________________
અન્વિતાભિધાનવાદમાં આકાંક્ષા અને તેનું કાર્ય नाकाक्षायोगः । फलत इयं तत्र तत्र वाचोयुक्ति: 'शब्दः शब्दान्तरमाकाक्षति, अर्थोऽर्थान्तरम्' इति । प्रमातुः पुनः स्वतन्त्रस्याकाङ्क्षा न प्रमाणं, पुरुषेच्छया वस्तुस्थितेरघटमानत्वात् । शब्दाख्यप्रमाणपृष्ठभावेन तु पुरुषस्याकाङ्क्षा भवन्ती भवत्यर्थानां संसर्गहेतुरित्येवं शब्दस्यायमियानिषोरिव दीर्घदी? व्यापारः । उपरतव्यापारे तु शब्दे पुरुषाकाङ्क्षामात्रं न सम्बन्धकारणम् ।
બાવં ૨ વાયાર્થઘતીલેરિથમ પતેત |
व्यवधानमयुक्तं च साक्षाच्छाब्दत्वसंभवे ॥ तस्मादन्विताभिधायीनि पदानीति स्थितम् । एष एव हि संसर्गपन्थाः । 156. અભિહિતાન્વયવાદી-આકાંક્ષા, ગ્યતા, સન્નિધિ એ ઉપાય છે એમ અમે
અન્વિતાભિધાનવાદી-પરંતુ એ જે તમે કહ્યું છે તે યોગ્ય નથી. આ આકાંક્ષા કોને હોય છે? શબ્દને, અર્થને કે પ્રમાતાને ? શબ્દ અને અર્થ તે જડ હોઈ તેમને આકાંક્ષા હેય નહિ, પુરુષમાં આકાંક્ષા જગાડતા હોવાથી] ફલતઃ અહીં તહીં આ વચનપ્રોગ થાય છે-“શબ્દ બીજા શબ્દની આકાંક્ષા કરે છે, અર્થ બીજા અર્થની આકાંક્ષા કરે છે ' સ્વતંત્ર પ્રમાતાની આકાંક્ષા પ્રમાણ નથી, કારણ કે પુરુષેચ્છાથી વસ્તુસ્થિતિ ઘટતી નથી. [ શબ્દ પ્રમાણથી વસ્તુસ્થિતિ ઘટે છે. ] શબ્દ નામના પ્રમાણ પછી થતી પુરુષની આકાંક્ષા પદાર્થોના સંસગની (=અન્વયની) હેતુ બને છે. આમ બાણની માફક શબ્દનો આ આટલે દીધ વ્યાપાર થાય છે. શબ્દને વ્યાપાર અટકી ગયા પછી પુરુષની આકાંક્ષા જ પદાર્થના સ રાગ. સંબંધનું (અન્વયનું) કારણ બને છે એવું નથી એમ માનતાં તો વાકય ઈંજ્ઞાન અશાદ બની જાય જે વાક્યાથજ્ઞાન સાક્ષાત શાબ્દ સંભવતું હોય તે પરંપરાથી તેને શાબ્દ ઘટાવવું
ગ્ય નથી. તેથી પદે અન્વિતાથભિધાયી છે એ સ્થિર થવું પદેના સંસર્ગને (અન્વયને) આ માગ છે. 157. તિવાર્થવૃદ્ધયા દિ તિવોવાસે |
अपरं तु न संसर्गप्रतीते रस्ति कारणम् ॥ न स्वल्वानय गां शुक्लां ससर्ग इति कथ्यते । व्यवहारे क्वचिद् वृद्धैः पदं संसर्गवाचकम् ॥ प्रयुज्यमानमप्येतद् बालिशेन हि केनचित् ।
अनन्दितार्थमेव स्याद् दशदाडिमवाक्यवत् ।। तस्मादन्वितानामेवाभिधानं युक्तम् । 157. સંબદ્ધ પદાર્થોના જ્ઞાન ઉપરથી સંબંધનું જ્ઞાન થાય છે. સંસર્ગસંબંધનું જ્ઞાન થવા માટે આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી “શુકલ ગાયને લાવ સંસર્ગ' એ પ્રમાણે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
