________________
આત્મા સ્વતઃ જ્ઞાનસ્વભાવ નથી એ યાયિકમત હા મન સાહિતની છ ઇન્દ્રિયોથી નિરપેક્ષ રીતે પદાર્થ જ્ઞાન કરવાનું સામર્થ્ય આત્મામાં છે એ પક્ષમાં સર્વ આત્મામાં સદા સર્વજ્ઞતાની આપત્તિ આવશે. તેથી આત્મામાં સમવાયસંબંધથી રહેતા જ્ઞાનરૂપ સમાયિને કારણે જ આત્મામાં ચેતપિતૃત્વ (જ્ઞાતૃત્વ) અવશ્યપણે છે.
24. न च घटादिभिरतिप्रसङ्ग आशङ्कनीयः । पदार्थस्वभावोपनतस्यैव क्रियावैचित्र्यस्य सर्वलोकप्रसिद्धत्वात् । चेतनादिक्रियाः कर्मसमवायिन्यो न भवन्ति । गमनादिक्रियास्तु कर्तृ समवायिन्य एव । तदियं ज्ञानक्रियाऽपि कर्तृसमवायिन्येव । न च वस्तुशक्तिरनुयोज्या भवति ।
न जडत्वाविशेषेऽपि कर्मादौ समवैति चित् । न द्रव्यत्वाविशेषेऽपि गन्धः स्पृशति पावकम् ।।
तस्मान्न प्रत्यक्ष आत्मा, नापि स्वतश्चेतयितेति स्थितम् ।
24. ઘટ આદિ ચિતિશક્તિ બની જવાના અતિપ્રસંગદેવની આપત્તિની આશંકા કરવી ન જોઈએ, કારણ કે પદાર્થના સ્વભાવને લીધે જ ક્રિયાઓનું વૈચિત્ર્ય છે એ સવ' જમાં પ્રસિદ્ધ છે. ચેતન વગેરે ક્રિયાઓ કમમાં સમવાયસંબંધથી રહેતી નથી. ગમન આદિ કિયાએ કર્તામાં સમવાય સંબંધથી રહે છે. તે જ રીતે આ જ્ઞાનક્રિયા પણ કર્તામાં જ સમવાયસંબંધથી રહે છે. અને વસ્તુની શક્તિની બાબતમાં પ્રશ્ન ઊઠાવ કે વસ્તુની એવી શક્તિ કેમ છે એ અયોગ્ય છે. કર્મ (ઘર) વગેરે અને આત્મા સમાનપણે જડ હોવા છતાં કમ વગેરેમાં ચિતક્રિયા (= જ્ઞાનક્રિયા) સમવાયસંબંધથી રહેતી નથી. પૃથ્વી અને અગ્નિ બને સભાનપણે દ્રવ્ય હોવા છતાં ગંધગુણ [ પૃથ્વીમાં જ સમવાયસંબંધથી રહે છે પણ]. અગ્નિમાં સમવાયસંબંધથી રહેતો નથી. તેથી, આત્મા પ્રત્યક્ષ પણ નથી કે સ્વતઃ પ્રકાશ (= સ્વસંવેદ્ય) પણ નથી એ સ્થિર થયું.
25. स्वयूथ्यास्तु केचिदाचक्षते- यद्येकस्य कर्तृत्वं कर्मत्वं चानुपपन्नमित्यप्रत्यक्ष आत्मेष्यते, तदयमनुमानेनापि कथं ग्रहीष्यते ?
आत्मानमात्मनाऽऽत्मैव लिङ्गादनुमिनोति हि तत्र नूनमुपेतव्या कर्तृता कर्मताऽस्य च ॥ तत्रानुमानज्ञानस्य यथाऽऽत्मा याति कर्मताम् । तथाऽहंप्रत्ययस्यैव प्रत्यक्षस्यापि गच्छतु ।। देहादिव्यतिरिक्तश्च यथा लिङ्गने गम्यते ।
तथाऽहं प्रत्ययेनापि गम्यतां तद्विलक्षणः ।। 25. અમારા પિતાના જ જુથના કેટલાક (= મ તૈયાયિક) કહે છે કે એક જ ક્રિયામાં એકનું કર્તા અને કર્મ બને હોવું ઘટતું નથી એ કારણે જે આત્માને પ્રત્યક્ષગ્રાહ્ય ન માનતા છે તે આત્મા અનુમાન વડે પણ કેવી રીતે ગૃહીત થશે ? કારણ કે લિંગ ઉપરથી આત્મા
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
