________________
૨૨૪ જ્ઞાન વર્તમાનકાલીન હોવા છતાં અતીત અને અનાગતને ગ્રહણ કરે છે
138. ननु कालो नाम न कश्चित् पारमार्थिकः पदार्थ एव परिदृश्यमानो वर्तमानादिव्यवहारहेतुः । स च न चिरमनुभूयत इति क्षणिक उच्यते । भिक्षो ! अलमवान्तरगमनेन । मा भूत् कालः । पदार्थस्त्वनिमेषदृष्टयविच्छेदादविच्छिन्नसत्ताक एव दृश्यत इति न क्षणिकग्राहि प्रत्यक्षम् ।
138 બૌદ્ધ – કાળ નામને કોઈ પારમાર્થિક પદાર્થ જ દેખાતું નથી કે જેને તમે વર્તમાન આદિ વ્યવહારને હેતુ ગણે છો. અને કાળ લાંબા વખત સુધી અનુભવાત નથી એટલે તે ક્ષણિક છે એમ અમે કહીએ છીએ.
યાયિક – એ ભિક્ષ! અવાનર ચર્ચા રહેવા દે, ભલે કાળ પદાર્થ ન છે. અનિ. મેષદષ્ટિના અવિચ્છેદને કારણે વસ્તુ અવિચ્છિન્ન સત્તાવાળી જ દેખાય છે એટલે પ્રત્યક્ષ ક્ષણિકગ્રાહી નથી.
___ 139. ननु भवद्भिरपि न स्थिरं ज्ञानमिष्यते । क्षीणे च ज्ञाने सोऽर्थो द्वितीयक्षणे केन गृह्यते ? ज्ञानान्तरेण तु गृह्यमाणः स एवेत्यत्र को निश्चयः । अनिमेषदृष्टेनिं न क्षीयत एवेत्येके ।
अथ वा किं न एतेन ? न हि विषयप्रतिभासकाले ज्ञानमवभासत इत्यसकृदुक्तं, वक्ष्यते च । तेन तत्कीदृशमिति कुतो वयं विद्मः ? अर्थस्त्वविच्छिन्नसत्ताक एव गृह्यते । ज्ञानं तु वर्तमानकालमप्यतीतानागतकालग्राहि भवति, स्मरणमिव भूतभविष्यवृष्टयनुमानमिव ।
139. બૌદ્ધ – આપ પણ જ્ઞાનને સ્થિર ઈછતા નથી. અને જ્ઞાન નાશ પામતાં તે અર્થ બીજી ક્ષણે કોનાથી ગૃહીત થાય છે? જે બીન જ્ઞ નથી ગૃહીત થતો હોય તો બીજા જ્ઞાનથી ગૃહીત થતે તે તે જ છે' એ નિશ્ચય અહીં કેવો ?
પાયિક – એટલે જ કેટલાક માને છે કે અનિમેદષ્ટિવાળાનું જ્ઞાન નાશ પામતું જ નથી. અથવા તે અમારે એનાથી શું? વિષયને જ્યારે પ્રતિભાસ થાય છે ત્યારે જ્ઞાનને અવભાસ થતું નથી એ તે અમે વારંવાર કહ્યું છે અને કહીશું. તેથી જ્ઞાન કેવુ છે [અર્થાત નાશ પામે છે કે નહિ] એ અમે ક્યાંથી જાણીએ ? પરંતુ અર્થ તે અવિચ્છિન્ન સત્તાવાળે જ ગૃહીત થાય છે. અને જ્ઞાન તે વર્તમાનકાલીન હોવા છતાં અતીત અને અને ગતને ગ્રહણ કરે છે – સ્મરણની જેમ, ભૂત અને ભવિષ્યમ્ વૃષ્ટિના અનુમાનની જેમ.
140. नन्विन्द्रियव्यापारो न क्षणान्तरस्थायीति तस्मिन्नसति कुतोऽर्थस्य विततकालताग्रहणम् ? भदन्त ! भवान् श्रान्तोऽसि । लज्जस्वैवं वाणः । निमेषकृतोऽपि विच्छेदोऽस्य नास्ति अथ च न स्थिर इन्द्रियव्यापार इति साहसिकतामात्रम् । सन्निकर्षश्चास्य विषयग्रहणे व्यापारः, स च स्थिर एव,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
