________________
અન્વિતાભિધાનવાદખંડનારંભ ____164. व्युत्पत्तिः चिन्त्यताम् । किंमेकघटनाकारसंघातकार्यनिष्ठैव सा किं वा पदार्थपर्यन्तेति ? पूर्वस्मिन् पक्षे प्रतिवाक्यं व्युत्पत्तिरपरिहार्या, सा च बहुप्रमादेत्युक्तम् । पदार्थपर्यन्तायां व्युत्पत्तौ नूनं निर्धारणीयम् ‘इयान् पदस्यार्थः' इति । भवद्भिरपि शकटावयवदृष्टान्तवर्णनेन पदव्यापारनिर्धारणमङ्गीकृतमेव । इतरथा हि पदार्थनियमानपेक्षणे गामानयेति विवक्षावानश्वपदमपि निमित्ततयोपाददीत । न हि भवतामनपेक्षितपदार्थ एव वैयाकरणानामिव वाक्यार्थप्रत्ययः । तदसौ यावान् आवापोद्वापपर्यालोचनया गोपदस्यार्थो निर्धार्यते, तावानेव सङ्घातकार्येऽपि व्याप्रियमाणस्य तस्यार्थः ।
164. વ્યુત્પત્તિને તમે વિચાર કરો. શું સમુદાયનું એક ઘટના રૂપ જે કાર્ય (=વોક્યાથ) છે તનિષ્ઠ વ્યુત્પત્તિ છે કે પદાર્થ પર્યત વ્યુત્પત્તિ છે? જે પહેલે પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે તે પ્રતિ વાકય વ્યુત્પત્તિ હેવી અનિવાર્ય બની જાય છે અને તેવી વ્યુત્પત્તિ તે બહુષા છે એ અમે દર્શાવ્યું છે. જે વ્યુત્પત્તિ પદાર્થપર્યન્ત હોય તે “પદને આટલે અર્થ છે એનું નિર્ધારણ થવું જ જોઈએ. આપે પણ શકટના અવયવોનું દૃષ્ટાંત વર્ણવીને તે દ્વારા પદના વ્યાપારનું નિર્ધારણ સ્વીકાર્યું છે જ. અન્યથા, અમુક જ પદાર્થની અપેક્ષા ન રહેતાં ગાય લાવ” એમ કહેવાની ઈચ્છાવાળો “અશ્વ' પદને પણ નિમિત્ત તરીકે પ્રયોગ કરે. જેમ વૈયાકરણે વાકયાર્થજ્ઞાનને પદાર્થની અપેક્ષા ન રાખનારું માને છે તેમ તમે તે માનતા નથી. તેથી આવા-ઉદ્દપની પર્યાલચના દ્વારા ગો’ શબ્દને જેટલે અર્થ નક્કી થાય છે તેટલે જ અર્થ સમુદાયના કાર્ય (=વાયાર્થ) માં વ્યાપાર કરતા તે “ગો શબ્દને હોય છે.
165. नन्वाकाङ्कितयोग्यसन्निहितार्थोपरक्तोऽस्यार्थ इत्युक्तम् । नैतद् युक्तम् । सर्वदा संहतव्याप्रियमाणमेतत् पदं पश्यतः तवायं भ्रमः । अर्थः तावानस्य यावत्यभिधात्री तस्य शक्तिः । कियति च तस्याभिधात्री शक्तिः, कियति तस्यानभिधात्री शक्तिः ? यावन्तमर्थमन्योन्यमाका क्षितैश्च योग्यैश्च सन्निहिौश्च संयुज्यमान न मुञ्चति । कियन्तं च न मुञ्चति ? गोत्वमात्रं तद्वन्मात्रं वा ? इत्यतस्तावत्येवाभिधात्री शक्तिरन्वयव्यतिरेकाभ्यामस्य निर्धार्यते ।
165. અન્વિતાભિધાનવાદી- આ કાંક્ષિત, યોગ્ય, સન્નિહિત અર્થથો ઉપરક્ત (=અન્વિત) અર્થ પદને હોય છે એમ અમે કહ્યું છે,
અભિહિતાયવાદી- પરંતુ એ તમે યોગ્ય કહ્યું નથી. સવા [ બીજા પદની] સાથે મળીને કાર્ય કરતા આ પદને જોનાર તમને આ ભ્રમ છે. પદને તેટલે જ અર્થ છે જેટલામાં તેની અભિધાત્રી શકિત છે. કેટલામાં તેની અભિધાત્રી શકિત છે ? અને કેટલામાં તેની
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
