________________
१७२
ભૂતૌતન્યવાદનું ખંડન 50. नैतच्चारु । चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरं लक्ष्यते । तत्र तदनुग्रहात् इन्द्रियानुग्रहे सति पटुकरणत्वाद् विषयग्रहणमपि पटुतरमिव भवति । न हि विषयग्रहणादन्यच्चैतन्यं नाम । एतेन ब्राह्मीघृतोपयोगोऽपि व्याख्यातः । व्यापकत्वादात्मनः सर्वत्र भावे सति भोगायतनत्वेन कदाचित् भूतावयवानां समुपादानम् । अतः शुक्रशोणितादिवत् दध्यवयवान् विकृतानुपादास्यते। तथा च स्वेदजादिभेदे बहुभेदो भूतसर्गः प्रवर्तते विचित्रकर्मपरिपाकापेक्षयेति यत्किञ्चिदेतत् । तस्मान्न सर्वथा भूतानां चैतन्यमिति सिद्धम् ।
50. नैयायि:- मा पात उये मेवी नथी. येष्टा, धन्द्रिय अने अथना आश्रय શરીર છે એ શરીરનું લક્ષણ છે. ત્યાં શરીરના અનુગ્રહથી ઇન્દ્રિયને અનુગ્રહ થતાં કરણે ૫ટુ થવાથી વિષયગ્રહણ પણ પટુતર જાણે કે બને છે, અને વિષયગ્રહણથી અન્ય ચૈતન્ય નથી. આનાથી બ્રાહ્મી ઘીને ઉપયોગ પણ સમજાવાઈ ગયે. આત્મા વ્યાપક હેઈ તેને સર્વત્ર ભાવ હતાં કોઈક વાર ભોગાયરનારૂપે ભૂતાવયવોને તે ગ્રહણ કરે છે. તેથી શુકશાણિત આદિની જેમ વિકૃત દધ્યવયવોને તે ગ્રહણ કરશેવળી, સ્વેજ આદિ ભેદે બહુ ભેદવાળે ભૂતસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે – વિચિત્ર કર્મોના પરિપાકની અપેક્ષાએ–આ તે સહેજ. તેથી ચૈતન્ય ભૂતોને ધર્મ સર્વથા નથી એ સિદ્ધ થયું.
51. नापीन्द्रियाणि यथोक्तस्य ज्ञानादे: कार्यस्याश्रयतां प्रतिपद्यन्ते, 'दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणात्' [न्यायसूत्र ३.१.१] । 'यमर्थमहमद्राक्षं चक्षुषा तमेवैतर्हि स्पर्शनेन स्पृशामि', 'यमस्प्राक्षं स्पर्शनेन तमधुना चक्षुषा पश्यामि' इति कतरदिन्द्रियमेवमनुसन्दधीत ? न चक्षुः, स्पर्शाविषयत्वात् । न त्वगिन्द्रिय, रूपाविषयत्वात् । तस्मादुभयविषयग्रहणसमर्थः कश्चिदनुसन्धाताऽस्तीति स इन्द्रियव्यतिरिक्तो गम्यते।
अमुनैव प्रसङ्गेन रूपादिव्यतिरेकिणः । वक्तव्या गुणिनः सिद्धिरेतबुद्धिनिबन्धना ॥ रूपादिषु स्वतन्त्रेषु न ह्येष प्रत्ययो भवेत् । न रूपमस्य विषयो न स्पर्शो न च तद् द्वयम् ।
अतश्च 'न गुणव्यतिरिक्तो गुणी, भेदेनाग्रहणाात्' इत्यसिद्धः परोक्तो हेतुः, भेदग्रहणस्य दर्शितत्वात् । वृत्तिविकल्पादीनां तु प्रतिसमाधानं सामान्यसमर्थनावसरे कथितम् , अवयविसिद्धौ वक्ष्यते चेत्यलमवान्तरचिन्तया ।
51. ઇન્દ્રિય પણ યક્ત જ્ઞાન આદિ કાર્યને આશ્રય બનતી નથી, કારણ કે ચક્ષુરિન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય બંને વડે એક અર્થનું ગ્રહણ થાય છે. જે અને ચક્ષુથી
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
