________________
* * * * * * * * * * * * * * * * સર્વ સિદ્ધિ દ્વાર છે કે જે કે જે ક ક ક ક ક ક ક * * * * *
णय ते इंदियजेणं गम्मति तयंति अन्नमेवेह ।।
एवं विरुद्धदोसो ण होइ बाधाएँ भावातो ॥१२२९॥ (न च ते इन्द्रियजेन गम्यन्ते तदिति अन्यदेवेह । एवं विरुद्धदोषो न भवति बाधाया भावात् ॥ न च ते-विशेषाः साकल्यत इन्द्रियजेन प्रत्यक्षेण गम्यन्ते, तस्य तदवगमसामर्थ्यायोगादविगानेन सर्वेषां तथाप्रतीते रतस्तदपि-साकल्यतोऽशेषविशेषाधिगन्तृ प्रत्यक्षमिह-जगत्यन्यदेवेन्द्रियजप्रत्यक्षादवसेयम् । तत एवं सति विरूद्धदोषो हेतोर्न भवति, 'बाधाया भावात' विशेषाणां साकल्यतः प्रत्यक्षत्वेनैवान्यथानुपपत्त्या तद्विषयस्य प्रत्यक्षस्ये न च सति बाधने हेतुर्विरुद्धो भवति, "विरुद्धोऽसति बाधने" इति तल्लक्षणाभिधानादिति ॥१२२९॥ .
ગાથાર્થ:-ઉત્તરપક્ષ:-આ વિશેષો સકળરૂપે ઈન્દ્રિયજપ્રત્યક્ષથી જ્ઞાત થતા નથી, કેમકે એ પ્રત્યક્ષનું આ વિશેષો જાણવાનું સામર્થ્ય નથી, આ વાત બધાને નિર્વિવાદપ્રતીત છે. તેથી સકળરૂપે સઘળાય વિશેષોને જાણનારું પ્રત્યક્ષ ઇન્દ્રિયજ પ્રત્યક્ષથી જુદુ જ સમજવું. તેથી જોયવહેતુમાં વિદ્ધદોષ નથી, કેમકે બાધ છે. “વિશેષોના સાકળ્યથી પ્રત્યક્ષની અન્યથાઅનુપપત્તિ થવાથી જ તે વિશેષોઅંગેનાં પ્રત્યક્ષમાં ઇન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થવાપણું' બાધિત થાય છે. અને વિદ્ધ થવામાં બાધ હોય, તો હેતુ વિરુદ્ધ ન બને “બાધ ન લેય તો જ વિરુદ્ધ બની શકે. એવું વિરુદ્ધનું લક્ષણ બતાવ્યું છે. પ્રત્યક્ષ બે પ્રકારના છે, ઍન્દ્રિયક અને અતીન્દ્રિય. એન્દ્રિયકપ્રત્યક્ષ સર્વસિદ્ધ છે. અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ સાધ્યદશામાં છે. તેથી જ અનુમાનપ્રયોગમાં પ્રત્યક્ષનો ઉલ્લેખ છે. “અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષગમ” આવો પ્રયોગ નથી. સમુદ્ર જળમાનવગેરે પક્ષમાં અતીન્દ્રિયપ્રત્યવિષયતા સાધ્ય છે, એવો પ્રયોગ કરવામાં સાધ્યના ઘટકભૂત “અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ અસિદ્ધ હોવાથી સાયાસિદ્ધિ દોષ આવે. નૈયાયિકો આ દોષોનો વ્યાપ્યસિદ્વિદોષોમાં સમાવેશ કરે છે. આ વાત પરવાદીને અપેક્ષીને કહી. (જૈનમોઅતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષવિષયતા સિદ્ધ લેવાથી સિદ્ધસાધનતા અને અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ જ વાસ્તવિકપ્રત્યક્ષ હોવાથી વ્યર્થવિશેષણ દોષ આવે. અલબત્ત “પ્રત્યક્ષ વિષયતા' કહેવામાં ‘ઇન્દ્રિયજ પ્રત્યક્ષવિષયતા સિદ્ધ થવાથી વિરૂદ્ધસિદ્ધિદોષ આવે, પણ એ પહેલા જ એવી વિષયતા માનવામાં આવતો બાધ બતાવ્યો છે. (આમ પક્ષમાં સાધ્યાભાવ-વિરુદ્ધસાધ્ય બાધિત નિર્ણત થયા પછી હેતુ તેની સિદ્ધિ કરવાં દ્વારા વિરુદ્ધ બની શકે નહીં) ૧૨૨લો.
ण तु एवमवस्सं चिय रक्खा छेयकिरियाएँ विसओ त्ति ।
जोगत्ता तं जं सा भणिता इह पत्थिवेसुं तु ॥१२३०॥ (न त्वेवमवश्यमेव वृक्षाः छेदक्रियाया विषय इति । योग्यता तद् यत् सा भणिता इह पार्थिवेषु तु ॥ नत्वेवं ज्ञेयत्वस्य विशेषा इव अवश्यमेव वृक्षाः छेदनक्रियाया विषयो, यस्माद् योग्यतया सा छेदनक्रिया इह- जगति पार्थिवेषु भणिता, नत्ववश्यम् । तस्माद् यदुक्तम्-'नेयत्तमप्पओजगमित्यादि' तत् दृष्टान्तदाष्टान्तिकयोवैषम्यादसमीचीनमेवेति સ્થિતમ ૨૨૩૦ .
ગાથાર્થ:- જ્ઞયત્વના વિશેષોની જેમ વૃક્ષો છેદનક્રિયાના અવશ્ય વિશેષ બને એવું નથી, કેમકે આ જગતમાં પાર્થિવોમાં તે છેદનક્રિયા યોગ્યતાથી બતાવી છે, નહીં કે અવશ્ય. (અર્થાત પાર્થિવક્રિયાઓ-શરીરાદિની અપેક્ષા રાખતી ક્રિયાઓના કેટલાક વિષયો કાયમ માટે છેદનાદિ ક્રિયાયોગ્યતાધારક જ રહે-કચારેષ છેદનાદિ ન થાય, તે શરીરાદિની મર્યાદના કારણે સુસંભવિત જ છે.) તેથી “યત્તમ ગા. ૧રર૩ જોયત અપ્રયોજક છે...) ઇત્યાદિ કથન યોગ્ય નથી, કેમકે દેટાજ અને રાષ્ટ્રન્સિકવચ્ચે વિષમતા છે. ૧૨૩ના કેવળજ્ઞાન સર્વવિષયક उक्तातिदेशेनैव दूषणान्तरमपाकर्तुमाह - જે કહી ગયા' તેના અતિદેશથી અન્ય દૂષણને દૂર કરતાં કહે છે–
एतेणं चिय सति तम्मि सव्वमेतावदेव एमादी ।
पडिसिद्धं दट्ठव्वं सव्वपरिच्छेदसिद्धीओ ॥१२३१॥
(एतेनैव सति तस्मिन्सर्वमेतावदेव एवमादि । प्रतिषिद्धं दृष्टव्यं सर्वपरिच्छेदसिद्धेः ॥) एतेनैव पूर्वोक्तेन सत्यपि तस्मिन्नतीन्द्रियप्रत्यक्षे सर्वमेतावदेवेत्यादि पूर्वपक्षग्रन्थोक्तं प्रतिषिद्धं द्रष्टव्यम् । कुत इत्याहसर्वपरिच्छेदसिद्धेः-तेनातीन्द्रियप्रत्यक्षेणाशेषद्रव्यगुणपर्यायपरिच्छेदसिद्धेर्यथोक्तं प्रागिति ॥१२३१॥
ગાથાર્થ:-આમ પૂર્વોક્તવચનથી તે અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ હોય તો પણ' ઇત્યાદિ ગા.૧૧૪) પૂર્વપક્ષે કહેલી વાત પ્રતિષેધ પામે છે. કેમકે અગાઉ બતાવ્યું તેમ “તે અતીન્દ્રિયપ્રત્યક્ષથી અશષ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનો બોધ થાય છે તેમ સિદ્ધ થાય છે. પ્ર૧ર૩૧ાા
* * * * * * * * * * * * * * * * ધર્મસંગ્રહણિ-ભાગ ૨ - 282 * * * * * * * * * * * * * * *
