________________
આત્માનુમાનપ્રકાર
૧૫૮
तदाह सूत्रकारः 'इच्छाद्वेषप्रयत्नसुखदुःखज्ञानान्यात्मनो लिङ्गम्' [न्यायसूत्र १.१.१०] । इच्छा नाम तावदित्थमुपजायते-यज्जातीयमर्थमुपभुजानः पुरुषः पुरा सुखमनुभूतवान् , पुन: कालान्तरे तज्जातीयमर्थमुपलभ्य सुखसाधनतामनुस्मृत्य तमादातुमिच्छति । सेयमनेन क्रमेण समुपजायमानेच्छा पूर्वापरानुसन्धानसमर्थमाश्रयमनुमा. पयति, कार्यस्य निराधारस्यानुपपत्तेः । आश्रयमात्रप्रतीतौ चायमन्वयव्यतिरेकवानेव हेतुर्भवति । इच्छा धर्मिणी, आश्रितेति साध्यो धर्मः, कार्यत्वाद् घटादिवद् गुणत्वात् रूपादिवत् इति वा हेतुर्वक्तव्यः । गुणत्वं चेच्छादीनामचाक्षुषप्रत्यक्षत्वादिना रसादिवदर्शितमाचार्यैः । एवमन्वयव्यतिरेकवताऽमुना हेतुनाऽधिष्ठानमात्रोऽनुमिते तदधिष्ठानत्वे च देहेन्द्रियादौ प्रसक्ते पूर्वानुभूतसुखसाधनत्वानुसन्धानसव्यपेक्षतदुत्पादनपर्यालोचनया तत्कार्यसमानकर्तृकत्वावगमात् शरीरादिप्रतिषेधे सति, स एव केवलव्यतिरेकिभवने तु विशिष्टमाश्रयमनुमापयति । इच्छा शरीरादिविलक्षणाश्रया, शरीरादिषु वाधकोपपत्तौ सत्यां कार्यत्वादिति । अत्र च साधर्म्यदृष्टान्तो न संभवतीति वैधHदृष्टान्तः प्रदर्श्यते । स च घट एव । कार्यत्वे निर्विशषणे य एव साधर्म्यदृष्टान्तो घटः स एव वैधHदृष्टान्तः सविशेषणे । यत्र विलक्षणाश्रितत्वं नास्ति तत्र सविशेषणं कार्यत्वमपि नास्ति, यथा घटादाविति न न शक्यते वक्तुम् । तत्र कार्यत्वमात्रयोगेऽपि सविशेषणानां कार्यत्वाभावाद्विलक्षणाश्रितत्वमपि तत्र नास्ति, भूतलाश्रितत्वेन प्रत्यक्षमुपलभ्यमानत्वात् ।
28. ब-यायि? --- २१२३, L अभिनिवेशनु शु प्रयोग छ ? ४२७ मा લિંગ દ્વારા આત્મા અનુમેય જ છે. તેથી સૂત્રકાર ગૌતમે કહ્યું છે કે ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, સુખ, દુઃખ અને જ્ઞાન આત્માનું લિંગ છે. ઈછા આ રીતે ઉત્પન્ન થાય છે – જે જાતિના અર્થનો ઉપભોગ કરતા પુરુષે પહેલાં સુખ અનુભવ્યું હતું તે જાતિના અર્થને ફરી કાલાન્તરે દેખીને, પૂર્વે તે જાતિને અર્થ સુખનું સાધન થયું હતું એ યાદ કરીને, તેને પ્રાપ્ત કરવા તે ઇચ્છે છે. આ ક્રમે ઉત્પન્ન થતી તે ઈચ્છા પૂર્વાપરનું અનુસંધાન કરવાને સમર્થ એવા આબયનું અનુમાન કરાવે છે કારણ કે આશ્રય વિનાનું કાર્ય ઘટતું નથી. અને આશ્રયમાત્રની પ્રતીતિમાં આ હેતુ ( “કારણ કે તે કાર્ય છે એ હેતુ) અન્વય-વ્યતિરેકવાળો જ હેતુ બને છે. ઇછા ધમ (પક્ષ) છે, “આશ્રિત છે' એ સાધ્ય ધર્મ છે, કારણ કે તે ઘટની જેમ કાર્ય છે કે “કારણ કે તે રૂપની જેમ ગુણ છે એને હેતુ કહેવું જોઈએ. જેમ રસ આદિનું ગુણપણું અચાક્ષુષપ્રત્યક્ષપણું વગેરે દ્વારા આચાર્યોએ દર્શાવ્યું છે, તેમ ઈચ્છા આદિનું પણ ગુપણું અચાક્ષુષપ્રત્યક્ષપણું વગેરે દ્વારા આચાર્યોએ દર્શાવ્યું છે. એ રીતે અન્વય-વ્યતિરેકવાળા આ હેતુ વડે અધિષ્ઠાનમાત્રનું અનુમાન થતાં જ્યારે તે અધિષ્ઠાન દેહ, ઈન્દ્રિય
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
