Nyayamanjari Ahanika 06 07 08 09

Author(s): Jayant Bhatt, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 400

શબ્દાતનું ન્યાયકૃત ખંડન जप्रत्ययदर्शनात् , वृद्धव्यवहारपरिचयाधिगतशब्दार्थसम्बन्धसंस्कृतधियामपि शब्दस्मरणसंस्कारप्रबोधहेतुभूतप्रथमोद्भूतविशुद्धवस्त्ववभासस्यापरिहार्यत्वात्, यत्र हि वस्तुनि निविशमानः शब्दः शब्दविद्वयवहारेषु योऽवधृतस्तदर्शने तत्संस्कारप्रबोधात् स स्मृतिपथमेति, नान्यथेति । सामान्यशब्देष्वपि यत्' 'तत्' 'सत्' 'किम्' इत्यादिषु विशेषशब्देष्विव सैव वार्ता । तेषामपि व्युत्पत्त्युपयोगविरहे विविधवनविहारिविहङ्गकूजितादिवदर्थप्रतीतिहेतुत्वानुपपपत्तेः । सविकल्पकदशायामपि न वाचकविशिष्टं वाच्यं मेचकगुणखचितमिव कुवलयमवलोकयति लोक इति विस्तरतः प्रत्यक्षलक्षणे परीक्षितमेतत् । आह च
नं शब्दाभेदरूपेण बुद्धिरर्थेषु जायते । प्राक्शब्दाद्यादृशी बुद्धिः शब्दादपि हि तादृशी ।। इति । [इलोक. वा. प्र. १७२]
संज्ञित्वमात्रमधिकमधुना ध्वनिसन्निधाने बुद्धिमधिरोहति, न तद्विशिष्टोऽर्थः, तस्य हि न नेत्रेण न श्रोत्रोण नोभाभ्यां न केवलेन मनसा वा ग्रहणमुपपद्यते, अतिप्रसङ्गात् ।
शब्दो ह्यनेकधर्मके धर्मिण्येकतरधर्मावधारणाभ्युपायो भवति, न तत्रात्मानमारोपयति । न हि दीपेन्द्रियप्रभृतयः प्रतीत्युपायास्तदुपेये रूपादावात्मानमारोपयन्ति । अत एव तदुपायत्वभ्रमकृतस्तदभेदवादोऽपि न युक्तः ।
न ह्युपायादभिन्नत्वं तदुपेयस्य युज्यते ।
रूपस्य न ह्यभिन्नत्वं दीपाद्वा चक्षुषोऽपि वा ।। 108. नेयापि -- अमे मानो उत्तर आपाये छ. २.। १९ ॥२॥ ३ प्रमा) ઘટતા નથી, કારણ કે પદ-પદાર્થના સમય-સંબંધનું જ્ઞાન ન ધરાવતા પુરુષોને શબ્દજનાની યોગ્યતાને ન પામેલું, વૈલક્ષયરૂપ (સજાતીય-વિજાતીય વિલક્ષણતારૂપ) સ્વરૂપમાત્રમાં જ ખેડાયેલું અને વિશુદ્ધ વસ્તુને ગ્રહણ તરફ અભિમુખ એવું ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ થતું આપણે દેખ્યું છે; વળી વૃદ્ધોના વ્યવહારના પરિચયને લીધે જાણેલા શબ્દઅર્થના સમયસંબધથી સંસ્કૃત બુદ્ધિવાળા પુરુષોને પણ, શબ્દનું સ્મરણ થવામાં કારણભૂત જે સંસ્કરિપ્રબોધ છે તે સંસ્કારપ્રબોધના હેતુભૂત સૌપ્રથમ થયેલું વિશુદ્ધ વસ્તુનું જ્ઞાન અપરિહાર્ય છે, કારણ કે જે શબ્દ સંકેતકાળે અમુક વસ્તુમાં સમય-સંબંધથી જોડવામાં આવતું હોય છે અને વ્યુત્પતિકાળે શખજ્ઞ વૃદ્ધોના વ્યવહારોમાં પેલી જ વસ્તુના વાચક તરીકે ગૃહીત થતો હેય છે તે શબ્દના સંસ્કાર તે જ વસ્તુનું દર્શન થતાં જાગવાથી તે શબ્દનું જ સ્મરણ વ્યવહારમાળે થાય છે, અન્યથા તેનું સ્મરણ થતું નથી. વિશેષશબ્દની જેમ “યત” “તત’ ‘કિમ' વગેરે સામાન્યશબ્દોની બાબતમાં પણ આ જ વાત છે. વ્યુત્પત્તિના ઉપયોગને અભાવ હોય તે, વનવિહારી વિવિધ પંખીઓના કૂજન આદિની જેમ તે સામાન્ય શબ્દોનું પણ અર્થના જ્ઞાનનું કારણુપણું ઘટતું નથી. સવિકલ્પક દશામાં પણ, ચિત્રરૂપથી ખચિત કુવલયની