________________
પ્રમેયરને અર્થ મેક્ષના અંગભૂત પ્રમેય
૧૪૫ 4. કાકાર- ‘પ્રમેયરને અર્થે આવું વિશિષ્ટ પ્રમેય છે એ શેનાથી સમજાય ?
તૈયાયિક -- “પ્રમેયરને અર્થે આવું વિશિષ્ટ પ્રમેય છે એવું સમજાય છે કારણ કે ન્યાયશાસ્ત્રનું પ્રયોજન નિઃશ્રેયસ છે, વળી પ્રમાણજ્ઞાનની જેમ પ્રમેયજ્ઞાન પણ અન્યજ્ઞાનની સહાયતા વિના સ્વતઃ જ મિથ્યાજ્ઞાનનિવૃત્તિ ઈત્યાદિ ક્રમે અપવર્ગનું કારણ છે એવી પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવી છે, અને તે પ્રકારનું અપગના ઉપાય હેવાપણું આત્મા વગેરેમાં જ છે.
5. भवत्वेवं, सूत्रस्य तु कथमीदृशप्रमेयविशेषसमर्थने सामर्थ्यम् ? विशेषनिर्देशात्, 'तु'शब्दप्रयोगसामर्थ्याच्च । सत्यमाकाशकालदिगादि प्रमाणविषयत्वात् प्रमेय भवति, तत्त न सप्रयोजनम् । आत्मशरीरेन्द्रियार्थमनःप्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु सप्रयोजनं प्रमेयं, निःश्रयसहेतुत्वादित्याशयः । तदित्थमेष 'तु'शब्दो निःश्रेयसानङ्गभूतप्रमेयान्तरपरिहारद्वारेण विशिष्टमात्मादि प्रमेयमिह सूचयति ।
5. શંકાકાર – ભલે એમ હૈ, પર તુ આવા વિશિષ્ટ પ્રમેયનું સમર્થન કરવાનું સામર્થ્ય સૂત્રમાં કેવી રીતે ?
યાયિક – એ સામર્થ્ય સત્રમાં છે કારણ કે પ્રમેયવિશેષને નિદેશ છે અને તુ શબ્દપ્રયોગનું સામર્થ્ય છે. એ સાચું કે આકાશ, કાલ, દિક, આદિ પ્રમાણુવિષય હોવાથી પ્રમેય બને છે, પરંતુ તે પ્રમેય સપ્રોજન (મોક્ષ માટે) નથી; જયારે આત્મા, શરીર, ઇન્દ્રિય, અર્થ, મન, પ્રવૃત્તિ, દેષ, ત્યભાવ, ફલ, દુ:ખ અને અપવર્ગ સમયે જન પ્રમેય છે કારણ કે તે પ્રમેય જ નિઃશ્રેયસનું કારણ છે, એમ આશય છે. તેથી આ પ્રમાણે સૂત્રગત આ ‘તુ' શબ્દ નિઃશ્રેયસ અંગભૂત ન હોય એવા બીજ પ્રમેયોનો પરિહાર કરીને આત્મા વગેરે વિશિષ્ટ પ્રમેયને અહીં સૂચવે છે.
છે. તાવિયત્વેડપિ દેવોપાયમેત: | द्विधोच्यते मुमुक्षणां तथैव ध्यानसिद्धये ।। तत्र देहादिदुःखान्तं हेयमेव व्यवस्थितम् । उपादेयोऽपवर्गस्तु द्विधाऽवस्थितिरात्मनः ।। सुखदुःखादिभोक्तृत्वस्वभावो हेय एव सः । उपादेयस्तु भोगादिव्यवहारपराङ्मुखः ।।
आत्मनो हि भोगाधिष्टानं शरीरम् । भोगसाधनानीन्द्रियाणि । भोक्तव्या इन्द्रियार्थाः । आन्तरं हि भोगकारणं मनः । प्रवृत्तिः पुण्यपापात्मिका । रागादयश्च दोषाः शरीरादिजन्महेतवः । एतत्कृतश्च शरीरादियोगवियोगाभ्यास: प्रेत्यभावः ।
૧૦
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
