________________
૧૦૮
શબ્દસંહાર પણું વ્યાકરણનું પ્રયોજન નથી
तेषामुच्चारितनष्टानां कः संस्कारः ? शरादेरिव न वेगः, नात्मन इव भावना, न शाखादेरिव स्थितिस्थापक इति । वर्णानां नित्यत्वपक्षेऽपि क्षणिकाभिव्यक्तित्वमपरिहार्यम् । अतस्तेष्वपि कः संस्कारः ।
21ી. જો તમે કહે કે બીજા પ્રજનેને શોધવાની શી જરૂર છે ?, શબ્દસંસ્કાર જ વ્યાકરણનું પ્રયોજન છે, તે તમારે એ પણ સમજાવવું જોઈએ કે શબ્દને સંસ્કાર એ શું છે ? અથવા તેનાથી શું અર્થ સમજ ? જેમ પ્રક્ષણ વ્રીહિને સંસ્કાર છે, જેમ અવેક્ષણ અજયને સંસ્કાર છે, જેમ આધાન અગ્નિઓને સંસ્કાર છે તેમ વ્યાકરણે શબ્દને કરેલા કોઈ સંસ્કાર સંભવ નથી. નૈયાયિક આદિના પક્ષમાં વર્ષો ક્ષણિક છે. જે ઉચ્ચારાતાં જ નાશ પામે છે તે વર્ણોને વળી સંસ્કાર કર્યો હોય ? જેમ શર વગેરેને સંસ્કાર વેગ છે તેમ તેમને સંસ્કાર વેગ નથી, જેમ આત્માને સંસ્કાર ભાવના છે તેમ તેમને સંસ્કાર ભાવના નથી અને જેમ શાખા વગેરેને સંસ્કાર સ્થિતિસ્થાપકત્વ છે તેમ તેમને સંસ્કાર સ્થિતિસ્થાપકત્વ નથી. વણે નિત્ય છે એ પક્ષમાં તેમની ક્ષણિક અભિવ્યક્તિઓ અપવ્હિાય છે ક્ષણિક અભિવ્યક્તિઓમાં પણ કયે સંસ્કાર છે ?
212. संस्कारश्च वर्णस्य वा पदस्य वा वाक्यस्य वेति विकल्प्यमानो न कस्यचिद् व्यवस्थापयितु शक्यः । वैयाकरणानां तु निरवयववाक्यविदा पदवर्णयोः संस्कारः सुतरामनालम्बन: । अपोद्धृत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिकमन्यान्येव पदानि संस्करिष्यन्ते इति चेन्न, असतां संस्कार्यत्वानुपपत्तेः । आह च
वाक्येभ्य एव परिकल्पनया विभज्य
संस्कर्तुमिच्छति पदानि महामतिर्यः । उद्धृत्य सौरभविभूषितदिशि कस्मात्
आकाशशाखिकुसुमानि न संस्करोति ॥ इति
212 સંસ્કાર વર્ણને, પદને કે વાક્યને?—એમ ત્રણ વિકલ્પ કરી વિચારતાં કોઈને પણ તે હોય એમ બરાબર સ્થાપિત કરવું શક્ય નથી. વાક્ય નિરવયવ છે એમ માનનાર વયાકરણને તે પદ અને વર્ણના સંસ્કારને માટે કોઈ આધાર નથી. વાકયોમાંથી પ્રકૃતિ, પ્રત્યય વગેરે બહાર કાઢી, અન્ય પદેને જ સંસ્કાર વ્યાકરણ કરે છે એમ જે વયકરણો કહે તે કહેવું જોઈએ કે અસત પદે સંસ્કાર્ય છે એમ માનવું ઘટે નહિ. અને કહ્યું પણ છે કે “વાક્યમાંથી જ કલ્પનાથી જુદા પાડીને જે મહામતિ પદને સંસ્કાર કરવા ઈચ્છે છે તે શા માટે સૌરભથી વિભૂષિત દિશાઓમાંથી આકાશવૃક્ષનાં કુસુમને બહાર કાઢી ઉપાડી તેમને સંસ્કાર કરતા નથી ?'
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
