________________
એમને વરેલી વિખ્યાતિ હતી. સત્તા તો એમને વરેલી જ હતી, સાથે સાથે સરસ્વતીનો સંગમ પણ એમના જીવન-તટે સધાયેલો હતો, આના કા૨ણે જ એમને એવી સુપ્રસિદ્ધિ વરી હતી કે, સ્થળ-કાળના કેટલાય જળ-પ્રવાહ વહી જવા છતાં એ સુપ્રસિદ્ધિને ઝાંખી પાડી શક્યા નથી, ઉપરથી સમય જેમ જેમ પસાર થતો જાય છે, એમ એમ એનો ચળકાટ વધતો જ જતો જણાય છે.
ગોંડલ સ્ટેટના માત્ર રાજવી તરીકે ભગવતસિંહજીનું જીવન વ્યતીત થયું હોત, તો એવો સંભવ છે કે, બીજાં રાજવીઓની જેમ જ એમનાં પણ નામકામ નામશેષ બની ચૂક્યાં હોત. પરંતુ રાજકાજ કરતા પણ વધુ લક્ષ કેન્દ્રિત કરીને ‘ભગવદ્ ગોમંડલ' જેવા વિરાટ-વિશાળ શબ્દકોશનું એઓશ્રી સર્જન કરી ગયા, એથી ‘સ્વદેશે પૂજ્યતે રાજા વિદ્વાન્ સર્વત્ર પૂજ્યતે’ની સુભાષિત-દર્શિત સચ્ચાઈના સંદેશવાહક તરીકે આજેય દુનિયા એમનું સાભાર સ્મરણ કરી રહી છે.
સામ્રાજ્યની સાથે સાથે સાહિત્યમાં પણ રચ્યાપચ્યા રહેનારા રાજવી તરીકે ભગવતસિંહજી જેવા ઓછા રાજવીઓ થયા હશે. જ્યાં સુધી ‘ભગવદ્-ગોમંડલ’નું અસ્તિત્વ ટકી શકશે, ત્યાં સુધી તો આ રાજવીની સ્મૃતિને તો કોઈ જ નહિ ભૂંસી શકે, એમ અતિશયોક્તિ વિના કહી શકાય. એમના સત્તાકાળ દરમિયાન ગોંડલ સ્ટેટની પ્રજા પર કોઈ જાતનો ‘કરભાર’ લાદવામાં આવ્યો ન હતો. રેલવે દ્વારા રાજ્યને જે આવક થતી, એની ઉપર જ રાજ્યનો તમામ વહીવટ સુપેરે ચાલતો. એથી અનુમાન થઈ શકે કે, ત્યારે વહીવટ કેવી કરકસરપૂર્વક થતો હશે કે પ્રજા પર કોઈ કરભાર નાખ્યા વિના જ માત્ર રેલવેની આવક પણ વહીવટ માટે પૂરતી થઈ રહેતી ! આનો અર્થ એવો તો ન જ તારવી શકાય કે, ત્યારની પ્રજા આજની જેમ અમર્યાદ રેલવે પ્રવાસ કરતી હશે ! ત્યારે રેલવે પ્રવાસ તો ખૂબ જ મર્યાદિત રીતે થતો હતો, પણ વહીવટ-પદ્ધતિ કરકસરપૂર્વકની અને ઓછી ખર્ચાળ હતી, એવું જ
૧૪ ૦૭
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૩
