________________
+++++++++++++++++स
सिद्विार +++++++++++++
પૂર્વપક્ષ:- અતીત અને અનાગત ભાવો એકાન્ત અવિદ્યમાન છે. તેથી તે ભાવોનો બોધ કરતું જ્ઞાન સ્પષ્ટઆભાવાર્થ કેવી રીતે સંભવે? કેમકે એ જ્ઞાન અત્યન્તપરોક્ષ વસ્તુને વિષય બનાવતું લેવાથી અસ્ફટાભ=અસ્પષ્ટઆભાવાળું જ થવું જોઇએ. અને જો તે અસ્પષ્ટઆભાવાનું હોય તો તે પ્રત્યક્ષરૂપ નથી. ઉત્તરપક્ષ:- આમ કહેવું યોગ્ય નથી. અત્યન્તપરોક્ષને વિષય બનાવતું પણ જ્ઞાન સ્ફટાભ રૂપે ઉપલબ્ધ થાય જ છે. કેમકે
मुणइ य घडम्मि दिढे पिंडकपालादिए इहं कोवि ।
पच्चक्खेण वि पतिभाणाणी ता संभवइ एतं ॥१३२३॥ (जानाति च घटे दृष्टे पिण्डकपालादीनिह कोऽपि । प्रत्यक्षेणापि प्रतिभाज्ञानी तस्मात् संभवति एतत् ॥)
ह-जगति कोऽपि प्रतिभाज्ञानी प्रत्यक्षेणापि आस्तां परोक्षज्ञानेनेत्यपिशब्दार्थः, मणति-जानाति, घटे दष्टे सति पिण्डकपालादीन पर्यायान, आदिशब्दात् यथाक्रममतीतानागताः शिवकशर्करादयः पर्याया गृह्यन्ते, न च तत्तथापरिच्छिन्ददपि परोक्षं युज्यते, तथाऽनभ्युपगमात् । 'ता' तस्मादेतदपि केवलज्ञानं सकलातीतानागतपर्यायाणामविद्यमानानामपि ग्राहकं स्फुटाभमेव संभवतीति न कश्चिद्दोषः ॥१३२३॥
uथार्थ:- 15 प्रतिमाशानी प्रत्यक्षथी ५ए। (-परोक्षशाननी पात २ मो-सामपि।' २०६नो अर्थ छ.)यो જોઇને પિણ્ડ-કપાલાદિ પર્યાયોને જાણે છે. અહીં “આદિ' શબ્દથી યથાક્રમ અતીત અને અનાગત શિવક-શર્કરા (નાના ટૂકડા આદિ પર્યાયોને પણ જાણે છે. અને આમ પિશ્તાદિપર્યાયોના કરાતા બોધને પરોક્ષબોધ કહેવો યોગ્ય નથી, કેમકે તેવો સિદ્ધાન્ત નથી. (વિશિષ્ટજ્ઞાની વ્યક્તિ ઘડાને જોઈને જ તેના ભૂતકાલીન પિણ્ડ, શિવકાદિ પર્યાયોને તથા ભવિષ્યકાલીન ઠીકરા, ટૂકડા આદિ પર્યાયોને પણ જાણી લે છે. કેમકે તે જાણે છે કે જગતની તમામ પરિવર્તનશીલવસ્તુઓમાં ઘડાના પૂર્વપર્યાયો પિચ્છાદિ છે અને ઉત્તરપર્યાયો ઠીકરાઆદિ છે. તેથી ઘટને જોતાં જ તેના પૂર્વ-ઉત્તર પર્યાયનો પણ બોધ કરી લે છે. આ બોધ ઘટપ્રત્યક્ષપર આધારિત–સંબંધિત હોવાથી પ્રત્યક્ષરૂપ જ છે.. નૈયાયિકો પણ એક ઘટના પ્રત્યક્ષબોધથી સામાન્ય સંબંધથી તમામ ધટનો પ્રત્યક્ષબોધ “અલૌકિક પ્રત્યક્ષ' ના નામે સ્વીકારે છે. તેથી આ કેવળજ્ઞાન પણ સઘળા અતીત-અનાગત પર્યાયોને ભલે વર્તમાનમાં તેઓ અવિદ્યમાન હોય, તો પણ પ્રત્યક્ષરૂપે જ–સ્પષ્ટભરૂપે જ ગ્રહણ કરે તે સંભવે છે, તેમાં કોઇ દોષ નથી. ૧૩ર૩ મતાંતરીય સ્વખાદિ દષ્ટાન્ન अत्रैव मतान्तरं प्रतिपादयन्नाह - હવે અહીં મતાન્તરનું પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે
अण्णे तु असंतेसु वि सुविणादिसु जह फुडाभमेतं ति ।
एत्तो चिय पच्चक्खं भणंति तं वीयरागस्स ॥१३२४॥ (अन्ये तु असत्सु अपि स्वप्नादिषु यथा स्फुटाभमेतदिति । अत एव प्रत्यक्षं भणन्ति तद्वीतरागस्य ॥ अन्ये त्वाचार्या मायासूनवीया यथा स्वप्नादिष्वादिशब्दात्कामशोकाद्यवस्थापरिग्रहः एतत्-ज्ञानं विषयासत्त्वेऽपि स्फुटाभमितिः-एवमसत्स्वपि अतीतानागतेषु विषयेषु वीतरागस्य तत्-केवलज्ञानं स्फुटाभं भणन्ति, अत एव च-स्फुटाभत्वादेव च तत्-प्रत्यक्ष भणन्ति-प्रतिपादयन्ति, प्रत्यक्षशब्दस्य हि प्रवृत्तिनिमित्तमर्थसाक्षात्कारित्वं, यथा गोशब्दस्य खुरककुदादिमत्त्वं, तच्चार्थसाक्षात्कारित्वं वीतरागज्ञानेऽप्यविशिष्टं, ततः कथमिव न तत् प्रत्यक्षं भवेदिति। तथा च तैरुक्तम् - "भावनाबलतः स्पष्टं, भयादाविव भासते । यत्स्पष्टमविसंवादि, तत्प्रत्यक्षमकल्पकम् ॥१॥" इति, अस्यायमर्थः- स्पष्टंस्पष्टग्राह्याभासं यन्मनोविज्ञानं तत्प्रत्यक्षम्, कुतस्तस्य स्पष्टाभत्वमित्यत आह- 'भावानाबलतः' भावनायां बलं सामाखु, प्रकर्षश्च भावनायाः सामर्थ्य तस्मात् भावनाबलात् स्पष्टं तन्मनोविज्ञानं भवति । 'भयादाविवेत्यनेन दृष्टान्तेन भावनानिमित्तकं स्पष्टाभत्वं प्रसिद्धं दर्शयति । तच्च भ्रान्तमपि भवति, तथाहि-असत्यविकल्परूपमपि मनोविज्ञानं भाव्यमानं स्पष्ट प्रतिभासं भवत्येव, न च तत्प्रत्यक्षमतस्तन्निवृत्त्यर्थमाह-अविसंवादि-विसंवादरहितं, तत्प्रत्यक्षमकल्पकं-निर्विकल्पकम्, अकल्पकता च स्फुटाभत्वेन तन्मतापेक्षया द्रष्टव्या, एतदुक्तं भवति-भागवतमपि ज्ञानं भावनाप्रकर्षवशाद्विशदाभं प्रमाणपरिशुद्धविषयतया चाभ्रान्तमतः प्रत्यक्षमिति । कथं पुनर्भावनाबलतो मनोविज्ञानस्य स्पष्टाभता भवतीत्येतदाशङ्कानिवृत्त्यर्थं यदुक्तं- 'भयादाविवेति' तद्व्याख्यानायैव तैरुक्तम्- "कामशोकभयोन्मादचौरस्वप्नाद्युपप्लुताः । अभूतानपि पश्यन्ति, पुरतोऽवस्थितानिव ॥१॥
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
-
२ -316*
*
*
*
*
**
*
*
*
*
*
*
*
*
