________________
બે શ્રોત્ર અને બે ચક્ષ એક એક ઇન્દ્રિય જ કેમ ? બે બે કેમ નહિ ? ૨૬૫ 40. નનુ નાનાવપક્ષેડ િgવનિયમ: વચમ્ |
द्वे श्रोत्रे चक्षुषी द्वे च कथं ते एकमिन्द्रियम् ॥ चक्षुष्ट्वजातेरेकत्वादिति चेत् , तहीन्द्रियत्वजातेरेकत्वादेकमिन्द्रियं स्यात् ।
40. શંકાકાર – ઇન્દ્રિયે અનેક છે એ પક્ષમાં પણ તે પાંચ જ છે એમ કેમ ? બે શ્રેત્રને અને બે ચક્ષને એક એક ઈન્દ્રિય જ કેમ ગણે છે ? જો તમે તૈયાયિક કહે કે ચક્ષત જાતિ એક હેઈ, બે ચક્ષએ અભિન્ન છે, તે અમે કહીશું કે ઇન્દ્રિય જાતિ એક હેઈ, એક જ ઇન્દ્રિય છે.
41. उच्यते । आह च 'सव्यदृष्टस्येतरेण प्रत्यभिज्ञानात्' इति न्यायसूत्र ३.१.७] । चक्षुस्तावत् तेज इति निर्णीतम् । तच्चैकमेव, तदधिष्ठिानमप्येकमेव, घोणावंशव्यवहितमनेकमिवोपलभ्यते । भिन्नं वा तद्भवतु, तेजस्तत्कायॆक्यादाश्रयभेदेऽप्येकमेव । श्रोत्रमपि कर्णछिद्रद्वयानुस्यूतमेकमेव नभोदेशप्राय वेदितव्यं, कार्यैकत्वस्य तत्रापि भावात् ।
तेनाधिष्ठानभेदेऽपि कार्यैकत्वस्य दर्शनात् ।। तत्सामान्यस्य चैकत्वादेकत्वं श्रोत्रचक्षुषोः ॥
न चेन्द्रियजातेरक्यादेकमिन्द्रियम् । कार्यस्योपलब्धिलक्षणस्य, कारणस्य पृथिव्यादेः, विषयस्य गन्धादेः, अधिष्ठानस्य त्रिपुटिकादेः, गतेश्च बहिःप्रसरणात्मिकायाः, आकृतेश्च परिमाणस्वभायाः, जातेश्च घ्राणत्वादेः, योनेर्वा पथिव्यादेः पञ्चविधत्वात् पञ्चैवेन्द्रियाणि कल्प्यन्ते, यथा परमाणुत्वसामान्याविशेषेऽपि पथिव्यादिचतुर्विधकार्यदर्शनाच्चतुर्विधाः परमाणवः कल्प्यन्त इति ।
41. નીયાયિક - આને ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. [ન્યાયસૂત્રકાર ગૌતમે] કહ્યું છે કે ડાબી ચએ દેબેલાને જમણું ચક્ષુ ઓળખી કાઢે છે એ કારણે [બે ચક્ષુઓને અભેદ છે] [ન્યાયમૂત્ર ૩ ૧.૭]. વળી, ચક્ષુરિન્દ્રિય તે તેજ છે એ અમે પુરવાર કર્યું છે અને તેજ દ્રવ્ય તે એક જ છે, તેનું અધિષ્ઠાન પણ એક જ છે પણ નાકની દાંડીથી વિભક્ત હેઈ અનેક જેવું લાગે છે. અથવા તે અધિકાન ભલે ભિન્ન છે, તેજ દ્રવ્યના તે આશ્રયે ભિન્ન હોવા છતાં તેજ દ્રવ્ય તેના કાર્યના ઐક્યને કારણે એક જ છે. કાનનાં બે છિદ્રોમાં અનુસ્મૃત નભેદેશરૂપ શ્રેત્રને પણ એક જ જાણવું જોઈએ, કારણ કે તેના કાર્યનું પણ એક છે. નિષ્કર્ષ એ કે અધિકાને જુદાં હોવા છતાં કાર્યકત્વ દેખાતું હોવાથી તેમ જ તેમની જાતિ એક હોવાથી બે ચક્ષુઓનું એકત્વ છે તેમ જ બે શ્રોત્રનું એકત્વ છે. ઈન્દ્રિય જાતિ એક હાઈ ઈન્દ્રિય એક નથી. જેમ પરમાણુત્વ જાતિ એક હેવા છતાં પૃથ્વી આદિ ચાર પ્રકારનું કાર્ય દેખાતું હોઈ ચાર પ્રકારના પરમાણુઓ કહેવામાં ૧૮
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
