________________
७८
આંગળીના ટેરવે.” જેવાં વાક્યોમાં પણ શાબ્દ અન્વય છે જ
161. उच्यते
कष्टं मीमांसकेनापि भवता सूक्ष्मदर्शिना ।। नाद्यापि शब्दव्यापारः सुस्पष्टमवधारितः ।। प्रकाशकत्वं शब्द स्य व्यापारो हि निसर्गतः । पुसस्तु गुणदोषाभ्यां तस्मिन् सदसदर्थता ।। क्रियाकारकसंसर्गबुद्धिरत्राऽपि शब्दजा ।
तादृश्येवायथार्था तु नरबुद्धिप्रमादतः ॥ तदुक्तम्- "प्रमाणान्तरदर्शनमत्र बाध्यते'' इति ।
अत एव प्रमाणत्वं शब्दे निष्प्रतिम खतः । शब्दे कर्मणि तत्रापि बाधकानुपसर्पणात् ।।
तत्राङ् गुल्यग्रवाक्येऽपि शाब्दोऽस्त्येव समन्वयः । आधाराधेयक्रियानिर्देशस्यात्र प्रतीयमानत्वात् ।
वस्तुतोऽसम्भवो यस्तु तुल्य एव स आवयोः ।
अयोग्यत्वेन संसर्गप्रतीत्यर्थनिबर्हणात् ।। 161. सवितालियानवाही- अमे उत्तर सापामे छीये. २ ३ ! सा५ सूक्ष्माशा મીમાંસક હોવા છતાં હજી પણ શબ્દવ્યાપારને સુસ્પષ્ટ નિશ્ચય આપે કર્યો નથી ! અને પ્રકાશિત કરવાને શબ્દને વ્યાપાર સગિક છે. પરંતુ તેમાં શબ્દને અર્થ સત છે કે અસત્ તેને નિર્ણય તો વક્તા પુરુષના ગુણ અને દોષ દ્વરા થાય છે. અહીં ‘આંગળીના ટેરવે જેવાં વાક્યમાં પણ ક્રિયા અને કારકોના સંસર્ગસંબંધની બુદ્ધિ શબ્દજન્ય છે અને નૈસર્ગિક જ છે, પરંતુ તેની અયથાર્થતા તો પુરની બુદ્ધિના પ્રમાદથી થાય છે. એથી કહેવામાં આવ્યું છે કે [ શબ્દપ્રમાણ સિવાય ] અન્ય પ્રમાણેથી થતું જ્ઞાન બધા પામે છે. એટલે જ શબ્દમાં પ્રામાણ્ય સ્વતઃ અને અપ્રતિમ છે. ત્યાં “આંગળીના ટેરવે” જેવાં વાકોમાં પણ શાબ્દ કમમાં (અર્થાત શબ્દને જે વ્યાપાર છે તેમાં – અન્વયપ્રતિપ્રાદનમાં) કઈ બાધક નથી. તેથી “આંગળીના ટેરવે જેવા વાકયમાં પણ શાબ્દ અન્વય છે જ, આધાર ( આંગળીનું ટેરવું , આધેય (હાથીઓનાં સેંકડે જૂથ), ક્રિયા (અતિ –છે) વગેરેને નિર્દેશ આ વાકયમાં પ્રતીતિ થાય છે. વસ્તુતઃ જે અસંભવ આ વાકયમાં છે તે તે આપણે બન્નેના મતમાં સમાન છે, કારણ કે બન્નેના મતમાં અયોગ્યતાને લીધે સંસર્ગ પ્રતીતિ રૂપ અને અભાવ છે.
16:. यदि तु शाब्दोऽन्वयो न भवेत् , कचटतपादिवर्णनिर्देशमात्रमिदं स्यात् , दशदाडिमादिप्रलापतुल्यं वा स्यात् , अनन्विताभिधानात् वाक्यत्वमेव न भवेत् । अस्ति
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
