________________
લેવી જોઈએ, એથી એમણે પૂછ્યું : જોડીમાંનો એક બળદ તો ઊભો થઈ ગયો છે, આ બીજો બળદ ઘોંચપરોણા કરવા છતાં ઊભો થતો નથી. એથી લાગે છે કે, આની ઉંમર ઘણી થઈ ગઈ હશે ? તો બોલ, કેટલા વરસથી આ બળદ તને ખેતર ખેડવામાં મદદ કરે છે ?
ખેડૂતે પરિસ્થિતિ જણાવી : દશબાર વર્ષથી આ બળદ પાસે કામ લઉં છું. હવે એ અશક્ત બની ગયો છે, એ પણ હું જાણું છું છતાં મારે આની પાસે જ કામ લીધા વિના ચાલે એમ જ ક્યાં છે ? બીજો બળદ ખરીદવાની મારામાં તેવડ હોત, તો હું કઈ આમ ઘોંચપરોણા ન કરત, ઉપરથી એને આરામ આપત અને સેવા-ચાકરી કરતી વખતે ઉપરથી આનો ઉપકાર માનત કે, આટલા વર્ષ સુધી કુટુંબના ભરણપોષણમાં તું સહાયક થયો, એના ઋણમાંથી કંઈક મુક્તિ મને અપાવવા હવે અમારી આ સેવા સ્વીકારજે.
આટલું બોલતાં બોલતાં ખેડૂત ગદ્ગદ્ બની ગયો. એથી એની લાચારી સમજી જઈને નવાબે હમદર્દી દર્શાવવાની તકને ઝડપી લેતા કહ્યું કે, પશુ પ્રત્યેની લાગણીનું ઝરણું તારા હૈયે ખળખળ કરતું વહી જ રહ્યું હોવા છતાં લાચારી તારી પાસે આ રીતે બળદને ઘોંચપરોણા કરાવે છે. એ હકીકત જાણીને તો મારું દિલ વધુ દ્રવી ઉઠે છે. માટે લે,
આ ભલામણનો કાગળ ! રાજની કચેરીએ તું આ કાગળ લઈને જજે. કારભારી તને બીજો બળદ ખરીદવાના પૈસા રાજ્યની તિજોરીમાંથી આપી દેશે. માટે બીજો બળદ ખરીદીને આ બળદની સગા માવતરની જેમ જ સારસંભાળ લેજે.
ખેડૂતને એ સમજતાં વાર ન લાગી કે, જે સાંભળ્યું હતું, એ આજે સાર્થક બની રહ્યું છે. ભલામણનો કાગળ આપનાર વ્યક્તિને નવાબ તરીકે ઓળખી લીધા બાદ ઓળઘોળ થઈ ગયેલો ખેડૂત એ નવાબનાં ચરણે સાષ્ટાંગ આળોટી પડ્યો. નવાબે એનો વાંસો પંપાળીને એને બેઠો કરતાં એટલી જ હિત-સુખડી આપી કે,
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૩
૨૫
