________________
૩૫૮
આત્મજ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે એ ન્યાયમત ઉત્તરમાં જણાવવાનું કે અક્ષપાદનાં વચનમાંથી. અક્ષપાદે આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપે છે – આત્મજ્ઞાનથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે' [ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૧]. આ ઋષિએ નિપ્રમાણુક અર્થને ઉપદેશ આપ્યો છે એવું નથી, એટલે એમાં પ્રમાણ હોવું જોઈએ. તે પ્રમાણ છે વેદિક વિધિવાક્ય – “આત્માને જાણે જોઈએ.” આ વિધિ અધિકાર વિનાની હોય નહિ કારણ કે અધિકાર વિનાની વિધિ પ્રયોગગ્ય હેતી નથી. તેથી આ વિધિના અધિકારને શોધવાનું શરૂ કરવું જોઈએ. પરપ્રકરણમાં આ વિધિનું પરિપઠન ન હોઈ, સમિધાદિ વિધિની જેમ પ્રધાન અધિકારમાં તેને સમાવેશ થતો નથી. એટલે વિવજિત - અધિકરણન્યાયે સ્વર્ગકામ અધિકારીને જે અહીં ગ્રહણ કરવાને અમે નિર્ણય કરીએ છીએ તેવી જ “તે ફરી જન્મતો નથી' એ અર્થવાદે આપેલી અપુનરાવૃત્તિ જ મનમાં આવે છે--જેમ રાત્રિ સત્રમાં અર્થવાદશત પ્રતિષ્ઠા મનમાં આવે છે તેમ –, એટલે તે અપુનરાવૃત્તિને જ ફળરૂપે અમે જણાવીએ છીએ. અને આ અપુનરાવૃત્તિ સાધ્યમાન હોવા છતાં સ્વરૂપથી શાશ્વતી પ્રકાશે છે, તે સ્વર્ગની જેમ નાશવંત નથી.
68. ननु दृष्टप्रयोजनालामे सति अदृष्टप्रयोजनपरिकल्पनावसरः । इह च दृष्टमेव प्रयोजनमात्मज्ञानस्य कर्मप्रवृत्तिहेतुत्वमुपलभ्यते । नित्येनात्मना विना भूतेष्वेवाचेतनेषु श्मशानावधिषु बहुवित्तव्ययायाससाध्यानि को नाम ज्योतिष्टोमादिकर्माण्यनुतिष्ठेदिति नित्य आत्मा परलोकी ज्ञातव्यः । एवं हि निर्विशङ्कः कर्मसु प्रवर्ततेति ।
68. શંકાકાર – જ્યારે દષ્ટ પ્રયોજન પ્રાપ્ત ન હોય ત્યારે અદષ્ટ પ્રજનની કલ્પના કરવાનો અવસર છે. અહી તે યજ્ઞકર્મ રૂપ પ્રવૃત્તિમાં આત્મજ્ઞાનની હેતુતારૂ૫ દષ્ટ જ પ્રયોજન આત્મજ્ઞાનનું ઉપલબ્ધ છે. આત્મા નિત્ય ન હોય તે અચેતન ભૂત તો રમશાન સુધી જ અસ્તિત્વ ધરાવે, પરિણામે ઘણું ખર્ચ અને શ્રમથી સાથ જ્યોતિ ટોમ વગેરે કર્મોનું અનુષ્ઠાન કેણું કરે ? એટલે આત્મા નિત્ય જ છે જે પરલોકમાં જાય છે એમ જાણવું જોઈએ. આમ જાણતાં, શંકારહિત થઈ માણસ યજ્ઞકર્મોનું અનુષ્ઠાન કરે છે. [આમ આત્મજ્ઞાનનું પ્રત્યે જન મેક્ષપ્રાપ્તિહેતતા નથી પણ યજ્ઞકર્મ પ્રવૃત્તિહેતુતા છે].
69. तदिदमनुपपपन्नम् , अन्यत एव सिद्धत्वात् । प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षप्रत्ययेन जैमिनीयैः, अनुमानमहिम्ना च नैयायिकादिभिरात्मा नित्य इति निश्चित एव । किमत्र विधिः करिष्यति ? इतिकर्तव्यताकलापोपदेशश्च तदानीमत्यन्तनिष्प्रयोजनः स्यात् । अमी च तथा नामातिमहान्तो वेदग्रन्था इयत्येव पर्यवसिता इति । तदिदमुपनत सेयं महतो वंशस्तम्बाल्लट्वा निष्कृष्यते इति । तस्मादर्थवादसमर्पितमपुनरावृत्तिरूपमेव फलमात्मज्ञानविधिरवलम्बत इत्येवं केचित् ।।
69. અન્ય કોઈ – આ ઘટતું નથી, કારણ કે બીજી રીતે આત્માનું નિયત પુરવાર થયું છે. પ્રત્યભિજ્ઞારૂપ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી જૈમિનિના અનુયાયીઓએ અને અનુમાનના મહિમાથી નૈયાયિક વગેરેએ આત્મા નિત્ય છે એ નિશ્ચિત કર્યું છે. તો અહીં ['આત્માને જાણવો જોઈએ એવું વિધિ શું કરશે ? [કંઈ જ નહિ.] ઉપાસના વગેરેનાં કમનું પ્રતિપાદન કરનારા વાવિશેષે તે વખતે અત્યત નિષ્ણજન બની જાય અને આ અતિમહાન
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
