________________
૧૯૨
પ્રત્યભિજ્ઞાના સ્વરૂપની વિચારણું
એક જ્ઞાન હોય તો તેનું કારણ જણાવવું જોઈએ કે જેમાંથી તે ઉત્પન્ન થાય છે. તે કારણ ઈન્દ્રિય નથી, કારણકે તે એ અંશમાં ઇન્દ્રિયનું સામર્થ્ય નથી. તે કારણ સંસ્કાર પણ નથી, કારણકે “આ એ અંશમાં સંસ્કારનું સામર્થ્ય નથી. ઈદ્રિય અને સંસ્કાર બને ભેગા મળી પ્રત્યભિજ્ઞારૂપ એક જ્ઞાનને ઉત્પન્ન નથી કરતા કારણ કે પૃથક પૃથક પિતાના કાર્યમાં જ તેમનું કૌશલ જણાયું છે. સંસ્કારનું કાર્ય સંસ્કૃતિ છે, ઈદ્રિયનું કાર્ય અનુભવ જ છે. બન્ને ભેગા મળી એક કાર્ય ઉત્પન્ન કરતા નથી. મૃપિંડ અને તંતુ એ બન્નેથી ઉત્પન થનારું ઘટપરરૂપ એક કાય” દેખ્યું નથી. આવું પ્રત્યભિજ્ઞારૂ એક કાર્ય ઉત્પન્ન કરવામાં કેવળ ઇન્દ્રિય સમર્થ નથી; સનિહિત (સનિકૃષ્ટ) આકારમાત્ર જ જેને ગ્રાહ્ય વિષય છે એવી ઇન્દ્રિય પ્રત્યભિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે તે આશ્ચર્ય છે. તેથી પ્રત્યભિજ્ઞા એ બે જ્ઞાને છે; તે એ સ્મરણ છે અને “આ' એ અનુભવ છે. સ્મર્તવ્ય વિષય સ્મૃતિને છે અને ગ્રાહ્ય વિષય અનુભવને છે. તે બે વિષયની એકતાનું અનુસંધાન કરનારું સ્મૃતિ અને અનુભવથી અન્ય ત્રીજુ જ્ઞાન દેખાતું નથી. અન્તરરહિત ઉત્પન્ન ઘટાનુભવ અને પટસ્મરણને વિષય તુલ્ય (=એક) નથી, તેવું જ આ બેનું પણ બનશે.
78. યદ્રા મવતુ ના મેનેજમેવ હિ વેઢનમ્ !
तथाऽपि कीदृशं वस्तु स्पृशतीति परीक्ष्यताम् ।। अतीतकालयुक्तं चेत् स्मरणान्न विशिष्यते । अनागतविशिष्टं चेत् सङ्कल्पप्रायमेव तत् ।। वर्तमानैकनिष्ठं चेत् स्थिरत्वं तर्हि सुस्थितम् । कालत्रयपरीतं चेद् विरोधात्तत्त दुर्लभम् ॥ परस्परपरित्यागव्यवस्थितनिजात्मनाम् ।
एकत्र न समावेशः कथञ्चिदुपपद्यते ।। વથા હિ–
नीलाभावाविनाभूतलोहिताद्यपसारणम् ।
कुर्वता नीलबोधेन नीलं भवति निश्चितम् ।। તદ્ધિાપ–
तदभावाविनाभूतभूतकालाद्यपोहनम् । विदधद् वर्तमानार्थज्ञानं तद्ग्रहितां व्रजेत् ।
एतेन पूर्वज्ञानविशिष्टार्थग्राहित्वं प्रत्यभिज्ञायाः प्रत्युक्तम् , पूर्वज्ञानस्येदानीमसत्वेन विशेषणत्वानुपपत्तेः, अगृहीतविशेषणायाश्च विशिष्टबुद्धेरभावात् । अथोपजननापाय
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
