________________
૩૧૬
ફળનું લક્ષણ ત્રિગુણાત્મક પ્રધાનના મહત, અહંકાર આદિ વિકાર છે એ મતને પ્રતિષેધ તે અમે અગાઉ કરી દીધો છે જ. પરમાણુઓથી ઉત્પન્ન થતું અવયવીરૂપ કાર્ય જ નથી, સંધાત. રૂપ પરમાણુઓ પોતે જ ક્યાત્રાનું વહન કરે છે એમ માનવું પણ ગ્ય નથી, કારણ કે સંઘાત પરમાણુઓથી ભિન્ન છે કે અભિને એ બે વિકલ્પ વિચારતાં આ મત ઘટતે નથી, વળી પરમાણુઓ તે અતિસૂક્ષ્મ હેઈ અપ્રત્યક્ષ છે. કાર્ય પદ્ગલિક છે એ પક્ષમાં પણ પર્યાયાન્તરથી(= પૌગલિક શબ્દથી) બધાં કાર્યોનું કારણ પરમાણુઓ છે એમ જે કહેવાયું છે તે અપ્રમાણિક છે. કાર્ય એ શબ્દને વિવર્ત છે – પરિણામ છે – એ ઘટતું નથી કારણ કે કાર્યમાં શબ્દની અનુવૃત્તિ ગૃહીત થતી નથી. કાર્યનું ઉપાદાનકારણ પરમાત્મા છે એ મત પણ સંભવ નથી કારણ કે તેમાં કઈ પ્રમાણ નથી. “જગત કદી પણ આવું ન હતું એમ નહિ એમ માની પગ લંબાવી વિચારવું બંધ કરવું યોગ્ય નથી, કારણ કે અમે સર્ગ અને પ્રલયનું સમર્થન કર્યું છે. નિષ્કર્ષ એ કે બીજા બધા પક્ષે દુબલ હોઈ, ભૂતસર્ગ જેવો અમે કહ્યો છે તે સિદ્ધ થાય છે. જે તેને દેખવા છતાં નિષેધે છે તે પંડિતશેખરને નમસ્કાર. 164. બનાઢી સંસારે રિથમિમદો મૂઢમનમાં
जनित्वा जन्तूनां मरणमथ मृत्वाऽपि जननम् । इयं सा दुःखानां सरणिरिति सञ्चिन्त्य कृतिना
निधातव्यं चेतो जननमरणोच्छेदिनि पदे । 164. અનાદિ સંસારમાં મૂઢ મનવાળા પ્રાણીઓને તે જન્મીને મરવાનું અને મરીને જન્મવાનું જ લખાયું છે. દુઃખોની આ પરંપરા છે એમ વિચારીને ડાહ્યા માણસે જન્મમરણના ઉછેરવાળા પદમાં – દશામાં ચિત્તને ચોંટાડવું જોઈએ.
[. રક્ષા ] 165. પ્રવૃત્તિવોવનનિતોડર્થ: જીમ્ ાિયસૂત્ર ૨..૨૦] !
प्रवृत्तिर्दोषाश्च व्याख्याताः । तज्जनितोऽर्थः फलमित्युच्यते । 'अर्थ'ग्रहणं गौण-मुख्यभेदप्रदर्शनार्थम् । सुखदुःखे मुख्यं फलं, तत्साधनं तु शरीरेन्द्रियविषयादि गौणम् । सर्वं हीदं प्रवृत्तिदोषाक्षिप्तं फलमित्युक्तम् । तदिदमनादिना प्रबन्धेन प्रवर्तमानं फलं पुनः पुनरुपभुज्यते इति महतः खेदस्य हेतुरिति भाव्यमान निवेदवैराग्यादिमार्गेणापवर्गोपयोगिता प्रतिपद्यते ।
आत्तमात्तं विजहतस्त्यक्तं त्यक्तं च गृह्णतः । પુણ: ૪ઘટીયન્ટમદો નષ્ટ: પરિશ્રમ: |
[૯. ફલ પરીક્ષા] 165, નૈયાયિક – “પ્રવૃત્તિ અને દેષ બનેથી ઉત્પન્ન અર્થ ફલ છે' [ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૨૦]. પ્રવૃત્તિ અને દેવોને તે અમે સમજાવ્યા છે. તેમનાથી જનિત અર્થ ફળ છે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
