________________
૩૯
જ્ઞાનગત આકારથી પ્રતિકર્મવ્યવસ્થા ઘટી શકે છે
ઉત્પન્ન થતું હોવા છતાં નીલેતર સઘળા પદાર્થોના પરિવાર દ્વારા કેવળ નીલને જ કેમ ગ્રહે છે ?, કારણ કે વિજ્ઞાનની બેધસ્વભાવતા તો બધા પદાર્થો પ્રતિ એકસરખી છે. બુદ્ધિમાનની પ્રવૃત્તિ પણ તે એકપદાર્થવિષય જ કેમ થાય ? નીલથી જન્ય તે જ્ઞાન હોવાથી તે જ્ઞાન નીલને જ જાણે છે એમ કહેવું યોગ્ય નથી કારણ કે જ્ઞાન તે આલેક, નેત્ર વગેરે અન્ય કારથી ઉત્પન્ન થયું હોઈ તે બધાં, જ્ઞાનને વિષય બનવાની આપત્તિ આવે. જ્ઞાનને વિષય નીલ જ છે એ વ્યવસ્થાનું કારણ જ્ઞાનગત નીલાકારતા જ છે, બીજું કઈ એ વ્યવસ્થાનું કારણ નથી. અને કહ્યું પણ છે કે ત્યાં અનુભવમાત્ર રૂપે એકસરખું સ્વરૂપ ધરાવતાં નાનમાં તે રૂપ પણ હોવું જોઈએ જેને લીધે જ્ઞાને પ્રતિવિષય ભિન્ન ભિન્ન બને.” [પ્રમાણવાર્તિક ૨.૩૦૨] તેથી જ આકારગ્રહણરૂપ જ અતિશયને આધારે તમ, અર્થનું સમર્થન થતાં સાધકતમ જ્ઞાન જ પ્રમાણુ બનશે. બીજી રીતે, કારકમાં અતિશયનું દર્શન થતું ન હોવાથી તે તે કારમાં સાધક્તમત્વ ઘટાવવું મુશ્કેલ છે. સાકાર જ્ઞાનના સાક્ષીરુપ લૌકિક વ્યવહાર પણ દેખાય છે. લૌકિક વક્તાઓ એમ કહે છે – આ અર્થ નીલ છે કારણ કે અહીં નીલાકાર જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે. આમ પ્રતિકમં વ્યવસ્થા અન્યથા ઘટતી ન હોવાથી અવશ્યપણે જ્ઞાન સાકાર જ છે. બાહ્ય અર્થ હોય તે પણ જ્ઞાનના આકારની કલ્પના કરવી જ પડે છે, માટે જ્ઞાનના આકારમાં જ સંતોષ પામી રહેવું વધુ સારું.
144. 9 તુ ત્રવન્ત જ્ઞાનસ્થ સ્વત: સ્વરછસ્વમવન નીરુપતાવવમાસ: परोपाधिरेव भवितुमर्हति स्फटिकस्येव लाक्षादिनाऽरुणिमाद्यनुवेधः, अतः पृथगननुभूयमानोऽपि बाह्योऽर्थः साकारज्ञानावभासाऽन्यथाऽनुपपत्त्याऽनुमीयते । यथोक्तं'बाह्यसिद्धिः स्याद् व्यतिरेकतः' इति । तदिदमनुपपन्नम् , अन्वयानुपलब्धेः ।
अर्थे हि सति साकारं निराकारं तदत्यये ।
नित्यानुमेयबाह्यार्थवादी ज्ञानं क दृष्टवान् ।। लाक्षास्फटिकादौ तु तथा युक्तं, तदनुरक्तस्फटिकावलोकनात् । इह पुन:
अर्थेन रज्यमानं हि निराकारं निसर्गतः । ज्ञानं न खलु पश्यामो लाक्षया स्फटिकं यथा ॥
144. “જ્ઞાન સ્વત સ્વચ્છ સ્વભાવવાળું હેવાથી, જ્ઞાનમાં નીલ, પીત, વગેરેને પ્રતિભાસ જ્ઞાનથી અન્ય એવી ઉપાધિને કારણે જ થવો ઘટે છે, જેમ લાક્ષા આદિ ઉપાધિને કારણે જ સ્ફટિકને અરુણિમ ને સંપર્ક થાય છે તેમ તેથી, જ્ઞાનથી જુદો બાહ્ય અર્થ સાક્ષાત ન અનુભવાતો હોવા છતાં સાકાર જ્ઞાનને પ્રતિભાસ અન્યથા ઘટતો ન હોઈ બાહ્ય અર્થનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. બાહ્ય અર્થ ન હોતાં તેના આકારવાળા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતી નથી એ વ્યતિરેકથી બાહ્યર્થની સિદ્ધિ થાય છે.' – આમ જેઓ (=સૌત્રાન્તિકો)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
