________________
܀ ܀ ܀ ܀ ܀ q ܦ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀
सति परस्परमिति विशेषणानुपपत्तेः, द्वयोर्हि विविक्तस्वरूपलाभे सति परस्परमित्युपपद्यते नान्यथेति, उक्त च - " अन्योऽन्यमिति यद्भेदं, व्याप्तिश्चाह विपर्ययम् । भेदाभेदे द्वयोस्तस्मादन्योऽन्यव्याप्तिसंभवः ॥ १ ॥ इति । न चात्रोभयपक्षभाविनो दोषा आपद्यन्ते, केवलभेदा भेदलक्षणोभयानभ्युपगमेन तन्निबन्धनानां तेषामिहावकाशायोगात् । धर्मिधर्मा हि स्वभावत एवेत्थमन्योऽन्यसंलुलिता येन न तेषामंशेन भेदोऽभेदो वा केवलः शक्यो व्यवस्थापयितुमिति ॥ ११८८ ॥
ગાથાર્થ:- એકાન્તભેદપક્ષમા આ ધર્મના સંબંધી આ ધર્મો” એવા વિચાર-વ્યવહારમા કયો સંબંધ હશે? શુ (૧) તાદાત્મ્યરૂપ કે (૨) તદુત્પત્તિરૂપ કે (૩) સમવાયરૂપ? અર્થાત્ આ ત્રણમાંથી એકે સંબંધ ધટતો નથી. ભેદપક્ષનો આશ્રય કર્યો હોવાથી તાદાત્મ્યસંબંધ બેસતો નથી (કેમકે બે અભિન્નવસ્તુવચ્ચે તાદાત્મ્ય ઇષ્ટ છે.) ધર્મ-ધર્માંવચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ સ્વીકાર્યો ન હોવાથી તદુત્પત્તિસંબંધ પણ સંભવે નહીં. (કેમકે જયા કાર્ય-કારણભાવ હોય, ત્યાં જ તદુત્પત્તિસંબંધ ઇષ્ટ છે.) અને સમવાયનો તો પૂર્વે જ પ્રતિષેધ કર્યો છે.
એમ થાય કે એકાન્તભેદપક્ષે ધર્મ-ધર્મિભાવ ભલે ન હો.... એકાન્ત અભેદપક્ષે તો હશે જ
આવી આશંકાનો જવાબ તૈયાર છે → એકાન્તાભેદપક્ષ સ્વીકારવામાં ધર્મ-ધર્મી એવા બે પ્રકારના નામાદિ વ્યવહાર કેવી રીતે યુક્તિયુક્ત થાય? ન જ થાય. તથાહિ- એકાન્તાભેદ હોય તો કાંતો માત્ર ધર્મ જ રહે, કાંતો માત્ર ધર્માં જ રહે. કેમકે પરસ્પર તેઓ અભિન્ન છે. જેમકે પરસ્પરનું સ્વરૂપ. તેથી ધર્મી ધર્મો' એમ બન્નેના અલગ-અલગ નામ શી રીતે સંગત ઠરે? કેમકે બેમાંથી એક જ છે. અહીં ‘અભિધાનાદિ’મા આદિથી બે પ્રકારે નામ તો સંગત ન થાય, પણ એકનુ પણ નામ અસંગત થાય એમ સમજવું, કેમકે ધર્મઅને ધર્માં આ બન્નેને પોતપોતાની સત્તામાટે પરસ્પર વિના ચાલે એમ નથી. ધર્મ હોય તો જ ધર્મી હોય, અને ધર્મી હોય તો જ ધર્મ હોય. તેથી બેમાંથી એકના પણ અભાવમાં બીજાનો પણ અભાવ આવે જ. તેથી એકનું પણ અભિધાન અયોગ્ય ઠરે. તેથી ધર્મ-ધર્માંવચ્ચે ભેદાભેદપક્ષ જ યોગ્ય છે.
શંકા:- ભેદાભેદપક્ષ પણ શી રીતે યોગ્ય ઠરે? કેમકે તેમાં પણ જે આકારે-રૂપે ભેદ ઇષ્ટ છે, તે રૂપે ભેદ જ છે. તેથી તે ભેદની અપેક્ષાએ કેવી રીતે ધર્મ-ધર્માંવચ્ચે સંબંધ બેસે? તથા જે આકારે અભેદ છે, તે આકારે અભેદ જ છે. તેથી બન્નેનું અભિધાન અયોગ્ય છે. કહ્યું જ છે કે → ભેદ–અભેદ બન્નેને ઇચ્છવામા ભેદાભેદના કહેલા દોષો કેમ ન આવે? જે પ્રત્યેકમા પ્રસંગ પામે, તે બન્નેના સંયોગમા કેમ પ્રસંગ ન પામે?”
હવે જો તમે અમે તો જે આકાર ભેદ છે, તે જ આકારે અભેદ, અને જે આકારે અભેદ છે, તે જ આકા૨ે ભેદ એમ કહીએ છીએ' એમ કહેશો તો તે પણ બરાબર નથી. કેમકે તેમા વિરોધ છે, તે આ પ્રકારે– જે આકારે ભેદ હોય, તે જ આકારે અભેદ કેવી રીતે સંભવે? અને જો અભેદ હોય તો ભેદ કેવી રીતે હોય?
સમાધાન:- આ બધો વિસ્તાર અર્થહીન છે. કેમકે ભેદાભેદને પરસ્પર અત્યંતવ્યાપ્ત થવારૂપ એક અલગ જ જાતિરૂપ માનીએ છીએ. તેથી ઉપરોક્ત દોષોને અવકાશ નથી. ધર્મો ધર્મીસાથે પરસ્પર એકમેક ભાવે રહેલા છે. તેથી તે બેવચ્ચે એકાન્તે ભેદ નથી, કેમકે એકાન્તે ભેદ માનવામાં એકમેકભાવ અસંગત થાય. તે જ પ્રમાણે એકાન્તઅભેદ પણ નથી, કેમકે તેમા ‘પરસ્પર' આ પ્રમાણે-વિશેષણ અસંગત ઠરે... ( કેમકે જે એક જ હોય તેમા ‘પરસ્પરતા’ આવે કચાથી?) કેમકે બન્ને સ્વતંત્ર રીતે સ્વરૂપલાભ પામે, તો જ ‘પરસ્પરતા' સંગત બને, નહીંતર નહીં. કહ્યું જ છે કે “અન્યોન્ય એમ કહેવાથી ભેદ અને વ્યાપ્તિ કહેવાથી અભેદ. આમ ભેદાભેદમાં બન્નેની (ધર્મ-ધર્માંની) અન્યોન્યવ્યાપ્તિ સંભવે છે.” અને ભેદાભેદરૂપ જાત્યંતરના સ્વીકારમા ભેદપક્ષ અને અભેદપક્ષ–ઉભયમા સંભવતા દોષો આવવાની આપત્તિ નથી. માત્ર ભેદરૂપ કે માત્ર અભેદરૂપ ઉભયના અસ્વીકારથી તે બન્નેના કારણે સંભવતા દોષોનો અહીં' અવકાશ જ નથી. ધર્મી અને ધર્મો સ્વભાવથી જ આ પ્રમાણે પરસ્પરાનુવિદ્ધ છે કે જેથી તે બેમા અશથી માત્ર ભેદ કે અભેદનો નિર્ણય કરવો શકચ નથી. ૫૧૧૮૮૫
अमुमेव जात्यन्तरात्मकं भेदाभेदं दर्शयति
-
આચાર્યવર આ જાત્યંતરાત્મક ભેદભેદનુ જ હવે દર્શન કરાવે છે–
एगो धम्मी धम्माऽणेगे जं तेण होंति भिन्न त्ति ।
जं पुण तेऽणुविद्धा सव्वेऽवि अतो अभिन्न ति ॥११८९ ॥
(एको धर्मी धर्माऽनेके यत्तेन भवन्ति भिन्ना इति । यत्पुनस्तेनानु विद्धाः सर्वेऽपि अतोऽभिन्ना इति ॥ )
यद्यपि धर्मा धर्मिणा लोलीभावेन व्याप्तास्तथाप्ययमेको धर्मी अनेके चामी धर्मा इति यत् - यस्मात् स्वरूपवैविक्त्यपरः प्रत्यय उपजायते तेन कारणेन धर्मी धर्माश्च परस्परं भिन्ना भवन्ति । यत् - यस्मात् पुनस्तेन धर्मिणा अनुविद्धा-लोलीभावेन જ ધર્મસગ્રહણ-ભાગ ૨ - 265 * * *
ી
આ
