aura vartamAnakI taraha bhUta tathA bhAvi avasthAkA bhI apane apane svarUpameM pratyeka dharmake sAtha saMbaMdha hai aisA kahA hai| isa mantavyakA jaina prakriyAke sAtha milAna karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki vastuko dravyaparyAyarUpa mAnanese hI pUrvokta adhvabhedakI vyavasthA ghaTa sakatI hai anyathA nhiiN| vastuko dravyapayoyarUpa mAna lenA yahI syAdvAda hai / aisA syAdvAda mAna lenese hI saba prakArake vacana-vyavahArakI ThIka ThIka siddhi ho jAtI hai| sUtra 14-trakArane sAMkhya prakriyAke anusAra triguraNAtmaka prakRtikA eka pariNAma mAna kara kAryameM ekatAke
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 110 ] vyavahArakA samarthana kiyA hai / isa prakriyAke svarUpake dvArA syAdvAda paddhatikA samarthana karate hue vRttikAra kahate haiM ki ekase aneka aura anekase eka pariNAma mAnanevAlI syAdvAda zailIkA svIkAra karane hI se ukta sAMkhya prakriyA ghaTa sakatI hai / sUtra 18 - isa sUtra AtmAko apariNAmI sAvIta kiyA hai / isakA samarthana karate hue bhASyakArane kahA hai ki zabda Adi viSaya kabhI jAne jAte haiM aura kabhI nahIM / isalie citta to pariNAmI hai, paraMtu cittakI vRttiyA~ kabhI ajJAta nahIM rahatIM / isalie AtmA apariNAmI arthAt kUTastha hI hai / isa mantavyakA prativAda karate hue vRttikAra kahate haiM ki jaisA citta pariNAmI hai vaisA AtmA bhI / AtmAko pariNAmI mAna lene para bhI cittakI sadAjJAtatAmeM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki citta jJAna-rUpa hai aura jJAna AtmA dharma hai / dharma honese vaha AtmAke sannihita hone ke kAraNa kabhI ajJAta nahIM rahatA / zabda Adi viSaya kabhI jJAta, aura kabhI ajJAta hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki zabda Adi viSayakA indriyake sAtha jo vyaJjanAvagraharUpa sambandha hai vaha sadA nahIM rahatA arthAt kabhI hotA hai aura kabhI nahIM / yadyapi indriyake dvArA zabda Adi vipaya sadA nahIM jAne jAte parantu kevalajJAnadvArA sadA hI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [ 111] jAne jAte haiN| kyoMki kevalajJAnameM eka aisI zakti hai jisase vaha zabda Adi viSayoMko sadA hI jAna letA hai| ___ sUtra 23-unnIsase teIsatakake paoNca sUtroMmeM sUtrakArane jo kucha carcA kI hai usase AtmAke viSayameM sAMkhyasiddhAntasammata tIna bAteM mukhyatayA mAlUma hotI haiM / ve ye haiM(1) caitanyakI svaprakAzatA / (2) jo caitanya arthAt citi-zakti hai vahIM cetana hai arthAta citi-zakti svayaM svataMtra hai| vaha kisIkA aMza nahIM hai aura usake bhI koI aMza nahIM haiN| ataeva vaha nirguNa hai| (3) citi-zakti sarvathA kUTastha honese nirlepa hai| ina bAtoMke viSayameM jaina mantavyake anusAra matabheda dikhAte hue upAdhyAyajI antameM kahate haiM ki ye bAteM kisI nayakI apekSAse mAnya kI jA sakatI haiM sarvathA nhiiN| ukta bAtoMke viSayameM matabheda kramazaH isa prakAra hai (1) caitanya svaprakAza bhI hai aura paraprakAza bhii| usakI svaprakAzatA agnike prakAzake samAna anya padArthake saMyogake sivAya hI pratyeka prANiko anubhava-siddha hai / caitanyakI paraprakAzatA aAvaraNadazAmeM vipayake sambaMdhake adhIna hai aura anAvaraNa-dazAmeM svAbhAvika hai / (2) caitanya yaha zakti (guNa ) arthAt anya mUla tatvakA aMza hai. vaha anya tatva cetana yA yAtmA hai /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 112] usameM caitanyakI taraha dUsare bhI ananta guNa (zaktiyA~) haiM, arthAt AtmA anaMta guNoMkA AdhAra hai / vaha jo nirguNa kahA jAtA hai usakA matalaba usameM prAkRtika guNoMke abhAvase hai| (3) AtmA ekAMta-nirlepa nahIM hai usameM saMsAra-- avasthAmeM kathaMcit lepakA bhI saMbhava hai| ___ sUtra 31-bhASyakArane prastuta sUtrake bhASyameM sAMkhya matake anusAra jJAnako sattvaguNakA kArya kaha kara use prAkRtika batalAyA hai, aura kahA hai ki nirAvaraNa dazAmeM jJAna ananta ho jAtA hai jisase usake sAmane sabhI jJeya (viSaya) alpa vana jAte haiM, jaise ki AkAzake sAmane juganU / ina donoM bAtoMkA virodha karate hue vRttikAra jaina-mantavyako isa prakAra dikhAte haiM-jJAna prAkRtika arthAt acaitanya nahIM hai kintu vaha caitanyarUpa hai / yaha bAta nahIM ki jJAnake ananta ho jAneke samaya sabhI jJeya alpa ho jAte haiM, balki jJAnakI anantatA jJeyakI anantatA para hI avalambita hai arthAt jJeya ananta haiM / ataeva una savako jAnanevAlA nirAvaraNa jJAna bhI ananta kahalAtA hai / ___ sUtra 33-isakI vyAkhyA meM bhASyakArane kramakA svarUpa dikhAte hue kahA hai ki nityatA do prakArakI hai / (1) kUTastha-nityatA arthAt apariNAmi tatva / (2) pariNAmi
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [113] nityatA arthAt parivartanazIla tattva / inameMse pahalI nityatA puruSa (AtmA ) meM hai aura dUsarI prakRtimeM / isa para jaina matabheda dikhAte hue vRttikAra kahate haiM kikUTasthanityatA mAnanemeM koI sabUta nhiiN| AtmA ho yA prakRti sabhImeM pariNAminityatA hI hai, arthAt vastumAtrameM dravyarUpase nityatA aura paryAyarUpase anityatA yuktisaMgata honeke kAraNa savakA ekamAtra lakSaNa " utpAda, vyaya, dhrauvya" aisA hI karanA cAhiye /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] yogaviMzikAkA sAra. gothA 1 - mokSa - prAptimeM upayogI honeke kAraNa yadyapi saba prakArakA vizuddha dharma - vyApAra yoga hI hai tathApi yahA~ vizeSa rUpa se sthAna Adi sambandhI dharma - vyApArako hI yoga jAnanA cAhie || khulAsA -- jisa dharma - vyApAra meM praNidhAna, pravRtti, vijaya, siddhi aura viniyoga ina paoNca bhAvakA sambandha ho vahI dharma-vyApAra vizuddha hai / isake viparIta jisameM ukta bhAvakA sambandha na ho vaha kriyA yogarUpa nahIM hai / ukta praNidhAna Adi bhAvakA svarUpa isa prakAra hai " ( 1 ) apane se nIcekI koTIvAle jIvoMke prati dvepa na rakha kara paropakArapUrvaka apanI vartamAna dhArmika bhUmikAke kartavya meM sAvadhAna rahanA yaha praNidhAna hai / ( 2 ) vartamAna dhArmika bhUmikAke uddezyase kiyA jAnevAlA aura usake upAyakI paddhati se yukta jo caJcalatArahita tIvra prayatna vaha pravRtti hai / ( 3 ) jisa pariNAmase dhArmika pravRttimeM vighna nahIM Ate vaha vighna - jaya hai | vighna tIna taraha ke hote haiM, 1 bhUkha, pyAsa Adi parIpaha, 2 zArIrika roga aura 3 mano
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 115 ] vibhrama | ye vighna dhArmika pravRttimeM vaise hI bAdhA DAlanevAle jaise kahIM prayANa karanemeM rAste ke kATe - paththara, zarIra- gata jvara aura manogata digbhrama / tIna tarahakA vighna hone se usakA jaya bhI tIna prakArakA samajhanA cAhiye / ( 4 ) aisI dhArmika bhUmikAko prApta karanA jisameM baDoMke prati bahumAnakA bhAva ho, barAvarIvAloMke prati upakArakI bhAvanA ho aura kama darajevAloMke prati dayA, dAna tathA anukaMpAkI bhAvanA ho vaha siddhi hai / (5) hiMsAdi jo dhArmika bhUmikA apaneko siddha huI ho use yogya upAyoMke dvArA dUsaroMko bhI prApta karAnA yaha viniyoga hai || sthAna Adi kyA kyA hai aura usameM yoga kitane prakArakA hai yaha dikhalAte haiM- gAthA 2 -- sthAna, UrNa, artha, AlaMbana aura anAlaMbana ye yogake pA~ca bheda haiM / inameM se pahale do karmayoga haiM aura pichale tIna jJAnayoga haiM / " khulAsA - (1) kAyotsarga, paryakAsana, padmAsana Adi zrAsanako sthAna kahate haiM / ( 2 ) pratyeka kriyA yAdike samaya jo sUtra par3hA jAtA hai use U arthAt varNa yA zabda samajhanA cAhie / ( 3 ) ardhakA matalaba sUtrArthake jJAnase hai / ( 4 ) vAsa pratimA AdikA jo dhyAna vaha AlaMbana
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114 yogaviMzikAkA sAra, gAthA 1-mokSa-prAptimeM upayogI honeke kAraNa yadyapi saba prakArakA vizuddha dharma-vyApAra yoga hI hai tathApi yahA~ vizeSa rUpase sthAna Adi sambandhI dharma-vyApArako hI yoga jAnanA cAhie // khulAsA-jisa dharma-vyApArameM praNidhAna, pravRtti, vighnajaya, siddhi aura viniyoga ina pA~ca bhAvoMkA sambandha ho vahI dharma-vyApAra vizuddha hai| isake viparIta jisameM ukta bhAvoMkA sambandha na ho vaha kriyA yogarUpa nahIM hai| ukta praNidhAna Adi bhAvoMkA svarUpa isa prakAra hai (1) apanese nIcekI koTIvAle jIvoMke prati dveSa na rakha kara paropakArapUrvaka apanI vartamAna dhArmika bhUmikAke kartavyameM sAvadhAna rahanA yaha praNidhAna hai| ___ (2) vartamAna dhArmika bhUmikAke uddezyase kiyA jAnevAlA aura usake upAyakI paddhatise yukta jo caJcalatArahita tIvra prayatna vaha pravRtti hai| (3) jisa pariNAmase dhArmika pravRttimeM vighna nahIM Ate vaha vighna-jaya hai / vighna tIna tarahake hote haiM, 1 bhUkha, pyAsa Adi parISaha, 2 zArIrika-roga aura 3 mano
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [115] vibhrama / ye vighna dhArmika pravRttimeM vaise hI bAdhA DAlanevAle hai jaise kahIM prayANa karanemeM rAsteke kA~Te-paththara, zarIra-gata vara aura manogata digbhrama / tIna tarahakA vighna honese usakA jaya bhI tIna prakArakA samajhanA caahiye| (4) aisI dhArmika bhUmikAko prApta karanA jisameM baDoMke prati bahumAnakA bhAva ho, barAvarIvAloke prati upakArakI bhAvanA ho aura kama darajevAloMke prati dayA, dAna tathA anukaMpAkI bhAvanA ho vaha siddhi hai| (5) ahiMsAdi jo dhArmika bhUmikA apaneko siddha huI ho use yogya upAyoMke dvArA dUsaroMko bhI prApta karAnA yaha viniyoga hai // sthAna Adi kyA kyA hai aura usameM yoga kitane prakArakA hai yaha dikhalAte haiM gAthA 2-sthAna, UrNa, artha, zrAlaMbana aura anAlaMvana ye yogake paoNca bheda haiN| inameMse pahale do karmayoga haiM aura pichale tIna jJAnayoga haiN| khulAsA-(1) kAyotsarga, paryakAsana, padmAsana Adi AsanoMko sthAna kahate haiM / (2) pratyeka kriyA Adike samaya jo sUtra par3A jAtA hai use UrNa arthAt varNa yA zabda samajhanA caahie| (3) arthakA matalava sUtrArthake jJAnase hai| ( 4 ) bAhya pratimA AdikA jo dhyAna vaha bAlaMbana
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 116 ] hai / ( 5 ) rUpI dravyake AlaMbanase rahita jo zuddha caitanyamAtrakI samAdhi vaha anAlaMbana hai| sthAna to svayaM hI kriyArUpa hai aura sUtrakA bhI uccAraNa kiyA jAtA hai isIlie sthAna tathA UrNako karmayoga kahA hai| Upara kI huI vyAkhyAse yaha spaSTa hai ki artha, AlaMbana aura anAlaMbana ye tInoM jJAnayoga haiN| yogakA matalaba motake kAraNabhUta Atma-vyApArase hai| sthAna Adi Atma-vyApAra mokSake kAraNa haiM isalie unakI yoga-rUpatA siddha hai / sthAna Adi ukta pA~ca yogake adhikArioMko batalAte haiM gAthA 3-dezacAritravAle aura sarvacAritravAleko yaha sthAna Adi yoga avazya hotA hai| cAritravAlemeM hI yogakA saMbhava honeke kAraNa jo cAritrarahita arthAta apunabaMdhaka aura samyagdRSTi ho usameM ukta yoga bIjamAtrarUpase hotA hai aisA koI prAcArya mAnate haiM // khulAsA-yoga kriyArUpa ho yA jJAnarUpa, para vaha cAritramohanIyakarmake kSayopazama arthAt zithilatAke honepara avazya prakaTa hotA hai| isIlie cAritrI hI yogakA adhikArI hai, aura yahI kAraNa hai ki granthakAra haribhadrasU 1 jo phirase mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti nahIM bAMdhatA vaha apunarvadhaka kahalAtA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 117] rine svayaM yogabiMdumeM adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ina pA~ca yogoMkI saMpatti cAritrameM hI mAnI hai / yaha prazna uTha sakatA hai ki jaba cAritrImeM hI yogakA saMbhava hai taba nizcayadRSTise cAritrahIna kintu vyavahAramAtrase zrAvaka yA sAdhukI kriyA karanevAleko usa kriyAse kyA lAbha. isakA uttara graMthakArane yahI diyA hai ki" vyavahAra-mAtrase jo kriyA apunarvadhaka aura samyagdRSTike dvArA kI jAtI hai vaha yoga nahIM kintu yogakA kAraNa honese yogakA vIjamAtra hai / jo apunarvadhaka yA samyagdRSTi nahIM hai kintu sakRddhadharka yA dvibaMdhaka Adi hai usakI vyAvahArika kriyA bhI yogavIjarUpa na hokara yogAbhAsa arthAt mithyA-yogamAtra hai / adhyAtma Adi ukta yogoMkA samAveza isa graMthameM varNita sthAna prAdi yogAmeM isa prakAra hai-adhyAtmake aneka prakAra haiM / deva-sevArUpa adhyAtmakA samAveza sthAnayogameM, japarUpa adhyAtmakA samAveza UrNa-yogameM aura tattvaciMtanarUpa adhyAtmakA samAveza arthayogameM hotA hai / bhAvanAkA bhI samAveza ukta 5 jo mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti eka vAra bAMdhanevAlA ho vaha sakaddhandhA yA sakRdAvartana kahalAtA hai aura jo vaisI sthiti do vAra bAMdhanevAlA ho vaha dvivandhaka yA dvirAvartana kahalAtA hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 118 ] tInoM yogameM hI samajhanA cAhiye / dhyAnakA samAveza A laMbana yogameM hai aura samatA tathA vRttisaMkSayakA samAveza nAlaMbana yogameM hotA hai / / sthAna Adi yoga ke bheda dikhAte haiM gAthA 4- ukta sthAna Adi pratyeka yoga tattvadRSTise cAra cAra prakArakA hai | ye cAra prakAra zAstra meM ye haiM - icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhi || / ukta icchA Adi bhedakA svarUpa batalAte haiM gAthA 5, 6 - jisa dazAmeM sthAna Adi yogavAloMkI kathA suna kara prIti hotI ho aura jisameM vidhipUrvaka anuSThAna karanevAloMke prati bahumAnake sAtha ullAsabhare vividha prakArake suMdara pariNAma arthAt bhAva paidA hote hoM vaha yogakI dazA icchA - yoga hai / pravRttiyoga vaha kahalAtA hai jisameM saba avasthAmeM upazamabhAvapUrvaka sthAna Adi yogakA pAlana ho // jisa upazamapradhAna sthAna Adi yogake pAlanameM arthAt pravRtti meM yogake bAdhaka kAraNoMkI ciMtA na ho vaha sthiratA yoga hai / sthAnAdi saba anuSThAna dUsaroMkA bhI hitasAdhaka ho taba vaha siddhiyoga hai || khulAsA - hara eka yogakI cAra avasthAyeM hotI haiM, jo kramazaH icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhiyoga kahalAte haiM / ( 1 ) jisa avasthAmeM dravya, kSetra Adi anukUla
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 116 ] sAdhanoM kI kamI honepara bhI aisA ullAsa prakaTa ho jisase zAstrokta vidhike prati bahumAna pUrvaka alpamAtra yogAbhyAsa kiyA jAya vaha avasthA icchAyoga hai / ( 2 ) jisa avasthAmeM vIryollAsa kI prabalatA ho jAnese zAstrAnusAra sAMgopAMga yogAbhyAsa kiyA jAya vaha pravRttiyoga hai / ( 3 ) pravRttiyoga hI sthiratAyoga hai, para aMtara donoMmeM itanA hI hai ki pravRttiyoga meM aticAra arthAt doSakA Dara rahatA hai aura sthiratAyogameM Dara nahIM rahatA / ( 4 ) siddhiyoga usa yavasthAkA nAma hai jisameM sthAnAdi yoga usakA yAcaraNa karanevAle AtmAmeM to zAMti paidA kare hI, para usa zrAtmA ke saMsarga meM AnevAle sAdhAraNa prANiyoM para bhI zAMtikA asara DAle / sArAMza yaha hai ki siddhiyogavA leke saMsargameM AnevAle hiMsaka prANI bhI hiMsA karanA chor3a dete haiM aura asatyavAdI bhI satya bolanA chor3a dete haiM arthAt unake dopa zAMta ho jAte haiM / - - ukta icchA Adi yogabhedoM ke hetuoM ko kahate haiM gAthA 7 -- ye vividha prakArake icchA Adi yoga prastuta sthAna Adi yogakI zraddhA, prIti zrAdike sambandhase bhavya prANiyoM ko tathAprakArake kSayopazamake kAraNa hote hai || PA khulAsA - icchA Adi cAroM yoga ApasameM eka dusarese bhinna to haiM hI, para una sabameMse eka eka yogake
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 120 ] bhI asaMkhya prakAra haiM / isa vividhatAkA kAraNa kSayopazamabheda arthAt yogyatAbheda hai| yahA~ bhavyaprANikA matalaba apunabaMdhaka tathA samyagdRSTi Adise hai / ___icchA Adi yogoMkA kArya gAthA 8-ina icchA Adi ukta cAroM yogoMke kArya kramase anukampA, nirveda, saMvega aura prazama hai / khulAsA-anukampA AdikA svarUpa isa prakAra hai(1) duHkhita prANioMke bhItarI aura bAharI duHkhoMko yathAzakti dUra karanekI jo icchA vaha anukampA hai / (2) saMsArarUpa kaidakhAnekI niHsAratA jAna kara usase virakta honA nirveda hai / ( 3 ) mokSakI abhilASAko saMvega kahate haiM / (4) kAma, krodhakI zAnti prazama hai // ___ aba sthAna Adi yogabhedoMko dRSTAMtameM ghaTA lenekI sUcanA karate haiM___ gAthA :-isa prakAra yogakA sAmAnya aura vizeSa svarUpa to dikhAyA gayA paraMtu usakI jo caityavaMdanarUpa dRSTAMtake sAtha spaSTa ghaTanA hai arthAt usako caityavaMdanameM jaise vibhAga-pUrvaka utAra kara ghaTAyA jA sakatA hai use ThIka ThIka tattvajJako samajha lenA cAhiye / / aba caityavandanameM yoga ghaTA dete haiM
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ / [ 121] gAthA 10-jaba koI zraddhAvAlA vyakti 'arihaMta ceiyANaM karemi kAussaggaM ' ityAdi caityavaMdana sUtrakA yathAvidhi (zuddha) uccAraNa karatA hai taba usako zuddha uccAraNase caityavaMdanasUtrake padoMkA yathArtha jJAna hotA hai| khulAsA-svara, saMpadoM aura mAtrau Adike niyamase zuddha varNokA spaSTa uccAraNa karanA yaha yathAvidhi uccAraNa arthAt varNayoga hai| varNayogakA phala yathArtha padajJAna hai, ataeva jaba caityavandana sUtra par3hate samaya varNayoga ho tabhI sUtrake padoMkA jJAna yathArtha ho sakatA hai| ___ gAthA 11---yaha yathArtha padajJAna artha tathA AlaMbana yogavAleke lie bahuta kara aviparIta (sAkSAt mokSa denevAlA) hotA hai aura artha tathA Alambana-yogarahita kintu sthAna tathA varNa yogavAleke lie kevala zreya (paramparAse mokSa denevAlA) hotA hai| khulAsA-jo anuSThAna mokSako denevAlA ho vaha sadanuSThAna hai / sadanuSThAna do prakArakA hai, pahalA zIghra (sAkSAt ) mokSa denevAlA, dUsarA vilaMbase (paramparAse) mokSa denevAlA / pahaleko amRtAnuSThAna aura dUsareko taddhetu-anuSThAna kahate haiN| 1 udAtta, anudAtta, svarita / 2 vizrAntisthAna | 3 itva, dIrgha, pluta /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 120 ] bhI asaMkhya prakAra haiM / isa vividhatAkA kAraNa kSayopazamabheda arthAt yogyatAbheda hai| yahA~ bhavyaprANikA matalaba apunabaMdhaka tathA samyagdRSTi Adise hai // icchA Adi yogoMkA kAryagAthA 8-ina icchA Adi ukta cAroM yogoMke kArya kramase anukampA, nirveda, saMvega aura prazama hai // khulAsA-anukampA AdikA svarUpa isa prakAra hai(1) duHkhita prANioMke bhItarI aura bAharI duHkhoMko yathAzakti dUra karanekI jo icchA vaha anukampA hai / (2) saMsArarUpa kaidakhAnekI niHsAratA jAna kara usase virakta honA nirveda hai / (3) mokSakI abhilASAko saMvega kahate haiM / (4) kAma, krodhakI zAnti prazama hai // ____ aba sthAna Adi yogabhedoMko dRSTAMtameM ghaTA lenekI sUcanA karate haiM gAthA 8-isa prakAra yogakA sAmAnya aura vizeSa svarUpa to dikhAyA gayA paraMtu usakI jo caityavaMdanarUpa dRSTAMtake sAtha spaSTa ghaTanA hai arthAt usako caityavaMdanameM jaise vibhAga-pUrvaka utAra kara ghaTAyA jA sakatA hai use ThIka ThIka tattvajJako samajha lenA caahiye|| ava caityavandanameM yoga ghaTA dete haiM
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 121] gAthA 10-jaba koI zraddhAvAlA vyakti 'arihaMta ceiyANaM karemi kAussaggaM ' ityAdi caityavaMdana sUtrakA yathAvidhi (zuddha) uccAraNa karatA hai taba usako zuddha uccAraNase caityavaMdanasUtrake padoMkA yathArtha jJAna hotA hai / ___ khulAsA-svara, saMpado aura mAtrA Adike niyamase zuddha varNokA spaSTa uccAraNa karanA yaha yathAvidhi uccAraNa arthAt varNayoga hai| varNayogakA phala yathArtha padajJAna hai, ataeva jaba caityavandana sUtra par3hate samaya varNayoga ho tabhI sUtrake padoMkA jJAna yathArtha ho sakatA hai| ___gAthA 11 ---yaha yathArtha padajJAna artha tathA AlaMbana yogavAleke lie bahuta kara aviparIta (sAkSAt mokSa denevAlA) hotA hai aura artha tathA Alambana-yogarahita kintu sthAna tathA varNa yogavAleke lie kevala zreya (paramparAse mokSa denevAlA) hotA hai| ___khulAsA--jo anuSThAna mokSako denevAlA ho vaha sadanuSThAna hai / sadanuSThAna do prakArakA hai, pahalA zIghra (sAkSAt ) mokSa denevAlA, dUsarA vilaMbase (paramparAse) mokSa denevAlA / pahaleko amRtAnuSThAna aura dUsareko taddhetu-anuSThAna kahate haiN| 1 udAtta, anudAtta, svarita / 2 vizrAntisthAna ! 3 isva, dIrgha, plut|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 122] caityavaMdana eka prArambhika anuSThAna hai, isalie yaha vicAranA cAhiye ki vaha amRtAnuSThAnakA rUpa katra dhAraNa karatA hai aura ta hetu-anuSThAnakA rUpa kava dhAraNa karatA hai| jaba caityavaMdana-kriyAmeM sthAna, varNa, artha aura AlaMbana ina cAroM yogoMkA sambandha ho taba vaha amRtAnuSThAna hai aura jaba usameM sthAna, varNa-yogakA to sambandha ho kintu artha, Alambana-yogakA sambandha na ho para unakI ruci mAtra ho taba vaha taddhetu-anuSThAna hai| jaba vidhike anusAra Asana jamA kara zuddha uccAraNapUrvaka sUtra par3ha kara caityavaMdana kiyA jAtA hai aura sAtha hI una sUtroMke artha (tAtparya) tathA AlambanameM upayoga rahatA hai taba vaha caityavaMdana ukta cAroM yogoMse saMpanna hotA hai aisA caityavaMdana bhAvakriyA hai, kyoMki usameM artha tathA AlaMbana yogameM upayoga rakhane rUpa jJAna-yoga vartamAna hai / yathAvidhi Asana bAMdha kara zuddha rItise sUtra par3ha kara caityavaMdana kiyA jAtA ho para usa samaya sUtrake artha tathA bAlaMbanameM upayoga na ho to vaha caityavaMdana jJAnayogazUnya honeke kAraNa dravyakriyArUpa hai, aisI dravyakriyAmeM artha, AlaMvana-yogakA abhAva 1 caityavaMdanakI cAra stutiyoMmeM pahalIkA Alambana vizeSa tIrthakara, dUsarIkA sAmAnya tIrthakara, tIsarIkA pravacana aura cauthIkA zAsanadevatA hai / ,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [123] honepara bhI usakI tIvra ruci ho to vaha dravyAkriyA antameM bhAvakriyAke dvArA kabhI na kabhI mokSako denevAlI mAnI gaI hai, isIse vaisI kriyAko tahetu-anuSThAna aura upAdeya kahA hai / / ___sthAna Adi yogoMke abhAvameM caityavaMdana kevala niSphala hI nahIM balki aniSTaphaladAyaka hotA hai, isalie yogya __ adhikArIko hI vaha sikhAnA cAhiye aisA varNana karate haiM____ gAthA 12-jo vyakti artha, AlaMbana ina do yogoMse zUnya hokara sthAna tathA varNa yogase bhI zUnya haiM unakA vaha anuSThAna kAyika ceSTAmAtra arthAt niSphala hotA hai athavA mRpAvAdarUpa honese viparIta phala denevAlA hotA hai, isalie yogya adhikArioMko hI caityavandana sUtra sikhAnA cAhiye / / khulAsA-jo anuSThAna niSphala yA aniSTaphaladAyaMka ho vaha asadanuSThAna hai / isake tIna prakAra haiM, (1) ananuSThAna (2) garAnuSThAna (3) viSAnuSThAna / caityavandanameM hI yaha dekha lenA cAhiye ki vaha kaba kisa prakArake asadanuSThAnakA rUpa dhAraNa karatA hai / jisa caityavandanakriyAmeM na artha, prAlaMbana yoga hai na unakI ruci hai aura na sthAna, varNa-yogakA Adara hI hai vaha kriyA saMmRcchima jIvakI pravRttikI taraha mAnasikaupayogazUnya honeke kAraNa nipphala hai; isI niSphala kriyAko
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [124] ananuSThAna samajhanA cAhiye / isI taraha caityavaMdana karate samaya " ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM bosirAmi" ina padoMse sthAna, mauna, aura dhyAna AdikI pratijJA kI jAtI hai| aisI pratijJA karaneke bAda sthAna, varNa Adi yogakA bhaMga kiyA jAya to vaha caityavandana mahAmRpAvAda honese niSphala hI nahIM balki karmabaMdhakA kAraNa honese aniSTaphaladAyaka ataeva ananuSThAna hai / / sthAna, varNa Adi yogoMkA sambandha honepara bhI jo caityavandana svarga Adi pAralaukika sukhake uddezyase kiyA jAtA hai vaha garAnuSThAna aura jo dhana, kIrti Adi aihika sukhakI icchAse kiyA jAtA hai vaha vipAnuSThAna hai / garAnuSThAna aura viSAnuSThAna mRpAvAdarUpa hai, kyoMki pAralaukika aura aihika sukhakI kAmanAse kiye jAneke kAraNa unameM mokSakI pratijJAkA isa prakAra ananuSThAna, garAnuSThAna aura vipAnuSThAna ye tInoM caityavaMdana heya haiN| isI kAraNase yogya adhikArioMko hI caityavaMdanasUtra sikhAneko zAstrameM kahA gayA hai / isa caityavaMdanake udAharaNase anya saba kriyAoM meM sadanuSThAna aura asadanuSThAnakA rUpa svayaM ghaTA lenA caahiye| caityavandanake lie yogya adhikArI kauna haiM yaha dikhAte haiM spaSTa mA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 125] gAthA 13-jo dezaviratipariNAmavAle hoM ve caityavandanake yogya adhikArI haiN| kyoMki caityavandanastrameM " kAyaM vosirAmi " isa zabdase jo kAyotsarga karanekI pratijJA sunI jAtI hai vaha viratike pariNAma honepara hI ghaTa sakatI hai| isalie yaha acchI taraha samajha lenA cAhie ki dezavirati pariNAmavAle hI caityavandanake yogya adhikArI haiM / khulAsA-caityavandanake aMdara " tAva kAya, ThANeNaM" ityAdi pAThake dvArA kAyotsargakI pratijJA kI jAtI hai / kAyotsarga yaha kAyaguptirUpa virati hai, isalie virati pariNAmake sivAya caityavaMdana-anuSThAna karanA anadhikAra. ceSTAmAtra hai / dezavirativAleko caityavandanakA adhikArI kahA hai so madhyama adhikArIkA sUcanamAtra hai| jaise tarAjUkI DaNDI vIcameM pakaDanese usake donoM palaDe pakaDameM A jAte hai vaise hI madhyama adhikArIkA kathana karanese nIce aura Uparake adhikArI bhI dhyAnameM A jAte hai| isakA phalita artha yaha hai ki sarvavirativAle muni to caityavandanake tAvika adhikArI hai aura apunarvadhaka yA samyagdRSTi vyavahAramAtrase usake adhikArI hai, parantu jo kamase kama apunabaMdhaka bhAvase bhI khAlI hai ataeva jo vidhiyamAna karanA nahIM jAnate de sarvadhA caityavandanakai anadhikArI haiN|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] isase vaise AtmAoMko caityavandana na to sikhAnA cAhie aura na karAnA caahie| caityavandanake adhikArakI isa carcAse anya kriyAoMke adhikArakA nirNaya bhI svayaM karalenA cAhie / ____ jo loga aisI zaGkA karate haiM ki avidhise bhI caityavandana Adi kriyA karate rahanese dUsarA phAyadA ho yA nahIM para tIrtha cAlU rahanekA lAbha to avazya hai / agara vidhikA hI khayAla rakkhA jAya to vaisA anuSThAna karanevAle inegine arthAt do cAra hI mileMge aura jaba ve bhI na raheMge taba kramazaH tIrthakA uccheda hI ho jaaygaa| isalie kamase kama tIrthako kAyama rakhane ke lie bhI avidhi-anuSThAnakA Adara kyoM na kiyA jAya ? isakA uttara una zaGkAvAloMko granthakAra dete haiM gAthA 14-avidhi anuSThAnakI puSTimeM tIrthake anucchedakI bAtakA sahArA lenA ThIka nahIM hai, kyoMki avidhi cAlu rakhanese hI asamaJjasa arthAt zAstraviruddha vidhAna jArI rahatA hai, jisase zAstrokta kriyAkA lopa hotA hai yaha lopa hI tIrthakA uccheda hai // khulAsA-avidhika pakSapAtI apane pakSakI puSTimeM yaha dalIla peza karate haiM ki avidhise aura kucha nahIM to tIrthakI rakSA hotI hai, parantu unheM jAnanA cAhie ki tIrtha
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 127 sirpha janasamudAyakA nAma nahIM hai kintu tIrthakA matalaba zAstrokta kriyAvAle caturvidha saMghase hai| zAstrAjJA nahIM mAnanevAle janasamudAyako tIrtha nahIM kintu haDDIoMkA saMghAtamAtra kahA hai / isa dazAmeM yaha spaSTa hai ki yadi tIrthakI rakSAke bahAnese pravidhikA sthApana kiyA jAya to antameM avidhimAtra bAkI rahanese zAstravihita kriyArUpa vidhikA sarvathA lopa hI ho jAyagA / aisA lopa hI tIrthakA nAza hai, isase avidhika pakSapAtiyoMke pallemeM tIrtha-rakSArUpa lAbhake badale tIrtha-nAzarUpa hAni hI zeSa rahatI hai jo munApheko cAhanevAleke lie mUla pU~jIke nAzake barAbara hai / / sUtrokta kriyAkA lopa ahitakArI kaise hotA hai yaha dikhAte haiM gAthA 15-vaha athAt avidhike pakSapAtase honevAlA sUtrokta vidhikA nAza vakra (aniSTa pariNAma denevAlA) hI hai| jo svayaM marA ho aura jo mArA gayA ho una donoMmeM vizeSatA avazya hai. yaha yAta tIrthake ucchedase DaranevAloMko vicAranA cAhie / khulAsA-jo zithilAcArI guru bhole ziSyoMko dhamake nAmase apanI jAlameM phA~sate haiM aura pravidhi (zAstra viruddha ) dharmakA upadeza karate haiM unase jaba koI zAstraviruddha upadeza na dene ke liye kahatA hai taba ve dharmocchedakA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 128] bhaya dikhA kara vigaDa kara bola uThate haiM ki "jaisA cala rahA hai vaisA calane do, vaisA calate rahanese bhI tIrtha (dharma) Tika sakegA / bahuta vidhi ( zAstra anukUlatA ) kA dhyAna rakhanemeM zuddha kriyA to durlabha hI hai, azuddha kriyA bhI jo cala rahI hai vaha chUTa jAyagI aura anAdikAlIna akriyAzIlatA (pramAdavRtti ) svayaM logoMpara AkramaNa karegI jisase tIrthakA nAza hogaa|" isake sivAya ve apane pravidhimArgake upadezakA bacAva yaha kaha kara bhI karate haiM ki "jaise dharmakriyA nahIM karanevAleke lie hama upadezaka doSa bhAgI nahIM hai vaise hI pravidhise kriyA karanevAleke lie bhI hama dopabhAgI nahIM / hama to kriyAmAtrakA upadeza dete haiM jisase kamase kama vyAvahArika dharma to cAlu rahatA hai aura isa taraha hamAre upadezase dharmakA nAza honeke badale dharmakI rakSA hI ho jAtI hai|" aisA pocA bacAva karanevAle unmArga-gAmI upadezaka guruoMse graMthakAra kahate haiM ki eka vyaktikI mRtyu svayaM huI ho aura dUsarI vyaktikI mRtyu kisI anyake dvArA huI ho ina donoM ghaTanAoMmeM vaDA antara hai / pahalI ghaTanAkA kAraNa maranevAle vyaktikA karma mAtra hai, isase usakI mRtyuke lie dUsarA koI dopI nahIM hai / parantu dUsarI ghaTanAmeM maranevAle vyaktike kasake uparAnta mAranevAlekA duSTa prAzaya bhI ni
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] mitta hai. isase usa ghaTanAkA dopabhAgI mAranevAlA avazya hai| isI taraha jo loga svayaM pravidhise dharmakriyA kara rahe haiM unakA doSa dharmopadezakapara nahIM hai. para jo loga pravidhimaya dharmakripAkA upadeza suna kara unmArgapara calate haiM unakI javAbadehI upadezakapara avazya hai| dharmake jijJAsu logoMko apanI kSudra svArthatti ke lie unmArgakA upadeza karanA vaisA hI vizvAsaghAta hai jaisA zarajhameM Aye huekA sira kATanA / jaisA pala rahA hai aisA calane do yaha dalIla bhI ThIka nahIM hai, kyoMki aisI upekSA rakhanese zaddha dharmakriyAkA lopa ho jAtA hai jo vAstavameM tIthoMccheda hai| vidhimArgake lie nirantara prayatna karate rahanese kabhI kisI eka vyaktiko bhI zuddha dharma prApta ho jAya to usako caudaha lokameM amArIpaTaha vajavAnekIsI dharmonnati huI samajhanA cAhie arthAt vidhi pUrvaka dharmakriyA karanevAlA eka bhI vyakti pravidhi pUrvaka dharmakriyA karanevAle hajAroM logoMse acchA hai / ataeva jo paropakArI dharmaguru hoM unheM aisI durbalatAkA Azraya kabhI na lenA cAhiye ki isameM hama kyA kareM ? hama to sirpha dharmakriyAkA upadeza karate haiM, pravidhikA nhiiN| dharmopadezaka muruoMko yaha bAta kabhI na bhUlanI cAhie ki vidhikA upadeza bhI unhIMko denA cAhiye jo usake zravaNake liye ratika hoM / bhayogya pAtrako jJAna denemeM bhI mahAn anartha
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 130] hotA hai, isalie nIca AzayavAle pAtrako zAstra sunAne meM upadezaka hI adhika dopakA pAtra hai / yaha niyama hai ki pApa karanevAlekI apekSA pApa karAnevAlA hI adhika dopabhAgI hotA hai / ataeva yogyapAtrako zuddha zAstropadeza denA aura svayaM zuddha pravRtti karanA yahI tIrtharakSA hai, anya saba bahAnA mAtra hai / / ukta carcA suna kara moTI buddhike kucha loga yaha kaha uThate haiM ki itanI bArIka vahasameM utaranA vRthA hai, jo bahutoMne kiyA ho vahI karanA cAhie, isake sabUtameM " mahAjano yena gataH sa panthAH " yaha ukti prasiddha hai| Aja kala bahudhA jItavyavahArakI hI pravRtti dekhI jAtI hai| jabataka tIrtha rahegA tabataka jItavyavahAra rahegA isalie usIkA anusaraNa karanA tIrtha rakSA hai / isa kathanakA uttara granthakAra dete haiM___ gAthA 16-lokasaMjJAko choDa kara aura zAstrake zuddha rahasyako samajha kara vicArazIla logoMko atyanta sUkSma buddhise zuddha pravRtti karanA cAhie / khulAsA-zAstrakI paravA na rakha kara gatAnugatika lokapravAhako hI pramANabhUta mAna lenA yaha lokasaMjJA hai / lokasaMjJA kyoM choDanA ? mahAjana kise kahate haiM aura jItavyavahArakA matalaba kyA hai ? ina bAtoMko samajhAneke lie
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 131 ] jJAnasArake jo zloka TIkAmeM uddhRta kiye gaye haiM ve mahatvapUrNa haiM. isalie unameMse kuchakA sAra diyA jAtA hai - yadi logoM para bharosA rakha kara hI kartavyakA nizcaya kiyA jAya arthAt jo bahutoMne kiyA vahI ThIka hai aisA mAna liyA jAya to phira mithyAtva tyAjya nahIM samajhA jAnA cAhie. kyoMki usakA sevana aneka loka anAdi kAlase karate Aye haiM / anAyase Arya thor3e haiM, AAyoMmeM bhI jainoMkI arthAt samabhAvavAloMkI saMkhyA kama hai / jainoMmeM bhI zuddha zraddhAvAle kama, aura unameM bhI zuddha cAritravAle kama haiM / vyavahAra ho yA paramArtha, saba jagaha ucca vastuke adhikArI kama hI hote haiM, udAharaNArtha- jaise ratnoMke parIkSaka ( jauharI ) kama, vaise AtmaparIkSaka bhI kama hI hote hai / zAstrAnusAra vartana karanevAlA eka bhI vyakti ho to vaha mahAjana hI hai / aneka loga bhI agara ajJAnI haiM to ve saba mila kara bhI andhoMke samUhakI taraha vastuko yathArtha nahIM jAna sakate / saMvina ( bhavabhIru ) puruSane jisakA AcaraNa kiyA ho, jo zAstrase bAdhita na ho aura jo paramparAse bhI zuddha ho vahI jItavyavahAra hai /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 132 ] zAstrakA Azraya na karanevAle saMvigna puruSoMne jisakA AcaraNa kiyA ho vaha andha paramparA mAtra hai, jItavya - bahAra nahIM / kriyA bilkula na karanekI apekSA kucha na kucha kriyA karane ko hI zAstra acchA kahA gayA hai, isakA matalaba yaha nahIM ki zurU se avidhimArgameM hI pravRtti karanA, kintu usakA bhAva yaha hai ki vidhimArga meM pravRtti karane para bhI a gara asAvadhAnIvaza kucha bhUla ho jAya to usa bhUlase Dara kara bilkula vidhimArgako hI nahIM choDa denA kintu bhUla sudhAranekI kozIsa karate rahanA / prathamAbhyAsameM bhUla ho jAnekA sambhava haiM para bhUla sudhAralenekI dRSTi tathA prayatna ho vo vaha bhUla bhI vAstavameM bhUla nahIM hai / isI apekSAse - zuddha kriyAko bhI zuddha kriyAkA kAraNa kahA hai| jo vyakti vidhikA bahumAna na rakha kara avidhikriyA kiyA karatA hai usakI apekSA to vidhike prati bahumAna rakhanevAlA para kucha bhI na karanevAlA acchA hai || mUla viSayakA upasaMhAra karate haiM 5 gAthA 17 - prastuta viSayameM prAsaMgika vicAra itanA kAphI hai / sthAna Adi pUrvokta paoNca yogoMmeM jo prayatnazIla hoM unhIMke caityavandana Adi anuSThAnako sadanuSThAnarUpa samajhanA cAhie ||
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [133] khulAsA-mukhya bAta caityavandanameM sthAnAdi yoga paTAnekI cala rahI thI, isameM prasaMgavaza tIrthoccheda kyA bastu hai ? aura tIrtharakSAke lie vidhiprarUpaNAkI kitanI AvazyakatA hai? ityAdi prAsaMgika viSayakI carcA bhI kI gii| aba mUla bAtako samApta karate hue granthakArane antameM yahI kahA hai ki caityavaMdana prAdi kriyA dharmakA kalevara arthAt nAjharUpa mAtra hai| usakI AtmA to sthAna, varNa Adi pUcokta yoga hI haiM / yadi ukta yogoMmeM prayatnazIla raha kara koI bhI kriyA kI jAya to vaha saba kriyA zuddha, zuddhatara, zuddhatama saMskAroMkI puSTikA kAraNa ho kara sadanuSThAnarUpa hotI hai aura antameM karmakSayakA kAraNa banatI hai // ___ sadanuSThAnake bhedoMko dikhAte hue usake antima bheda arthAt asaMgAnuSThAnameM antima yoga (anAlambanayoga )kA samAveza karate haiM___gAthA 18--prIti, bhakti, vacana aura asaMgake sambandhase yaha anuSThAna cAra prakArakA samajhanA caahie| cArameMse asaGgAnuSThAna hI carama arthAt anAlambana yoga hai / khulAsA-bhAvazuddhike tAratamya ( kamIvezI ) se eka hI anuSThAnake cAra bheda ho jAte haiM / ve ye haiM-(1) prItianuSThAna, (2) bhakti-anuSThAna, (3) vacanAnuSThAna, mora (4) asaGgAnuSThAna /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [134] inake lakSaNa isa prakAra haiM-(1) jisa kriyAmeM prIti itanI adhika ho ki anya saba kAma choDa kara sirpha usI kriyAke lie tIvra prayatna kiyA jAya to vaha kriyA prItianuSThAna hai / (2) prIti-anuSThAna hI bhakti-anuSThAna hai| antara donoMmeM itanA hI hai ki prIti-anuSThAnakI apekSA bhakti-anuSThAnameM AlambanarUpa viSayake prati vizeSa Adarabuddhi honeke kAraNa pratyeka vyApAra adhika zuddha hotA hai / jaise patnI aura mAtA donoMkA pAlana, bhojana, vastra Adi eka hI prakArase kiyA jAtA hai parantu donoM ke prati bhAvakA antara hai| patnIke pAlanameM prItikA bhAva aura mAtAke pAlanameM bhaktikA bhAva rahatA hai, vaise hI bAharI vyApAra samAna honepara bhI prIti-anuSThAna tathA bhakti-anuSThAnameM bhAvakA bheda rahatA hai / (3) zAstrakI ora dRSTi rakha karake saba kAryoMmeM sAdhu logoMkI jo ucita pravRtti hotI hai vaha vacanAnuSThAna hai / ( 4 ) jaba saMskAra itane dRDha ho jAya~ ki pravRtti karate samaya zAstrakA smaraNa karanekI AvazyakatA hI na rahe arthAta jaise candanameM sugaMdha svAbhAvika hotI hai vaise hI saMskAroMkI dRDhatAke kAraNa pratyeka dhArmika niyama jIvaekarasa ho jAya taba asaGgAnuSThAna hotA hai| isake / jinakalpika sAdhu hote haiN| vacanAnuSThAna aura - pharka itanA hI hai ki pahalA to zAstrakI kiyA jAtA hai aura dUsarA usakI preraNAke sivAya
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 135 ] zAstrajanita saMskAroM ke calase: jaise ki cAkake ghUmanemeM pahalA ghUmAva to DaMDekI preraNA se hotA hai aura pichekA sirpha daMDanita vegse| asaGgAnuSThAnako anAlambana yoga isalie kahA hai ki - " saMgako tyAganA hI anAlambana hai " | yogake kula assI bheda batalAye haiM so isa prakAra - sthAna, U Adi pUrvokta pA~ca prakArake yogake icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhi aise cAra cAra bheda karane se bIsa bheda hue / ina bIsameM se hara eka bheda ke prIti - anuSThAna, bhaktianuSThAna, vacanAnuSThAna aura prasaGgAnuSThAna ye cAra cAra bheda hote hai ataeva bIsako cArase gunane para assI bheda hue || lambanake varNanake dvArA nAlaMbana yogakA svarUpa dikhAte haiM gAthA 16-- Alambana bhI rUpI aura arUpI isa taraha do prakArakA hai / parama arthAt mukta AtmA hI arUpI Alambana hai, usa rUpI Alambanake guNokI bhAvanArUpa jo dhyAna hai vaha sUkSma ( atIndriya viSayaka ) honese anAlavana yoga kahalAtA hai | mvana // khulAsA -- yogakA hI dUsarA nAma dhyAna hai / dhyAnake mukhyatayA do bheda haiM, sAlambana aura nirAlambana / Alambana ( dhyeya viSaya ) mukhyatayA do prakArakA honese dhyAna ke ukta do bheda samajhane caahie| zrAlambanake rUpI aura
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 136] rUpI ye do prakAra haiM / indriyagamya vastuko rUpI ( sthUla ) aura indriya-agamya vastuko arUpI (sUkSma ) kahate haiM / sthUla AlambanakA dhyAna sAlambana yoga aura sUkSma AlambanakA dhyAna nirAlambana yoga hai, arthAta viSayakI apekSAse donoM dhyAnameM pharka yaha hai ki pahalekA viSaya A~khoMse dekhA jA sakatA hai aura dUsarekA nahIM / yadyapi donoM dhyAnake adhikArI chamastha hI hote haiM, parantu pahalekI apekSA dasarekA adhikArI ucca bhUmikAvAlA hotA hai, arthAt pahale dhyAnake adhikArI adhikase adhika chaDhe guNasthAna takake hI svAmI hote haiM parantu dUsare dhyAnake adhikArI sAtaveM guNasthAnase lekara vArahaveM guNasthAnatakake svAmI hote haiN| zrAsanArUDha vItarAga prabhukA yA unakI mUrti AdikA jo dhyAna kiyA jAtA hai vaha sAlambana aura paramAtmAke jJAna Adi zuddha guNoMkA yA saMsArIAtmAke aupAdhika rUpako choDa kara usake svAbhAvika rUpakA paramAtmAke sAtha tUlanA pUrvaka dhyAna karanA nirAlambana dhyAna hai, arthAt nirAlambana dhyAna AtmAke tAttvika svarUpako dekhanekI niHsaMga aura akhaMDa lAlasArUpa hai / aisI lAlasA ApakazreNI sambandhI dUsare apUrvakaraNake samaya pAye jAnevAle dharmasaMnyAsarUpa sAryayogase hotI hai| haribhadrasarine SoDazakameM vANamocanake eka rUpakake dvArA anAlaMyana dhyAnakA svarUpa samajhAyA hai so isa pra
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 138] _hai, isa siddhise kevalajJAna aura kevalajJAnase ayoga nAmaka yoga tathA parama nirvANa kramazaH hotA hai / / khulAsA-mohakI rAgadveparUpa vRttiyA~ paugalika adhyAsakA pariNAma hai aura nirAlambana dhyAnakA viSaya zuddha caitanya hai| ataeva moha aura nirAlambana dhyAna ye donoM paraspara virodhI tattva haiN| nirAlambana dhyAnakA prArambha huA ki mohakI jaDa kaTane lagI, jisako jainazAstrameM kSapa__ kazreNIkA Arambha kahate haiM / jaba ukta dhyAna pUrNa avasthA taka pahu~catA hai taba mohakA pAzabaMdhana sarvathA TUTa jAtA hai, yahI kSapakazreNIkI pUrNAhuti hai| maharSi pataJjaline jisa dhyAnako samprajJAta kahA hai vahI jainazAstrameM nirAlambana ___ dhyAna hai / kSapakazreNIke dvArA sarvathA vItarAga dazA prakaTa ho jAne para AtmatattvakA pUrNa sAkSAtkAra hotA hai, jo jainazAstrameM kevalajJAna aura maharSi pataJjalikI bhASAmeM asamprajJAta yoga kahalAtA hai| kevalajJAna huA ki mAnasika vRttiyA~ naSTa huI aura pIche eka aisI prayoga nAmaka yogAvasthA AtI hai jisase rahe-sahe vRttike vIjarUpa sUkSma saMskAra bhI jala jAte haiM, yahI videha mukti yA parama Na hai / / // samApta //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 136 ] yogasUtravRtti tathA yogaviMzikAvRtti meM pramANarUpase Aye hue avataraNoMkA varNakramAnusArI pariziSTa. naM0 1 pRSTha. zloka. zloka. atyantavallabhA khalu anAbhogavazcaitaapunarvandhakasyAyaM afafekayA varamakayaM azuddhApi hi zuddhAyA asato Natthi Niseho asaMprajJAta eSo'pi asmin hRdayasthe sati zrA AkalpavyavahArArthaM AzayabhedA te i icchA tadvatkathAprIti u upaphArisvajanetara - U UtAsaM Na NiraMbhai e 82 | eko'pi zAkhanItyA 72 | etadrAgAdidaM hetu. 63 | patA khalvabhyAsAt eso aNAimaM ciya 78 79 Ta 15 78 56 66 10 zro osano vi vihAre ka kA arai ke ANaMde kAryadravyamanAdi syAzapaktirmatijJAnAt ga gauravavizeSayogAt va cakrabhramaNaM daNDAt ja jai vi sa kAuM 11 | jassime sahA ya 38 / jaha saraNamuvagayANaM pRSTha. 78 72 11 9 80 6 31 Ta 82 82 80 27 76
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 140 79 jA jA havija jinoditamiti jo jANai arihaMte jho jhaye kathamajJaH va. 72 bAhyaM tapaH paramaduzcara- 15 bha. 44 : : bhavavIjamanantamujjhitaM 29 26 Na sakkA svamaddaTuM ta. tatrApratiSThito'yaM tatraiva tu pravRttiH tasmAcchatAnusAtAtvikaH pakSapAta 37 / mukkheNa joaNAo mUlaprakRtyabhinnAH ya. 57 | yaM yaM cApi smaran bhAvaM | yatrAdaro'sti paramaH | yattvabhyAsAtizayAt | yatsaMvijJajanAcIrNa yadAcIrNamasaMvignaiH yamaniyamAsanaya zRNvan siddhAntaM 82 78 78 72 62 / 7 divyabhogAbhilASeNa dezAdibhedatazcitradrAgasmAttadadarzana dha. dharmamegho'mRtAtmA ca lokamAlambya karttavyaM naivaMvidhasya zarataM 77 parahitaciMtA maitrI praNidhAnAdibhAvena praNidhAnaM tatsamaye praNidhipravRtti vighna vacanAtmikA pravRtti vinnajaya trividha viSa garo'nanuSThAna 71 viSaM labdhyAdyapekSAta za. 57 zAstrasaMdarzitopAya- 84 57 yo'rthino hi bhUyAMso 78 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 [141] siddhezottarakArya hnni naasi sukhamA sahetAsavRdAvartanAdInAM sudaDhappayattavAvAraNaM 64 sandhyeva dinarAtribhyAM sUktaM cAtmaparArthasamAdhireSa evAnyaiH stokA bhAryA anAsAmarthyayogyatA yA sthAnorNAlambana 8 tAlamdano nirAlamba- 84 tiddhitattaTUrma- 29 / hiyAhArA miyAdArA / miyAdvArA 58 - - - -
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ [142] yogamUtravRtti aura yogaviMzikATIkAmeM pAye hue ataraNoM__kA kartA aura graMyake nAma nirdeza saMbaMdhI pariziSTa. 2 (ArSa) ( AcArAMgasUtra patra 6) zItoSNIyAdhyayana (AcArAMgagata) patra 37 / sthAnAga patra 19 / (bhagavatagItA patra 25) gacchAcAra patra 80 / mahAvAdI (siddhasena divAkara )-(hArvizikA patra 29 / ) stutikAra-patra 37 (kundakunda ) (pravacanasAra) patra 87 'jojANai arihaMte 'pra-1 gaa-8|| bhApyakRta-- (jinabhadragaNikSamAzramaNa)-(vizeSAvazyaka patra 4) mahAbhASyakAra (jinabhadragaNikSamAzramaNa)-(vizeSAvazyaka patra 86 / ) 1 eme koSTakame hamArA matalaba yaha hai ki-uma usa sthAnameM pakArane AcArya [ayamA uTheva nahIM kiyA kintu hamane apanI orame khoja karake sUcana kiyA hai| 2 ima stutikAra zabdase prathakArako siddhasena abhipreta hai yA samantabhadra, isakA patA hameM abhI nahIM lgaa|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataJjali - | 143 ] ( yogasUtra patra 61 ) akalaGka - patra 31 / haribhadra ( yogaviMzikA patra 2 | ) anAdiviMzikA patra 9 / saddharmarSizikA patra 68 / yogabindu patra (6) 7 (41) 62 (63-64) 71 (72) / pozaka patra 11 (56-57-59 ) 61-76 ( 81-82 ) 83 (85) / yogadRSTi samuccaya-patra 79 (84) / ( yazobhadrasUri ) - SoDazakavRti patra 61 / yazovijaya - SoDazaka TIkA-patra - 11 / ( kAnasAra patra - 13-78 / ) karmaprakRti vRtti-patra- 26 / patra - 15 / datA saMgrarate saddharmarSizikA ( TIkA ) patra - 68 / patra - 66 / alabdhakartunAma-alabdhagrandhanAma 15-26-37-11-63-78-79 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka milanekA patAAtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala. Thi0 rozana muhallA. AgrA zahara (yU. pI.) zrI jaina AtmAnanda sabhA. Thi0 AtmAnanda bhavana-- bhAvanagara-(kATiyAgaDa ).
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
_