________________
મહોબતખાનજી એક વાર ફરતા ફરતા એક ખેડૂતના ખેતર આગળ આવીને અટકી ગયા. ત્યાં જે દશ્ય જોવા મળ્યું, એણે એમના દિલને હચમચાવી મૂક્યું. વૈશાખ-જેઠના દિવસો હતા. પરસેવે રેબઝેબ બનાવી દેતો ઉનાળો પોતાની ચરમસીમાએ ઊકળી રહ્યો હતો. તાપ અસહ્ય હોવા છતાં પ્રજાનાં સુખદુઃખ જાણવા માટે એને હસતે હૈયે સહન કરી જાણનારા મહોબતખાનજી એક બળદને માર મારી મારીને ઊભો કરવા મથનારા ખેડૂતને જોઈને એ અબોલ બળદ વતી જાણે બોલવા માંડ્યાઃ
ભલા માણસ ! તું જેને ઘોંચપરોણા કરીને ઉઠાડવા મથી રહ્યો છે, એ જીવતો-જાગતો બળદ છે, એ કંઈ પથ્થરનું પૂતળું નથી. એટલી તો તને સમજણ છે ને ?'
ખેડૂત જરા આવેશમાં હતો. કારણ કે ઘણી ઘણી મથામણ કરવા છતાં બેઠેલો બળદ ઊભો થવાનું નામ જ લેતો નહતો. એથી જરાક ઉગ્રતાથી ખેડૂતે જવાબ વાળ્યો : “બળદ જીવતો જાગતો હોવા છતાં પથ્થરના પૂતળા જેવો બની ગયો છે, એ પણ એટલું જ સાચું છે. માટે જ મારે આટલા બધા ઘોંચપરોણા કરવા પડે છે. હું ઘોંચપરોણા ન કરું તો શું કરું ? જુઓને ! આ બધા ખેડૂતોના ખેતર ખેડાઈ રહ્યા છે. મેહુલિયો વરસી પડે, એ પહેલાં તો મારું ખેતર ખેડાઈ જ જવું જોઈએ ને? બળદની દયા ખાનાર તમને માણસની દયાનો વિચાર આવશે, તો તો મારી મદદે આવીને તમને પણ આ બળદને બળાત્કાર ઊભો કરવાનું મન થયા વિના નહિ જ રહે, એવો મને વિશ્વાસ છે.
પોતાનો બચાવ કરતો ખેડૂત પ્રશ્નકર્તાની સામે મીટ માંડીને નિહાળી રહ્યો. ખેડૂતે સાંભળ્યું તો ઘણી વાર હતું કે, નવાબ પ્રજાનાં સુખદુ:ખ જાણવા વેશપલટો કરીને ફરવા નીકળે છે. પણ પોતાની સામે ઊભેલી ને પ્રશ્ન પૂછનારી વ્યક્તિ જ નવાબ હશે, એવી તો એને કલ્પના પણ ક્યાંથી આવે ? છતાં મદદ મળવાની આશાથી વાતચીતનો દોર એ ચાલુ રાખવા માંગતો હતો. નવાબને થયું કે, ખેડૂતની મજબૂરી જાણી ૨૪ -
– સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૩
