________________
܀ ܀
܀ ܀
܀
܀
܀
܀
܀
܀
܀ ܀
܀
܀
܀
܀
܀
܀
zu[?xsz
܀ ܀
܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀
܀ ܀ ܀
܀ ܀ ܀
܀ ܀ ܀ ܀
ગાથાર્થ:- ઉપરોક્ત “આયુષ્ય બોકિલાભ સમાફિવરં ઉત્તમં દિ' આ વાક્યની ભાષા અસત્ય-અમૂષા (સત્યાસત્ય ભાવ વિનાની) છે. (વ્યવહારનયથી ભાષાના ચાર ભેદ છે. (૧) સત્યભાષા (૨) અસત્યભાષા (૩) ઉભયમિશ્ર-સત્યમૂષા-અર્ધસત્યભાષા. અને (૪) ઉભયથી રહિત આજ્ઞાદિરૂપ વ્યવહારભાષા–અસત્યઅમૃષા નિશ્ચયનય પરિણામપ્રધાન હોવાથી અને પરિણામના શુભ કે અશુભ એમ બે જ ભેદ પડતા હોવાથી નિચયનયમતે ભાષાના બે જ પ્રકાર (૧) જે શુભભાવથી કે શુભભાવ પેદા કરવા બોલાય તે સત્યભાષા અને (૨) અશુભભાવથી કે અશુભભાવમાટે બોલાય તે અસત્યભાષા. ઉપરોક્તવાક્યમાં જે “અસત્ય-અમૂષાભાષાનો નિર્દેશ છે તે વ્યવહારથી છે, નિશ્ચયનયથી આ ભાષા સત્યરૂપ છે. કેમકે શભભાવથી બોલાય છે અથવા શુભભાવમાં કારણ છે.) આ ભાષા વ્યવહારથી અસત્યામૃષા પણ એટલા માટે છે કે તે આરોગ્યાદિ ઉત્તમફળ વિષયક છે. •નિમિત્ત, કારણ અને હેતુમાં પ્રાય: બધી વિભક્તિઓ દેખાય છે એવો ન્યાય છે. (અર્થાત નિમિત્તાદિ અર્થમાં પ્રયુક્ત શબ્દને પ્રાય: સાતેય વિભક્તિના પ્રત્યયોમાંથી કોઇપણ વિભક્તિનો પ્રત્યય લાગે તો તે અસાધુ નથી.) અહીં ‘ઉત્તમફળ વિષય' શબ્દ એ ભાષાની પરિણામવિશુદ્ધિકારણતામાં હેતુ દર્શક છે. તેથી અહીં હેત્વર્થમાં પ્રથમા છે. તાત્પર્ય:- આ ભાષા ઉત્તમફળવિષયક લેવાથી પરિણામવિશુદ્ધિમાં કારણ છે. તેથી બોલાયેલી પણ આ ભાષા દોષમાટે બનતી નથી. કહ્યું જ છે કે ‘આ અસત્યામૃષાભાષા છે અને માત્ર ભક્તિથી બોલાયેલી છે. ખરેખર તો ક્ષીણરાગદ્વેષવાળા ભગવાન નથી આપતા સમાધિ કે નથી આપતા બોધિ.' u૮૯૧ न च वाच्यम्-एवं विवाहादिविषया अपि मन्त्रा विवक्षितफलजननविकला अपि परिणामविशुद्धिहेतुत्वाददुष्टा भविष्यन्तीति, થત મઠ - પૂર્વપક્ષ:- આ પ્રમાણે વિવાહઆદિવિષયક મત્રો પણ વિવક્ષિતફળ દેવા સમર્થ ન લેવા છતાં પરિણામવિશુદ્ધિમાં કારણ લેવાથી દોષયુક્ત નથી. ઉત્તરપક્ષ:- આમ કહેવું બરાબર નથી. કેમકે –
हेयोवादाणाओ संसारनिबंधणाओ वेदस्स ।
तह यापउरिसभावा ण य वीवाहादिया एवं ॥८९२॥
हेयोपादानात्संसारनिबंधनाद् वेदस्य । तथा चापौरुषेयभावान्न च विवाहादिका एवम् ॥) न च -नैव एवम्-आरोग्यबोधिलाभादिवाक्यवत् विवाहादयो-विवाहादिविषया मन्त्राः परिणामविशुद्धिकारणम् । कुत इत्याह- 'संसारनिबंधणाओ' भावप्रधानोऽयं निर्देशः संसारनिबन्धनत्वात्, एतदपि कथमिति चेत्, उच्यते, 'हेयोपादानात्' हेयस्य-संसारकारणतया परित्याज्यस्य विवाहादेरुपादानात् । 'वेदस्स तह याऽ पोरिसभावाउत्ति' तथा वेदस्यापौरुषेयभावाच्चअपौरुषेयत्वाच्च । चो भिन्नक्रमे । पुरुषो हि उत्तमफलार्थी सन् परिणामविशुद्धिहेतोः स्वतो निष्फलमपि भाषेत, वेदश्चापौरुषेयस्तत्कथमारोग्यादिवाक्यतुल्या तत्र मन्त्राणां कल्पना क्रियत इति । अपि च स्वतो निष्फलत्वमभ्युपगम्य एतदाचार्येण प्रौढितयोक्तं यावता नैवैतदारोग्यादिवाक्यं स्वतो निष्फलं, आरोग्यादेस्तत्त्वतो भगवद्भिरेव दीयमानत्वादवन्ध्यतथाविधशुद्धाध्यवसायहेतुत्वात्, उक्तं च-"तप्पत्थणाए तहवि हु न मुसावाओवि एत्थ विण्णेओ । तप्पणिहाणाओ च्चिय तग्गुणओ हंदि फलभावा ॥१॥ चिंतामणिरयणेहिं जहा उ भव्वा समीहियं अत्थं । पावंति तह जिणेहिं तेसिं रागादभावेवि ॥२॥ वत्थसहावो एसो अपव्वचिंतामी महाभागं । थोऊणं तित्थयरं पाविज्जइ बोहिलाभोत्ति ॥३॥" (छा. तत्प्रार्थनया तथापि खलु न मृषावादोऽप्यत्र विज्ञेयः । तत्प्रणिधानादेव तद्गुणतः सत्यं फलभावात् ॥१॥ चिन्तामणिरत्नैर्यथा तु भव्या समीहितमर्थम् । प्राप्नुवन्ति तथा जिनैस्तेषां रागाद्यभावेऽपि ॥२॥ वस्तुस्वभाव एषोऽपूर्वचिन्तामणिं महाभागम् । स्तुत्वा तीर्थकरं प्राप्यते बोधिलाभ इति ॥३॥ तथा, "भत्तीएँ जिणवराणं खिज्जती पुव्वसंचिया कम्मा। गुणपगरिसबहमाणो कम्मवणदवानलो जेण ॥१॥ त्ति" (छा. भक्त्या जिनवराणां क्षीयन्ते पूर्वसंचितानि कर्माणि । गुणप्रकर्षबहुमानः कर्मवनदावानलो येनेति ॥ ॥८९२॥
ગાથાર્થ:- આરોગ્યબોધિલાભાદિવાકયની જેમ વિવાહઆદિવિષયકમત્રો પરિણામવિશુદ્ધિના કારણ બની શકે નહીં કેમકે સંસારના કારણભૂત છે. (મૂળમાં “સંસારનિબંધણાઓ' નિર્દેશ ભાવપ્રધાન છે.) સંસારના કારણ કેવી રીતે? એવી શંકાના સમાધાનમાં કહે છે “હેયોપાદાનાત' વિવાહવગેરે સંસારના કારણ હોવાથી મુમુક્ષમાટે હેયરત્યાગપાત્ર છે. અને વેદમત્રો એ જ વિવાહઆદિવેયનું ઉપાદાન કરે છે. વેદ અપૌરુષેય છે. આ વેદમત્રો પરિણામવિશુદ્ધિમાં કારણ ન બની શકે તેમાં બીજો હેતુ એ છે કે તેઓ વેદને અપૌરુષેય માને છે. (“ચ' નો કમ “અપૌરુષેય' પછી છે.) ઉત્તમફળની ઇચ્છાવાળો પુરુષ અપરિણામની વિશક્તિમાટે કદાચ નિષ્ફળ વચન બોલે, તે સંભવિત
( ૧ * * * * * * * * * * * * * * * ધર્મસંગ્રહણિ-ભાગ ૨ -157 * * * * * * * * * * * * * * *
