________________
૪૦૦
જ્ઞાન માનસપ્રત્યક્ષશ્રાથ છે. નિત્યપરોક્ષ નથી એ ન્યાયમત
166. यदप्यभिहितमुत्पद्यमानमेव ज्ञानमनपेक्षत्वादप्रतिबन्धत्वाच्च तदैव गृह्यते न वा कदाचिदिति, तन्न साम्प्रतम् , तदानीं तद्ग्रहणसामग्र यभावात् ।
न चाविबन्धमात्रेण प्रतीतिरवगम्यते । उपायविरहेणापि तदा ज्ञानस्य न ग्रहः ।। __ न च जैमिनीया इव वयं ज्ञानं नित्यपरोक्षमाचक्ष्महे । 'ज्ञातो मयाऽयमर्थः' इति कालान्तरे तद्विशिष्टार्थग्रहणदर्शनात् ।
शुक्लः पट इति ज्ञाने यथाऽसौ भाति तद्गुणः । तथा ज्ञातोऽर्थ इत्यत्र भात्यर्थो धीविशेषणः ।। न विशेष्ये च संवित्तिरगृहीतविशेषणा ।
नानुसायधियं वेत्थं प्रतीयेत क्रमाग्रहात् ॥ 166. ઉત્પન્ન થતા જ્ઞાનને કેદની અપેક્ષા ન હોવાથી તેમ જ તેને કોઈ પ્રતિબંધક ન હોવાથી તે વખતે જ (= ઉત્પત્તિકાળે જ) જ્ઞાન ગૃહીત થાય અથવા કદી ગૃહીત ન થાય એમ તમે જે કહ્યું તે યોગ્ય નથી કારણ કે તે વખતે તેનું ગ્રહણ ન થવામાં કારણ છે તેના ગ્રહણ માટે જરૂરી સામગ્રીને અભાવ. કેવળ પ્રતિબંધને અભાવ હોવા માત્રથી જ્ઞાનની પ્રતીતિ થવી શક્ય નથી, કારણ કે ઉપાયના (= સામગ્રીના) અભાવથી પણ ત્યારે જ્ઞાનની પ્રતીતિ ન થાય. મીમાંસકો જેમ જ્ઞાનને નિત્યપરોક્ષ કહે છે તેમ અમે મૈયાયિક જ્ઞાનને નિત્યપરોક્ષ કહેતા નથી. મારાથી આ અર્થ જ્ઞાત થયો છે' એ રીતે કાલાન્તરે ( = અનુવ્યવસાયકાળે ) જ્ઞાનથી વિશિષ્ટ અર્થનું ગ્રહણ ('=પ્રત્યક્ષરૂપ ગ્રહણ ) થતું દેખ્યું છે. “શુકલ પટ” એવા જ્ઞાનમાં જેમ પટને ગુણ ગૃહીત થાય છે તેમ “જ્ઞાત અર્થ” એવા અનુવ્યવસાય૩૫ જ્ઞાનમાં, જ્ઞાન જેનું વિશેષણ છે એવો અર્થ ગૃહીત થાય છે. વિશેષણનું ગ્રહણ કર્યા વિના વિશેષ્યનું ગ્રહણ જ્ઞાન કરતું નથી [ એવો સામાન્ય નિયમ છે.]. પરંતુ અનુવ્યવસાયરૂપ જ્ઞાન આવું પ્રતીત ન થાય–અર્થાત પહેલા વિશેષણ(જ્ઞાન નું ગ્રહણ અને પછી વિશેષ્ય (અર્થ)નું ગ્રહણ એવા કવાળું પ્રતીત ન થાય-કારણ કે તેમાં કમનું ગ્રહણ થતું નથી, [આને અર્થ એ કે અનુવ્યવસાયરૂપ જ્ઞાનમાં વિશેષણ જ્ઞાન અને વિશેષ્ય અર્થ બન્નેનું યુગપત જ ગ્રહણ થાય છે.]
167. न च नित्यपरोक्षा बुद्धिरनुमातुमपि शक्यते इति च विचारितमेव । तदलमनया कथया । किमिति शाक्यमुत्सृज्य श्रोत्रियमिदानीमभियुज्महे ।।
अतश्च यदुक्तं ज्ञानपृष्ठावमर्शदर्शनात् ज्ञानग्रहणपूर्वकमर्थग्रहणमिति तन्न सार्वत्रिकम् , अपि तु क्वचिदेव ज्ञानविशिष्टार्थसंवेदनात् तथाऽभ्युपगम्यते । तस्मादर्थग्रहणात् पूर्व ज्ञानस्यानवभासान्निराकारत्वावसायविरहाच्च ज्ञानस्यैवायमाकार इति कदाशाप्रलपितमेतदरुणाम्बराणाम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
