Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
আ' চg । BHકા પર1ષ ચરિકા
ભાગ-૪
[ પ
: ૧૦ ]
IS
IT TO S૩
NI (D)
# 5
જજેyle
For Private & Personal use only
' T LOO .
છે Gઠા પ્રકાશન મંદિરના
w.jainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
JEIR
વિચિતઐત
શ્રી
કિંúષ્ટ શલાકા પુરુષત્રિ
•ગુજ૨ાતી. ૨૪ ભગવાનના બહુરંગી ચિત્રો સહિત
અભી હમચન્દ્રાચાય
પદ્યાત્મકનું
પર્વ ૧૦
૧૦ મા પર્વમાં શ્રી મહાવીર સ્વામિ ચરિત્ર
પ્રકાશક
શ્રીજૈનપ્રકાશન મંદિ
૩૦૯૯૪ ખત્રીની ખક્કી
ૉશીવાડાની પોળ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
પુનઃ મુદ્દણઃ૧૯૯૦
ફોનઃ૩૫૬૮૦૯
ત્રુ સંપૂર્ણ દથીદ૦ પર્વ ચાર પુસ્તકોના પ્લાસ્ટીક કવર સાથે
સેંટના૫.૨૫૦/-(બસો પચાસ).
www
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક તથા મુખ્ય પ્રાપ્તિસ્થાન :
જન પ્રકાશન મંદિર ૩૦૯/૪ ખત્રીની ખડકી, દેશીવાડાની પોળ, 2. અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧, ફાન : ૩૫૬૮૦૬. ()
સુદ્રણ વ્યવસ્થા : નંદન ગ્રાફિકસ ફોન : ૩૫૬૧૭ * ૧૪૭, શીવાડાની પોળ, અમદાવાદ.
શ્રી ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષ ચરિત્રના દશ પર્વમાં સમાવેલાં ચરિત્રો પર્વ. તિર્થંકર. ચાવતી વાસુદેવ બલદેવ. પ્રતિવાસુદેવ કુલ
*
• » ૪ ૦ ૦ ૦ ૨.
& | • - • • • - • •
૨૪
૯
# અન્ય પ્રાપ્તિસ્થાન :
C શ્રી મદ ડી. શાહ
શ્રી સેવંતીલાલ વી. જેને જીવન નિવાસ સામે,
૨૦, મહાજન ગલી, ઝવેરી બજાર, પાલિતાણા-૩૭૪ર૭૦.
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨.
શ્રી વર્ધમાન એસ. શાહ ૨૦, લોયર ચીના થામ્બીસ્ટ્રીટ
મદ્રાસ-૬૦૦૦૭૯ સરસ્વતી પુસ્તક લટાર હાથીખાના, રતનપાળ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
પાનાથ પુસ્તક ભંડાર કુવારા સામે, પાલિતાણા
તથા શંખેશ્વર. શ્રી પા પ્રકાશન નિશાળ, રીલીફરે, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન
જૈન શાસનના મહાન જ્યોતિર્ધર, કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યે રચેલા શ્રીત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર–મહાકાવ્યને ગુજરાતી અનુવાદ, વધુ એક વખત પ્રકાશિત કરી શ્રીસંઘના ચરણે ધરતાં અમે અપાર આનંદ અનુભવીએ છીએ.
છત્રીસ હજાર કલાકમાં પથરાયેલા આ મહાગ્રંથમાં દસ પર્વોમાં ૨૪ તીર્થકર, ૧૨ ચક્રવતીએ, ૯ વાસુદે, ૯ બળદેવે, ૯ પ્રતિવાસુદે-એમ કુલ ૬૩ શલાકા પુરુષના પૂર્વભવે તથા વિવિધ જીવનપ્રસંગેયુક્ત જીવનચરિત્ર આલેખવામાં આવ્યાં છે. એક રીતે જોઈએ તો આ ગ્રંથ તે જૈન ધર્મના સર્વસંગ્રહની ગરજ સારે તે ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથમાં ઇતિહાસ છે, ઉપદેશ છે, કથાઓ છે, દ્રવ્યાનુગ છે, કર્મશાસ્ત્ર છે, અને આવું તે ઘણું ઘણું છે. સુભાષિતેને તે આ ગ્રંથ ખજાને છે.
આવા આ અદ્ભુત ગ્રંથનું ભાષાંતર દાયકાઓ અગાઉ, ભાવનગરની શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા દ્વારા થયું હતું અને તેના પ્રકાશન દ્વારા આ અણમોલ ગ્રંથને લેકમેગ્ય બનાવવાનું શ્રેય તે સભાને ફાળે જાય છે. તે પ્રકાશન પછી તે આ ગ્રંથની ખૂબ માંગણી થતી રહી, અને તેની નવી નવી અનેક આવૃત્તિઓ પ્રગટ થતી જ રહી છે. અમે એ પણ અગાઉ આ ગ્રંથનું એક વખત પ્રકાશન કર્યું હતું, અને હવે લેકલાગણીને માન આપીને તથા શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રાચાર્યની નવમી જન્મશતાબ્દીના પાવન પ્રસંગની સ્મૃતિમાં આ, ગ્રંથનું અમે પુનઃ પ્રકાશન કરી રહ્યા છીએ. આશા છે કે અમારા પ્રકાશનને પણ, સુરી સાધર્મિક તેમ જ સાહિત્યરસિક બંધુઓ હષપૂર્વક વધાવી લેશે.
ગ્રંથ પ્રકાશનમાં દષ્ટિદોષ કે મતિષથી કે પ્રેસદોષથી કઈ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તે તે સુધારવા તથા તે તરફ અમારું ધ્યાન દેરવાની અમારી વિનંતિ છે.
જેન પ્રકાશન મંદિર વતી જશવંતલાલ ગી. શાહ
પ્રકાશક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને તાર્થતાનો પંથ બતાવે તેવું આ પુસ્તકનૂતન આવૃત્તિ • શ્રી વસ્તુપાલ ચરિત્ર ૦ પામ્યું છે.
ગુણીજનોના ગુણ ગાવાથી સમાજ ગૌરવાન્વિત બને છેવી જૈન તવારીખમાં વસ્તુપાલ-તેજપાલનાં નામ આદર અને એવા ગુણોની અનુમોદના કરનાર પણ માંગલ્ય પામે છે. અને ગૌરવથી લેવાય છે. એમનું જીવન, એમની ઉદારતા. ચારસો સિત્તેર જેટલાં પૃષ્ઠોમાં વહેતી આ રસપ્રદ કથા|| એમની વિરલ કોઠાસુઝ અને નમતા માટે સમગ્ર માનવસમાજ આપણી સંસ્કૃતિની ઊજળી પરંપરાનો સુદઢ સાક્ષાત્કારી અહોભાગ્યની લાગણી અનુભવે છે.
કરાવે છે. કિંમત માત્ર વીસ રૂપિયા. શ્રી વસ્તુપાલ ચરિત્ર પ્રેરક જ માત્ર નહી, આસ્વાદ્ય પણ છે.
જેનો તેમજ જેનેતોએ પણ આ કથા ખાસ માણવા નવી પેઢીમાં સંસ્કાર સીચન કરે તેમજ આપણાં સૌનાં ૧
આ ઉપરાંત પણ જૈન ધર્મને લગતાં અન્ય કોઇ પણ
પુસ્તકો મેળવવા માટે આ સરનામે સંપર્ક કરવા વિનમ્ર ભલામણ છે.
જેન પ્રકાશન મંદિર ૦
૩૦૯/૪, ખત્રીની ખડકી, દોશીવાડાની પોળ, કાલુપુર, અમદાવાદ -૩૮૦ ૦૧.
ફોન ૩પ૬૮૦૬
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ഖലയള
એmmmmmmmmmmmજીને પ્રસ્તાવના
ક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષક્ષણથી
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્રનું આ છેલ્લું અથવા દશમું પર્વ છે. બધાં પ કરતાં આ પર્વ પ્રમાણમાં મોટું છે. આ પર્વમાં મુખ્ય શ્રી મહાવીર સ્વામીનું ચરિત્ર ઘણું વિસ્તરે છે. છમસ્થપણાના બાર વર્ષના વિહારનું વર્ણન ઘણું વિસ્તૃત છે. ગણધરવાદ પણ બહુ સારી રીતે ટૂંકામાં સમજાવેલ છે. આ પર્વમાં પ્રાસંગિક અનેક ઉત્તમ પુરૂષેના ચરિત્ર ને પ્રબંધ છે.
શ્રેણિક, કેણિક, સુલસા, અભયકુમાર, ચેટકરા, હલવિહા, મેધકુમાર, નંદીષેણ, ચલણ, દુર્ગધા, આદ્રકુમાર, ઋષભદત્ત, દેવાનંદા, જમાળી, શતાનિક, ચંપ્રદ્યોત, મૃગાવતી, યાસા સાસા, આનંદાદિ દશા શ્રાવક, ગોશાળે, હાળીક, પ્રસન્નચંદ્ર, દુરાંદેવ, ગૌતમસ્વામી, પુંડરીક કંડરિક, અંબઇ, દશાર્ણભદ્ર, ધન્ના શાળીભદ્ર, રોહિણેય, ઉદાયન (શતાનિક પુત્ર), છેલ્લા રાજર્ષિ ઉદાયન, પ્રભાવતી, કપિલ કેવળી, કુમારનંદી સેની, ઉદાયિ (કોણીક પુત્ર), કુળવાળુક, અને કુમારપાળરાજા વિગેરેના ચરિત્રો ને પ્રબંધો ઘણા અસરકારક વર્ણવેલાં છે. તેમાં પણ શ્રેણિક કેણિક, અભયકુમાર, આદ્રકુમાર, રાંકદેવ, છેલ્લા રાજર્ષિ ઉદાયન અને ગોશાળા વિગેરેના વૃત્તાંત તે ઘણા જ વિસ્તારવાળી છે. જેમાંથી કેટલાક વિભાગ તે અન્ય ગ્રંથાદિકમાં અલભ્ય છે. પાંચમા અને ઋા આરાનું તથા ઉત્સર્પિણી કાળનું ભાવિ વૃત્તાંત પણ ઘણું વિસ્તારથી છે, ઇત્યાદિક અનેક હકીકતોથી પરિપૂર્ણ આ ચરિત્ર છે. તેનું વિશેષ વર્ણન અહીં લખવા કરતાં વાંચક વર્ગને સાદ્યત વાંચવાનીજ ખાસ ભલામણ કરવી 5 ધારીએ છીએ.
આ પર્વમાં પ્રાસંગિક ઉપદેશ-દેશના–અને પ્રભુની ન્યાયવગર્ભિત સ્તવના અનેક સ્થાને એવી અપૂર્વ છે કે વાંચનારના હદય આનંદ, વેરાગ્ય તેમજ ધર્મશ્રદ્ધાથી પરિપૂર્ણ કરે છે.
આ ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર કળિકાળ સવર શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યનું બનાવેલું સંસ્કૃત પદ્યાત્મક છે. બ્લેક તમામ અનુટુપ છે. કુલશ્લેક સંખ્યા ૩૬૦૦૦ પ્રમાણ છે. આ આખા ચરિત્રનું ભાષાંતર કરાવી, તપાસી, શુદ્ધ કરીને છપાવવાનું કાર્ય પરોપકારી મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજની કૃપા તેમજ પ્રેરણુવડે અમે સુમારે દશ વર્ષ અગાઉ શરૂ કરેલું તે પરમાત્માની કૃપાથી આજે પૂર્ણ થઈ શકયું છે. આ ચરિત્રના દણ પર્વ અથવા વિભાગ છે. તેને અમે સાત વિભાગમાં છપાવીને બહાર પાડેલ છે. સર્જને , ૫મું ને હું અને મેં ને શું પર્વ ભેળું બહાર પાડેલ છે. સાત વિભાગના મળીને કુલ ૧૮૨૬ પૃષ્ઠ થયાં છે; એટલે રેપલ આઠ પેજ ૨૨૮ ફારમે ય
૧૮ કારમે થયેલા છે. આવું મહાન કાર્ય પરમાત્માની કૃપા વિના પાર પડી શકતું નથી. ભાષાંતર યથાર્થ પ્રસિદ્ધ કરવા માટે અમે બનતે પ્રયાસ કરેલો છે, તે પણ તેની અંદર દષ્ટિદષથી યા મતિષથી જે કઈ ભૂલ થયેલી હોય તે સુરજનેએ ક્ષમા કરવી, અને અમારી તરફ ભૂલો મોકલવી કે જેથી પ્રથમના પાંચ વિભાગ (૭ પર્વ)ની ટૂંકા વખતમાં બીજી આવૃત્તિ બહાર પાડવાની છે તેમાં સુધારી શકાય.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
બા મંચના કત્તા શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યનું વિસ્તાર યુક્ત ચરિત્ર તથા આખા ગ્રંથની પ્રસ્તાવના આ ચરિત્રના પ્રથમ પર્વની બીજી આવૃત્તિ છેડા વખતમાં બહાર પાડવાની છે તેમાં દાખલ કરશું, કે જે વાંચક વગને ઘણી ઉપયોગી થઈ પડશે.
આ ચરિત્ર જૈનવર્ગમાં એટલું બધું પ્રખ્યાતિ પામેલું છે કે જેને માટે કોઈ પણ પ્રશંસા લખવી પડે એમ નથી. આ સ્ત્રિ અને તેના કરતાં જૈનવર્ગમાં પ્રથમ પંક્તિ ધરાવતા હોવાથી અત્ર કાંઈ પણ વિશેષ ન લખતાં સારગ્રાહી હિપૂર્વક સાત વાંચવાની ભલામણ કરી લેખિનીને વિરામ આપીએ છીએ.
જેન-કર્મ-પ્રસારક સભા
ભાવનગર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વિષયાનુક્રમણિકા.
1. સગ૧ લે(મહાવીર સ્વામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન).
નયસારના ભાવમાં કરેલી સમકિતની પ્રાપ્તિ. મરિચિને ભવ. ઉપાર્જન કરેલું નીચ ગોત્ર. વિશ્વભૂતિને ભવ-વાસુદેવપણાનું કરેલું નિયાણું. ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવને ભવ-ત્રણ ખંડના અધિપતિ. પ્રિયમિત્ર યુવતીન ભવ–છ ખંડનું સાધવું. નંદન મુનિનો ભવ–ઉપાર્જન કરેલ તીર્થકર નામકર્મ. નંદન મુનિએ કરેલી આરાધના.
પ્રાણુત દેવલોક પુત્તર વિમાનમાં દેવ થવું. ૨. સર્ગ ૨ -મહાવીર જન્મ અને દીક્ષા મહોત્સવ).
ગહરણનું વૃત્તાંત, જન્મોત્સવ-ઈદની શંકા તેનું નિવારણ-ઈ કરેલી સ્તુતિ. મામલકી કીડા-મહાવીર નામ સ્થાપન. મહાવીરમભુને વિવાહ.
દીક્ષા મહોત્સવ. ૩. સર્ગ ૩ જે. (પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર)
ઉપસર્ગોની શરૂઆત. થળપણ યક્ષે કરેલ ઉપસર્ગ. પ્રભુને આવેલા દશ સ્વ-તેનું ફળ. અચ્છેદક નિમિતિયાનું વૃત્તાંત. ચંડકૌશિક સપને ઉપસર્ગ તેને પ્રતિબંધ. સુદ દેવે કરેલ ઉપરાગ. કબળ સબળ દેવે કરેલ નિવારણ-નું વૃત્તાંત પુw નિમિત્તિયાનું વૃત્તાંત. ગશાળાનું મળવું ને શિષ્ય થવું. ગાગાળાની ચેષ્ટાઓ. અંતરીનો કરેલો શીત પગ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સર્ગ ૪ -(બીજા છ વર્ષને વિહાર).
ગોશાળાની ચેષ્ટાઓ. વેશિકામન તાપસનું વૃત્તાંત. પ્રભુએ ગોશાળાને બતાવેલ તેલશ્યાને વિધિ. ગોશાળાએ સાધેલી તેજોલેશ્યા. ઈદ્ર કરેલી પ્રભુની પ્રશંસા. સંગમ દેવે કરેલા અસહ્ય ઉપસર્ગો. સંગમનું થાકીને પાછા જવું. સૌધર્મેદ્ર સંગમને કાઢી મૂકવે. પ્રભુને સાતા પૂછવા ઈદ્રોનું આવવું. જીનું શ્રેષ્ઠીનું વૃત્તાંત. પૂરણ તાપસનું વૃત્તાંત તેનું ચમરેંદ્ર થવું. ચમરેંદ્રને ઉત્પાત. પ્રભુએ કરેલો અપૂર્વ અભિપ્રહ. ચંદનબાળાનું વૃત્તાંત–તેણે કરાવેલું પારણું. ગોવાળે કરેલો છે ઉપસર્ગ --પ્રભુના કાનમાં ખીલા નાખવા-ખરક
વૈદ્ય કાઢવા–પ્રભુને થયેલ અસહ્ય પીડા. ૫. સર્ગ ૫ મે. (ભગવંતને કેવળજ્ઞાન, સંધસ્થાપના).
ભગવંતને થયેલ કેવળજ્ઞાન. ઈકે કરેલી સ્તુતિ. ભગવંતે આપેલી દેશના. ઇંદ્રભૂતિ વિગેરેનું વૃત્તાંત. ઇંદ્રભૂતિ વિગેરેનું પ્રભુ પાસે આવવું-ગણુધરવાદ-સંશયનું નિવારણ-તેમણે લીધેલી દીક્ષા
ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના, ગણુધરએ કરેલી દ્વાદશાંગી-ચૌદપુર્વની રચના. ૬. સર્ગ ૬ છે. (શ્રેણિક, મેઘકુમાર, નંદીષેણુનું વૃત્તાંત).
શ્રેણિક ને કૂણિકના પૂર્વ ભવ. નાગારથી ને સુલસાનું વૃત્તાંત. શ્રેણિક રાજાનું ચરિત્ર. અભયકુમારને જન્મ. અભયકુમારનું શ્રેણિકના મંત્રી થવું. ચેડા રાજાની સાત પુત્રીઓ. સુચેષ્ટા ને ચિલ્લણાનું વૃત્તાંત. કણિકનું ચિલ્લણની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થવું-જન્મ. મેષકુમાર ને નંદીને જન્મ-સેચનક હાથીનું વૃત્તાંત. પ્રભુનું રાજગૃહી પધારવું-શ્રેણિકે કરેલી સ્તુતિ. મેકમારને થયેલ પ્રતિબંધતેણે લીધેલી દીક્ષા.
૧૦૫ ૧૦૬ ૧૦૭ ૧૦૯
૧૧૨
૧૧૦
૧૧૭
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ ૧૨૦
૧૧
૧૨૩
૧૨૮
૧૨૯ ૧૩૭ ૧૩૫ ૧૩૮ ૧૩૮
૧૩૯ ૧૪૧ ૧૪૩
મેવકુમારને થયેલ ઉદ્વિગ્નતા–પ્રભુએ કરાવેલી સ્થિરતા. નંદીષેણને થયેલ પ્રતિબોધ–તેણે લીધેલી દીક્ષા.
નંદીષણનું ગૃહસ્થ થવું ને પાછા દીક્ષિત થવું. ૭ સર્ગ ૭ મિ. (ચિલ્લણ, શ્રેણિક, આદ્રકુમારનું વૃત્તાંત).
શ્રેણિકરાજાને ચિલણ ઉપર આવેલ શક, પ્રભુએ કરેલું તેનું નિવારણ.. ચિલણા માટે કરાવેલ એકસ્થંભ મહેલ ચંડાળે વિવાવડે લીધેલ તેનો લાભ–તેની પાસેથી લીધેલ વિદ્યા. દુર્ગધાની હકીકત–તેનુ' શ્રેણિકની રાણું થવું. આદ્રકુમારનું વૃત્તાંત તેને થયેલ પ્રતિબોધ. આદ્રકુમારે લીધેલી દીક્ષા-પાછું સંસારી થવું. ફરીને લીધેલી દીક્ષા–તેને વિહાર–પ્રાંત મેક્ષે જવું. સગ ૮ મિ. (ઋષભદત્ત. દેવાનંદા, જમાળી, ગશાળા વિગેરેનું વૃત્તાંત). પ્રભુનું બ્રાહ્મણ ગામે પધારવું–પ્રભુની દેશના. ઋષભદત્ત ને દેવાનંદાએ લીધેલી દીક્ષા-મેક્ષ. જમાળિએ લીધેલ દીક્ષા–તેનું નિહવાપણું. પ્રિયદર્શનાનું પાછું વળવું–જમાળિનું મરીને કલ્પીય દેવ થવું. ચિત્રકારનું વૃત્તાંત–ચંડપ્રોત ને શતાનિક રાજા વચ્ચે વિગ્રહ-મૃગાવતીએ લીધેલ દીક્ષા ભાસા સાસાનું વૃત્તાંત. આનંદ શ્રાવકને અધિકાર-તેણે ગ્રહણ કરેલા શ્રાવકના વ્રત. કામદેવ વિગેરે ૮ શ્રાવકોના અધિકાર. મૃગાવતી ને ચંદનબાળા-બંનેને પરસ્પર ખમાવતાં થયેલ કેવળજ્ઞાન. જા અચ્છેરાનાં નામ.. ગશાળાનું વૃત્તાંત તેનું પ્રભુ પાસે આવવું.. ગોશાળાએ પ્રભુ ઉપર મૂકેલ તેજોમા. ગોશાળાને થયેલ પશ્ચાત્તાપ ને તેનું મરણ ગોશાળાના આગામી ભવ
પ્રભુએ વાપરેલ બીજોરાપાક-વ્યાધિનું શમન. ૯ સર્ગ ૯ મે. (હાલિક, પ્રસન્નચંદ્ર, દુરાક્ટવ વિગેરેનાં વૃત્તાંત)
એક હાળિકે (ખેડુતે) ગૌતમસ્વામી પાસે લીધેલ દીક્ષા–પ્રભુને જોઈને પાછા ભાગી જવું. પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિને અશુભ અધ્યવસાયથી થયેલ અશુભ બંધ ને શુભ અધ્યવસાયથી થયેલ કેવળજ્ઞાન. દાંક દેવનું કુષ્ટિપણે પ્રભુ પાસે આવવું–તેણે કરેલી ભક્તિ-પ્રભુએ કહેલું તેનું પૂર્વ વૃત્તાંત. શ્રેણિક રાજાએ કપિલા દાસી ને કાળ શૌકરિક માટે કરી જોયેલો પ્રયાસ. સાલ મહાસાલને દીક્ષા ને તેમને થયેલ કેવળજ્ઞાન.
અષ્ટાપદની યાત્રા સ્વલબ્ધિથી કરનારને તદ્દભવ મેક્ષ' આવી પ્રરૂપણાથી ગૌતમસ્વામીનું ત્યાં જવું.
૧૪૭
૧૫૦ ૧૫ ૧૫૪ ૧૫૪ ૧૫૫
૧૫૯ ૧૬૧ ૧૬૪ ૧૬૪ ૧૬૫
૧૭૨
૧૭
D - II
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ૧૭૬ ૧૭૭
૧૭૮
૧૭૮
૧૮૦ ૧૮૦ ૧૮૧ ૧૮૨ ૧૮૩
૧૮૪
૮૫
૧૮૫ ૧૮૬ ૧૮૭ ૧૮૮
શિમણુની પાસે ગૌતમસ્વામીએ કહેલ પુંડરીક કંડરીકની કથા. પંદરશે તાપસને આપેલી દીક્ષા–તેમને થયેલ કેવળજ્ઞાન. અબડ પરિવ્રાજકનું પ્રભુ પાસે આવવું–તેણે કરેલી સ્તુતિ.
અંબાની સાથે પ્રભુએ તુલસાને કહેવરાવેલ ધર્મલાભ. - અંબડે સુલસાની કરેલી પરીક્ષા–સુલસાનું પાસ થવું. ૧. સર્ગ ૧૦ મિ. (દશાર્ણભદ્ર ને ધન્નાશાલિભદ્રનું ચરિત્ર).
પ્રભુનું વિહાર કરતાં દશાર્ણપુર પધારવું. દલાણુભદ્રનું બહુ ભક્તિવડે ધામધુમથી પ્રભુને વાંદવા આવવું. દશાર્ણભદ્રને ગર્વ ઉતરી જ–તેણે લીધેલ ચારિત્ર શાળિભદ્રને પૂર્વ ભવ–તેનું ગોભદ્ર શેઠને ત્યાં જન્મવું. શાલિભદ્ધને અપૂર્વ સુખભેગ-શ્રેણિક રાજાનું તેને ત્યાં આવવું. “માથે સ્વામી છે” તે જાણવાથી શાલિભદ્રને થયેલ વૈરાગ્ય. ધમષ મુનિનું ત્યાં પધારવું-શાળિભદ્રનું વદિવા જવું–તેમની દેવાનાથી બેગ તજવાની સાળિભદ્દે કરેલી શરૂઆત. ધન્યકુમારને પડેલી ખબર–પ્રભુનું ત્યાં પધારવું. ધન્ય ને શાળિભદ્ર બંનેએ લીધેલી દીક્ષા.
બંનેએ કરેલ અનશન-સવર્થસિહ દેવ થવું. ૧૧. સર્ગ ૧૧ મે(ૌહિણેય, અભયકુમાર, ઉદાયન, ચંડકત વિગેરે)
રહણીઓ ચાર-તેણે સાંભળેલ પ્રભુનું એક વાકય. રહણીઆનું પકડાઈ જવું–તેને મનાવવા માટે અભયકુમારે કરેલ પ્રપંચ. પ્રભુ પાસેથી સાંભળેલા એક વચનથી તેનું છુટી જવું. રહણીઓને થયેલ પ્રતિબંધ-તેણે લીધેલ દીક્ષા-સ્વર્ગગમન. ચંપ્રતનું રાજગૃહીપર ચડી આવવું ને પાછા જવું. અભયકુમારને પકડી લાવવા ચંડuતે રચેલે પ્રપંચ–એ વેશ્યાનું શ્રાવિકા થઈને આવવુંઅભયકુમારને લઈ જવા. અભયકુમારને ચંડકતે આપેલ પ્રથમ વરદાન. વાસવદત્તાને ભણાવવા પ્રપંચથી ઉદાયનને લઈ આવવા વાસવદત્તાને લઈને ઉદાયનનું નાશી જવું. અનલગિરિ હાથીના ને અગ્નિશમનના પ્રસંગે આપેલ બે વરદાન. મરકી નિવારણને પ્રસંગે આપેલ ચોથું વરદાન–તે વરદાન માગતાં અભયકુમારનું છુટી જવું. અભયકુમારે ચંડમોતને જાહેરમાં પકડી લાવવાની કરેલી પ્રતિજ્ઞા–તેને માટે કરેલ પ્રપંચ. ચંપ્રદ્યોતને પકડી લાવવા ને છોડી મૂકાવવા.' એક કઠીઆરાએ લીધેલ દીક્ષા–અભયકુમારે બતાવેલું ચારિત્રનું અમૂલ્યપણું. અભયકુમારનું પ્રભુને વાંદવા આવવું–તેણે કરેલી સ્તુતિ. છેલ્લા રાજર્ષિ ઉદાયન રાજાનું પ્રભુએ કહેલ વૃત્તાંત.
૧૮૯
૧૯૧
૧૯૨ ૧૯૪
૧૯૫
૧૭ ૧૯૮
૨૦૧ ૨૨ ૨૩ ૨૦૩ ૨૦૩ ૨૦૪ ૨૦૪
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
અંતર્ગત કુમારનંદી સોનીનું ચરિત્ર. • પ્રભાવતી રાણીનું ચરિત્ર. , મુજ (સુવર્ણ ળિકનું ચરિત્ર.
છે કપિલ દેવળીનું ચરિત્ર. ઉદાયનને ચંપ્રત સાથે થયેલ યુદ્ધ-ચંપ્રદ્યતનું હારવું. ઉદાયન રાજાએ પ્રભુ પાસે લીધેલ દીક્ષા.
૨૯ ૨૧૧ ૨૧૬
૨૧૮
૨૨
૧૨. સર્ગ ૧૨ મ. (વીતભયપત્તન, અભયકુમાર, કુણિક, ચેડારાજ ઉદાયી રાજા વિગેરેના ચરિત્ર), ૨૧૯ ઉદાયન રાજર્ષિને તેના ભાણેજે કરેલ વિષપ્રગ-દેવે કરેલું નિવારણ.
૨૧૯ તેણે કરેલ અનશન–મોક્ષગમન.
૨૨૦ દેવે વીતભયપત્તનને દાટી દેવું–અભિચિનું સ્વર્ગગમન. ભગવતે કહેલી આગામી હકીકત-કુમારપાળ રાજા થશે.
૨૨૧ કુમારપાળ ને હેમચંદ્રસૂરિને સંગ થશે–તેનું ફળ.
૨૨૧ વીતભયમાં દટાયેલ પ્રતિમાને કાઢશે-મંદિરમાં પધરાવશે.
૨૩ અભયકુમારનું ચારિત્ર્ય ગ્રહણું.
૨૩ કણિકે શ્રેણિકને બંદીખાને નાખવા ઉપરાંત આપેલું દુઃખ
૨૨૪ કણિકને પ્રાપ્ત થયેલ સદભાવ–શ્રેણિકને છોડવા માટે દેડવું–શ્રેણિકનું અપમૃત્ય-નગમન. ૨૨૬ કૂણિકે વસાવેલ ચંપાપુરી ત્યાં જઈને વસવું.
૨૨૭ હાવિહલ પાસે હાર વિગેરેની માગણી. તેનું ચેડારાજા પાસે જવું.
૨૨૮ કુણિ કે તેમની પાસે કરેલી હલ વિહતની માગણી.
૨૨૮ કુણિકની ચેડા રાજા ૫ર ચડાઈ–પરસ્પર યુદ્ધ.
૨૨૯ હટ્ટવિહતે લીધેલ ચારિત્ર
૨૩ કુણિકને વેશ્યાદ્વારા પ્રપંચ-કુળવાળુકનું ચરિત્ર.
૨૭ મુળવાળુકનું પડી જવું (ભ્રષ્ટ થવું–વિશાળાનો વિનાશ.
૨૫ વિશાળાની પ્રજાને નીલવત પર્વત ઉપર લઈ જવી ચેટક રાજાનું સ્વર્ગગમન ચંપાપતિનું ચંપાએ પાછા આવવું. '
૨૭ કૃણિકને ચકવતી થવાને પ્રયત્ન–તેનું અપમૃત્યુ-નગમન.
૨૮ પ્રભુને પરિવાર (તેની સંખ્યા).
૨૩
૧૩. સ ૧૩ મે, (ભગવંતની છેલ્લી દેના, નિવણ વિગેરે).
ભગવંતનું અપાપાપુરી પધારવું- કરેલી સ્તુતિ. હસ્તિપાલ રાજાએ કરેલી સ્તુતિ-પ્રભુની છેલ્થી દેશના. હસ્તિપાળ રાજાએ દીઠેલા સ્વ-પ્રભુએ કહેલું તેનું ફળ. પ્રભુએ કહેલા પાંચમા આરાના ભાવ પ્રભુએ કહેલા છઠ્ઠા આરાના ભાવ. ઉત્સર્પિણીના પહેલા બીજા આરાના ભાવ.
૨ ૨
૨૪૩
૨૪
૨૭
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાગત ચોવીશીમાં થના ૨૪ પ્રભુના ને તેના પૂર્વભવના છના નામ–ભરચકી, નવ વાસુદેવ, બળદેવ અને પ્રતિવાસુદેવના નામ. સુધમસ્વિામીએ કરેલ પ્રશ્ન ને ઉત્તર. ગૌતમસ્વામીને દેવરામને પ્રતિબંધ કરવા મેકલવા. ભગવંતનું નિવણ. ભગવંતને નિવણ મહત્સવ. ગૌતમસ્વામીને કેવળજ્ઞાન ને તેમનું નિર્વાણ.
૨૪ ૨૪૯ ૨૪૯ ૨૫૦ ૨૫૧ ૨૫૨
૨૫
૧૪. ગ્રંથકર્તાની પ્રશસ્તિ.
RUTUTUTUTUTHURUTHUTHURUTUTUTUTUTUTRUTHUTHUTGURUTURE
UNJHUNJHUNUUUUUUUh[h[h[t[[[[[[[[[[[ી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वर्द्धमानस्वामी ॥
Mann.
600
onnMON
MOOOOO
KALAN
है
WARANAND
in
00000DOD
श्रीमते वीरनाथाय, सनाथायाभुतश्रिया । महानन्दसरोराज,-मरालायार्हते नमः ।।२४।।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
*************************
श्री त्रिषष्टि शलाका पुरुष चरित्र
************ 00000000000000000000000000% પર્વ
********* મું 20000000000000000000000000
સગ ૧ લે
શ્રી મહાવીર સ્વામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન
દુઃખ વારી શકાય તેવા રાગાદિ શત્રુઓને નિવારવામાં વીર જેવા, પૂજનિક અને યોગીનાથ શ્રી મહાવીર સ્વામીને મારો નમસકાર છે. સુર અસુરએ પૂજેલું અને પુણ્યજલના સરવરરૂપ એ દેવાધિદેવ પ્રભુના ચરિત્રનું હવે અમે વર્ણન કરીશું.
આ જબૂદ્વીપને વિષે પશ્ચિમ વિદેહ ક્ષેત્રના આભૂષણરૂપ મહાવપ્ર નામના વિજયમાં જયંતી નામે નગરી છે. તે નગરીમાં ભુજાના વયથી જાણે નવીન વાસુદેવ ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે મહા સમૃદ્ધિમાન શત્રુમદ્દન નામે રાજા હતો. તેના પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠાન નામના ગામમાં નયસાર નામે એક સ્વામીભક્ત ગ્રામચિંતક (ગામેતી) હતો. તે સાધુજનના સંબંધ વિનાનો હતો, તથાપિ અપકૃત્યથી પરાડમુખ, બીજાના દેષને જોવામાં વિમુખ અને ગુણગ્રહણમાં તત્પર હતે. એક વખતે રાજાની આજ્ઞાથી તે મોટા કાટ્ટો લેવા માટે પાથેય (ભાતું) લઈ કેટલાક ગાડાં સાથે એક મહાટવીમાં ગયો. ત્યાં વૃક્ષ છેદતાં તેને મધ્યાહ્ન સમય થયે, એટલે ઉદરમાં જઠરાગ્નિની જેમ સૂર્ય આકાશમાં અધિક પ્રકાશવા લાગ્યું. તે વખતે તે નયસારના સમય જાણનારા સેવકો મંડપાકાર વૃક્ષની નીચે તેને માટે ઉત્તમ રસવતી લાવ્યા. પોતે ક્ષુધા તૃષાથી આતુર હતો છતાં પણ “કઈ અતિથિ આવે તો હું તેને ભેજન કરાવીને પછી જમું ' એમ ધારી નયસાર આમતેમ જોવા લાગ્યા. તેવામાં સુધાતુર, તૃષાતુર, શ્રાંત, પિતાના સાથને શોધવામાં તત્પર અને પસીનાથી જેમના સર્વ અંગ વ્યાસ થઈ ગયાં છે એવા કેટલાક મુનિઓ તે તરફ આવી ચડ્યા. “આ સાધુઓ મારા અતિથિ થયા તે બહુ સારું થયું ? એમ ચિંતવતા નયસારે તેમને નમસ્કાર કરીને પૂછ્યું કે, “હે ભગવંત! આવી મેટી અટવીમાં તમે ક્યાંથી આવી ચડ્યા? કેમકે શસ્ત્રધારી પણ એકાકીપણે આ D - 1
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨] .
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ મુ’
અટવીમાં ફરી શકે તેમ નથી.' તેઓ ખેલ્યા- અમે પૂર્વે અમારા સ્થાનથી સાથેની સાથે ચાલ્યા હતા પણ માર્ગમાં કાઈ ગામમાં ભિક્ષા લેવાને પેઠા, તેવામાં સાથ ચાલ્યા ગયા; અમને શિક્ષા કઈ મળી નહીં, તેથી અમે તે સાથેની પછવાડે પછવાડે ચાલ્યા પણ તે સાથે તા મળ્યા નહી અને આ અટવીમાં આવી ચડયા.’ નયસાર માલ્યા− અહા ! એ સાથ કવા નિર્દય ! કેવા પાપથી પણુ અભીરૂ ! કેવા વિશ્વાસઘાતી! કે તેની આશાએ સાધુએ સાથે ચાલેલા તેમને લીધા વગર તે પેાતાના સ્વામાંજ નિષ્ઠુર બનીને ચાલ્યેા ગયા; પરંતુ આ વનમાં મારા પુણ્યથી તમે અતિથિરૂપે પધાર્યાં તે બહુ ઠીક થયું.' આ પ્રમાણે કહીને નયસાર તે મહામુનિઓને જ્યાં પેાતાનું લેાજનસ્થાન હતું ત્યાં લઈ ગયા. પછી પેાતાને માટે તૈયાર કરી લાવેલા અન્નપાનથી તેણે તે મુનિઓને પ્રતિલાભિત કર્યો. એટલે મુનિએએ ત્યાંથી ખીચે જઈને વિધિવડે તેના આહાર કર્યાં. ભાજન કરીને નયસાર મુનિએની પાસે આવ્યા. પ્રણામ કરી કહ્યું કે, ‘હે ભગવંત ! ચાલા હું તમને નગરના માર્ગ ખતાવું. ’ પછી તેઓ તેની સાથે ચાલ્યા અને નગરીને માગે આવ્યા; એટલે એક વૃક્ષની નીચે બેસીને તેઓએ નયસારને ધમ સભળાવ્યા. તે સાંભળીને આત્માને ધન્ય માનતા નયસારે તેજ વખતે સમકિત પ્રાપ્ત કર્યું, પછી તેમને વાંદીને તે પાછા વળ્યા અને બધા કાટા રાજાને માકલાવીને પાતે પાતાના ગામમાં આવ્યેા.
*
પછી મેાટા મનવાળે! નયસાર સદા ધર્મના અભ્યાસ કરતા, સાત તત્ત્વને ચિતવતા અને સમિતને પાળતા કાળ નિગમન કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે આરાધના કરતા નયસાર અંત સમયે પંચ નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કરી મૃત્યુ પામી સૌધર્મ દેવલાકમાં પલ્યાપમના આયુષ્યવાળા દેવતા થયા.
આ ભરતક્ષેત્રમાં વિનીતા નામે શ્રેષ્ઠ નગરી છે. જે નગરીને યુગાદિ પ્રભુને માટે દેવતાઓએ પૂર્વે વસાવેલી હતી. તેમાં શ્રી ઋષભસ્વામીના પુત્ર ભરત, નવ નિધિ અને ચોઢ રત્નના સ્વામી ચક્રવતી થયા હતા. તેને ઘેર આ ગ્રામચિતક નયસારના જીવ પુત્રપણે અવતર્યાં. તે આસપાસ મરિચિ (કિરણા )ને ફેલાવતા હતા તેથી તેનુ* મિરિચ એવું નામ પાડયું હતું. એક વખતે શ્રી ઋષભસ્વામીના પ્રથમ સમવસરણમાં પિતા અને ભ્રાતાની સાથે તે રિચિ પણ ગયા. ત્યાં દેવતાઓએ કરેલે પ્રભુના મહિમા ોઈ ને અને ધમ સાંભળીને સમકિત પ્રાપ્ત થતાં તેણે તત્કાળ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. સારી રીતે યતિધમ ને જાણીને પેાતાના શરીરમાં પણ નિઃસ્પૃહ થયેલા ત્રિશુપ્તિ તથા પંચ સમિતિને ધરતા અને કથાયને વજ્રતા એ મહાત્રતી રિચિ મુનિ સ્થવિર સાધુએની પાસે એકાદશ અંગને ભણુતા શ્રી ઋષભપ્રભુની સાથે વિહાર કરવા લાગ્યા.
એ પ્રમાણે ઘણા કાળ અતિ દારૂણ સૂર્યના કિરા
પર્યંત વ્હાર કરતાં અન્યદા ગ્રીષ્મૠતુ આવી. તે સમયે પડવાથી તપેલી પૃથ્વીની રજ વટેમાર્ગુના ચરણુના નખને
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૧ લે] શ્રી મહાવીરસવામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન રાંધી નાંખવા લાગી. તે વખતે જેના સર્વ અંગ વેદથી આદ્ર થઈ ગયા છે અને પહેરેલાં બે વસ્ત્રો મળવડે લિપ્ત બની ગયા છે. એવા તે મરિચિ મુનિ તૃષાથી પીડિત થયા છતા તત્કાળ ચારિત્રાવરણીય કર્મના ઉદયથી આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યા. “મેરૂ પર્વતની જેમ વહન થઈ શકે નહીં તેવા આ સાધુપણાના ગુણને વહન કરવાને હવે હું સમર્થ નથી; કારણ કે હું તે નિર્ગુણ અને ભવની આકાંક્ષાવાળો છું. પણ હવે વ્રતનો ત્યાગ પણ શી રીતે થાય? કેમકે ત્યાગ કરવાથી તે લેકમાં લજજા પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. પણ એ એક ઉપાય છે કે જેથી વ્રત પણ કાંઈક રહે અને આ શ્રમ પડે નહીં. આ શ્રમણ ભગવંતે ત્રિદંડથી વિરક્ત છે અને હું તે દંડથી જીતાયેલો છું. તેથી મારે ત્રિદંડનું લાંછન થાઓ. આ સાધુઓ કેશના લોચથી મુંડ છે અને હું તે શસ્ત્રવિડે કેશને મુંડાવવાવાળો તેમ જ શિખાધારી થાઉં. વળી આ સાધુઓ મહાવ્રતધારી છે અને હું અણુવ્રતધારી થાઉં. આ મુનિઓ નિષ્કિચન છે અને હું મુદ્રિકાદિક પરિગ્રહધારી થાઉં. મુનિઓ મેહ રહિત છે. અને હું મોહવડે આચ્છાદિત હોવાથી છત્રવાળે થાઉં. આ મહર્ષિઓ ઉપનિહ રહિત થઈ વિચરે છે પણ હું તો ચરણની રક્ષાને માટે ઉપાનહ રાખીશ. આ સાધુઓ શીળવડે સુગંધી છે અને હું શીળવડે સુગંધી નથી તેથી મારે સુગંધને માટે શ્રીખંડ ચંદનના તિલક થાઓ. આ મહર્ષિઓ કષાય રહિત હોવાથી શુકલ અને જીણું વસ્ત્રધારી છે તે કષાયવાળા એવા મારે કષાય (રંગેલા) વસ્ત્રો છે. આ મુનિઓએ તે ઘણું જીવોની વિરાધનાવાળા સચિત્ત જળનો આરંભ ત છે. પણ મારે મિત જળથી સ્નાનપાન થાઓ.” આ પ્રમાણે પિતાની બુદ્ધિથી વિચાર કરીને કષ્ટથી કાયર એવા મરિચિએ લિંગને નિર્વાહ કરવાને ત્રિદંડી સંન્યાસ ગ્રહણ કર્યો.
મરિચિનો આવે નવીન વેજ જોઈને બધા લોકો તેને ધર્મ પૂછતા હતા, ત્યારે તે શ્રી જિનોએ કહેલા સાધુધર્મને કહેતે હતો. પછી લોકો તેને પુનઃ પૂછતા કે “તમે તેવા સાધુધર્મને કેમ આચરતા નથી?” ત્યારે તે કહેતે કે “તે મેરૂના ભાર જેવા સાધુધર્મને વહન કરવાને હું સમર્થ નથી.” પિતાના કરેલા ધર્મના વ્યાખ્યાનથી પ્રતિબંધ પામી છે ભવ્યજ સાધુ થવા ઇરછતા તેને મરિચિ શ્રી કષભદેવ પ્રભુને સેંપી દેતે હતે. આવા આચારવાળે મરિચિ પ્રભુની સાથે વિહાર કરતા હતા.
એક વખતે પ્રભુ ફરીવાર વિનીતા નગરી સમીપે આવીને સમોસર્યા. ત્યાં ભરતચકીએ પ્રભુ પાસે આવી ભાવી અરિહંતાદિ સંબંધી પૂછ્યું, એટલે પ્રભુએ ભવિષ્યમાં થનારા અહંત, ચક્રવતી, વાસુદેવ અને બલદેવ કહી બતાવ્યા. પછી ભારતે ફરીવાર પૂછયું કે-“હે નાથ! આ સભામાં તમારી જેમ આ ભરતક્ષેત્રમાં આ ચોવીશમાં તીર્થકર થનાર કઈ ભવ્ય જન છે?” તે વખતે પ્રભુ મરિચિને બતાવીને બેલ્યા કે-“આ તારે પુત્ર મરિચિ આ ભરત૧ મનદં, વચનદં, કાયદ.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પવ ૧૦ સુ ક્ષેત્રમાં વીર નામે છેલ્લા તીર્થંકર થશે. વળી પાતનપુરમાં ત્રિપૃષ્ટ નામે પહેલા વાસુદેવ અને વિદેહ ક્ષેત્રને વિષે સૂકાપુરીમાં પ્રિયમિત્ર નામે ચક્રવ્રુત્તી થશે.' તે સાંભળી પ્રભુની આજ્ઞા લઈને ભરત મરિચિ પાસે આવ્યા અને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને તેને વંદના કરી. પછી કહ્યું કે- શ્રી ઋષભપ્રભુના કહેવા પ્રમાણે તમે આ ભરતક્ષેત્રમાં ચરમ તીર્થંકર થશેા, પાતનપુરમાં ત્રિપૃષ્ટ નામે પહેલા વાસુદેવ થશે અને વિદેહક્ષેત્રની સૂકાપુરીમાં પ્રિયમિત્ર નામે ચક્રવત્તી' થશેા. તમે સન્યાસી છે તેથી હું તમને નાંદતા નથી, પણ ભાવી તીર્થંકર છે તેથી તમને વંદના કરુ છુ.' આ પ્રમાણે કહી વિનયવાન ભરતચક્રી પ્રભુને ફરીવાર વંદના કરીને હર્ષ પામતા વિનીતાનગરીમાં આવ્યા.
રિચ ભરતચક્રીએ કહેલી હકીકત સાંભળી હર્ષોંથી ત્રણવાર ત્રિપદી નગાડીને નાચવા લાગ્યા, અને ઉંચે સ્વરે કહેવા લાગ્યા કે, ‘· પેાતનપુરમાં હું પહેલા વાસુદેવ થઈશ, સૂકાનગરીમાં ચક્રવત્તી થઈશ અને પછી ચરમ તીથ કર થઈશ. હુવે મારે ખીજાની શી જરૂર છે? હું વાસુદેવામાં પહેલા, મારા પિતા ચક્રવત્તી આમાં પહેલા અને મારા પિતામહ તીર્થંકરામાં પ્રથમ. અહા! મારું' કુળ કેવુ' ઉત્તમ છે?' એવી રીતે વારવાર ભુજાફ્રાટ કરી જાતિમદ કરતાં મરિચિએ નીચ ગાત્ર ઉપાર્જન કર્યું.
:
શ્રી ઋષભસ્વામીના નિર્વાણુ પછી પણ સાધુઓની સાથે વિહાર કરતા મિિશ્ચ ભવ્ય જનાને આધ કરી કરીને સાધુઓની પાસે મેાકલતા હતા. એક વખતે મરિચિ વ્યાધિગ્રસ્ત થયા. તે વખતે આ સ`યમી નથી, એવું ધારીને ખીજા સાધુઓએ તેની આવાસના કરી નહીં, તેથી ગ્લાનિ પામીને મરિચિએ મનમાં વિચાયુ” કે, અહા! આ સાધુમા કે જે દાક્ષિણ્ય વગરના, નિય, સ્વાર્થ માંજ ઉદ્યમવ'ત અને લેાકવ્યવહારથી વિસુખ છે તેમને ષિકાર છે. હું કે જે તેમને પરિચિત, સ્નેહવાળા અને એકજ ગુરૂના દીક્ષિત તેમજ વિનીત છું, તેનું પાલન કરવું તે દૂર રહ્યું પણ તે સામું પણ જોતા નથી; પરંતુ મારે આવુ.. ખરાબ ચિંતન ન કરવુ જોઇએ. કારણ કે આ સાધુએ પાતાના શરીરની પશુ પસ્ચિર્યા કરતા નથી તા મારી જેવા ભ્રષ્ટની પરિચર્યા તા કેમ કરે ? માટે હવે જો હું આ વ્યાધિમાંથી મુક્ત થાઉં" તા પછી કાઈ મારી સેવા કરે તેવા એક શિષ્ય કરૂ કે જે આવુ જ લિંગ ધારણ કરે.' આ પ્રમાણે ચિ ંતવ્રતા મરિચિ દૈવયેાગે સાો થયા. એક વખતે તેને કપિલ નામે કુલપુત્ર મળ્યા. તે ધના અથી હતા, તેથી તેણે કપિલને આહત ધમ કહી સંભળાવ્યા. એ વખતે કપિલે તેને પૂછ્યુ કે તમે પાતે એ ધમ પ્રેમ માચરતા નથી ?' મરિચિ મેલ્યા કે 'હું તે ધમ પાળવાને સમથ નથી.' કપિલે કહ્યું કે ‘ ત્યારે શું તમારા માર્ગમાં ધમ નથી?' આવા પ્રશ્નથી તેને જિનધમાઁમાં આળસુ અણી શિષ્યને ઇચ્છતા મરિથિ આલ્યેા કે ‘· જૈન માર્ગીમાં પણ ધમ છે અને મારા માગમાં પશુ ધમ છે.' પછી કપિલ તેના શિષ્ય થયા. તે વખતે મિથ્યા ધર્મના ઉપદેશથી મરિચિએ કાટાકાટી સાગરાપમ પ્રમાણુ સ ́સાર ઉપાર્જન કર્યા. તે પાપની કાંઈ પણ અલાચના કર્યાં વગર પ્રાંતે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૧ લો] શ્રી મહાવીર સ્વામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન અનશનવડે મૃત્યુ પામીને મરિચિ બ્રહ્મ દેવલોકમાં દશ સાગરોપમના આયુષ્યવાળો દેવતા થયે. કપિલ પણ આસૂર્ય વિગેરેને પોતાના શિષ્યો કરી તેમને પોતાના આચારને ઉપદેશ આપી મૃત્યુ પામીને બ્રહ્મદેવલોકમાં દેવ થયા. ત્યાં અવધિજ્ઞાનથી પિતાના પૂર્વ જન્મને જાણીને તે પૃથ્વી પર આવ્યો, અને તેણે આસૂર્ય વિગેરેને પોતાને સાંખ્ય મત જણાવ્યું. તેના આમ્નાયથી આ પૃથ્વી પર સાંખ્ય દર્શન પ્રવત્યું. કેમકે લોકો પ્રાયઃ સુખસાણા અનુષ્ઠાનમાં જ પ્રવર્તે છે. - મરિચિને જીવ બ્રહ્મ દેવલોકમાંથી ચ્યવીને કેલ્લાક નામના ગામમાં એંશી લાખ પૂર્વના આયુષ્યવાળ કૌશિક નામે બ્રાહ્મણ થયો. વિષયમાં આસક્ત, દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવામાં તત્પર અને હિંસાદિકમાં સૂગ વગરના તે બ્રાહ્મણે ઘણે કાળ નિગમન કર્યો. અંતે ત્રિદંડી થઈ મૃત્યુ પામી ઘણું ભવમાં ભમીને તે સ્થણુ નામના સ્થાનમાં પુષ્પમિત્ર નામે બ્રાહ્મણ થયો. ત્યાં પણ ત્રિદંડી થઈ બહોતેર લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય નિર્ગમી સૌધર્મ દેવલોકે મધ્યમ સ્થિતિવાળો દેવતા થયો. ત્યાંથી રચવી ચૈત્ય નામના સ્થાનમાં તે ચેસઠ લાખ પૂર્વના આયુષ્યવાળે અન્યોત નામે બ્રાહ્મણ થયો. ત્યાં પૂર્વની જેમ ત્રિદંડી થયો. પછી મૃત્યુ પામી ઈશાન દેવલોકમાં મધ્યમ આયુષ્યવાળો દેવતા થયો. ત્યાંથી ચ્યવી મંદિર નામના સંનિવેશમાં અગ્નિભૂતિ નામે બ્રાહ્મણ થયો. તે ભાવમાં પણ ત્રિદંડી થઈ છપ્પન લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભોગવી મૃત્યુ પામી સનસ્કુમાર દેવલોકમાં મધ્યમાયુ દેવતા થયે. ત્યાંથી ચ્યવીને શ્વેતાંબી નગરીમાં ભારદ્વાજ નામે વિપ્ર થયે. તે ભાવમાં પણ ત્રિદંડી થઈ ચુંવાલીશ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભોગવી મૃત્યુ પામીને માહેંદ્ર કલ્પમાં મધ્યમ સ્થિતિએ દેવતા થયા. ત્યાંથી ચવીને ભવભ્રમણ કરી રાજગૃહ નગરમાં સ્થાવર નામે બ્રાહ્મણ થયે. તે ભવમાં ત્રિદંડી થઈ ચેત્રીશ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભોગવી મૃત્યુ પામીને બ્રહ્મ દેવલોકમાં મધ્યમાયુષ્યવાળે દેવતા થયે. ત્યાંથી ચ્યવીને તેણે ઘણું ભવમાં પરિભ્રમણ કર્યું. કારણ કે “પિતાના કામના પરિણામથી પ્રાણી અનંત ભવમાં ભ્રમણ કરનારે થાય છે.”
રાજગૃહ નગરમાં વિશ્વનંદી નામે રાજા હતા. તેને પ્રિયંગુ નામની પત્નીથી વિશાખનંદી નામે એક પુત્ર થશે. તે રાજાને વિશાખભૂતિ નામે એક નાનો ભાઈ યુવરાજ હ. તે યુવરાજને ધારિણે નામે સ્ત્રી હતી. મરિચિનો જીવ પૂર્વ જન્મમાં ઉપાય
ન કરેલા શુભ કર્મથી તે વિશાખાભૂતિ યુવરાજની ધારિણી નામની આથી વિશ્વભૂતિ નામે પુત્રપણે અવતર્યો. તે વિશ્વભૂતિ અનુક્રમે યૌવન વયને પ્રાપ્ત થયે. એક વખતે નંદન વનમાં દેવકુમારની જેમ તે વિશ્વભૂતિ અંતઃપુર સહિત પુષ્પકરંડક નામના ઉધાનમાં કી કશ્વા ગયે. તે ક્રીડા કરતો હતો તેવામાં રાજાનો પુત્ર વિશાખનંદી કી કરવાની ઇચ્છાએ
ત્યાં આવ્યો. પણ વિશ્વભૂતિ અંદર હોવાથી તે બહાર રહ્યો. તે સમયે પુષ્પ લેવાને તેની માતા દાસીએ આવી, તેમણે તે વિશ્વભૂતિ અને વિશાખનલીને અંદર ને બહાર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું રહેલા જોયા. દાસીઓ પાસેથી એ ખબર સાંભળી પ્રિયંગુ રાણી કપ પામી રીસાઈને બેસવાના ઘરમાં જઈને બેઠી. રાજાએ રાણીની ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માટે યાત્રાની ભેરી વગડાવી; અને કપટવડે સભામાં કહ્યું કે “આપણે પુરૂષસિંહ નામને સામંત ઉદ્ધત થઈ ગયો છે, માટે તેને વિજય કરવાને હું જઈશ.” તે ખબર સાંભળી સરલ સ્વભાવી વિશ્વભૂતિ વનમાંથી રાજસભામાં આવ્યો અને ભક્તિ વડે રાજાને નિવારી પોતે લશ્કર સાથે પ્રયાણ કર્યું. તે પુરૂષસિંહ સામંતની પાસે ગયા, ત્યાં તેને આજ્ઞાવંત જોઈ પોને પાછા વળે. માર્ગમાં પુપકરંડેક વન પાસે આવ્યા ત્યાં દ્વારપાળે જણાવ્યું કે, અંદર વિશાખનંદી કુમાર છે, તે સાંભળી તે ચિંતવવા લાગ્યું કે “મને કપટવડે પુષ્પકરંડક વનમાંથી કાઢો. પછી તેણે ક્રોધ પામી મુષ્ટિવડે એક કઠાના વૃક્ષ પર પ્રહાર કર્યો. જેથી તેના સર્વ ફળો તૂટી પડવાથી પૃથ્વી બધી આચ્છાદિત થઈ ગઈ તે બતાવીને વિશ્વભૂતિ દ્વારપાળ પ્રત્યે બે કે-જે વડિલ પિતાશ્રી ઉપર મારી ભક્તિ ન હોત તે હું આ કોઠાનાં ફળની જેમ તમારા સર્વના મસ્તકે ભૂમિપર પાડી નાંખત, પણ તેમના પરની ભક્તિથી હું એમ કરી શકતો નથી. પરંતુ આ વંચાયુક્ત ભેગની મારે જરૂર જ નથી. એમ બોલતે તે સંભૂતિ મુનિની પાસે ગયે. અને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. તેને દીક્ષિત થયેલે સાંભળી વિશ્વનંદી રાજા અનુજબંધુ સહિત ત્યાં આવ્યા, અને તેને નમી નમાવીને રાજ્ય લેવાને માટે પ્રાર્થના કરી, પરંતુ વિશ્વભૂતિને રાજ્યની ઈચ્છા વગરનો જાણી રાજા પિતાને ઘેર ગયા. અને વિશ્વભૂત મુનિએ ગુરૂની સાથે બીજે વિહાર કર્યો.
તપસ્યાથી અતિ કૃશ થયેલા અને ગુરૂની આજ્ઞાવડે એકાકી વિહાર કરતા વિશ્વભૂતિ મુનિ અન્યદા મથુરાપુરીએ આવ્યા. તે વખતે ત્યાંના રાજાની પુત્રીને પરણવાને માટે વિશાખનંદી રાજપુત્ર પણ મથુરામાં આવ્યો હતો. વિશ્વભૂતિ મુનિ માસખમણને અંતે પારણું કરવા માટે નગરીમાં વહેરવા પિઠા. જ્યાં વિશાખનંદીની છાવણી હતી તેની નજીક આવ્યા એટલે તેના માણસોએ “આ વિશ્વભૂતિ કુમાર જાય” એમ કહી વિશાખનંદીને ઓળખાવ્યા. શત્રુની જેમ તેને જોતાં જ વિશાખનંદીને કેપ ચડ્યો. તેવામાં વિશ્વભૂતિ મુનિ કેઈક ગાયની સાથે અથડાવાથી પૃથ્વી પર પડી ગયા. તે જોઈને “કાઠાંના ફળોને પાડવાનું તારૂં બળ ક્યાં ગયું ?” એમ કહી વિશાખનંદી હસ્યો. તે સાંભળી વિશ્વભૂતિએ કોલવડે તે ગાયને શીંગડાવતી પકડીને આકાશમાં ભમાવી. પછી એવું નિયાણું કર્યું કે, “આ ઉગ્ર તપસ્યાના પ્રભાવથી હું ભવાંતરે ઘણું પરાક્રમવાળે થઈ આ વિશાખનંદીના મૃત્યુને માટે થાઉં.” પછી કેટી વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી પૂર્વ પાપની આલોચના કર્યા વગર મૃત્યુ પામીને તે વિશ્વભૂતિ મહાશુક દેવલોકમાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળો દેવતા થયે.
આ ભરતક્ષેત્રમાં પોતાનપુર નામના નગરમાં રિપુ પ્રતિશત્રુ નામે એક પરાક્રમી રાજા હતા. તેને ભદ્રા નામે સ્ત્રી હતી. તેને ચાર સ્વપ્નોથી સૂચિત થયેલ અચલ નામે એક બલભદ્ર પુત્ર થયે, અને મૃગાવતી નામે મુગલોચના પુત્રી થઈ. એક વખતે યૌવનવતી
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૧ લા]
શ્રી મહાવીસ્વામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન
[છ
અને રૂપવતી એવી તે ખાળા જ્યારે પિતાને પ્રણામ કરવાને ગઈ ત્યારે તેણીને પાતાના ઉત્સ’ગમાં બેસાડી. પછી તેણીની સાથે પાતે પાણિગ્રહણ કરવાના ઉપાય વિચારીને તેને વિદાય કરી.
રિપુપ્રતિશત્રુ રાજાએ નગરના વૃદ્ધ જનાને મેલાવીને પૂછ્યું કે, ‘આપણા સ્થાનમાં જે રત્ન ઉત્પન્ન થાય તે કાનુ` કહેવાય ? તેને નિર્ણય બતાવેા.' તેઓએ કહ્યું કે, તે રત્ન તમારૂં' કહેવાય.' એવી રીતે ત્રણવાર કહેવરાવી, રાજાએ મૃગાવતીને પરણવાને માટે રાજસભામાં તેડાવી. તે જોઈ નગરના લેાકેા લજજા પામ્યા. રાજા ગાંધવ વિધિથી મગાવતી પુત્રીને સ્વયમેવ પરણ્યા. તે જોઈ લજા અને ક્રોધથી આકુલ થયેલી ભદ્રાદેવી રાજાને તજી દઈ અચલ કુમારને સાથે લઈને નગર બહાર નીકળી દક્ષિણ તરફ્ ચાલી. અચલ કુમાર ત્યાં માહેશ્વરી નામે નવી નગરી વસાવી. તેમાં પેાતાની માતાને રાખી, અને પોતે પિતાની પાસે ગયા, તેના પિતા (રિપુપ્રતિશત્રુ) પેાતાનીજ પુત્રીરૂપ પ્રાને પતિ થયા તેથી બધા લેાકા તેને પ્રજાપતિ એવે નામે ખેલાવવા લાગ્યા. “ કર્મની ગતિ ખલવાન છે.”
હવે વિશ્વભુતિના જીવ મહાશુક્ર દેવલાકમાંથી ચ્યવી સાત સ્વપ્નાએ જેનુ વાસુદેવપણુ સુચવ્યુ' છે એવા તે મૃગાવતીના ઉદરમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. સમય આવતાં મૃગાવતીએ પ્રથમ ૧ વાસુદેવને જન્મ આપ્યા. તેના પૃષ્ઠ ભાગમાં ત્રણ પાંસળીઓ હતી, તેથી તેનું ત્રિપુષ્ટ એવું નામ પાડ્યું. તે એંશી ધનુષ્યની કાચાવાળા થઈ અચલની સાથે રમવા લાગ્યા. પછી સર્વ કળાનુ અધ્યયન કરી અનુક્રમે યૌવન વયને પ્રાપ્ત થયા.
વિશાખન’દીના જીવ અનેક ભવામાં પરિભ્રમણ કરી તુ ંગગિરિમાં કેશરીસિંહ થયા. તે શંખપુરના પ્રદેશમાં ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. તે સમયે અશ્વગ્રીવ નામના પ્રતિવાસુદેવે એક નિમિત્તિઅને પૂછ્યું કે, ' મારૂં મૃત્યુ કાનાથી થશે ?' એટલે નિમિત્તિએ કહ્યું કે, જે તારા ચડવેગ નામના દૂત ઉપર ધસારા કરશે અને તુંગિરિ પર રહેલા કેશરીસિંહને જે એક લીલા માત્રમાં હણી નાખશે, તે તને મારનાર થશે.' પછી અધગ્રીવ રાજાએ શંખપુરમાં શાળીના ક્ષેત્ર વવરાવ્યા અને તેની રક્ષાને માટે પોતાના તાબાના રાજાઓને વારા પ્રમાણે રહેવાની આજ્ઞા કરી. એકા તેના સાંભળવામાં આવ્યું કે, ‘પ્રજાપતિ રાજાને બે પરાક્રમી પુત્રા છે.” તેથી કાઈ પ્રકારના સ્વાર્થને માટે તેની પાસે તેણે પેાતાના ચડવેગ દૂતને માકલ્યા. રાજા પ્રજાપતિ પાતાની સભામાં બેસીને સગીત કરાવતા હતા, ત્યાં પોતાના સ્વામીના બળથી ઉન્મત્ત થયેàા ચંડવેગ દૂત અકસ્માત્ આવી પહાંચ્યા. જેમ માગમાનું અધ્યયન કરતાં અકાળે વિજળી થાય અને વિદ્મ આવી પડે તેમ તે સ'ગીતમાં વિદ્મ રૂપ થયા અને તત્કાળ રાજા ઊભા થયા. એ કુમારેાએ મંત્રીને પૂછ્યું કે, ‘આ કાણુ છે?? એટલે મંત્રી એલ્યા, આ કૃત મહા પરાક્રમી અધગ્રીવ રાજાના પ્રધાનરૂપ છે. ’
'
*
૧ આ ચોવીશીમાં આ ભરતક્ષેત્રમમાં થયેલા નવ વાસુદેવામાં પહેલે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૩ મું પછી અચલ અને ત્રિપૂટે પિતાના પુરુષોને આજ્ઞા કરી કે, “જ્યારે આ દૂત અહીંથી જાય ત્યારે અમને જણાવજે.” પ્રજાપતિ રાજાએ તે કૂતને કેટલાક દિવસ રોકી સત્કાર કરીને વિદાય કર્યો, એટલે તે ત્યાંથી ચાલ્યું. તેના ખબર કુમારના માણસોએ આવીને કુમારને આપ્યા. કુમારો તેને અર્થે માર્ગે આડા ફર્યા અને પિતાના સુભટે પાસે તેને સારી પેઠે માર મરાવ્યું. તે વખતે તેના સહાયકારી સુભટો સાથે હતા તે કાકપક્ષીની જેમ ત્યાંથી તત્કાળ પલાયન કરી ગયા. તે ખબર પ્રજાપતિ રાજાને પડયા એટલે તેણે ચંડવેગને પાછા પિતાની પાસે બોલાવ્યો અને અધિક સત્કાર કરીને કહ્યું કે, “હે ચંડવેગ! આ મારા કુમારને અવિનય આપણા સ્વામી અશ્વગ્રીવને કહેશે નહીં. કારણ કે અજ્ઞાનથી થયેલા દુર્વિનયવડે મહાશય પુરુષે કોપ કરતા નથી.” દૂત “બહુ સારું' એમ કહી ત્યાંથી ચાલ્યા. પણ જે તેની સાથે સુભટે હતા, તેઓએ આગળથી જઈને અશ્વગ્રીવ રાજાને આ સર્વ વૃત્તાંત જણાવી દીધું. “અશ્વગ્રીવે તે વાર્તા જાણી છે” એમ સમજવામાં આવવાથી અસત્ય બોલવાથી ભય પામેલા ચંડવેગે પણ પિતાની ઉપર જે ઉપદ્રવ થયો હતો, તેની વાત યથાર્થ રીતે કહી બતાવી.
પછી અશ્વગ્રીવે બીજા માણસને સમજાવી પ્રજાપતિ રાજા પાસે મોકલીને કહેવરાવ્યું કે, “તમે તુંગગિરિ જઈને સિંહથી શાળાના ક્ષેત્રની રક્ષા કરો. આવી અશ્વગ્રીવ રાજાની આજ્ઞા છે. તે સાંભળી પ્રજાપતિ રાજાએ પોતાના કુમારને કહ્યું કે, “તમે આપણા સ્વામી અગ્રીવને કપાવ્યા તેથી તેણે વારા વગર પણ સિંહથી શાળીક્ષેત્રની રક્ષા કરવાની આજ્ઞા કરી.” આ પ્રમાણે કહીને પ્રજાપતિરાજાએ ત્યાં જવા તૈયારી કરી, એટલે બંને કુમારો તેને નિવારી સિંહના યુદ્ધમાં કૌતુકી થઈ પોતે જ શંખપુર તરફ ચાલ્યા. ત્રિપૃષ્ટ ત્યાં પહોંચ્યા પછી તે શાળીક્ષેત્રના રક્ષક ગોપલોકોને પૂછ્યું કે, “બીજા રાજાઓ અહીં આવે છે તે આ સિંહથી કેવી રીતે રક્ષા કરે છે? અને તેટલીવાર સુધી ક્યાં રહે છે?” ગેપલાકે બોલ્યા-બીજા રાજાઓ પ્રત્યેક વર્ષે વારેવારે આવે છે તે જ્યાં સુધી આ શાળી લણી લેવાય ત્યાં સુધી ચતુરંગ સેનાને શાળીક્ષેત્ર ફરતો કિલ્લો કરીને તેની રક્ષા કરે છે.” ત્રિપૃષ્ટ કહ્યું કે, “એટલીવાર સુધી અહીં કે| બેટી થાય, માટે મને તે સિંહ બતાવે કે જેથી હું એકલો જ તેને મારી નાખું.” પછી તેઓએ તુંગગિરિની ગુહામાં રહેલા સિંહને બતાવ્યું, રામ અને વાસુદેવ અશ્વરથમાં બેસીને તે ગુહા પાસે આવ્યા. એટલે તે ગુહાની પાસે લોકોએ કોલાહલ કર્યો. તે સાંભળી બગાસાંથી મુખને ફાડતે કેશરીસિહ બહાર નીકળે. તેને જોઈ આ સિંહ દિલ છે અને હું રથી છું, માટે અમારા બંનેનું રુદ્ધ સમાન કહેવાય નહીં.” એમ ધારી ત્રિપૃષ્ટ હાથમાં ઢાલ તરવાર લઈને રથમાંથી નીચે ઉતરી પડયો. વળી ફરીવાર વિચાર્યું કે, “આ સિંહને દાઢ અને નખ માત્રજ શસ્ત્ર રૂ૫ છે અને મારી પાસે તો ઢાલ તરવાર છે, તેથી એ પણ ઉચિત નથી.” એવું ધારી ત્રિપૃષ્ઠ હાલ તરવાર પણ છેડી દીધા. તે જોઈને તે કેશરીને જાતિસ્મરણ થયું. તેથી તેણે ચિંતવ્યું
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૧ ]
શ્રી મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવતું વર્ણ ન
[ફ
કે, ‘પ્રથમ તે આ પુરૂષ એકલા મારી શુઢા પાસે આવ્યે તે શ્રીપણું, ખીજું રથમાંથી નીચે ઉતર્યો તે ધીપણું અને ત્રીજું શસ્ત્ર છેડી દીધાં. તે ધીપણુ, માટે મદાંધ હાથીની જેમ અતિ દુઃ એવા આ ત્રિપૃષ્ટને હુ મારી નાંખું.' આમ વિચારી મુખ ફાડીને એ સિંહ ફાળ ભરી ત્રિપૃષ્ટ ઉપર કુદી પડયો. એટલે ત્રિપૃષ્ઠે એક હાથે ઉપરના અને ખીજે હાથે નીચેના હોઠ પકડીને જીણુ વસ્ત્રની જેમ તેને ફાડી નાખ્યા. તત્કાળ દેવતાઓએ વાસુદેવ ઉપર પુષ્પ, આભરણુ અને વસ્રોની વૃષ્ટિ કરી. લેાકેા વિસ્મય પામી ‘સાધુ, સાધુ' એવા શબ્દો કહેતા સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. તે વખતે અહા ! આ નાના બાળક જેવા કુમારે મને આજે કેમ – માર્યાં ? • એવા અમથી તે સહુ એ ભાગે થયેા છતા પણ ધ્રૂજવા લાગ્યા. એટલે ચરમ તીર્થંકરના જીવ તે વાસુદેવને સારથિ ગૌતમ ગણધરના જીવ હતા તેણે સ્ફુરણાયમાન થતા સિંહુ પ્રત્યે કહ્યું- અરે સિંહ ! જેમ તુ પશુઓમાં સિંહુ છુ, તેમ આ ત્રિપૃષ્ટ મનુષ્યમાં સિંહ છે, તેણે તને માર્યાં છે તેથી તું વૃથા અપમાન શા માટે માને છે ? કેમકે કાઈ હીન પુરૂષે તને માર્યાં નથી.' આ પ્રમાણે અમૃત જેવી તે સારથિની વાણી સાંભળી પ્રસન્ન થઈ ને તે સિંહ મૃત્યુ પામ્યા. અને ચેાથી નરકમાં નારકીપણે ઉત્પન્ન થયા. તેનું ચમ લઈ બંને કુમાર પાતાના નગર તરફ ચાલ્યા અને પેલા ગામડીઆ લેાકેાને કહ્યું
તમે આ ખબર અશ્વગ્રીવને આપે અને કહે કે, હવે તું ઇચ્છા પ્રમાણે શાળી ખા અને વિશ્વાસ ધરીને રહે. કારણ કે, તારા હૃદયમાં શલ્યરૂપ જે કેશરી હતા તેને મારી નાંખ્યા છે.' આ પ્રમાણે કહી તે અંતે કુમારા પાતનપુર ગયા અને પેલા ગ્રામ્ય લેકે એ તે વૃત્તાંત અશ્વગ્રીવને જણાવ્યેા.
અગ્રીવ રાજા હવે ત્રિપૃષ્ટથી શકા પામવા લાગ્યા. એટલે કપટ વડે તેઓને મારી નાંખવાની ઇચ્છાથી તેણે એક તને સમજાવીને પ્રજાપતિ રાજા પાસે મેકલ્ચા. તે દૂત ત્યાં જઈને મેલ્યા કે, ‘રાજન! તમારા એ પુત્રાને અગ્રીવ પાસે મેાકલા. અમારા સ્વામી તે બંનેને જુદું જુદું' રાજ આપશે.' પ્રજાપતિ બેન્ચે- હું સુંદર દૂત ! મારા કુમારાની શી જરૂર છે? હું પોતે જ સ્વામી પાસે આવીશ.' દૂતે પુનઃ કહ્યું કે, ‘જો તમે કુમારેાને ન માકલા, તે યુદ્ધ કરવાને સજજ થો, પછી કહ્યું નહતું. એમ કહેશે। નહિ. ' આ પ્રમાણે કહેતા તે દ્દત ઉપર કુમારેાએ ક્રધવડે ધસારો કરીને તેને ક્ષણવારમાં નગરની બહાર કાઢી મૂકો. દૂતે આવીને તે વાર્તો અશ્વગ્રીવને કહી સ`ભળાવી. એટલે અન્યગ્રીવ કેાપથી અગ્નિની જેમ પ્રજવલિત થયા.
હયગ્રીવ રાજા અને ત્રિપૃષ્ટ તથા અચલ યુદ્ધની ઇચ્છાથી પોતપેાતાના સૈન્યને લઈ ને થાવત્તગિરિ પાસે આવ્યા. સંવત્ત મેઘની જેમ પરસ્પર અથડાતા બંને પક્ષના સૈનિકા મહામાંહી યુદ્ધ કરવા લાગ્યા.. જ્યારે સૈનિકાના ક્ષય થવા આવ્યા ત્યારે અશ્વગ્રીવ અને
D - 2
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦]
- શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું ત્રિપષ્ટ અને સૈન્યના યુદ્ધને અટકાવીને પોતેજ રથી થઈ યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. અશ્વગ્રીવના સવ અને નિષ્ફલ થતાં તેણે શત્રુની ગ્રીવાને છેદવામાં લંપટ એવું ચક્ર ત્રિપૃષ્ઠની ઉપર મૂક્યું. તે વખતે લોકોએ હાહાકાર કર્યો. તે ચક્ર જેમ અષ્ટાપદ જનાવર પર્વતના શિખર ઉપર પડે તેમ તુંબ ભાગથી વિપૃષ્ટના ઉરસ્થળપર પડયું. પછી વીરશ્રેષ્ટ ત્રિપૃછે તે ચક્ર હાથમાં લઈ તેના વડે કમળનાળની જેમ લીલામાત્રમાં અશ્વગ્રીવના કંઠને છેદી નાખે.
તે વખતે “આ અચલ અને ત્રિપૃષ્ટ પહેલા બલભદ્ર અને વાસુદેવ છે એવી દેવતાઓએ પુષ્પવૃષ્ટિ પૂર્વક આઘેષણ કરી. તત્કાળ સર્વ રાજાઓએ આવીને તેમને પ્રણામ કર્યો. પછી તે બંને વીરાએ પોતાના પરાક્રમથી દક્ષિણ ભરતાદ્ધને સાધી લીધું. તે પ્રથમ વાસુદેવે પોતાની ભુજાવડે કટિશિલાને ઉપાડીને છત્રની જેમ લીલામાત્રમાં મસ્તક સુધી ઉંચી કરી. પછી સર્વ ભૂચકને પરાક્રમથી દબાવીને તે પોતનપુર ગયા. ત્યાં દેવતાઓએ અને રાજાઓએ તેમને અર્ધચક્રીપણાને અભિષેક કર્યો. જે જે રત્નવસ્તુ તેનાથી દૂર હતી, તે સર્વ ત્રિપૃષ્ટ પાસે આવીને તેને આશ્રિત થઈ. તેમાં ગાયકોમાં રત્નરૂપ કેટલાક મધુર સ્વરવાળા ગાયકો પણ ત્રિપૃષ્ઠની પાસે આવ્યા. એક વખતે તે ગાયકો ગાતા હતા અને વાસુદેવ શયન કરતા હતા, તે વખતે તેમણે પિતાના શય્યાપાળને આજ્ઞા કરી કે, “આ ગાયકો ગાય છે તેઓને મારા ઉંઘી ગયા પછી રજા આપવી.” શય્યાપાળે “બહુ સારું” એમ કહ્યું. પછી ત્રિપૃષ્ઠને તો નિદ્રા આવી ગઈ, પણ તે ગાયકોના મધુર ગાયનમાં લુખ્ય થયેલા શય્યાપાળે તે ગાયકને વિદાય કર્યા નહિ. એમ કરતાં પ્રાતઃકાળ થવા આવ્યું એટલે વાસુદેવ ઊડ્યા. તેમણે ગાયકોને ગાતાં જોઈ શય્યાપાળને કહ્યું કે, “તે આ ગાયકોને કેમ વિદાય કર્યા નહીં?” તે બોલ્યો-“સ્વામી ! ગાયનના લેભથી. આવો ઉત્તર સાંભળી વાસુદેવને કેપ ચડયો. તેથી પ્રાતઃકાળે તેના કાનમાં તપાવેલું સીસુ રેડાવ્યું. તેથી તે શય્યાપાળ મરણ પામ્યો. તે કૃત્યથી ત્રિપુટે અશાતા વેદનીય કર્મ નિકાચિત બાંધ્યું. તે સિવાય તે ભાવમાં પ્રભુપણાને લીધે તેણે બીજું પણ ઘણું મહા માઠા પરિણામવાળું ઉગ્ર કર્મ બાંધ્યું. એ પ્રજાપતિ રાજાના પુત્ર ત્રિપૃથે હિંસાદિકમાં અવિરતપણે અને મહા આરંભ તથા પરિગ્રહમાં તત્પરપણે ચોરાશી લાખ વર્ષ નિગમન કર્યા. ત્યાંથી મૃત્યુ પામીને તે સાતમી નરકમાં નારકી થયો અને તેના વિયોગથી અચલ બળદેવ દીક્ષા લઈ મૃત્યુ પામીને મોક્ષે ગયા.
ત્રિપૃષ્ણને જીવ નરકમાંથી નીકળીને કેશરીસિંહ થયો. તે મૃત્યુ પામી ચોથી નરકે ગયો. તેવી રીતે તે તિર્યંચ અને મનુષ્યાદિ તિમાં ઘણા ભવ ભમ્યો. પછી મનુષ્ય જન્મ પામીને તેણે શુભ કમ ઉપાર્જન કર્યું, તેથી તે અપરવિદેહમાં મૂકાનગરીને વિષે ધનંજય રાજાની ધારિણું નામની રાણીની કુક્ષીમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. ચૌદ સ્વએ જેની ચક્રવત્તીપણાની સમૃદ્ધિ જણાવી છે એવા સંપૂર્ણ લક્ષણવાળા તે પુત્રને ધારિણીએ યોગ્ય સમયે જન્મ આપ્યું. માતાપિતાએ તેનું પ્રિય મિત્ર એવું નામ પાડ્યું. માતાપિતાના
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૧ લે ] શ્રી મહાવીર સ્વામીના પૂર્વ ભવનું વર્ણન
[૧૧ મરથની સાથે તે અનુક્રમે મોટે થયો. સંસારથી નિર્વેદ પામેલા ધનંજય રાજાએ પ્રિય મિત્રને રાજ્યપર બેસારીને દીક્ષા લીધી. પ્રિયાની જેમ ભૂમિને પાળતા પ્રિય મિત્ર રાજાને અનુક્રમે ચૌદ મહારને ઉત્પન્ન થયા. પછી ચકના માર્ગને અનુસરીને પખંડ વિજય કરવા ચાલ્યા.
પ્રથમ પૂર્વાભિમુખ ચાલી માગધતી આવ્યા. ત્યાં અષ્ટમ તપ કરી ચતુરંગ સેના સહિત પડાવ કર્યો. અમને અંતે રથારૂઢ થઈ થોડે દૂર જઈને તેણે ધનુષ્ય હાથમાં લીધું. પછી એ મહાભુજે માગધતીર્થ કુમાર દેવને ઉદ્દેશીને પિતાના નામથી અંકિત ગરૂડના જેવું એક બાણ તેના તરફ ફેંકયું. તે બાણ આકાશમાં બાર યોજન પર્યત જઈને માગધદેવની આગળ ઉત્પાત વજીની જેમ પડયું. તે વખતે “મરવાને ઈરછતા એવા કોણે આ બાણ નાંખ્યું?' એમ ચિંતવતા માગધદેવે કપથી ઊઠીને તે બોણ હાથમાં લીધું. એટલે તેની ઉપર ચકવત્તીના નામના અક્ષરની શ્રેણી જોઈને તે ક્ષણવારમાં શાંત થઈ ગયું. પછી કેટલીક ભેટો લઈને તે પ્રિયમિત્ર ચકીની પાસે આવ્યો. અને “હું તમારે આજ્ઞાધારી છું” એમ બોલતો આકાશમાં ઉભે રહ્યો, ઉપાય જાણનારા તેણે વિવિધ ભેટેથી ચકવરીની પૂજા કરી. ચક્રવત્તએ તેનો સત્કાર કરીને વિદાય કર્યો અને પોતે પાછા વળીને પારણું કર્યું. તેમજ તે માગધદેવને નિમિત્તે ત્યાં અઠ્ઠાઈ ઉત્સવ કર્યો. પછી કર્ક રાશિના સૂર્યની જેમ ચક્રવતી દક્ષિણ દિશા તરફ ગયા. ત્યાં વરદામ નામના દેવને પૂર્વની જેમ સાધી લીધે. ત્યાંથી પશ્ચિમ તરફ જઈ પ્રભાસપતિને સાથે. પછી સિંધુ નદી સમિપે ગયા. ત્યાં જેમણે અષ્ઠમતપ કર્યું છે એવા ચક્રવતી પાસે સિંધુદેવીએ પ્રત્યક્ષ થઈને બે દિવ્ય રત્નમય ભદ્રાસનો અને દિવ્ય આભૂષણે આપ્યા. તે દેવીને વિદાય કરીને ચકના માગને અનુસરતા ચક્રી વૈતાઢયગિરિ પાસે આવ્યા. ત્યાં અષ્ટમ કરીને વૈતાઢ્યાદ્રીકુમાર નામના દેવને સાધી લીધે. પછી તમિસા ગુહા સમીપે જઈ અષ્ટમ તપ કર્યું. એટલે ત્યાં રહેલા કૃતમાળ દેવે સ્ત્રીરત્નને યોગ્ય એવાં બીજાં આભૂષણે આપ્યા. સેનાપતિએ ચક્રીની આજ્ઞાથી ચર્મરત્નવડે સિંધુ નદી ઉતરીને લીલામાત્રમાં તેનું પ્રથમ નિષ્ફટ સાધી લીધું. ત્યાંથી પાછા આવી ચકીની આજ્ઞાથી અષ્ટમતપ કરીને દંડરત્નના ઘાતવડે તેણે તમિસાનું દ્વાર ઊઘાડવું. પછી ચક્રવતી ગજરનપર આરૂઢ થઈ, તેના દક્ષિણ કુંભસ્થળ ઉપર પ્રકાશને અર્થે મણિરત્ન મૂકીને તમિસા ગુહામાં પેઠા. ત્યાં કાકણું રત્નથી ગુહાની બંને બાજુએ પ્રકાશને માટે સૂર્યમંડલ જેવા માંડલા કરતા ચક્રવતી ચક્રને અનુસરતા ચાલ્યા. પછી ઉમ્મન્ના અને નિમગ્ના નદીપર પાજ બંધાવી. તેના વડે તે નદી ઉતરીને પોતાની મેળે ઉઘડી ગયેલા તે ગુફાના ઉત્તરદ્વારથી ચકી બહાર નીકળ્યા. ત્યાં ચક્રવતીએ આપાત જાતિના કિરાત કોને જીતી લીધા. અને સેનાપતિ પાસે ગંગા નદીનું પ્રથમ નિષ્ફટ સધાવ્યું. પોતે અષ્ટમભક્ત કરીને ગંગાદેવીને સાધી. પછી ગુફાના અધિષ્ઠાયક દેવને સાંધીને સેનાપતિ પાસે સિંધુનું બીજુ નિકૂટ સધાવી ચકને અનુસરી ત્યાંથી પાછા ફરી વૈતાઢવ્યગિરિ પાસે આવ્યા. ત્યાં વૈતાઢ્ય ઉપરની બંને શ્રેણીના વિદ્યાધરોને વશ કરી લીધા. પછી ખંડપ્રપાતા ગુફાના અધિ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું છાયક દેવને સાધી સેનાપતિ પાસે ગુહાના કમાડ ઉઘડાવીને ચક્રી સૈન્ય સહિત વૈતાઢયગિરિની બહાર નીકળ્યા. પછી પ્રિય મિત્ર ચક્રવત્તીએ અષ્ટમ તપ કર્યો, જેથી નૈસર્પ વિગેરે નવનિધિ તેને વશ થયા. પછી સેનાપતિ પાસે ગંગાનું બીજું નિષ્ફટ સધાવી છ ખંડનો વિજય કરી પ્રિય મિત્ર ચક્રવત્તી સૂકા નગરીએ આવ્યા. ત્યાં દેવતાઓએ અને રાજાઓએ મળીને બાર વર્ષના મહોત્સવપૂર્વક તેમના ચકવરીપણાને અભિષેક કર્યો. પછી એ રાજા નીતિથી પૃથ્વીનું પાલન કરવા લાગે.
એક વખત મૂકાનગરીના ઉદ્યાનમાં પિટિલ નામના આચાર્ય સમોસર્યા. તેમની પાસેથી ધમ સાંભળી પુત્રને રાજ્યપર બેસારીને તેમણે દીક્ષા લીધી, અને કેટી વર્ષ સુધી ઉત્કૃષ્ટ તપ કર્યું. પછી એકંદર ચોરાશી લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી મૃત્યુ પામીને મહાક દેવલોકે સર્વાર્થ નામના વિમાનને વિષે દેવતા થયા.
મહાશુક્ર દેવકથી ચ્યવી ભરતખંડને વિષે છત્રા નામની નગરીમાં જિતશત્રુ રાજાની ભદ્રા નામની રાણીથી નંદન નામે પુત્ર થયો. તે યૌવનવાન થતાં રાજ્યપર બેસારીને જિતશત્રુ રાજાએ સંસારથી નિર્વેદ પામી દીજ્ઞા લીધી. લોકોને આનંદ ઉત્પન્ન કરનાર તે નંદનરાજા સમૃદ્ધિથી ઈંદ્રના જેવો થઈ યથાવિધિ પૃથ્વી પર રાજ્ય કરવા લાગ્યો. અનુક્રમે જન્મથી
વીશ લાખ વર્ષ વ્યતિક્રમાવી વિરક્ત થઈને તે નંદન રાજાએ પિટ્ટિલાચાર્ય પાસે દીક્ષા લીધી. નિરંતર માસોપવાસ કરવા વડે પિતાના શ્રમયને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિએ પહોંચાડતા નંદનમુનિ ગુરૂની સાથે ગ્રામ, આકર અને પુર વિગેરેમાં વિહાર કરવા લાગ્યા. તે બંને પ્રકારના અપધ્યાન (આd, રૌદ્ર)થી અને દ્વિવિધ બંધન (રાગ દ્વેષ)થી વર્જિત હતા; પ્રકારના દંડ (મન, વચન, કાય), ત્રણ પ્રકારના ગૌરવ (ઋદ્ધિ, રસ, શાતા) અને ત્રણ જાતિના શલ્ય (માયા, નિદાન, મિથ્યા દર્શન)થી રહિત હતા, ચાર કષાયને તેમણે ક્ષીણ કર્યા હતા, ચાર સંજ્ઞાથી વર્જિત હતા, ચાર પ્રકારની વિકથાથી રહિત હતા, ચતુર્વિધ ધર્મમાં પરાયણ હતા અને ચાર પ્રકારના ઉપસર્ગોથી પણ તેને ઉદ્યમ અખલિત હતપંચવિધ મહાવ્રતમાં સદા ઉદ્યોગી હતા અને પંચવિધ કામ (પાંચ ઇંદ્ધિઓના વિષયોના સદા દ્વેષી હતા, પ્રતિદિન પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયમાં આસક્ત હતા, પાંચ પ્રકારની સમિતિને ધારણ કરતા હતા અને પાંચ ઈંદ્રિયને જીતનારા હતા; ષડૂ જવનિકાયના રક્ષક હતા, સાત ભયના સ્થાનથી વજિત હતા, આઠ મદના સ્થાનથી વિમુક્ત હતા, નવવિધ બ્રહ્મચર્યની ગુતિને પાળતા હતા અને દશ પ્રકારના યતિધર્મને ધારણ કરતા હતા, સમ્યફ પ્રકારે એકાદશ અંગનું અધ્યયન કરતા હતા, બાર પ્રકારની યતિપ્રતિમાને વહન કરવાની રૂચિવાળા હતા; દુસહ એવી પરીષહની પરંપરાને તે સહન કરતા હતા અને તેઓને કોઈ પ્રકારની સ્પૃહા નહોતી. આવા તે નંદમ મુનિએ એક લાખ વર્ષ સુધી તપ કર્યું. એ મહા તપસ્વી મુનિએ અહંત ભક્તિ વિગેરે વીશ સ્થાનકેના આરાધનથી દુખે મેળવી શકાય તેવું તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩
સગ ૧ ] શ્રી મહાવીર સ્વામીના પૂર્વભવનું વર્ણન એવી રીતે મૂળથીજ નિષ્કલંક એવા સાધુપણાને આચરીને આયુષ્યને અંતે તેમણે આ પ્રમાણે આરાધના કરી.
કાળ અને વિનય વિગેરે જે આઠ પ્રકારને જ્ઞાનાચાર કહે છે, તેમાં મને જે કોઈ પણ અતિચાર લાગે છે તે તેને મન, વચન, કાયાથી હું નિંદુ છું. નિઃશંકિત વિગેરે જે આઠ પ્રકારને દશનાચાર કહ્યો છે, તેમાં જે કોઈ પણ અતિચાર થયો હોય તે તેને હું મન, વચન, કાયાએ કરી સરાવું છું. લેભથી કે મોહથી મેં પ્રાણુઓની સૂક્ષમ કે બાદર જે હિંસા કરી હોય તેને મન, વચન, કાયાથી સરાવું છું. હાસ્ય, ભય, ધ અને લાભ વિગેરથી મેં જે મૃષા ભાષણ કર્યું હોય તે સર્વ નિંદુ છું અને તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત આચરૂં છું. રાગ દ્વેષથી ડું કે ઘણું જે કાંઈ અદત્ત પદ્રવ્ય લીધું હોય તે સર્વને સરાવું છું. પૂર્વે મેં તિર્યંચ સંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી કે દેવ સંબંધી મિથુન મનથી, વચનથી કે કાયાથી સેવ્યું હોય તે ત્રિવિધ ત્રિવિધ સરાવું છું. તેમના દોષથી ધન ધાન્ય અને પશુ વિગેરે બહુ પ્રકારને પરિગ્રહ મેં પૂર્વે ધારણ કર્યો હોય તેને મન, વચન, કાયાથી સરાવું છું. પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્ર, ધન, ધાન્ય, ગૃહ અને બીજા જે કઈ પદાર્થમાં મને મમતા રહેલી હોય તે સવને હું વિસરાવું છું. ઇંદ્રિયથી પરભવ પામીને મેં રાત્રે ચતુર્વિધ આહાર કર્યો હોય તેને પણ હું મન, વચન અને કાયાથી નિંદુ છું. કેધ, લાભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, પિશુનતા, પરનિંદા. અભ્યાખ્યાનર અને બીજું જે કાંઈ ચારિત્રાચાર વિષે દુષ્ટ આચરણ કર્યું હોય તેને હું મન, વચન, કાયાથી સરાવું છું. બાહ્ય કે અત્યંતર તપસ્યા કરતાં મને મન, વચન, કાયાથી જે અતિચાર લાગ્યો હોય તેને હું મન, વચન, કાયાએ બિંદુ છું. ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં મેં જે કાંઈ વીર્ય ગોપડ્યું હોય તે વીર્યાચારના અતિચારને પણ હું મન, વચન, કાયાએ કરી નિંદુ છું. મેં કોઈને માર્યો હેય, દુષ્ટ વચન કહ્યાં હેય, કોઈનું કાંઈ હરી લીધું હોય અથવા કાંઈ અપકાર કર્યો હોય તે તે સર્વે મારા૫ર ક્ષમા કરજે. જે કઈ મારા મિત્ર કે શત્રુ, સ્વજન કે પરજન હોય તે સર્વ મને ક્ષમા કરજે, હું હવે સર્વેમાં સમાન બુદ્ધિવાળો છું. તિયચપણમાં જે તિર્ય, નારકીપણામાં જે નારકીએ, દેવપણામાં જે દેવતાઓ અને મનુષ્યપણમાં જે મનુષ્યને મેં દુઃખી કર્યા હોય તેઓ સર્વ મને ક્ષમા કરજો, હું તેમને ખમાવું છું, અને હવે મારે તે સર્વની સાથે મૈત્રી છે. જીવિત, યૌવન, લક્ષમી, રૂપ અને પ્રિય સમાગમ–એ સર્વે વાયુએ નચાવેલા સમુદ્રના તરંગની જેવા ચપલ છે. વ્યાધિ, જન્મ, જરા, અને મૃત્યુથી ગ્રસ્ત થયેલા પ્રાણીઓને શ્રી જિનેદિત ધર્મ વિના આ સંસારમાં બીજું કઈ શરણ નથી. સર્વે જીવો સ્વજન પણ થયેલા છે અને પરજન પણ થયેલા છે તે તેમાં કેણ કિંચિત પણ પ્રતિબંધ કરે? પ્રાણું એકલો જ જન્મ છે, એટલે જ મૃત્યુ પામે છે, એટલે જ સુખને અનુભવે છે અને એકલેજ દુઃખને અનુભવે છે. પ્રથમ તે આત્માથી આ શરીર અન્ય છે, ધન ધાન્યાદિક પણ અન્ય છે, બંધુઓ પણ
૧ ચાડી ખાવી. ૨ અછતું આળ દેવું
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ ]
શ્રી ત્રિષ્પષ્ટ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ સુ' અન્ય છે, અને તે દેહ, ધન, ધાન્ય તથા બંધુઓથી આ જીવ અન્ય (જુદા) છે, છતાં તેમાં મૂખ જન વૃથા માહ રાખે છે. ચરખી, રૂધિર, માંસ. અસ્થિ, ગ્રંથી, વિષ્ઠા અને મૂત્રથી પૂરાયેલા આ અશુયિના સ્થાનરૂપ શરીરમાં કયે બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ મેહ રાખે? આ શરીર ભાડે રાખેલા ઘરની જેમ છેવટે અવસ્ય છેોડી દેવાનું છે. અર્થાત્ તેનું ગમે તેટલુ લાલન પાલન કર્યુ હાય તા પણ તે નાશવત છે. ધીર કે સયર સર્વ પ્રાણીએ અવશ્ય મરવાનુ તેા છેજ, પરંતુ બુદ્ધિમાન પુરૂષે એવી રીતે મરવુ કે જેથી પુન: મરવુ' પડે નહીં. મારે અહત પ્રભુનું શરણુ હો, સિદ્ધ ભગવંતનું શરણુ હો, સાધુઓનુ' શરણુ હજો અને કેવળી ભગવતે કહેલા ધનું શરણુ હો. મારે માતા શ્રી જિનધમ, પિતા ગુરૂ, સહેાદર સાધુઓ અને સાધમી મારા બંધુએ છે, તે શિવાય આ જગતમાં સર્વ જાળવત્ છે. શ્રી ઋષભદેવ વિગેરે આ ચાવીશીમાં થઈ ગયેલા તીર્થંકરાને અને બીજા ભરત, અરવત તથા મહાવિદેહ ક્ષેત્રના અ`તાને હું નમુ` છું. તીથ કરાને કરેલે! નમસ્કાર પ્રાણીઓને સંસારના છંદને અર્થ અને આધિના લાભને માટે થાય છે. હું સિદ્ધભગવાને નમસ્કાર કરૂ છુ, કે જેઓએ ધ્યાનરૂપ અગ્નિથી હજારા ભવના કરૂપ કાષ્ટોને બાળી નાખ્યા છે. પંચવિધ આચારને પાળનારા આચાર્યાને હું નમસ્કાર કરૂ છુ. જેએ સદા ભવચ્છેદમાં ઉદ્દત થઈ પ્રવચનને ધારણ કરે છે. જેએસ શ્રુતને ધારણ કરે છે અને શિષ્યાને ભણાવે છે, તે મહાત્મા ઉપાધ્યાયાને હું નમસ્કાર કરૂ' છું, જે લાખા ભવમાં બાંધેલા પાપને ક્ષણવારમાં નાશ કરે છે, એવા શીલવ્રતધારી સાધુને હું નમસ્કાર કરૂં છું, સાવદ્ય યાગ તથા બાહ્ય અને અભ્યંતર ઉપનેિર હુ" યાવજ્જીવ મન, વચન, કાયાથી વેાસરાવું છું, હું ચાવજીવ ચતુતિધ આહારને ત્યાગ કરૂ છું. અને ચરમ ઉચ્છ્વાસ સમયે દેહને પણ વાસરાવું છું.” દુષ્કર્મની ગણુા, પ્રાણીઓની ક્ષામા, શુભ ભાવના, ચતુઃશરણુ, નમસ્કાર સ્મરણુ, અને અનશન આ પ્રમાણે છ પ્રકારની આરાધના કરીને તે નંદન મુનિ પેાતાના ધર્માચાય ને, સાધુઓને અને સાધ્વીઓને ખમાવવા લાગ્યા. અનુક્રમે એ મહામુનિ સાઠ દિવસ સુધી અનશનવ્રત પાળી પચવીશ લાખ વર્ષનું' આયુષ્ય પૂર્ણ કરી, મૃત્યુ પામીને પ્રાણુત નામના દશમા દેવલાકમાં પુષ્પાત્તર નામના વિસ્તારવાળા વિમાનમાં ઉપપાદ શય્યામાં ઉત્પન્ન થયા. એક અંતર્મુહૂત્તમાં તે મદ્ધિક દેવ થઈ ગયા. પછી પેાતાની ઉપર રહેલા દેવદૃષ્ય વજ્રને દુર કરી શય્યામાં બેસીને જેવું તે અકસ્માત પ્રાપ્ત થયેલ વિમાન, દેવસમૂહ અને મેટી સમૃદ્ધિ જોઈ તે વિસ્મય પામી ગયા. અને વિચારમાં પડચા કે, · આ બધુ કયા તપથી મને પ્રાપ્ત થયું છે?’પછી અવધિજ્ઞાનથી જોતાં તેમને પેાતાનો પૂર્વ ભવ અને વ્રત યાદ આવ્યા. તેથી તેમણે ચિત્તમાં ચિ'તથ્યુ કે, અહે!! અહમનો કેવા પ્રભાવ છે!” એ વખતે તેના સેવકભૂત સવ દેવતાએ એકઠા થઈ ને ત્યાં આવ્યા. અને અંજલિ જોડી હુ થી તેમને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા- હે સ્વામી! હું જગતને આનંદકારી! હું જગતનું ભદ્ર ૧ જૈનશાસન. ૨ બાહ્ય ઉપધિ વસ્ત્ર પાત્રાદિ ઉપકરણા અને અભ્યંતર ઉપષિ વિષય કષાયાદિ.
6
"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૧ લા]
[ ૧૫
શ્રી મહાવીરસ્વામીના પૂર્વભવનુ વર્ણન કરનાર ! તમે જય પામેા, ચિરકાલ સુખે રહા, તમે અમારા સ્વામી છે, રક્ષક છે અને યશસ્વી છે. તમે વિજય પામે. આ તમારૂ વિમાન છે, અમે તમારા આજ્ઞાકારી દેવતાઓ છીએ, આ સુ ંદર ઉપવના છે, આ સ્નાન કરવાની વાપિકા છે, આ સિદ્દાયતન છે, આ સુધર્મા નામે મહાસભા છે અને આ સ્નાનગૃહ છે. હવે તમે તે સ્નાનગૃહને અલંકૃત કરી કે જેથી અમે તમને અભિષેક કરીએ.' આ પ્રમાણે તે દેવતાઓના કહેવાથી તે દેવ સ્નાનગૃહમાં ગયા અને ત્યાં રહેલા ચરણપીડવાળા સિંહાસનપર બીરાજ્યા. દેવતાઓએ હાથમાં કુંભ લઈ દિવ્ય જલવડે તેમને અભિષેક કર્યો. પછી કકર દેવતાઓ તેમને અલંકાર ગૃહમાં લઈ ગયા. ત્યાં તેમણે એ દેવદૃષ્ય વસ્ત્રો, અ'ગરાગ અને મુગટ વિગેરે દિવ્ય આભૂષણા ધારણ કર્યો. પછી ત્યાંથી વ્યવસાયસભામાં ગયા, ત્યાં પેાતાના કલ્પનું પુસ્તક વાંચ્યું. પછી પુષ્પાદિક પૂજાની સામગ્રી લઈ સિદ્ધાલયમાં ગયા. ત્યાં એકસે ને આઠ અર્હુતની પ્રતિમાઓને સ્નાત્ર કર્યું, અર્ચન, વંદન અને સ્તવના કરી, પછી પેાતાની સુધર્મા સભામાં આવી સંગીત કરાવ્યું અને પેાતાના તે વિમાનમાં રહીને યથારૂચિ ભાગ ભાગવવા લાગ્યા.
સમતિ ગુણુરૂપ આભૂષણવાળા તે દેવ અહુતાના કલ્યાણકને સમયે મહાવિદેહાર્દિ ક્ષેત્રોમાં ગયા અને ત્યાં જિનેશ્વર ભગવંતને વંદના કરી. એવી રીતે અત સમયે તેા ઉલટા દરેક બાબતમાં વિશેષ શેાભિત થયેલા એવા તે તેવે વીશ સાગરાપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું". ખીજા દેવતા છ માસનું આયુષ્ય અવશેષ રહે ત્યારે માટુ પામે છે, પરંતુ તીર્થંકર થનાર દેવતાઓ તા પુછ્યાય અત્યંત નજિક આવેલ હાવાથી ખીલકુલ મેાહ પામતા નથી.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्र विरचिते त्रिषष्टि शलाका पुरुष चरिते महाकाव्ये दशमपर्वणि श्री महावीर चरित पूर्वभव वर्णनो नाम ।।
પ્રથમ:
સગર્ જો
શ્રો મહાવીર જન્મ અને દીક્ષા મહાત્સવ
આ જબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં બ્રાહ્મણકુંડ નામે એક બ્રાહ્મણ લેાકાનુ ગામ હતું. ત્યાં કાંડાલસ નામના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ ઋષભદત્ત નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતા હતા, તેને દેવાનંદા નામે એક જાલ ધર કુળની ભાÚ હતી. આષાઢ માસની શુકલ ષષ્ઠીએ ચંદ્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મું હસ્તાર (ઉત્તરાષાઢા) નક્ષત્રમાં આવતા નંદનમુનિનો જીવ દશમા દેવલોકમાંથી રચવીને દેવાનંદાની કુક્ષિમાં અવતર્યો. તે વખતે સુખે સુતેલા દેવાનંદાએ ચૌદ મહાસ્વન અવલક્યા. પ્રાતઃકાળે તેણીએ તે પિતાના સ્વામીને જણાવ્યા. રાષભદત્તે તે સંબંધી વિચાર કરીને કહ્યું કે, “આ સ્વપ્ન જેવાથી તમારે ચાર વેદને પારગામી અને પરમ નિષ્ઠાવાળો પુત્ર થશે, તેમાં જરા પણ સંશય નથી.” જાણે કલ્પવૃક્ષ આવ્યું હોય તેમ પ્રભુ જ્યારે દેવાનંદની કુક્ષિમાં આવ્યા ત્યારથી તે બ્રાહ્મણને મોટી સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ.
દેવાનંદાના ગર્ભમાં પ્રભુના આવ્યા પછી ખ્યાશી દિવસ વ્યતિત થયા એટલે સૌધર્મ દેવકના ઈદ્રનું સિંહાસન કંપાયમાન થયું. અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને દેવાનંદાના ગર્ભમાં આવેલા જાણી શકઇંદ્ર સિંહાસનથી ઊભા થઈ નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યા કે-“ત્રણ જગતના ગુરૂ અહત કદિ પણ તુચ્છ કુળમાં, દરિદ્ર કુળમાં કે ભિક્ષુક કુળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. પણ પુરુષમાં સિંહ સમાન તેઓ તો છીપમાં મોતીની જેમ ઈવાકુ વિગેરે ક્ષત્રીય વંશમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે, આ પ્રભુ નીચ કુળમાં ઉત્પન્ન થયા તે તે અસંગત થયું છે, પરંતુ પ્રાચીન કર્મને અન્યથા કરવા અહંત પ્રભુ પણ સમર્થ નથી. એ પ્રભુએ મરિચિના જન્મમાં કુળમદ કર્યો હતો તેથી જે નીચ નેત્ર કમ ઉપાર્જન કર્યું હતું તે હજુ પણ ઉપસ્થિત છે. પણ કમને વશ થઈ નીચ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા અહંતોને કઈ મહાકુળમાં લઈ જવા એ સર્વદા અમારો અધિકાર છે. ત્યારે હાલ ભરતક્ષેત્રમાં મોટા વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ રાજા અને રાણી કેણુ છે કે જેને ત્યાં-ડોલરના પુષ્પમાંથી કમલપુષ્પમાં ભ્રમરને લઈ જાય તેમ હું તેમને સંચાર કરવું. અહો મારા જાણવામાં આવ્યું, આ ભરતક્ષેત્રમાં મહીમંડલના મંડનરૂપ ક્ષત્રીયકુંડ નામે નગર છે, જે મારા નગરના જેવું સુંદર છે. તે વિવિધ ચિનું સ્થળ છે, ધર્મનું તે એક કારણ છે, અન્યાયથી રહિત છે અને સાધુઓથી પવિત્ર છે. ત્યાંના રહેવાસી લોકે મૃગયા અને મદ્યપાન વિગેરે વ્યસનથી અસ્પષ્ટ છે. તેથી તે શહેર તીર્થની જેમ ભરતક્ષેત્રમાં જેને પવિત્ર કરનારું છે. તે નગરમાં ઈવાકુ વંશમાં ઉત્પન્ન થયૅલ સિદ્ધાર્થ નામે પ્રખ્યાત રાજા છે. જે ધર્મથી જ પિતાના આત્માને સદા સિદ્ધાર્થ માને છે. તે જીવાજીવાદિ તત્ત્વોને જાણનારે છે, ન્યાયમાર્ગને મોટો વટેમાર્ગ છે, પ્રજાને સન્માર્ગે સ્થાપન કરનાર છે, પિતાની જેમ પ્રજાને હિતકામી છે, દિન, અનાથ વિગેરે લોકોને ઉદ્ધાર કરવામાં બંધુરૂપ છે, શરની ઇચ્છાવાળાને શરણ કરવા લાયક છે અને ક્ષત્રીયોમાં શિરોમણિ છે. તેને સતીજનમાં શ્રેષ્ઠ, અને જેના ગુણ અને આકૃતિ સ્તુતિ કરવા યોગ્ય છે એવી પુણ્યની ભૂમિરૂપ ત્રિશલા નામે મુખ્ય પટરાણી છે. સ્વભાવથી જ નિર્મળ અને ગુણરૂપ તરંગવાળી તે દેવી સાંપ્રતકાળે ગંગા નદીની જેમ પૃથ્વીને પવિત્ર કરે છે. સ્ત્રી જન્મની સાથે જ રહેનારી માયાથી પણ અકલંકિત અને સ્વભાવે સરલા એવી તે રામા પૃથ્વી પર કૃતાર્થ નામવાળી છે. તે દેવી હાલ દૈવયોગે ગર્ભિણ પણ છે, તેથી મારે તેના અને દેવાનંદાના ગર્ભને અદલબદલ કરે છે.”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૭
સર્ગ ૧
શ્રી મહાવીર સ્વામીના પૂર્વભવનું વર્ણન આ પ્રમાણે વિચાર કરી છે પિતાના પાયદળ સેનાપતિ ગમેથી દેવને બેલાવી તેમ કરવાને સત્વર આજ્ઞા આપી. નૈગમેલી દેવે પણ તરતજ સ્વામીની આજ્ઞા પ્રમાણે દેવાનંદા અને ત્રિશલાના ગર્ભને અદલબદલ કર્યા. તે વખતે શય્યામાં સુતેલી દેવાનંદા બ્રાહ્માણીએ પૂર્વે જેયેલા ચૌદ મહા સ્વામને પિતાના મુખમાંથી પાછા નીકળતા દીઠા, તેથી તે તરત બેઠી થઈ પણું શરીર નિર્બળ અને જવરથી જર્જરિત થઈ ગઈ અને છાતી કુટતી “કોઈએ મારે ગર્ભ હરી લીધ” એમ વારંવાર પિકાર કરવા લાગી. આધિન માસની કૃષ્ણ ત્રયોદશીએ ચંદ્ર હસ્તત્તરા નક્ષત્રમાં આવતાં તે દેવે પ્રભુને ત્રિશલાના ગર્ભમાં સ્થાપિત કર્યા. તે વખતે ત્રિશલા દેવીએ હાથી, વૃષભ, સિંહ, અભિષેક થતી લહમી; માલા, ચંદ્ર, સૂર્ય, મહાધ્વજ, પૂર્ણકુંભ, પદ્મ સરોવર, સમુદ્ર, વિમાન, રત્નરાશિ અને નિર્ધમ અગ્નિ-એ ચૌદ સ્વને મુખમાં પ્રવેશ કરતા જોયા. પછી ઇંદ્ર, તેમના પતિ સિદ્ધાર્થ રાજાએ તેમજ સ્વપ્ન ફળના કહેનારા નિમિત્તિઓએ તે સ્વપ્નોનું ફળ તીર્થકરના જન્મરૂપ કહ્યું. તે સાંભળી દેવી ઘણે હર્ષ પામ્યા. હર્ષ પામેલા દેવીએ અદ્ભૂત ગર્ભ ધારણ કર્યો. પછી ક્રીડાગ્રહની ભૂમિમાં પણ તે પ્રમાદ રહિત વિહાર કરવા લાગી.
પ્રભુ ગર્ભમાં આવતાં શક ઇંદ્રની આજ્ઞાથી જૈભક દેવતાઓએ સિદ્ધાર્થ રાજાના ગ્રહમાં વારંવાર ધનના સમૂહ લાવીને સ્થાપન કર્યા. ગર્ભમાં અવતરેલા ભગવંતના પ્રભાવથી તેનું આખું કુળ ધન, ધાન્યની સમૃદ્ધિથી વૃદ્ધિ પામ્યું. જે રાજાઓ ગર્વથી પૂર્વે સિદ્ધાર્થ રાજાને નમતા નહોતા, તેઓ હાથમાં ભેટો લઈ પિતાની મેળે ત્યાં આવી આવીને નમવા લાગ્યા.
એકદા “મારા ફરકવાથી (હાલવા ચાલવાથી) મારી માતાને વેદના ન થાઓ” એવું ધારીને પ્રભુ ગર્ભવાસમાં પણ યોગીની જેમ નિશ્ચળ રહ્યા. તે વખતે પ્રભુ માતાના ઉદરમાં સર્વ અંગના વ્યાપારને સંકેચીને એવી રીતે રહ્યા કે જેથી માતા ઉદરમાં ગર્ભ છે કે નહીં તે સમજી શક્યા નહીં. તેથી ત્રિશલાને ચિંતા થઈ કે, “શું મારે ગર્ભ ગળી ગયે, વા શું કેઈએ હરી લીધે, કે શું નાશ પામ્યો, કે થંભિત થયે? જે એમાંથી કાંઈ પણ થયું હોય તો મારે હવે જીવવાનું કાંઈ કામ નથી. કારણ કે મૃત્યુનું દુઃખ સહન કરી શકાય તેમ છે, પણ આવા ગર્ભના વિયોગનું દુઃખ સહન કરી શકાય તેમ નથી.” આ પ્રમાણે આ ધ્યાન કરતા દેવી કેશ છૂટા મૂકી, અંગરાગ છેડી દઈ અને કર ઉપર મુખકમલ રાખી રૂદન કરવા લાગ્યા. તેમ જ બધા આભૂષણે છોડી દીધા, નિઃશ્વાસથી અધરને વિધુર કરી દીધા, સખીઓ સાથે પણ મૌન ધરી રહ્યા અને સુવું કે જમવું તજી દીધું. આ ખબર જાણી સિદ્ધાર્થ રાજા ખેદ પામ્યા. તેમજ તેમના મોટા પુત્ર નંદિવર્ધ્વન અને પુત્રી સુદર્શના પણ ખેદ પામ્યા. તે અવસરે ત્રણ જ્ઞાનના ધારક પ્રભુએ જ્ઞાનવડે આ પ્રમાણે પોતાના માતાપિતાને દુઃખ ઉત્પન્ન થયેલ જાણીને ગર્ભજ્ઞાપન કરાવવાને માટે એક અંગુલિ ચલાયમાન D - 3
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું કરી. જેથી તરત “મારો ગર્ભ હજુ અક્ષત છે એમ જાણી દેવી હર્ષ પામ્યા અને ગભરકુરણની વાર્તા કહેવાથી રાજા સિદ્ધાર્થ પણ ઘણા ખુશી થયા. તે વખતે પ્રભુએ ચિંતવ્યું કે, “અહા ! હું હજી અદષ્ટ છું, તે છતાં મારા માતાપિતાનો મારા પર કેટલો નેહ છે? તેથી જે તેઓના જીવતાં હું દીક્ષા લઈશ તે જરૂર સ્નેહના મેહથી આધ્યાનવડે ઘણું અશુભ કર્મ ઉપાર્જન કરશે, માટે માતાપિતાના જીવતાં હું દીક્ષા લઈશ નહીં. આ પ્રમાણે પ્રભુએ સાતમે માસે અભિગ્રહ લીધે.
અનુક્રમે ગર્ભસ્થિતિ પૂર્ણ થયે જે વખતે સર્વ દિશાઓ પ્રસન્ન થઈ હતી, સર્વ ગ્રહો ઊચ્ચ સ્થાને આવ્યા હતા, પવર પૃથ્વી પર પ્રસરીને પ્રદક્ષિણ અને અનુકૂલ વાતે હતો, જગત બધું હર્ષથી પૂર્ણ થયું હતું અને જયકારી શુભ શકુને થતા હતા તે સમયે નવ માસ અને સાડા સાત દિવસ વ્યતિત થતાં ચૈત્ર માસની શુકલ ત્રયોદશીએ ચંદ્ર હસ્તારના નક્ષત્રમાં આવતાં ત્રિશલા દેવીએ સિંહના લાંછનવાળા, સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળા અને અત્યંત સુંદર પુત્રને જન્મ આપ્યો. તે અવસરે ભેગંકરા વિગેરે છપ્પન દિકુમારીઓએ આવીને પ્રભુનું અને માતાનું સૂતિકા કર્મ કર્યું.
સૌધર્મ ઇદ્ર પણ આસન કંપથી પ્રભુનો જન્મ જાણી તત્કાળ પરિવાર સહિત સૂતિકાગ્રહમાં આવ્યા. અહંતને અને તેમની માતાને દૂરથી પ્રણામ કરી નજીક આવીને તેણે દેવીપર અવસ્વાપનિકા નિદ્રા મૂકી. પછી દેવીની પડખે ભગવંતનું પ્રતિબિંબ મૂકી ભક્તિકર્મમાં અતૃપ્ત એવા છે પિતાના શરીરના પાંચ રૂપ કર્યા. એક રૂપે તેણે પ્રભુને પિતાના હાથમાં ઉપાડ્યા, બીજે રૂપે પ્રભુને માથે છત્ર ધર્યું, બે રૂપે પ્રભુની બંને બાજુ સુંદર ચામર ધારણ કર્યા અને એક રૂપે વજા ઉછાળતા અને નૃત્ય કરતા પ્રભુની આગળ ચાલ્યા. એ પ્રમાણે મેરૂગિરિપર જઈ અતિ પાંડુકંબલા નામની શિલા ઉપર પ્રભુને ઉત્કંગમાં લઈને સિંહાસન પર બેઠા. તે વખતે બીજા ત્રેસઠ ઈ દ્રો પણ પ્રભુને સ્નાત્ર કરવા માટે ત્યાં આવ્યા. આભિયોગિક દેવતાઓ નાત્રને માટે તીર્થનું જલ લઈ આવ્યા. તે અવસરે ભક્તિથી કોમળ ચિત્તવાળા શકને આટલો બધો જલનો સંભાર પ્રભુ શી રીતે સહન કરી શકશે” એમ શંકા ઉત્પન્ન થઈ. એટલે ઇંદ્રની આશંકા દૂર કરવા સારૂ પ્રભુએ લીલામાત્રે વામ ચરણના અંગુઠાથી મેરૂગિરિને દબાવ્યા. તેથી તત્કાળ જાણે પ્રભુને નમવાને માટે જ હોય તેમ મેરૂ પર્વતના શિખરો નમી ગયા, કુલગિરિઓ જાણે તેની નજીક આવતા હોય તેમ ચળાયમાન થયા, સમુદ્રો જાણે પ્રભુને સ્નાત્ર કરવાને ઇચ્છતા હોય તેમ ઘણું ઉછળવા લાગ્યા અને પૃથ્વી જાણે પ્રભુ પાસે નૃત્ય કરવાને ઉમુખ થઈ હોય તેમ સત્વર કંપવા લાગી. આ પ્રમાણે ઉત્પાત જોઈને “આ શું થયું?” એમ ચિંતા કરતા ઈ અવધિજ્ઞાને જોયું એટલે
૧ દિકુમારિકાઓએ કરેલ મહોત્સવનું વર્ણન પ્રથમ પર્વમાં ભદેવના અધિકારમાં સવિસ્તર આપેલું હોવાથી અહીં આપ્યું નથી,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૯
કહ્યું, હું નાથ !
k
સગ ૨ જો] શ્રી મહાવીરસ્વામીનેા જન્મ અને દીક્ષા મહે।ત્સવ તે બધી પ્રભુના પરાક્રમની લીલા તેના જાણવામાં આવી. પછી ઇંદ્રે અસામાન્ય એવુ... તમારૂ માહાત્મ્ય મારા જેવા સામાન્ય પ્રાણી શી રીતે જાણી શકે ? માટે મે' જે આવું વિપરીત ચિંતવ્યું, તે મારૂ દુષ્કૃત્ય મિથ્યા હો.' આ પ્રમાણે કહી ઈંદ્રે પ્રભુને પ્રણામ કર્યાં. પછી આનંદ સહિત અનેક પ્રકારના વાજિંત્રા વાગતે છતે ઇંદ્રાએ તીના સુગધી અને પવિત્ર જલવડે અભિષેક મહાત્સવ કર્યાં. તે અભિષેકના જલને સુર, અસુર, મનુષ્ય અને નાગકુમારા વંદન કરવા લાગ્યા અને વારંવાર સર્વ પ્રાણીઓના અંગાપર છાંટવા લાગ્યા. પ્રભુના સ્નાત્રજળ સાથે મળેલી મૃત્તિકા પણ વંદન કરવા ચાખ્ય થઈ પડી. કેમકે ગુરૂના સંસર્ગથી લઘુની પણ ગૌરવતાં થાય છે.” પછી સૌધર્મેદ્ર પ્રભુને ઈશાન ઈંદ્રના ઉત્સ’ગમાં આપી સ્નાન, અર્ચન અને આરાત્રિક કરી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા–
“ અર્હ"ત, ભગવત, સ્વયંબુદ્ધ, વિધાતા અને પુરૂષામાં ઉત્તમ એવા આદિકાર તી કર રૂપ તમને હું નમસ્કાર કરૂ છુ, લાકમાં પ્રદીપરૂપ, લેાકને પ્રદ્યોતના કરનારા, લેાકમાં ઉત્તમ, લેાકના અધીશ અને લેાકના હિતકારી એવા તમને હું નમું છુ.. પુરૂષામાં શ્રેષ્ઠ પુંડરીક કમળ રૂપ, સુખના આપવાવાળા, પુરૂષામાં સિ'હુ સમાન અને પુરૂષોમાં મદગંધી ગજેંદ્ર રૂપ એવા તમને નમસ્કાર છે. ચક્ષુને અને અભયને આપનારા, એધિદાયક, માર્ગદેશક, ધદાયક, ધ દેશક અને શરણદાયક એવા તમને હું નમું' છું.. ધર્મના ચક્રવતી, છદ્મસ્થપણાને નિવૃત્ત કરનાર અને સમ્યગ્ દન ધારી એવા તમને નમસ્કાર છે. જિન અને જાપક', તરેલા અને તારનાર, કમથી મુક્ત અને મુકાવનાર, તથા યુદ્ધ અને એધ કરનાર એવા તમને હુ‘નમું છું. સČજ્ઞ, સર્વાંઈં, સર્વ અતિશયના પાત્ર અને આઠ કર્મનો નાશ કરનાર એવા હે સ્વામી ! તમને નમસ્કાર છે. ક્ષેત્ર, પાત્ર, તી, પરમાત્મા, સ્યાદ્વાદવાદી, વીતરાગ અને મુનિ એવા તમને નમસ્કાર છે. પૂજ્યેાના પણ પૂજ્ય, મહેાટાથી પણ મેાટા, આચાર્યના પણ આચાય અને જ્યેષ્ટના પણ જ્યેષ્ઠ એવા તમને નમસ્કાર છે. વિશ્વને ઉત્પન્ન કરનાર, ચેાગીએના નાચ અને યાગી, પવિત્ર કરનાર અને પવિત્ર, અનુત્તર અને ઉત્તર એવા તમને નમસ્કાર છે. પાપનું પ્રક્ષાલન કરનાર, યેાગાચાર્ય, જેનાથી કેાઈ ખીજું વિશેષ ઉત્તમ નથી એવા, અગ્ર, વાચસ્પતિ અને મંગળ રૂપ તમને નમસ્કાર છે. સ તરફથી ઉદિત થયેલા, એક વીર, સૂર્ય રૂપ, અને, ‘ૐ ભૂર્ભુવઃ સ્વઃ ' એ વાણીથી સ્તુતિ કરવા ચેાગ્ય એવા તમને નમસ્કાર છે. સર્વ જનના હિતકારી, સર્વ અના સાધનાર, અમૃતરૂપ, બ્રહ્મચર્યને ઉદિત કરનાર, આપ્ત અને પારગત એવા તમને નમસ્કાર છે, દક્ષિણીય, નિવિકાર, દયાળુ અને વજ્રઋષભનારાચ શરીરના ધારણ કરનાર એવા તમને નમસ્કાર છે. ત્રિકાળના જાણુનાર, જિનેદ્ર, સ્વયંભૂ, જ્ઞાન, બળ, વીય, તેજ, શક્તિ અને ઐશ્વર્યંમય એવા તમને નમસ્કાર છે.
૨ રાગ દ્વેષ જીતેલા અને બીજાને જીતાવનારા.
ܙ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦]
શ્રી ત્રિષષ્ટ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મુ આદિ પુરૂષ, પરમેષ્ટી, મહેશ અને તિખ્તત્વરૂપ એવા તમને નમસ્કાર છે. સિદ્ધાર્થ રાજાના કુળ રૂપી ક્ષીરસાગરમાં ચંદ્ર જેવા, મહાવીર, ધીર અને ત્રણ જગતના સ્વામી એવા તમને નમસ્કાર છે.”
આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી પ્રભુને લઈ માતાની પાસે મૂક્યા અને તેમનું પ્રતિબિંબ અને અવસ્વાપનિકા નિદ્રા હરી લીધી. પછી ઉશી ક્ષમવસ્ત્ર તથા બે કુંડળ અને પ્રભુની શય્યા ઉપર શ્રીદામગંડક મૂકી ઇંદ્ર પિતાના સ્થાનકે ગયા. તે સમયે ઇંદ્રની આજ્ઞાથી કુબેરે પ્રેરેલા ભક દેવતાઓએ સિદ્ધાર્થ રાજાના ગૃહમાં સુવર્ણ માણિક્ય અને વસુધારાની વૃષ્ટિ કરી.
પ્રભાતકાળે રાજા સિદ્ધાર્થે પ્રભુના જન્મોત્સવમાં પ્રથમ તે કારાગૃહમાંથી સર્વ કેદીઓને છોડી મૂક્યા. “અહંતનો જન્મ ભવિ પ્રાણીઓને ભવમાંથી પણ છોડાવે છે. ત્રીજે દિવસે માતાપિતાએ પ્રસન્ન થઈ પુત્રને સૂર્ય ચંદ્રના બિંબના દર્શન કરાવ્યા. છ દિવસે મધુર સ્વરે મંગળ ગીત ગાનારી, કુંકુમના અંગરાગને ધરનારી, ઘણું આભૂષણોથી શૃંગારેલી અને કંઠમાં લટકતી માળા પહેરનારી અનેક કુલીન સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓની સાથે રાજા રાણીએ રાત્રિ જાગરણોત્સવ કર્યો. જ્યારે અગ્યારમો દિવસ પ્રાપ્ત થયા એટલે સિદ્ધાર્થ રાજાએ અને ત્રિશલા દેવીએ પુત્રનો જાતકર્મમહત્સવ પૂર્ણ કર્યો. જેની ઈચ્છા માત્ર સિદ્ધ થઈ છે એવા સિદ્ધાર્થ રાજાએ બારમે દિવસે પિતાના સર્વ જ્ઞાતિ, સંબંધી અને બાંધીને બોલાવ્યા. તેઓ હાથમાં અનેક પ્રકારની માંગલ્ય ભેટ લઈને આવ્યા. એગ્ય પ્રતિદાનના વ્યવહારમાં તત્પર એવા રાજાએ તેમનો સત્કાર કર્યો. પછી સિદ્ધાર્થ રાજાએ તેને કહ્યું કે, “આ પુત્ર ગર્ભમાં આવતાં અમારા ઘરમાં, નગરમાં અને માંગલ્યમાં ધનાદિકની વૃદ્ધિ થયેલી છે તેથી તેનું વર્ધમાન એવું નામ છે. આ પ્રમાણે સાંભળી તે બંધુઓએ પણ હર્ષ પામીને કહ્યું કે, “એમજ થાઓ.” પછી “પ્રભુ મોટા ઉપસર્ગોથી પણ કંપાયમાન થશે નહી” એવું ધારી ઈદ્ર તે જગત્પતિનું મહાવીર એવું નામ પાડયું. ભક્તિવંત એવા સુર અને અસુરોથી આગળ પડી પડીને સેવાતા, અમૃત વર્ષિણ દષ્ટિથી પૃથ્વીનું સિંચન કરતા અને એક હજાર ને આઠ લક્ષણેથી ઉપલક્ષિત એવા પ્રભુ છે કે સ્વભાવથી ગુણવૃદ્ધ તે હતા જ, પરંતુ અનુક્રમે વયે કરીને પણ વધવા લાગ્યા.
એક વખતે આઠ વર્ષમાં કંઈક ઓછી વયના પ્રભુ સમાન વયના રાજપુત્રોની સાથે વયને યોગ્ય એવી ફ્રીડા કરવા ગયા. તે સમયે અવધિજ્ઞાનયડે તે જાણીને ઇંદ્ર દેવતાઓની સભામાં ધીરપણામાં મહાવીર એવા વીર ભગવંતની પ્રશંસા કરી. તે સાંભળી કોઈ મત્સરી દેવ “હું તે મહાવીરને ક્ષોભ પમાડું” એવું ધારીને જ્યાં પ્રભુ ક્રીડા કરતા હતા ત્યાં આવ્યા, તે વખતે પ્રભુ રાજપુત્રોની સાથે આમલકી ક્રીડા કરતા હતા. ત્યાં તે દેવ કોઈ વૃક્ષના મૂળ પાસે માયાથી મોટો સર્પ થઈને રહ્યો. તેને જોઈ તત્કાળ સર્વ રાજપુત્રે ત્રાસ પામી દશ દિશામાં નાસવા લાગ્યા એટલે પ્રભુએ હસતા હસતા દેરીની જેમ તેને ઉંચે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૨ ] શ્રી મહાવીરસ્વામીને જન્મ અને દીક્ષા મહોત્સવ કરીને હર પૃથ્વી પર ફેંકી દીધે. રાજકુમારો તે જોઈ લજજા પામીને પાછા કીડા કરવા માટે એકઠા થયા. એટલે તે દેવ પણ રાજકુમાર થઈને ત્યાં આવ્યા. સર્વ કુમારો એક વૃક્ષ ઉપર ચડડ્યા. પ્રભુ સર્વ કુમારોથી પહેલાં વૃક્ષના અગ્ર ભાગ ઉપર ચડી ગયા. અથવા “જે લકાગે જવાના છે તેને આ વૃક્ષના અગ્ર૫ર જવું કેણ માત્ર છે. ત્યાં રહેલાં પ્રભુ મેરૂના શિખર પર સૂર્યની જેમ શોભવા લાગ્યા અને શાખાઓમાં લટકતા બીજ કુમારે વાનરોની જેવા દેખાવા લાગ્યા. તે રમતમાં ભગવાન જીત્યા. એ રમતમાં એવું પણ હતું કે, “જે હારી જાય તે બીજાઓને પિતાના પૃષ્ટ ઉપર ચડાવીને વહન કરે.” એટલે રાજપુત્રો અશ્વની જેમ વીર પ્રભુને પોતાના પૃષ્ટપર બેસાડીને વહન કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે મહા પરાક્રમીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા પ્રભુ પેલા દેવના પૃષ્ટ ઉપર પણ આરૂઢ થયા. તત્કાળ એ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળો દેવ વિકરાળરૂપ કરી પર્વતને પણ નીચા કરે તેમ વધવા લાગે, તેના પાતાળ જેવા મુખમાં રહેલી જિહુવા તક્ષક નાગ જેવી દેખાવા લાગી, ઉંચા પર્વત જેવા મસ્તકપર આવેલા પીલા કેશ દાવાનળ જેવા દેખાવા લાગ્યા, તેની ભયંકર દાઢ કરવતના જેવી થઈ ગઈ, તેના લેચન અંગારાની સગડીની જેવા જાજવલ્યમાન જણાવા લાગ્યા, તેના નસકોરા પર્વતની ગુહાની જેમ અતિ ઘોર દેખાવા લાગ્યા અને બ્રકુટીવડે ભંગુર એવી ભમર જાણે બે મોટી સપિણી હેય તેવી જણાવા લાગી. આ પ્રમાણે તે દેવ વધવાથી વિરામ પામ્યો નહી, તેટલામાં તે તેનું સ્વરૂપ જાણુંને મહા પરાક્રમી પ્રભુએ તેના પૃષ્ટ ભાગ ઉપર એક મુષ્ટિ મારીને તેને વામન કરી નાંખે. પછી તે દેવ ઈ વર્ણન કરેલા ભગવંતના પૈયને પ્રત્યક્ષ જોઈને પિતાનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરી પ્રભુને નમીને પિતાને સ્થાનકે ગયે.
પ્રભુ આઠ વરસ ઉપરાંતના થયા એટલે પિતાએ તેમને અભ્યાસ કરાવવા માટે નિશાળે મૂકવાને આરંભ કર્યો. તે વખતે ઈંદ્રનું સિંહાસન કંપાયમાન થયું. એટલે ઈ અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુના માતાપિતાની અદ્ભુત સરલતા જાણી, અને “અરે શું સર્વજ્ઞ પ્રભુને શિષ્યપણું હોય?” એમ વિચારી તત્કાળ ત્યાં આવ્યો. પ્રભુને નિશાળે લઈ જવામાં આવ્યા, ત્યાં ઈદ્ર પ્રભુને ઉપાધ્યાયના આસન પર બેસાર્યા. પછી પ્રણામ કરીને પ્રાર્થના કરી, એટલે પ્રભુએ શબ્દપારાયણ (વ્યાકરણ) કહી બતાવ્યું. એ શબ્દાનુશાસન ભગવંતે ઈંદ્રને કહ્યું, તે સાંભળી ઉપાધ્યાયે લોકમાં એંદ્ર વ્યાકરણ એવા નામથી પ્રખ્યાત કર્યું.
સાત હાથ ઊંચી કાયાવાળા પ્રભુ અનુક્રમે યૌવન પ્રાપ્ત થયા. એટલે વનના હાથીની જેમ લીલાથી ગમન કરવા લાગ્યા. ત્રિલેક્યમાં ઉત્કૃષ્ટ એવું રૂ૫, ત્રણ જગતનું પ્રભુત્વ અને નવીન યૌવન પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ પ્રભુને જરા પણ વિકાર ઉત્પન્ન થયે નહીં. રાજા સમરવીરે યશોદા નામની પિતાની કન્યાને વદ્ધમાન સ્વામીને આપવા માટે મંત્રીઓની સાથે ત્યાં મોકલી. મંત્રીઓએ ક્ષત્રીયકુંડ નગરે આવી સિદ્ધાર્થ રાજાને નમીને કહ્યું કે, અમારા સ્વામીએ પિતાની પુત્રી યશોદા આપના પુત્રને આપવા માટે અમારી સાથે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ 1
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાક પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું મોકલેલ છે. અમારા સ્વામી પ્રથમથી જ તમારા દાસ છે, તે આ સંબંધવડે વિશેષ થાઓ અને અમારા ઉપર પ્રસન્ન થઈને તેનો અનુગ્રહ કરો. સિદ્ધાર્થ રાજા બોલ્યા કે મને અને ત્રિશલાને કુમાર વિવાહાત્સવ જેવાને ઘણે મનોરથ છે, પણ એ કુમાર જન્મથીજ સંસારથી વિરક્ત છે, તેથી તેની પાસે વિવાહાદિક પ્રજનની વાત પણ અમે કહી શકતા નથી, તથાપિ તમારા આગ્રહથી અનેક વચનની યુક્તિઓથી તેના મિત્રદ્વારા વિવાહની વાર્તા અમે આજે તેને કહેવરાવીશું.” આ પ્રમાણે કહીને રાજા સિદ્ધાર્થ ત્રિશલાદેવીને પૂછી પ્રભુના બુદ્ધિમાન મિત્રને વિવાહ કબુલ કરાવવા માટે પ્રભુની પાસે મોકલ્યા. તેઓએ પ્રભુ પાસે જઈ સવિનય નમસ્કાર કરીને તેમને સિદ્ધાર્થ રાજાની આજ્ઞા કહી સંભળાવી. પ્રભુ બેલ્યા-“તમે નિરંતર મારી પાસે રહેનારા છે, તેથી ગ્રહવાસથી પરામુખ એવા મારા ભાવને જાણે છે. તેઓ બેલ્યા હે કુમાર! તમને અમે સંસારથી ઉદ્વિગ્ન માનીએ છીએ, પણ તમારે માતાપિતાની આજ્ઞા અલંધ્ય છે” એમ પણ અમારું માનવું છે. વળી તમે અમારી પ્રણય યાચનાની પણ કદી અવમાનના કરતા નથી, તો આજે એક સાથે સૌની અવમાનના કેમ કરે છે?” ભગવંત બોલ્યા- “અરે મેહગ્રસ્ત મિત્રો ! તમારે આ શો આગ્રહ છે? કારણ કે સ્ત્રી વિગેરેનું પરિગ્રહ તે ભવભ્રમણનું જ કારણ છે. વળી “મારા માતાપિતા જીવતાં તેમને મારા વિયેગનું દુઃખ ન થાઓ.” એવા હેતુથી જ હું દીક્ષા લેવાને ઉત્સુક છતાં પણ હમણા દીક્ષા લેતે નથી.” આ પ્રમાણે પ્રભુ કહેતા હતા, તેવામાં વિવાહને માટે રાજાની આજ્ઞાથી ત્રિશલાદેવી પિતે ત્યાં આવ્યા. પ્રભુ તરત ઊભા થયા અને ગૌરવથી માતાને ઉંચા રત્નસિંહાસન પર બેસારી આ પ્રમાણે બાલ્યા કે, “હે માતા ! તમે આવ્યા તે સારું થયું, પણ તમારે અહીં આવવાનું શું કારણ હતું? મને બે લાવ્યો હતો તે તમારી આજ્ઞાથી હું તરતજ આપની પાસે આવત.” ત્રિશલાદેવી બેલ્યા–“વત્સ! અનેક પ્રકારના ઉદયનાં કારણભૂત તમે જે અમારા ઘરમાં આવ્યા છે, તે કાંઈ અમારા અલ્પ પુણ્ય નથી, તમને અવકન કરતાં ત્રણ જગતને પણ તૃપ્તિ થતી નથી, તે તમારા દર્શનારૂપ મહા દ્રવ્યવહેજ ધનિક એવા અમોને કેમ તૃપ્તિ થાય? હે પુત્ર! અમે જાણીએ છીએ કે, તમે સંસારવાસથી વિરક્ત છે, તે છતાં અમારાપર અનુકંપાથી ગૃહવાસમાં રહ્યા છે. તે વિનયના સ્થાનરૂપ! તમે જે કે પિતાની મનોવૃત્તિને બાધા પમાડીને એ દુષ્કર કાર્ય કરેલું છે, તથાપિ એટલાથી અમે તૃપ્તિ પામતા નથી, માટે તમને અમે વધૂ સહિત જેઈ તૃપ્તિ પામીએ-એમ કરવા માટે આ સામે આવેલી યશોદા નામની રાજપુત્રીની સાથે ઉદ્વાહ કરે. તમારા પિતા પણ તમારે વિવાહેસવ જેવાને ઉત્કંઠિત છે. માટે અમારા બંનેના આગ્રહથી આ દુષ્કર કાર્ય કરો.” આ પ્રમાણે માતાનાં વચન સાંભળી પ્રભુ વિચારમાં પડયા કે, “આજે આ મારે શું આવી પડયું, એક તરફ માતાનો આગ્રહ છે અને બીજી તરફ સંસારપરિભ્રમણને ભય છે. માતાનો દુઃખ થાય છે એવી શંકાથી હું ગર્ભમાં પણ અંગ સંકેચીને રહ્યો હતો, તે હવે તેમની મનોવૃત્તિ દુભાય નહીં તેવી રીતે ગ્રહવાસમાં પણ મારે રહેવું જોઈએ. વળી મારે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૨ ) શ્રી મહાવીરસ્વામીને જન્મ અને દીક્ષા મહોત્સવ [૨ ભેગફલકમ પણ બાકી છે અને માતાપિતા પણ માન્ય છે. આ પ્રમાણે ચિંતવીને પ્રભુએ માતાના તે શાસનને માન્ય કર્યું.
પછી ત્રિશલાદેવી સિદ્ધાર્થ રાજાની પાસે આવ્યા અને વિવાહના સંબંધમાં પુત્રે આપેલી સંમતિ હર્ષપૂર્વક જણાવી. પવિત્ર દિવસે સિદ્ધાર્થ રાજાએ મહાવીર કુમાર અને યશોદાનો વિવાહોત્સવ જન્મોત્સવના જેવો કર્યો. ત્રિશલા રાણી અને સિદ્ધાર્થ રાજા વધૂવરને જોઈને પિતાના આત્માને ધન્ય માનતા જાણે અમૃતરસનું પાન કર્યું હોય તેમ હર્ષ પામવા લાગ્યા. માતાપિતાના નેત્રને ચંદ્રરૂપ પ્રભુ યશદાદેવીની સાથે વિષયસુખને આસક્તિ વગર જોગવવા લાગ્યા. કેટલેક કાળ જતાં પ્રભુ થકી યશોદાદેવીને નામ અને રૂપથી પ્રિયદર્શના નામે એક દુહિતા થઈ. મહા કુળવાનું અને સમૃદ્ધિવાન જમાલિ નામે યુવાન રાજપુત્ર એ યૌવનવતી પ્રિયદર્શનાને પરણ્ય.
પ્રભુને જન્મથી અઠયાવીશ વર્ષ થયા એટલે તેમના માતાપિતા અનશન કરી મૃત્યુ પામીને અશ્રુત દેવલોકમાં દેવ થયા. સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલા રાણીનાં જીવ અશ્રુત દેવલોકમાંથી રથવી, અપરવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય ભવ પામી અવ્યય પદને પ્રાપ્ત થશે. માતાપિતાને અંગસંસ્કાર કર્યા બાદ કેટલાક દિવસ વીતી ગયા પછી શેકમય થયેલા અંતર પુર સહિત નંદિવર્ધન પ્રત્યે પ્રભુ બેલ્યા- હે બંધુ! જીવને મૃત્યુ હંમેશા પાસે જ રહેલું છે, અને આ જીવિત નાશવંત છે, તેથી મૃત્યુ પ્રાપ્ત થયે પ્રાણુએ તેનો શેક કરવો એ કાંઈ તેનો પ્રતિકાર નથી. તેથી હે ભાઈ! આ વખતે તો પૈર્યનું અવલંબન કરી ધર્મનું આચરણ કરવું તેજ ઘટે છે. શેક કરે એ તે કાયર પુરુષને યેગ્ય છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુએ બેધ કર્યો, એટલે નંદિવર્ધ્વને સ્વસ્થ થયા. પછી પિતાનું રાજ્ય અલંકૃત કરવાને તેણે પ્રાર્થના કરી, પરંતુ સંસારથી ઉદ્વેગ પામેલા વીરે જ્યારે પિતાનું રાજ્ય સ્વીકાર્યું નહી ત્યારે મંત્રીઓએ મળીને આગ્રહથી નંદિવદ્ધનને રાજ્યાભિષેક કર્યો.
અન્યદા ચિરકાળ થયા ઈઝેલી દિક્ષા લેવાને માટે તેમાં આદરવાળા મહાવીરે પિતાના પિતાના ભાઈ નંદિવર્ધનની રજા માગી, એટલે નંદિવર્ણન શેકથી ગદ્ગદિત વાણીએ બોલ્યા કે “હ જાતા ! અદ્યાપિ મને માતાપિતાના વિયેગનું વિસ્મરણ થયું નથી, હજુ સવ સ્વજન પણ શોકથી વિમુક્ત થયેલ નથી, તેવામાં તમે મને વિયેગ આપી ક્ષત ઉપર ક્ષાર નાંખવાનું કેમ કરે છે?” આવા જયેષ્ટ બંધુના આગ્રહથી પ્રભુએ ભાવયતિના અલંકારોએ અલંકૃત થઈ નિત્ય કાર્યોત્સર્ગ ધરતાં, બ્રહ્મચર્યમાં તત્પર રહેતાં, સ્નાન તથા અંગરાગે રહિત, વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં તત્પરપણે, એષણીય અને પ્રાસુક અન્નથી પ્રાણવૃત્તિ કરતાં માંડમાંડ ગ્રહવાસમાં એક વર્ષ નિગમન કર્યું. પછી લોકાંતિક દેવતાઓએ આવીને કહ્યું કે, “તીર્થ પ્રવર્તાવો.” એટલે પ્રભુએ યાચકોને ઈચ્છા પ્રમાણે વાર્ષિક દાન આપ્યું. પછી ઈંદ્રાદિક દેવોએ અને નંદિવર્ધન વિગેરે રાજાઓએ શ્રી વીરપ્રભુને યથાવિધિ દીક્ષાભિષેક કર્યો.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મું રાહુવકે ચંદ્રની જેમ ભ્રાતાના વિરહદુઃખથી આકુલ થયેલા નંદિવને માંડમાંડ પિતાના સેવકપુરૂષોને આજ્ઞા કરી કે, “દેવસભાની જેમ સુવર્ણની વેદિકા અને સુવર્ણના સ્તંભેવાળી, સૂર્યસહિત મેરગિરિ તટની જેમ સુવર્ણમય સિંહાસનથી મંડિત, પાલક વિમાનની જાણે નાની બહેન હોય તેમ ઘુઘરીઓની માળાના નાદવાળી, મોટા ઉમવાળી ગંગાનદીની જેમ ઉડતી ધ્વજાઓવાળી, પચાસ ધનુષ લાંબી, છત્રીશ ધનુષ ઉંચી અને પચવીશ ધનુષ પહાળી, વીરકુમારને બેસવાને લાયક ચંદ્રપ્રભા નામે એક શિબિકા તૈયાર કરો.” તત્કાળ તેઓએ તેવી શિબિકા તૈયાર કરી. “જેમ દેવતાઓને મનથી કાર્ય સધાય છે તેમ રાજાઓને વચનથી સધાય છે.” પછી શક પણ તેવી જ શિબિકા કરાવી. બંને તુલ્ય શોભાવાળી હોવાથી જાણે જેડલે ઉત્પન્ન થઈ હોય તેવી શોભવા લાગી. પછી દેવશક્તિથી નદીમાં નદીની જેમ બીજી શિબિકા પહેલી શિબિકામાં અંતહિત થઈ ગઈ. પછી જગતપ્રભુએ પ્રદક્ષિણા દઈ શિબિકાપર ચડીને તેમાં રહેલા ચરણપીઠ યુક્ત સિંહાસનને અલંકૃત કર્યું. મંગલિક શ્વેત વચ્ચેથી ચંદ્રિકા સહિત ચંદ્રની જેમ અને સર્વ અંગે ધારણ કરેલા આભૂષણોથી બીજા કલ્પવૃક્ષની જેમ પ્રભુ શોભવા લાગ્યા. પ્રભુ પૂર્વાભિમુખે બેઠા એટલે કુળમહત્તા સ્ત્રી પવિત્ર થઈ શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરી, વિચિત્ર રત્નાલંકારે ધારણ કરી, શાખાવડે વૃક્ષની જેમ હાથમાં રાખેલા વઅવડે શોભતી, પ્રભુની દક્ષિણ તરફ મન સ્થિર કરીને બેઠી. મોતીના અલંકારો અને નિર્મળ વસ્ત્રો પહેરી એક સ્ત્રી પ્રભુના મસ્તક પર ચાંદની જેમ ચંદ્રને ધરે તેમ છત્ર ધરીને ઊભી રહી. બે સ્ત્રીઓ સર્વ અંગમાં સુવર્ણભરણ પહેરી મેરૂ પર્વતના તટમાં બે ચંદ્રની જેમ પ્રભુને બંને પડખે સુંદર ચામર ધરીને ઊભી રહી. એક બાળા રૂપાની ઝારી હાથમાં લઈને વાયવ્ય દિશામાં ઊભી રહી. એક સ્ત્રી તાળવૃત હાથમાં રાખીને અગ્નિ દિશામાં ઊભી રહી. શિબિકાના પૃષ્ટ ભાગે વૈડૂર્ય રત્નના દંડવાળા અને એક હજાર ને આઠ સુવર્ણની શલાકાવાળા પાંડુ છત્રને લઈને રાજા ઊભા રહ્યા. શિબિકાને બંને પડખે સૌધર્મ અને ઈશાન ઈંદ્ર તેરણના થંભની જેમ ચામર લઈને ઊભા રહ્યા. પછી સહસ પુરૂષોથી ઉપાડી શકાય એવી તે શિબિકા પ્રથમ સેવકપુરૂષોએ ઉપાડી, પછી શક, ઈશાન, બલિ અને ચમાર પ્રમુખ ઈદ્રોએ તથા દેવતાઓએ ઉપાડી. તેમાં દક્ષિણના ઉપરના ભાગથી શક ઈંદ્ર ઉપાડી. ઉત્તરના ભાગથી ઈશાનપતિએ ઉપાડી, અને દક્ષિણ તથા ઉત્તર બાજુના અધભાગે ચમકે તથા બળીઈદ્ર ધારણ કરી. તેમજ બીજા ભુવનપતિ વિગેરે દેવતાઓએ પોતપોતાની ગ્યતા પ્રમાણે વહન કરી. તે સમયે અત્યંત ઉતાવળા જતા ને આવતા અનેક દેવતાઓથી તે સ્થાન સાયંકાળે પક્ષીઓથી આકાશની જેમ સાંકડું થઈ ગયું. દેવતાઓએ વહન કરેલી તે શિબિકાવડે અનુક્રમે પ્રભુ જ્ઞાતખંડ નામના ઉત્તમ ઉપવન સમિપે પધાર્યા.
તે ઉપવન, પ્રિયની જેમ હિમઋતુના આવવાથી જાણે રોમાંચિત થઈ હોય તેવી ચારેબની લતાએથી મનહર જણાતું હતું અને જાણે વનલક્ષમીએ આપેલા કસુંબાના રાતા વસ પહેર્યા હોય તેવા પાકેલા નારંગીના વનવડે અંકિત હતું. કૃષ્ણ ઈક્ષુદંડમાં પરસ્પર
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ જે] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષનો વિહાર
[૨૫ પાત્રપણે આલેષ કરતા બ્રમરાઓના અવાજથી જાણે મુસાફરોને બોલાવતું હોય એવું જણાતું હતું. તે ઉધાનમાં પ્રવેશ કર્યા પછી પ્રભુએ શિબિકામાંથી ઉતરીને સવ આભૂષણો તેજી દીધાં. તે વખતે ઇ પ્રભુના કંધઉપર એક દેવદ્રવ્ય વસ્ત્ર નાંખ્યું. પછી ત્રિજગપ્રભુએ પંચમુષ્ટિવડે સર્વ કેશનો લેચ કર્યો. શક ઈદ્રિ તે કેશ દૂષ્ય વસ્ત્રમાં લઈને ક્ષીરસાગરમાં ક્ષેપન કર્યા. પછી તેણે પાછા આવીને સર્વ કોલાહલ અટકાવ્યા એટલે પ્રભુએ સિદ્ધને નમસ્કાર કરીને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. જન્મથી ત્રીશ વર્ષ નિર્ગમન થતાં માર્ગશીષ માસની કૃષ્ણ દશમીએ ચંદ્ર હસ્તત્તરા નક્ષત્રમાં આવતાં દિવસના છેલ્લા પહેરે છઠ્ઠ તપ કર્યો છે જેણે એવા પ્રભુને ચારિત્રની સાથે જ મન ૫ર્યાય જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्र विरचिते त्रिषष्टि शलाका पुरुष चरिते महाकाव्ये दशमपर्वणि श्री महावीर जन्म प्रवृज्या वर्णनो नाम
દ્વિતીય સત્ર | ૨
સગ ૩ જે
શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષનો વિહાર,
દીક્ષા લીધા પછી ત્રણ જગતના પતિ મહાવીર પ્રભુએ ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કરવા માટે પિતાના સહેદર બંધુ નંદિવર્દનની અને બીજા પણ જ્ઞાતવંશના પુરૂષની રજા લીધી. પ્રભુ જ્યારે ચારિત્ર રૂપી રથમાં આરૂઢ થઈ વિહાર કરવાને ચાલ્યા, તે વખતે તેમના પિતાને મિત્ર સમ નામે એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ ત્યાં આવી પ્રભુને નમીને બોલ્યા કે-“હે સ્વામી! આપે પિતાની અને પારકાની અપેક્ષા વગર સાંવત્સરિક દાન આપ્યું, તેથી બધું જગતું દારિદ્રય વગરનું થઈ ગયું, પણ હું એક મંદભાગ્ય દરિદ્રી રહી ગયો છું. હે નાથ! હું જન્મથીજ મહા દરિદ્રી છું અને બીજાઓની પ્રાર્થના કરવાને માટે અહર્નિશ ગામે ગામ ભટક્યા કરું છું. કેઈ ઠેકાણે નિભન્સના થાય છે, કેઈ ઠેકાણે ઉત્તર પણ મળતું નથી અને કોઈ ઠેકાણે મુખ મરડે છે, પણ એ બધું હું સહન કરું છું. તમે દાન આપ્યું તે સમયે હું ધનની આશાથી બહાર ભમતે હતો, તેથી મને તમારા વાર્ષિક દાનની ખબર પડી નહી અને તમારું દાન મારે નિષ્ફળ થયું. માટે હે પ્રભુ! હવે પણ મારા પર કૃપા D - 4
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬]
શ્રી ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [૫ ૧૦ મું કરીને મને દાન આપે. કેમકે મારી પત્નીએ તિરસ્કાર કરીને મને તમારી પાસે મોકલો છે. પ્રભુ કરૂણા લાવીને બોલ્યા- “હે વિપ્ર! હવે તો હું નિઃસંગ થયો છું, તથાપિ મારા ખભા ઉપર જે આ વસ્ત્ર છે તેને અર્ધ ભાગ તું લઈ લે. તે વિપ્ર અર્ધ વસ્ત્ર લઈ હર્ષ પામતે પિતાને ઘેર આવ્યા. પછી છેડા બંધાવવાને તુણનાર વણકરને બતાવ્યું. તે વઅને જોઈ તુણુનારે પૂછ્યું કે “આ વસ્ત્ર તને કયાંથી મળ્યું?' બ્રાહ્મણે કહ્યું કે, “શ્રી મહાવીર પ્રભુની પાસેથી.” તુણનાર બોલ્યો કે, “હે વિપ્ર! તું પાછે જા, અને આનો બીજો અર્થ ભાગ તે મુનિની પાસેથી લઈ આવવા માટે તેમની પછવાડે ફર. તે મુનિને અટન કરતાં કરતાં કેઈ ઠેકાણે કાંટા વિગેરેમાં ભરાઈને તે અર્ધ વસ્ત્ર પડી જશે, પછી તે નિઃસ્પૃહ મુનિ તેને ગ્રહણ કરશે નહીં. એટલે તું તે લઈને અહીં આવતે રહેજે. પછી તેના બે ભાગને એજીને હું તે વસ્ત્ર શુકલ પક્ષના ચંદ્રની જેમ એક સંપૂર્ણ કરી આપીશ. તેનું મૂલ્ય એક લાખ દીનાર ઉપજશે. તે આપણે સહેદર બંધુની જેમ અર્થે અર્ધ વહેંચી લેશું.” “બહુ સારૂં.' એમ કહીને તે બ્રાહ્મણ પાછો પ્રભુની પાસે આવ્યા.
ઈસમિતિ શોધવા પૂર્વક ચાલતા પ્રભુ કૃર્માર ગામે આવી પહોંચ્યા. ત્યાં નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર નેત્ર આરોપી બે ભુજા લાંબી કરીને પ્રભુ સ્થાણુની જેમ પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે સમયે કોઈ ગેવાળ આખે દિવસ વૃષભને હાંકી ગામની સીમ પાસે જ્યાં પ્રભુ કાયેત્સર્ગ ઊભા હતા ત્યાં આવ્યો. તેણે વિચાર્યું કે, “આ મારા વૃષભ અહિં ગામના સીમાડા પર ભલે ચરે, હું ગામમાં જઈ ગાયોને દેહીને પાછો આવીશ.” આવું ચિંતવી તે ગામમાં ગયો. પછી વૃષભ ચરતા ચરતા કોઈ અટવીમાં પેશી ગયા. કારણ કે ગોપ વિના તેઓ એક સ્થાનકે રહી શકતા નથી. પછી તે ગોપાલ ગામમાંથી ત્યાં આવ્યો, અને પ્રભુને પૂછયું કે, “મારા વૃષભ કયાં છે?” પ્રતિમા ધારી પ્રભુ કાંઈ પણ બોલ્યા નહીં. પ્રભુ જ્યારે બોલ્યા નહીં ત્યારે ગોપે વિચાર્યું કે, “આ કાંઈ જાણતા નથી.” પછી તે પોતાના વૃષભેને શોધવા ગયો. શોધતાં શોધતાં આખી રાત્રિ નિગમન થઈ ગઈ તે બેલે ફરતા ફરતા પાછા પ્રભુ હતા ત્યાં આવ્યા અને સ્વસ્થ ચિત્તે વાળતા વાગોળતા પ્રભુ પાસે બેઠા. પેલે પ ભમી ભમીને પાછો ત્યાં આવ્યો, એટલે ત્યાં વૃષભેને બેઠેલા જોઈ તેણે વિચાર્યું કે, “આ મુનિએ પ્રભાતમાં મારા વૃષભને લઈ જવાની ઈરછાથી તે વખત સંતાડી રાખ્યા હશે. આ વિચાર કરી તે અધમ ગોપ વેગથી બળદની રાશ ઉપાડીને પ્રભુને મારવા દેડયો. તે સમયે શક ઇંદ્રને વિચાર થયો કે, “પ્રભુ પ્રથમ દિવસે શું કરે છે તે જોઉં. એમ વિચારી જ્ઞાનવડે જેવા લાગ્યા. ત્યાં તે તે ગોપને પ્રભુને માર મારવા ઉદ્યત થયેલો છે. એટલે સ્થભિત કરી, પ્રભુ પાસે આવી તિરસ્કાર પૂર્વક તે ગોપને કહ્યું કે, “અરે પાપી! આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્રને તું શું નથી જાણત?પછી ઈંદ્ર ત્રણ પ્રદશિણા પૂર્વક મસ્તકવડે પ્રણામ કરી પ્રભુને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, “હે સ્વામી! આપને બાર વર્ષ સુધી ઉપસર્ગની પરંપરા થશે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૩ | શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર
[ ર૭ માટે તેનો નિષેધ કરવા સારૂ હું તમારે પારિપાશ્વક થવા ઈચ્છું છું. પ્રભુ સમાધિ પારીને ઈંદ્રપ્રત્યે બોલ્યા કે-“અહંતો કદિ પણ પરસહાયની અપેક્ષા રાખતા નથી. વળી અહંત પ્રભુ બીજાની સહાયથી કેવળજ્ઞાન ઉપાર્જન કરે એવું થયું નથી, થતું નથી અને થશે પણ નહીં. જિતેંદ્રો કેવળ પિતાના વિયથી જ કેવળજ્ઞાન પામે છે અને પિતાના વિયથી જ મોક્ષે જાય છે.” પ્રભુનાં આવાં વચન સાંભળી ઈંદ્ર બાલતપસ્યાથી વ્યંતર દેવમાં ઉત્પન્ન થયેલા પ્રભુની માસીના પુત્ર સિદ્ધાર્થને આજ્ઞા કરી કે, “તારે પ્રભુની પાસે રહેવું અને જે પ્રભુને મારવાનો ઉપસર્ગ કરે, તેને તારે અટકાવે. આ પ્રમાણે કહી ઈદ્ર સ્વસ્થાનકે ગયા, અને સિદ્ધાર્થ તેમની આજ્ઞા સ્વીકારીને પ્રભુ પાસે રહ્યો.
વીર પ્રભુ છઠ્ઠનું પારણું કરવાને માટે કલાક ગામમાં ગયા. ત્યાં બહુલ નામના બ્રાહ્મણને ઘેર પ્રભુએ સાકર વિગેરેથી મિશ્રિત પરમાનથી પારણું કર્યું. તે બ્રાહ્મણને ઘેર દેવતાઓએ વસુધારા વિગેરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા.
પછી ચંદ્રની જેવા શીતળ લેશ્યાવાળા, સૂર્યની જેમ તપના તેજથી દુઃખે જોઈ શકાય તેવા, ગજેની જેવા બલવાન, મરૂની જેવા નિશ્ચલ, પૃથ્વીની જેમ સર્વ સ્પશને સહન કરનારા, સમુદ્રની જેવા ગંભીર, સિંહની જેવા નિય, ધૃતાદિ હમેલા અગ્નિની જેમ મિથ્યાદષ્ટિઓને અદશ્ય, ગેંડાના ભંગની જેમ એકાકી, મોટા સાંઢની જેમ મહા બલવાન,
મની જેમ ઇદ્રિયોને ગુપ્ત રાખનાર, સપની જેમ એકાંત દષ્ટિ સ્થાપનાર, શંખની પેઠે નિરંજન, સુવર્ણની જેમ જાતરૂપ (નિર્લેપ), પક્ષીની જેમ મુક્ત, જીવની જેમ અખલિત ગતિવાળા, ભારંડ પક્ષીની જેમ પ્રમાદ રહિત, આકાશની જેમ નિરાશ્રય, કમલદલની જેમ લેપ રહિત તથા શત્રુ અને મિત્ર, તૃણ અને સ્ત્રી, સુવર્ણ અને પાષાણુ, મણિ અને કૃતિકા, આલેક અને પરલોક, સુખ અને દુઃખ તથા સંસાર અને મોક્ષમાં સમાન હૃદયવાળા, નિષ્કારણ કરૂણાળ મનને લીધે ભવસાગરમાં ડુબી જતા મુગ્ધ જગતને ઉદ્ધાર કરવાની ઇચ્છાવાળા એવા પ્રભુ સાગર મેખલાવાની અને વિવિધ ગ્રામ, પુર તથા અરણ્યવાળી આ પૃથ્વી ઉપર પવનની જેમ અપ્રતિબંધપણે વિહાર કરવા લાગ્યા.
દીક્ષાને સમયે દેવતાઓએ પ્રભુના શરીર પર જે સુગંધી દ્રવ્યોનું વિલેપન કર્યું હતું. તેની સુગંધથી ખેંચાઈ આવીને ભ્રમરાઓ પ્રભુને ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા, ગામના તરૂણ પુરૂષ પ્રભુની પાસે તે સુગંધની યુક્તિ માગવા લાગ્યા અને તરૂણ સ્ત્રીઓ કામ જવરના ઓષધરૂપ તેમના અંગના સંગને યાચવા લાગી. એ પ્રમાણે દીક્ષાના દિવસથી માંડીને ચાર માસ સુધી પ્રભુએ પર્વતની જેમ સ્થિર રહીને તે સંબંધી ઉપસર્ગો સહન કર્યા.
અન્યદા પ્રભુ વિહાર કરતા કરતા મેરાક નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં દુઈજજતક જાતિના તાપસો રહેતા હતા. તે તાપસોને કુલપતિ પ્રભુના પિતાને મિત્ર હતું. તે પ્રભુની
૧ સાથે રહેનાર સેવક. ૨ સાડાબાર કેટી દ્વવ્યને વરસાદ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પ ૧૦ સું
પાસે આવ્યા. પૂર્વના અભ્યાસથી પ્રભુએ તેને મળવાને માટે તેની સામે હાથ પસાર્યાં. કુલપતિએ ત્યાં રહેવાની પ્રાથના કરી, એટલે સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીર એકરાત્રિકી પ્રતિમાએ ત્યાં તે રાત્રિ રહ્યા. પ્રાતઃકાળે વિહાર કરવાની ઈચ્છા કરતા પ્રભુને કુલપતિએ વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, આ એકાંત સ્થાનમાં તમે વર્ષાકાળ નિમન કરજો. ' જો કે પ્રભુ વીતરાગ હતા પણ તેના આગ્રહથી તેનુ... વચન સ્વીકારી શ ́ખની જેમ નિરંજનપણે ત્યાંથી ખીજે વિહાર કરવાને ચાલ્યા. વાયુની જેમ પ્રતિબંધ રહિત અને કમલપત્રની જેવા નિલે પ પ્રભુએ સત્ર વિહાર કરતાં ગ્રીષ્મકાળ નિગમન કર્યો. પછી પાતાના પિતાના મિત્ર પેલા કુળપતિને આપેલુ' વચન સંભારી ચાતુર્માસ્ય કરવાને માટે મારાક ગામે પાછા પધાર્યા. વર્ષારૂતુમાં મેઘગર્જના કરી ધારાગૃહની જેમ અખંડ ધારાએ વર્ષવા લાગ્યા, અને હુંસની જેમ મુસાફરી) પોતાતાને સ્થાને જવા લાગ્યા. એ સમયે પૂર્વોક્ત કુલપતિએ પ્રભુની સાથે ભત્રીજાપણાને સ્નેહ સબંધ હૃદયમાં ચિંતવીને તૃણુથી આચ્છાદિત કરેલુ. એક ઘર પ્રભુને રહેવા માટે અર્પણ કર્યું”. તેમાં વડવાઈવાળા વટવૃક્ષની જેમ જાનુપ′′ત લાંખી ભુજાવાળા પ્રભુ મનને નિયંત્રિત કરીને પ્રતિમાધારીપણે રહ્યા. તે વખતે ભયકર ગ્રીષ્મૠતુના માહાત્મ્યથી જેમાં બધા તૃણુ સુકાઈ ગયા છે એવા વનમાં નવીન વર્ષાઋતુથી હજુ નવા તૃણુ ઉગી નીકળ્યા નહાતા તેથી ગામની ગાયેા તાપસેાના ઝુંપડાના તૃણુને ખાવા માટે દોડવા લાગી, એટલે નિર્દય તાપસા યષ્ટિવર્ડ ગાયાને મારવા લાગ્યા. તેઓએ જ્યારે ગાયાને મારીને હાંકી કાઢી ત્યારે તે ગાયા જેમાં પ્રભુ રહેતા હતા, તે ઝુપડીને ખાવા લાગી, “ પ્રભુ સ્તલની જેમ સ્થિર રહેતા હતા તેથી ત્યાં તેમને કાના ભય લાગે?” તે જોઈ તાપસે પ્રભુની ઉપર ક્રોધે ભરાયા છતા અંદર અંદર ખેલવા લાગ્યા કે− જેમ અમે અમારી ઝુંપડીઓનુ રક્ષણ કરીએ છીએ તેમ આ મુનિ તા તેની ઝુ ંપડીનું રક્ષણ કરતા નથી. અહા ! આવા તે આ કુલપતિને અતિથિ કાણુ છે કે જેના જોતા છતાં આ ગાયા તેની ઝુંપડીને ખાઈ જાય છે. અહા! કેવુ' અસ્વાર્થ નિષ્ટપણું છે ? શું કરીએ ! આ અતિથિ કુલપતિને આત્માની જેવા પ્રિય છે, તેના ભયથી અમે કાંઈ પણ કઠોર વચન ખાલી શકતા નથી.' આવુ· ધારી એક વખતે તે તાપસેા પ્રભુની ઉપર મનમાં ઘણુા મત્સર લાવી કુલપતિની પાસે ગયા. અને ઉપાલંભ આપીને આ પ્રમાણે ખેલ્યા કે, ‘· હું કુલપતિ! તમે આપણા આશ્રમમાં આવા તે ક્રાણુ મમતા રહિત મુનિને અતિથિ તરીકે લાવ્યા છે કે જેના અંદર રહેવા છતાં આપણા તે ઝુંપડાના નાશ થઈ ગયા. તે અતિથિ એવા તા અકૃતજ્ઞ, ઉદાસી, દાક્ષિણ્યતા રહિત અને આલસુ છે કે, જે ગાયાથી ખવાઈ જતાં પોતાના આશ્રમનું રક્ષણ કરતા નથી. હું મુનિ ! કર્દિ પેાતાના આત્માને મુનિ માનનાર એ અતિથિ સમતા ધારણ કરીને ગાયાને ઢાંકતા નહી' હાચ તે શુ' ગુરૂદેવનુ અર્ચન કરનારા અમે મુનિએ નથી?” તાપસાના આવાં વચને સાંભળી કુલપતિ પ્રભુની પાસે આવ્યે, અને જોયુ તે પાંખા આવેલા પક્ષીની જેમ તે આશ્રમ આચ્છાદન રહિત જોવામાં આવ્યા. એટલે આ તાપસા ઇર્ષ્યા વગરના અને
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૩ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર
[ ૨૯ સત્ય બોલનારા છે, એમ ચિંતવી તેણે પ્રભુને કહ્યું “હે તાત! તમે આ ઝૂંપડાની રક્ષા કેમ ન કરી? તમારા પિતાએ માવજીવ સર્વ આશ્રમોની રક્ષા કરી છે. દુટોને શિક્ષા કરવી, એ તમારું યોગ્ય વ્રત છે. વળી પક્ષીઓ પણ પોતાના માળાનું આત્માની જેમ રક્ષણ કરે છે તો તમે વિવેકી થઈને આશ્રમની કેમ ઉપેક્ષા કરી?” આ પ્રમાણે પિતાના વિવેકને રોગ્ય એવી શિક્ષા આપી એ વૃદ્ધ તાપસ સિદ્ધાર્થની મિત્રતા સંભારતો પુનઃ પોતાના આશ્રમમાં ગયે. પ્રભુએ વિચાર્યું કે, “મારે નિમિત્તે આ સર્વને અપ્રીતિ થશે, તેથી સર્વનું હિતનું ઇરછનારા એવા માટે અહિં રહેવું ગ્ય નથી.” આ પ્રમાણે ચિંતવતા અને અધિક વૈરાગ્યને ધારણ કરતા દયાનિધિ પ્રભુએ તે વખતે આ પ્રમાણે પાંચ અભિગ્રહ ધારણ કર્યા. ૧ કદિ પણ જ્યાં અપ્રીતિ થાય તેને ઘરે વસવું નહીં. ૨ જ્યાં રહેવું ત્યાં સદા કાર્યોત્સર્ગ કરીને જ રહેવું. ૩ પ્રાયઃ મૌનજ ધારણ કરવું. ૪ કરપાત્રવડે ભેજન કરવું અને ૫ ગૃહસ્થને વિનય કર નહીં, આ પ્રમાણે પાંચ અભિગ્રહ લઈને વર્ષાઋતુને અર્ધમાસ વ્યતિત થયા છતાં પણ ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ અસ્થિ નામના ગામમાં આવ્યા.
પ્રભુએ ત્યાં વસવાને માટે ગામના લોકોને વિજ્ઞપ્તિ કરી, એટલે ગામના લોકો બોલ્યા કે, “અહીં એક યક્ષ છે, તે કેઈને વસવા દેતો નથી, તે યક્ષની મોટી કથા છે, તે સાંભળેઅહીંઆ પૂર્વે વદ્ધમાન નામે શહેર હતું. અહીં બંને તટમાં કાદવવાળી વેગવતી નામે નદી છે. એક વખતે ધનદેવ નામે કઈ વણિક કરીયાણાના પાંચસો ગાડાં ભરીને અહીં આવ્યો હતો. તેની પાસે એક મટે વૃષભ હતો. તે મોટા વૃષભને આગળ કરીને તેણે બધા ગાડાંઓ એ વિષમ નદી ઉતારી દીધા. અતિ ભાર ખેંચવાથી એ વૃષભ મુખમાંથી રૂધિર વમતો જીર્ણ થયેલા સાત્વિક અશ્વની જેમ પૃથ્વી પર પડી ગયો. પછી તે વણિકે તે ગામના બધા લોકોને એકઠા કરીને તે વૃષભની સાક્ષીએ કહ્યું કે મારા જીવિત જેવા આ વૃષભને અહિં થાપણની જેમ મૂકી જાઉં છું, તેનું તમારે સારી રીતે પાલન પોષણ કરવું. આ પ્રમાણે કહીને તે વૃષભના ઘાસચારાને માટે તે ગ્રામ્યલકોને ઘણું ધન આપ્યું.
સ્વામીને એ ધર્મ જ છે.” આ પ્રમાણે એ વણિક ઘાસચારા માટે દ્રવ્ય આપવાવડે તથા તેની પાસે પુષ્કળ ઘાસ પાણી મૂકવાવડે એ વૃષભનું પ્રિય કરી નેત્રમાં અશ્રુ લાવીને અન્યત્ર ચાલ્યો ગયે. તે પાપી ગ્રામ્યલોકોએ ઘાસચારાને માટે ધન લીધું પણ કુવૈદ્ય જેમ દ્રવ્ય લીધાં છતાં રોગીની સંભાળ ન લે તેમ તેઓએ તે વૃષભની ઘાસચારા વિગેરેની સંભાળજ લીધી નહીં. જેનું હૃદય તુટી ગયેલ છે એવા અને ક્ષુધા તૃષાથી પીડિત થયેલા તે વૃષભનાં અંગમાં માત્ર અસ્થિ અને ચર્મ રહ્યા. તેણે વિચાર્યું કે, “અહો! આ ગ્રામજ બધું નિર્દય, પાપીષ્ટ, નિષ્ફર આશયવાળું, બરાબર ચાંડાલ જેવું અને ઘણું ઠગારું છે. તેઓએ કરુણ લાવીને મારી જેવા દીનનું પાલન કરવું તે દૂર રહ્યું પણ મારા સ્વામીએ જે મારા ઘાસચારા માટે ધન આપ્યું હતું, તે પણ આ ગામના લોકો ખાઈ ગયા.” આ પ્રમાણે આ ગામના રહેનારા ઉપર કેધવાળ વૃષભ અકામ નિજર કરી મૃત્યુ પામીને શૂલપાણિ નામે વ્યંતર થયેલ છે. તેણે વિસંગે જ્ઞાનથી પિતાના પૂર્વ જન્મની કથા જાણી અને પોતાનું વૃષભરૂપ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ નું શરીર પણ દીઠું, તેથી તેને આ ગામના લોકો ઉપર ઘણે ક્રોધ ચડ્યો. એટલે જાણે મહામારીનો અધિકારી દેવ હોય તેમ તેણે આ ગામમાં મહામારીને રેગ વિકુ. તેથી મૃત્યુ પામતા ગ્રામ્યલકો વડે અહિંઆ અસ્થિના ઢગલા થઈ ગયા. ગામના આતુર લેકે વારંવાર જ્યોતિષી વિગેરેને મરકીની શાંતિના ઉપાય પૂછવા લાગ્યા અને વૈદ્યની આજ્ઞા જેમ રોગી ઉઠાવે તેમ તેમની આજ્ઞા ઉઠાવીને મહામારીની શાંતિ માટે અનેક ઉપાય કરવા લાગ્યા. તેઓએ વારંવાર ગૃહદેવીઓની પણ સ્નાત્ર પૂજા કરી, તથાપિ જરા પણ મહામારીની શાંતિ થઈ નહીં. એટલે આ ગામના લોકે આ ગામ તજીને બીજા ગામમાં ચાલ્યા ગયા, પણ યમરાજના યુવરાજ જે તે ધી વ્યંતર તેમને ત્યાં પણ મારવા લાગ્યો. પછી સર્વ ગ્રામલકે એ વિચાર્યું કે, “આપણે કોઈ દેવ, દૈત્ય, યક્ષ કે ક્ષેત્રપાળને કોપા છે, માટે પાછા તે જ ગામમાં જઈએ અને તેને પ્રસન્ન કરવાના ઉપાય લઈએ.” આ પ્રમાણે વિચારી તેઓ એકઠા થઈને અહીં પાછા આવ્યા. પછી તેઓ સ્નાન કરી, વેત વસ્ત્ર પહેરી, ઉત્તરાસંગ ધરી છુટા કેશ મૂકી, ચત્વર ત્રિક વિગેરેમાં, ઉદ્યાનની ભૂમિમાં તથા ભૂતગૃહમાં તેમ જ બીજે સર્વ સ્થાનકે બળિ ઉડાડતા દીન વદને મુખ ઉંચા રાખી અંજલિ જોડીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે-“હે દેવતાઓ, અસુરો, યક્ષો, રાક્ષસો અને કિન્નરો! અમે એ પ્રમાદથી જે કાંઈ તમારો અપરાધ કર્યો હોય તે સર્વથા ક્ષમા કરજે. મહાન પુરૂષને કેપ કદિ મોટો હોય તે પણ તે પ્રણામ સુધીજ રહે છે, માટે જે કઈ અમારાથી વિરાધિત થયેલ હોય તે પ્રસન્ન થાઓ.” આવી ગામના લોકોની દીનવાણી સાંભળી તે વ્યંતર આકાશમાં રહીને બે કે-“અરે! લુબ્ધકની જેવા દુરાશયવાળા લોકે! તમે હવે મને ખમાવવા આવે છે, પણ તે વખતે પેલા ક્ષુધા તૃષાથી પીડિત એવા વૃષભને માટે વણિકે જે ઘાસચારાનું ધન આપ્યું હતું તે વડે પણ તમે તેને ઘાસ કે પાણી કાંઈ આપ્યું નહોતું તે વૃષભ મૃત્યુ પામીને હું આ શૂલપાણિ નામે યક્ષ થયો છું. તે વૈરથી હું તમને મારી નાખવાનો છું. માટે તે વાત સંભાર !” આવાં વચન સાંભળી તેઓ પુનઃ ધૂપાદિક કરી પૃથ્વી પર આલેટી દીન થઈને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા-“હે દેવી! અમે તમારો અપરાધ કર્યો છે, તથાપિ હવે ક્ષમા કરે. બીજા કોઈના પણ શરણુ વગરના અમે તમારે શરણે આવ્યા છીએ.” તેમના આવાં વચન સાંભળી તે વ્યંતર જરા શાંત થઈને બોલ્યો કે
આ જે મનુષ્યના અસ્થિઓ પડયા છે તેને સંચય કરે અને તેની ઉપર એક ઉંચું મારૂં દેવાલય કરાવો, તેમાં વૃષભરૂપે મારી મૂર્તિ કરીને સ્થાપ. આ પ્રમાણે કરવાથી હું તમને જીવિત આપીશ, અન્યથા નહીં આપું.” પછી સર્વ ગ્રામલોકોએ એકઠા થઈને તે યક્ષના વચન પ્રમાણે સર્વ કર્યું. ઈશિર્મા નામના એક બ્રાહ્મણને મોટે પગાર ઠરાવીને તે શૂલપાણિને પૂજારી નીમ્યો. અહીં અસ્થિ સંચય છે તેથી આ ગામનું નામ જે કે વાદ્ધમાન છે ( ૧ આ વર્ધમાન ગામ હાલ કાઠીઆવાડમાં આવેલા વઢવાણને કહે છે, ત્યાં શલપાણિ યક્ષનું દેવું અને તેની પ્રતિમા પણ છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૩ એ]
શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષનો વિહાર
[ ૩૧
તે પશુ ત્યારથી લેાકમાં અસ્થિક એવે નામે પ્રખ્યાત થયું. જે કાઈ કાપ ટીક વિશ્રાંત થઈને આ સ્થાનમાં રાત્રિવાસેા કરે છે, તેને તે શૂલપાણિ ચમરાજની જેમ મારા નાખે છે. અહિંના લાકા અને તેના પૂજારી ઇંદ્રશમાં પણ દિવસે અહી. રહી, સાયંકાલે પાતપાતાને ઘેર ચાલ્યા જાય છે, તેથી તમારે પણ અહી રહેવુ. ચેગ્ય નથી. ’
આ પ્રમાણે કહીને તે ગામના લોકોએ વીર પ્રભુને ખીજું સ્થાત રહેવા માટે ખતાવ્યું. પશુ પ્રભુએ તે ન સ્વીકારતાં તે યક્ષના સ્થાનનીજ માગણી કરી. એટલે ગામના લેાકાએ આજ્ઞા આપી. મેધ કરવાને ચેાગ્ય એવા તે વ્યંતરને જાણતા પ્રભુ તે યક્ષના સ્થાનમાં એક ખૂણે પ્રતિમા ધરીને ઉભા રહ્યા. ઇંદ્રશાઁ પૂજારીએ સાય'કાળે ધૂપ કરી બીજા મુસાફાને ત્યાંથી કાઢી મૂકી ભગવંતને પણ કહ્યુ` કે હું દેવ! તમે પણ આ સ્થાનમાંથી ખહાર નીકળા, કેમકે આ વ્યંતર ક્રૂર હાવાથી રાત્રે તમને મૃત્યુ પમાડશે.' તથાપિ પ્રભુ મૌન ધરીને ત્યાંજ સ્થિત રહ્યા. તે બ્યતરે વિચાયુ” કે, અહા ! આ કાઈ મરવાની ઈચ્છાએજ મારા સ્થાનમાં આવ્યે જાય છે; કેમકે ગ્રામàાકાએ અને મારા પૂજારીએ વારવાર વાર્યાં તા પણ આ વિષ્ઠ મુનિ અદ્ઘિજ રાત્રિવાસેા રહ્યો છે, તા હવે હું તેના ગવને હરી લઉં', ' પછી વખત થવાથી પૂજારી ચાલ્યા ગયા અને સૂર્ય અસ્ત પામ્યા; એટલે જ્યાં પ્રભુ કાયાત્સગ કરીને રહ્યા હતા ત્યાં તે વ્યંતરે અટ્ટહાસ્ય કર્યું". ચાતરફ પ્રસરતા અતિ રૌદ્ર અટ્ટહાસ્યના શબ્દથી જાણે આકાશ ફુટી ગયું હોય અને નક્ષત્રમ`ડલ તુટી પડ્યુ· હોય તેમ દેખાયુ.. તે સાંભળી ગામના લેાકા પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, જરૂર પેલા મુનિને અત્યારે તે વ્યંતર મારી નાખશે.’ તે વખતે પાર્શ્વનાથના સાધુએમાં ફરનાર ઉત્પલ નામે અષ્ટાંગ નિમિત્તના જ્ઞાનમાં પડિત એવા એક પરિવ્રાજક ત્યાં આવ્યા હતા. તેણે લેાકા પાસેથી તે દેવાય મહાવીરનું વૃત્તાંત સાંભળ્યુ. તેથી રખે તે છેલ્લા તીથ કર હાય !” એમ વિચારતાં તેના હૃદયમાં ધીરજ રહી નહી. અર્થાત્ તેને બહુ ચિંતા થવા લાગી. અહી પેલા ચન્ને મહા ભયંકર અટ્ટહાસ કર્યું. તેથી પ્રભુને કિંચિત પણ છેૢાલ થયા નહી, એટલે તે વ્ય ંતરે મહાધાર હાથીનું રૂપ વિકુછ્યુ. પ્રભુએ તે હાથીના રૂપને પશુ ગણ્યુ નહીં, એટલે ભૂમિ અને આકાશના માનદંડ જેવું પિશાચનું રૂપ વિકળ્યુ. તેથી પણ પ્રભુ ક્ષેાભ પામ્યા નહી. પછી તે દુઃ યમરાજના પાશ જેવુ' ભય'કર સપનુ. રૂપ વિકુછ્યુ, અમેાઘ વિષના જીરા જેવા તે સર્પ પ્રભુના શરીરને દૃઢ રીતે ભરડા લીધે। અને ઉગ્ર દાઢાથી ડસવા લાગ્યા. જ્યારે સપ પણ નિષ્ફળ થયા ત્યારે તે યક્ષે પ્રભુને શિર, નેત્ર, મૂત્રાશય, નાસિકા, દાંત, પૃષ્ટ અને નખ એમ સાત સ્થાનકે અસહ્ય વેદના પ્રગટ કરી. એમાંની એક વેદના પણ સામાન્ય માણસને મૃત્યુ પમાડે, તેવી સાતે વેદના એક સાથે ઉત્પન્ન કરી તા પણ પ્રભુએ તે સહન કરી. આ પ્રમાણે ઉપસર્ગ કરી કરીને તે વ્યંતર જ્યારે થાકી ગયા ત્યારે વિસ્મય પામી પ્રભુને નમી અજલી જોડીને કહેવા લાગ્યા- હે દયાનિધિ! તમારી શક્તિને નહીં જાણતા એવા મે દુરાત્માએ તમારા અત્યંત અપરાધ કર્યો છે તે ક્ષમા કરી.? તે વખતે પેલા
C
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પ ૧૦ મું સિદ્ધાર્થ દેવ કે જેનું મન આટલીવાર પિતાના કાર્યમાં વ્યગ્ર હતું. તેને હવે પ્રભુ પાસે રહેવાની ઈંદ્રની આજ્ઞા સાંભરી. તત્કાળ ત્યાં આવી મોટા આટોપથી બેલ્યો કે, “અરે દેવાધમ શૂલપાણિ! નહીં પ્રાર્થના કરવા ગ્ય જે મૃત્યુ તેની પ્રાર્થના કરનારની જેમ તે આ શું કર્યું! હે દુર્મતિ ! આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર તીર્થકર ભગવંત વીરપ્રભુ છે કે જે ત્રણ લેકને પણ પૂજવા યોગ્ય છે, તેને શું તું નથી જાણતો? જો આ તારું ચરિત્ર પ્રભુનો ભક્ત શકઈ જાણશે તો તું તેના વજની ધારાનો ભંગ થઈ પડીશ. સિદ્ધાર્થના આવાં વચન સાંભળીને શૂલપાણિ ભય અને પશ્ચાત્તાપથી આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયે. તેથી તેણે પ્રભુને ફરીવાર ખમાવ્યા. કેમકે તે વખતે બીજે કાંઈ ઉપાય નહતું. તેને પ્રશાંત થયેલ જાણીને દયાળુ સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે “અરે! તું હજુ તત્ત્વને જાણતો નથી, માટે જે યથાર્થ તત્વ છે તે સાંભળ-વીતરાગમાં દેવબુદ્ધિ, સાધુઓમાં ગુરૂબુદ્ધિ અને જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલા ધર્મમાં ધર્મબુદ્ધિએ પ્રમાણે આત્મા સામે નિર્ણય કર. હવેથી પિતાના આત્માની જેમ કોઈ પણ પ્રાણીને પીડા કરીશ નહીં. પૂર્વે કરેલાં સર્વ દુષ્કૃત્યની નિંદા કર. પ્રાણ એકવાર પણ આચરેલા તીવ્ર કર્મનું ફળ કેટાનકોટી ગણું પામે છે.” આ પ્રમાણે તત્વ સાંભળી શૂલપાણિ યક્ષ પ્રથમ કરેલા અનેક પ્રાણીઓના ઘાતને સાંભળીને વારંવાર પિતાના આત્માને નિંદવા લાગે અને ઘણે પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. પછી સમકિતને ધારણ કરી સંસારથી ઉદ્વેગ પામેલા તે યક્ષે પ્રભુના ચરણની પૂજા કરી અને પિતાના અપરાધરૂપ મળને છેવામાં જલ જેવું સંગીત પ્રભુની આગળ કરવા લાગ્યા. તે સંગીનના શબ્દને સાંભળીને ગામના લકે ચિંતવવા લાગ્યા કે, “તે મુનિને મારીને હવે યક્ષ ક્રીડા કરતે હશે.'
પ્રભુને કાંઈક ઉણા ચાર પહોર સુધી શૂળપાણિએ કદર્શિત કર્યા હતા, તેથી શ્રમ લાગતાં પ્રભુને જરા નિદ્રા આવી. તેમાં તેમણે આ પ્રમાણે દશ સ્વપ્ન જોયા-પ્રથમ વને વૃદ્ધિ પામતા તાળપિશાચને પિતે હો એમ દીઠું. બીજે સ્વને વેત કેકિલ અને ત્રીજે સ્વને વિચિત્ર કોકિલ પિતાની સેવા કરતા જોવામાં આવ્યા. ચોથે સ્વપ્ન બે સુગંધી માળા દીઠી. પાંચમે સ્વને પિતાની સેવા કરવામાં ઉધત થયેલ ગેવગે છે. છઠું સ્વપ્ન પદુમથી ભરપૂર પ સરવર દીઠું. સાતમે સ્વને પિતે બે ભુજાથી સાગર તરી ગયા. આઠમે સ્વપને કીરણેને પ્રસારતું સૂર્યબિંબ જોયું. નવમે સ્વને પોતાના આંતરડાથી વીંટાએલે માનુષોત્તર ગિરિ છે અને દશમે સ્વને પિતાને એરૂગિરિના શિખર ઉપર આરૂઢ થયેલા જોયા, આ પ્રમાણે દશ સ્વપ્ન જોઈ પ્રભુ જાગ્રત થયા. તેવામાં જાણે તેમને વંદન કરવાને ઈચ્છતે હોય તેમ સૂર્ય ઉદય પામ્યું. તે વખતે ગામના સર્વ લેકે, ઇદ્રશર્મા પૂજારી અને ઉ૫લ નિમિત્તિઓ ત્યાં આવ્યા. પ્રભુને અક્ષત અંગવાળા અને પૂજેલા જોઈ સર્વ હર્ષ પામ્યા. પછી આશ્ચર્યથી પુરપાદિકવડે પ્રભુને પૂછ રણમાં જીત પામેલા વીરાની જેમ તેઓએ માટે સિંહનાદ કર્યો. પછી તેઓ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, “આપણે ભાગ્યયોગે જ આ દેવાય પ્રભુને દુષ્ટ વ્યંતરના ઉપદ્રવમાંથી કુશળ રહેલા દીઠા છે.”
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૩ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર
[૩૭ ઉ૫લ નિમિતિએ પ્રભુને ઓળખીને વંદના કરી અને લઘુશિષ્યની જેમ તે પ્રભુના ચરણકમળ પાસે બેઠે. ભગવંતે કાત્સગ પાય પછી ઉત્પલ પ્રભુને ફરીને નમ્યો અને પિતાના જ્ઞાનના સામર્થ્યથી પ્રભુને આવેલા દશ સ્વપ્નને જાણીને તે બોલ્યા કે, “હે સ્વામી! તમોએ રાત્રિને અંતે જે દશ સ્વપ્ન જોયા છે તેનું ફળ તમે પિતે તે જાણે છે, તથાપિ હું ભક્તિવશ થઈને કહું છું–હે નાથ! પ્રથમ સ્વને તમે જે તાલપિશાચને હશે, તેથી તમે મોહને હણી નાખશે, બીજે સ્વને જે શુકલ કોકિલ જોયો. તેથી તમે શુકલ ધ્યાનપર આરૂઢ થશો, ત્રીજે સવને જે વિચિત્ર કોકિલ છે, તેથી તમે દ્વાદશાંગીને વિસ્તારો, પાંચમે સ્વને જે ગવગ જે તેથી તમારે ચતુર્વિધ સંઘ થશે, છઠું સ્વપ્ન જે પદ્ધસરોવર જોયું તેથી દેનો સમૂહ તમારા સેવકભૂત થશે, સાતમે સ્વને જે સમુદ્ર તરી ગયા તેથી આ ભવસમુદ્રને તરી જશે, આઠમે સ્વને જે સૂર્ય જે તેથી તમને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે, નવમે સ્વપને જે આંતરાડાથી વીંટાએલ માનસર પર્વત જે તેથી તમારે પ્રતાપ યુક્ત યશ વિસ્તૃત થશે અને દશસે સ્વપને જે તમે મેરગિરિના શિખર ઉપર ચડયા તેથી તમે સિંહાસન પર બેસીને ધર્મનો ઉપદેશ કરશે. આ પ્રમાણે નવ સર્વનનું ફળ હું જાણું છું, પણ ચોથા સ્વપ્નમાં તમે જે બે માળાએ જઈ તેનું ફળ હું જાણતો નથી. તે સમયે ભગવંત બોલ્યા-એ બે માળાનું ફળ એવું છે કે, હું ગૃહસ્થાનો અને યતિનો-એમ બે પ્રકારે ધર્મ કહીશ.” પછી ઉ૫લ પ્રભુને નમીને પિતાને સ્થાનકે ગયે અને બીજાઓ પણ મનમાં વિસ્મય પામી તિપિતાને સ્થાનકે ગયા.
ત્યાં આઠ અધ માસક્ષપણ કરવાવડે ચાતુર્માસ્ય નિમન કરીને પ્રભુએ તે અસ્થિક ગામથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો. તે વખતે શૂલપાણિ યક્ષ પ્રભુની પછવાડે આવી નમસ્કાર કરીને કહેવા લાગ્યો કે-“હે નાથ ! તમે પોતાના સુખની અપેક્ષા કર્યા વિના માત્ર મારી ઉપર અનુકંપા કરવાને માટે જ અહિં આવ્યા હતા, પરંતુ મારા જે કોઈ પાપી નહી કે, જેણે તમારે વિષે આ અપકાર કર્યો અને તમારા જેવો કોઈ સ્વામી નહીં, કે જે તેમ છતાં પણ મારે વિષે ઉપકારી થયા. હે વિશ્વના ઉપકારી ! જે તમે અહીં આવીને મને બોધ ન કર્યો હોત તો આજે મેં જરૂર નરકભૂમિ મેળવી હોત.” આ પ્રમાણે કહીને તે પણ ભક્તિપૂર્વક ભગવંતને પ્રણામ કરી મદ રહિત હસ્તિની જેમ શાંત થઈ પાછો વળે.
દીક્ષાના દિવસથી એક વર્ષ વીત્યા પછી પાછા પેલા મારાક ગામમાં આવીને પ્રભુ બહારના ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે સમયે તે ગ્રામમાં અચ્છેદક નામે એક પાખંડ રહેતે હતે. તે મંત્ર તંત્ર વિગેરેથી પિતાની આજીવિકા ચલાવતું હતું. તેના માહાભ્યને સિદ્ધાર્થ વ્યંતર સહન કરી શક્યો નહીં, તેથી અને વીર પ્રભુની પૂજાની અભિલાષાથી તે સિદ્ધાર્થ પ્રભુના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. પછી કોઈ ગેપાલ જ હતો તેને બેલાવીને કહ્યું
D - 5
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પ ૧૦ મું કે, “તે સૌવીર સહિત કંગરનું ભોજન કર્યું છે અને તું બલદેનું રક્ષણ કરવાને જાય છે. અહીં આવતાં આવતાં તે એક સપને જે હતું, અને આજે તું સ્વપ્નામાં ભરપૂર રાયો હતે. અરે ગેપ ! ખરે ખરું કહે, આ બધું મારું કહેવું બરાબર છે?” ગોપાલે કહ્યું
બધું સત્ય છે. પછી સિદ્ધાથે તેને વિશેષ પ્રતીતિ ઉપજાવવાને માટે બીજું ઘણું કહ્યું. તે સાંભળી ગોવાળ વિસ્મય પામી ગયો. તેણે ગામમાં જઈને કહ્યું કે “અહા ! આપણા ગામની બહાર વનમાં એક ત્રિકાલવેરા દેવાય આવેલા છે, તેઓએ મને પ્રતીતિ થાય તેમ બધું બરાબર કહ્યું છે.” તે સાંભળી બધા ગામના લેકે કૌતુકથી પુષ્પ અક્ષત વિગેરે પૂજાનો સામાન લઈ પ્રભુની પાસે આવ્યા. સિદ્ધાર્થ પ્રભુના શરીરમાં સંક્રમીને બોલ્યો કે, “તમે સર્વે શું મારે અતિશય જેવાને આવ્યા છે?” ગામના લોકોએ “હા” કહી, એટલે સિદ્ધાર્થ પૂર્વે તેઓએ જે જોયેલું, કરેલું, સાંભળેલું અને કહેલું હતું તે બધું બરાબર કહી આપ્યું. સિહાથે કેટલુંક ભવિષ્ય કહ્યું, તે સાંભળી લોકોએ મોટા મહિમાથી પ્રભુની પૂજા અને વંદના કરી. એવી રીતે લોકો પ્રતિદિન ઉપરાઉપર આવી આવીને પડવા લાગ્યા, તેથી સિદ્ધાર્થના મનમાં ઘણી પ્રીતિ ઉત્પન્ન થઈ
એક વખતે ગામના લેકેએ ત્યાં આવીને કહ્યું, “સ્વામી! અમારા ગામમાં એક અચ્છેદક નામે જ્યોતિષી વસે છે, તે પણ તમારી જેમ બધું જાણે છે.” સિદ્ધાર્થ બે કે, તે પાખંડી કાંઈ પણ જાણતો નથી. તે તે તમારા જેવા ભેળા માણસોને છેતરીને પિતાની ઉદરપૂરણા કરે છે. તે લોકોએ આવીને અચ્છેદકને કહ્યું કે, “અરે! તું તે કાંઈ પણ જાણતું નથી, સર્વ ભૂત, ભવિષ્ય ને વર્તમાન તે નગર બહાર રહેલા દેવાયું જાણે છે.” તે સાંભળી પિતાની પ્રતિષ્ઠાનો નાશ થવાના ભયથી અચ્છેદક બે-“અરે લોકો ! ખરેખર પરમાર્થને નહીં જાણનારા એવા તમારી આગળ તે જાણનારમાં ખપે છે, પણ જે તે મારી આગળ આવે તે હું જાણું કે, તે ખરેખર જ્ઞાતા છે. ચાલે, આજે તમારા દેખતાં હું તેની અજ્ઞતા ખુલ્લી કરી આપીશ.” આ પ્રમાણે કહીને તે અચ્છેદક કેધ કરતે ગામના કૌતુકી લોકોની સાથે જ્યાં પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ કરી રહ્યા હતા, ત્યાં સત્વર આવ્યો. પછી બે હાથની આંગળીમાં એક ઘાસનું તરણું બંને બાજુથી પકડીને પ્રભુ પ્રત્યે બોલ્યો કે, “કહે, આ તરણું મારાથી છેદાશે કે નહીં ?” તેના મનમાં એવું હતું કે,
આ દેવાય જે કહેશે તેથી હું વિપરીત કરીશ, એટલે તેની વાણી અમૃત થઈ જશે.” સિદ્ધાર્થ પ્રભુના શરીરમાં સંક્રમીને કહ્યું કે, “એ તૃણ છેદાશે નહીં. એટલે અચ્છેદક આંગળી સજજ કરીને તે તરણું છેઠવા તત્પર થયો. તે વખતે ઈદ્ર પિતાની સભામાં બેઠા બેઠા વિચાર્યું કે, “હમણા વીરપ્રભુ ક્યાં વિચરતા હશે?” ઉપગ આપી જોયું, તે પ્રભુની સાથે તે અદકની ચેષ્ટા તેમના જેવામાં આવી. તત્કાળ તેણે ધાર્યું કે, “પ્રભુના મુખથી નીકળેલી વાણી અસત્ય ન થાઓ.” એવું ધારી તેણે અચ્છદકની દશે આંગળી વજથી છેદી ૧. એક જાતની કાંજી, ૨ કાંગ જાતિનું ધન,
_
.
.
*
-
-
-
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૩ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષના વિહાર [૩૫ નાખી, તૃણને છેદતાં તેને આવી રીતે દુઃખી થયેલો જોઈને બધા લકે તેને હસવા લાગ્યા. તેથી મૂઢ બુદ્ધિવાળે અચ્છેદક ઉમરની જેમ ત્યાંથી બીજે ચાલ્યો ગયો. પછી સિદ્ધાર્થે ગ્રામ્ય જનને કહ્યું કે, આ અચ્છેદક ચેર છે.” ત્યારે લેકેએ પૂછયું “સ્વામી! તેણે શું અને કેનું ચાયું છે?” સિદ્ધાર્થે કહ્યું “આ ગામમાં એક વરઘોષ નામે સેવક છે.” તે સાંભળતાં જ વીરઘાણે ઊભા થઈને પ્રણામ કર્યો. કહ્યું કે, “શું આજ્ઞા છે?” એટલે ફરીવાર સિદ્ધાર્થ – પૂર્વે દશપળ પ્રમાણનું એક પાત્ર તારા ઘરમાંથી ખેવાયું છે?” વીરાજે કહ્યું, હા. પછી સિદ્ધાર્થ બેલ્યો કે, “તે પાત્ર આ પાખંડી અછંદકે હરી લીધું છે, તેની ખાત્રી કરી જે. તારા ઘરની પાછળ પૂર્વ દિશામાં સરગવાનું વૃક્ષ છે, તેની નીચે એક હાથ છેદીને દાટેલું છે, માટે જા, તે લઈ લે.” વરઘોષ ઉત્કંઠિત થઈ તે લેવાને માટે પિતાને ઘેર ગયો અને જે ઠેકાણે કહ્યું હતું તે ઠેકાણેથી તે લઈને પાછા આવ્યા. તે જોઈ કોલાહલ કરી રહેલા ગામના લોકોને સિદ્ધાર્થે પુનઃ કહ્યું, “સાંભળો, અહિં કેઈ ઈદ્રશર્મા નામે ગૃહસ્થ છે?” લોકોએ હા પાડી, ત્યાં તે ઇંદ્રશર્મા આવીને હાજર થયા અને અંજલિ જોડીને બોલ્યો કે, “ઈદ્રશમાં હું. શી આજ્ઞા છે?” સિદ્ધાર્થે કહ્યું, “ભદ્ર! પ્રથમ તારે એક મેં એવા છે?' ઇદ્રશમ વિસ્મય પામીને બોલ્યો-હા. સિદ્ધાર્થ બે- તે મેંઢાને આ અચ્છેદક ભિક્ષુક મારીને ખાઈ ગયો છે અને તેના અસ્થિ બોરડીના વૃક્ષની દક્ષિણ બાજુએ દાટી દીધા છે.” લેકેએ કૌતુકથી ત્યાં જઈ તેના અસ્થિ જેયા, અને “ત્યાં છે” એમ આવીને તેઓએ કહ્યું. સિદ્ધાર્થ બોલ્યો-“તે પાખંડીનું એક ત્રીજુ પણ દુશ્ચરિત છે, પણ હવે હું તે કહીશ નહી.” ગામના લેકે આગ્રહથી વારંવાર બેલ્યા કે, “ભગવદ્ ! પ્રસન્ન થાઓ, અને તે અમને થોડું પણ કહે. તમારી કહેલી અર્ધ કથા પણ ઘણી રમણીક લાગશે.” સિદ્ધાર્થ કે, “તો તે કહીશ જ નહિ, પણ જે તમારે કુતુહલ હોય તે તે અચ્છેદકને ઘેર જઈ તેની સ્ત્રીને પૂછે, તે કહેશે.” એટલે લોકે તેને ઘેર ગયા. હવે તે દિવસે તેણે પિતાની સ્ત્રીને મારેલી હતી, તેથી તે રાષવતી થઈ નેત્રમાં અશ્વ લાવી આ પ્રમાણે ચિંતવતી હતી કે, “આ દુરાશય પતિ અચ્છદકની આંગળીઓ છેદાણી અને બધા લોકોએ તેને તિરસ્કાર કર્યો તે બહુ સારું થયું, હવે જે લોકો હમણું મારી પાસે આવે તે હું તેનું સર્વ દુશ્ચરિત ખુલ્લુ કરી દઉં, કે જેથી એ પાપી મને મારવાનું ફળ પૂરેપૂરું મેળવે. તેવામાં તે ગામના લોકો ત્યાં આવ્યા, અને તેઓએ તે સ્ત્રીને અચ્છેદકના દુરિત વિષે પૂછયું, એટલે તે બોલી કે, “એ પાપીનું નામ પણ કેણુ લે, એ દુષ્ટ કર્મચાંડાળ પોતાની બેનની સાથે વિષયસુખ ભેગવે છે અને કદિ પણ મારી ઈરછા કરતા નથી.” આ વાત સાંભળી કળકળાટ કરતા ગામના લોકો અચ્છદકની નિંદા કરતા કરતા પિતાપિતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. પછી એ ભિક્ષુક સર્વ કેકાણે “પાપી, પાપી” એમ કહેવાત તિરસ્કાર પામ્ય અને કઈ કેકાણેથી તેને ભિક્ષા પણ મળી નહીં. પ્રતિષ્ઠા રહિત પુરુષને ધિક્કાર છે.”
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬] :
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પ ૧૦ મું પછી અચ્છેદક એકાંતે શ્રી વીરપ્રભુ પાસે જઈ દીનપણે નમીને બેલ્યો કે “હે ભગવન! આપ અહિંથી બીજે પધારે. કેમ કે જે પૂજ્ય હોય છે તે તે બધે પૂજાય છે. હું તે માત્ર અહિંજ જાણીતું છું, બીજે તે મારું નામ પણ કઈ જાણતું નથી! “શૂગાળનું શૌય તેની ગુફામાં જ હોય છે, બહાર હેતું નથી. ” હે નાથ! મેં તમારો અજાણે પણ જે અવિનય કર્યો તેનું ફળ મને હમણાં જ પ્રાપ્ત થયેલું છે, માટે હવે તમે મારા ઉપર કૃપા કરો.” આવાં તેનાં વચન સાંભળીને અપ્રીતિવાળા સ્થાનને પરિહાર કરવાના અભિગ્રહવાળા પ્રભુ ત્યાંથી ઉત્તરે ચાવાળ નામના સન્નિવેશ તરફ ચાલ્યા.
દક્ષિણે અને ઉત્તરે એમ ચાવાલા નામના બે ગામ હતા અને તેની વચમાં સુવર્ણવાળુકા તથા રૂપવાળુકા નામે બે નદીઓ હતી. પ્રભુ દક્ષિણ બાજુના ચાવાલ ગામથી ઉત્તર બાજુના ચાવાલ ગામ તરફ જતા હતા, ત્યાં સુવર્ણવાળુકાના તટ ઉપર તેમનું અર્ધ દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર કાંટા સાથે ભરાઈ રહ્યું. થોડે ચાલ્યા પછી પ્રભુએ વિચાર્યું કે, “આ વસ્ત્ર અયોગ્ય સ્થંડિલ ભૂમિએ ભ્રષ્ટ ન થાઓ.” એમ વિચારી જરા પાછું જે પ્રભુ આગળ ચાલતા થયા.
હવે પેલો બ્રાહ્મણ જે પ્રભુની પાછળ ફરતો હતો, તે તેર માસે આ અર્ધ વસ્ત્ર લઈ પ્રભુને વાંદીને પિતાના ગામ તરફ ચાલ્યું. હર્ષિત ચિત્તે પિતાને ગામે પહોંચી તે અર્ધ વસ લઈને પિલા વણકરની પાસે ગયો અને તેને તે વસ્ત્ર આપ્યું. તુણનારે તેના બે ખંડને ન જણાય તેવાં સાંધી લીધા. પછી તે વેચતાં તેને એક લાખ દીનાર ઉપજ્યા. તે બંને જણાએ બંધુની જેમ અર્ધ અર્ધ વેંચી લીધા. '
અહિં ભગવાન વીરપ્રભુ પવનની જેમ અખલિતપણે વિહાર કરતા શ્વેતાંબી નગરી તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં ગોવાળોના પુત્રોએ કહ્યું કે, “હે દેવાય! આ માર્ગ તાલીએ પાંશરો જાય છે, તેની વચમાં કનકબળ નામે તાપસેને આશ્રમ આવે છે, ત્યાં હમણુ એક દષ્ટિવિષ સ૫ રહે છે, જેથી ત્યાં પક્ષીઓને પણ સંચાર નથી, માત્ર વાયુનેજ સંચાર છે. માટે એ સરળ માર્ગ છેડી દઈ બીજા આ વક્ર માર્ગે ચાલે, કેમકે જેનાથી કાન ત્રુટી જાય તેવું સુવર્ણનું કર્ણાભૂષણ પણ શા કામનું?” પ્રભુએ જ્ઞાનવડે તે સપને ઓળખે.
એ સર્ષ પૂર્વ જન્મમાં તપસ્વી સાધુ હતે, એક વખતે તે પારણાને માટે ઉપાશ્રયથી બહાર ગયે. માર્ગમાં તેના પગ નીચે એક દેડકી કચરાઈ ગઈ. તે જોઈને તેની આલોચના કરવા માટે એક ક્ષુલ્લકે તેને દેડકી બતાવી, તે જોઈ ઉલટ તે લેકેએ મારી નાખેલી બીજી દેડકીઓ બતાવવા લાગ્યો અને બોલ્યા કે-“અરે ક્ષુલ્લક! શું આ દેડકીઓ પણ મેં મારી નાંખી?” તે સાંભળી ક્ષુલ્લક મૌન ધરી રહ્યા. શુદ્ધિબુદ્ધિએ તેણે વિચાર્યું કે, “આ મહાનુભાવ છે, તેથી સાયંકાળે તેની આલોચના કરશે. પછી આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ) કરતાં પણ
જ્યારે તેની આચના કર્યા વગર તે સાધુ બેસી ગયા, ત્યારે ક્ષુલ્લકે ચિંતવ્યું કે, “એ દેડકાની વિરાધના ભુલી ગયા હશે, તેથી તેણે સંભારી આપ્યું કે, “આર્ય! કેમ તમે પેલી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ ૩ જે]
શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષના વિહાર
દેડકીની આલાચના કરતા નથી ?' તે સાંભળીને ક્ષેપક ક્રોધ કરી ઊભા થઈ તે ક્ષુલ્લકને મારવા દોડવા. ક્રોધાંધ થઈ ને ચાલતાં વચમાં એક સ્તંભ સાથે મસ્તક અફળાઈ જવાથી તે સાધુ મૃત્યુ પામી ગયા. સાધુપણાની વિરાધના કરવાથી તે જ્યાતિષ્ક દેવતામાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી રચવી કનખલ નામના સ્થાનમાં પાંચસેા તપસ્વીઓના કુલપતિની પત્નીથી કોશિક નામે પુત્ર થયા. ત્યાં કૌશિકગાત્રપણાને લીધે બીજા પણ કૌશિક તાપસેાજ હતા. તેમાં આ તાપસ વિશેષ ક્રોધી હોવાથી તે ચંડકૌશિક નામે પ્રખ્યાત થયા. પૂર્વ કુલપતિ યમરાજને અતિથિ થતાં એ ચડકૌશિક તાપસાના કુલપતિ થયા. તેને પોતાના વનખંડ ઉપર ઘણી મૂર્છા હતી, જેથી તે રાત દિવસ ભમ્યા કરતો અને કેઈ ને તે વનમાંથી પુષ્પ, ફલ, મૂલ, કે પત્ર લેવા દેતા નહાતો. કર્દિ જો કોઈ તે વનમાંથી સડેલ' પણ ફળ કે પત્રાદિક ગ્રહણ કરતું તેા તે કુહાડા, યષ્ટિ કે ઢેખાળુ' લઈ તેને મારવા દોડતો હતા. ત્યાંના રહેનાર તાપસાને પણ ફળાદિક લેવા દેતા ન હેાવાથી સીદાતા એવા બધા તાપસા, લાકડી પડતાં કાક પક્ષી ભાગી જાય તેમ દશે દિશામાં જતા રહ્યા. એક દિવસે ચંડકૌશિક તે વાટિકાસ બધી કામને માટે બહાર ગયા, તેવામાં કેટલાએક રાજકુમારા શ્વેતાંબી નગરીથી સત્વર ત્યાં આવીને તે વનને ભાંગવા લાગ્યા. જ્યારે કૌશિક પાછા આવ્યા ત્યારે ગાપાલાએ તેને જણાવ્યુ કે, ‘જુઓ, આ કાઈક તમારા વનને ભાંગી નાખે છે.' તે સાંભળી હુતદ્રવ્યથી અગ્નિની જેમ કૌશિક ક્રોધથી પ્રગલિત થયા. તત્કાળ અકુ ધારાવાળા કુહાડા લઈને દોડયો. તેને આવતા જોઈને આજ પક્ષીથી બીજા પક્ષીઓની જેમ સઘળા રાજપુત્રા નાશી ગયા. અને તે કૌશિક પગવડે સ્ખલના પામતાં યમરાજનાં મુખ જેવા કાઈ ખાડામાં પડી ગયા. પડતાંજ તેણે ફેકેલા તીક્ષ્ણ કુહાડા તેની ઉપર પડયો, જેથી તેના મસ્તકના બે ભાગ થઈ ગયા. કુકમના વિપાક આવાજ હોય છે.” તેનાથી મૃત્યુ પામી તે ચ'ડકૌશિક આ વનમાં દૃષ્ટિવિષ સપ થયેલા છે. “ તીવ્રાનુખ ધી કૈાધ ભવાંતરમાં પણ સાથે જ હૃય છે, ’’
::
આ પ્રમાણે તેના પૂર્વભવ વિચારી એ દૃષ્ટિવિષ સ અવશ્ય પ્રતિધ કરવાને યોગ્ય છે' એમ ધારીને જગત્પ્રભુ વીર પેાતાની પીડાને અવગણી સરલ માર્ગે ચાલ્યા. પ્રભુએ જ્યારે એ જીણુ અરણ્યમાં પ્રવેશ કર્યો, ત્યારે તેમાં ચરણસંચાર નહી હાવાથી વાલુકા જેમની તેમ રહેલી હતી, જલાશયમાંથી વહેતી નીકા પાણી વિનાની હતી, જીણુ થયેલા વૃક્ષા સુકાઈ ગયા હતા, છગુ પત્રાના સમૂહથી બધા ભાગ પથરાઈ ગયા હતા, રાફડાએથી ઘણા ભાગ વ્યાપ્ત થઈ ગયા હતા અને ઝુંપડીએ બધી પૃથ્વી ભેગી થઈ ગઈ હતી. એવામાં અરણ્યમાં આવીને પ્રભુ ચક્ષમ ડપમાં નાસિકાપર નેત્રને સ્થિર કરીને કાયાત્સગે રહ્યા. થોડી વારે પેલે વિષ સર્પ મુખમાંથી કાળરાત્રિ જેવી જિજ્હાને બહાર કાઢતો અભિમાન યુક્ત થઇને ક્રવા નીકળ્યા. વનમાં આજ્ઞારેખાની જેમ પાતાના શરીરની રેખા પડતો ચાલ્યા જાય છે, તેવામાં તેણે વીર પ્રભુને જોયાં. એટલે ' અરે! મારી અવજ્ઞા કરવા માટે આ કેણુ મને જાણ્યા વગર અહિં નિઃશંક થઈ ને પેશી ગયા છે? અને શકુની જેમ સ્થિર થઈને ઊભે રહ્યો
IF
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું છે, માટે હું તેને ભસ્મ કરી નાખું. આ પ્રમાણે વિચારીને કેપે ધમધમતો તે સર્ષ પિતાના ફણાટોપને વિસ્તારવા લાગ્યો. જવાળામાળાને વમન કરતી, લતા વૃક્ષોને દહન કરતી, તેમજ ફાર કુકારોથી ભયંકર એવી દૃષ્ટિથી તે પ્રભુને જોવા લાગ્યો. તેથી પ્રજવલિત એવી તેની દષ્ટિજવાળાઓ આકાશમાંથી ઉલ્કા જેમ પર્વત પર પડે તેમ પ્રભુના શરીર ઉપર પડી. પણ મહા પ્રભાવિક પ્રભુની ઉપર તે કાંઈ પણ અસર કરી શકી નહીં. કેમકે “મહાન્ પવન પણ મેરૂને કંપાવવાને સમર્થ થાય?” પિતાની તીવ્ર દષ્ટિવડે પણ જ્યારે પ્રભુને કાંઈ થયું નહીં ત્યારે “હજુ કેમ આ કાષ્ટની જેમ દગ્ધ થયે નહીં.' એવું વિચારી વિશેષ ક્રોધ કરીને તેણે સૂર્યની સામું જોઈ જોઈને વિશેષ દષ્ટિજવાળા છોડવા માંડી. તથાપિ એ જવાળાઓ પણ પ્રભુની ઉપર તો જળધારા જેવી થઈ ગઈ, એટલે તે સર્પ શૂગ વગરનો થઈને પ્રભુના ચરણકમળપર ડો. પિતાના વિષની ઉગ્રતાથી દુર્મદ એ તે “મારા તીવ્ર વિષવડે આક્રાંત થઈને આ હમણ પડશે તો રખે મને દાબી ન નાખે. એવા ઈરાદાથી ડશી ડરીને દૂર ખસતો હતો. પ્રભુના અંગપર જે સ્થાનકે તે હસતો ત્યાંથી તેનું ઝેર પ્રસરી શકતું નહીં, માત્ર ગાયના દૂધ જેવી રૂધિરની ધારા ત્યાંથી ખરતી હતી. ઘણીવાર તેમ થવાથી “આ શું! એમ વિસ્મય પામીને તે પ્રભુની આગળ ઉભો રહ્યો. અને વિલખે થઈને પ્રભુની સામે જોવા લાગ્યો. પછી પ્રભુના અતુલ રૂપને નીરખતાં પ્રભુના કાંત અને સૌમ્ય રૂપને લીધે તેના નેત્રા સ્તબ્ધ થઈ ગયા. જ્યારે તે કાંઈક ઉપશાંત થયા ત્યારે પ્રભુ બેલ્યા કે-“અરે ચંડકૌશિક ! બુઝ! બુઝ! મોહ પામ નહીં.” ભગવંતનું આ વચન સાંભળી ઉહાપોહ કરતાં તે સપને જાતિસ્મરણજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને તેણે પોતાના મનમાં અનશન અંગીકાર કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. અનશન કરવાવડે સર્વ ક્રિયાથી રહિત થયેલા અને ઉપશાંતપણાને પામેલા તે સપને જાણીને પ્રભુએ પિતાની દષ્ટિવડે તેનું સિંચન કર્યું. પછી “વિષવડે ભયંકર એવી મારી દષ્ટિ કેઈન ઉપર પણ ન પડે એમ ધારીને પિતાના રાફડામાં મોટું રાખી તે સપ સમતા રૂપ અમૃતને પીવા લાગે. પ્રભુ પણ તેની અનુકંપાવડે ત્યાં જ સ્થિતિ કરીને રહ્યા. “મહાન પુરુષની પ્રવૃત્તિ બીજાના ઉપકારને માટે જ હેાય છે.” ભગવંતને ઉપદ્રવ રહિત રહેલા જોઈ સર્વ ગોવાળે અને વત્સ પાળો વિસ્મય પામીને સત્વર ત્યાં આવ્યા. અને પોતાની ખાત્રી કરવા માટે વૃક્ષને અંતરે સંતાઈ રહીને તે મહાત્મા સર્પને નિશ્ચલ રહેલ જોઈ તેઓને વિશ્વાસ આવ્યો, એટલે તેની નજીક આવી તે સપના શરીરને લાકડીઓથી અડવા લાગ્યા. તો પણ તેને સ્થિર રહેલ જોઈ ગોવાળોએ એ વાર્તા લેકેને કહી એટલે કે ત્યાં આવ્યા, અને વીરપ્રભુને તથા મરણોન્મુખ એવા તે સપને વંદના કરવા લાગ્યા. ગોવાળોની કેટલીક સ્ત્રીઓ તે માગે થઈને ઘી વેચવા જતી હતી, તેઓએ તે સર્પના શરીર પર ઘી ચેપડ્યું. તે ગંધથી ત્યાં તીક્ષણ મુખવાળી કીડીઓ આવી, તે સર્પના કલેવરને ચારણ જેવું કરી દીધું. “મારા પાપકર્મ પાસે આ પીડા શી ગણત્રીની છે.” એમ વિચાર કરતો તે સર્પરાજ તે દુસહ વેદનાને પણ સહન કરવા લાગ્યા.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૩ જો] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર
[ ૩૯ અને “આ બિચારી અલ્પબલવાળી કીડીઓ મારા શરીરના દબાણથી પીલાએ નહીં. એવું ધારી એ મહાશય સર્ષે પિતાનું અંગ જરા પણ હલાવ્યું નહીં. આ પ્રમાણેના કરૂણા પરિણામવાળો અને ભગવંતની દયામૃત દષ્ટિથી સિંચન થતો તે સર્પ એક પખવાડીએ મૃત્યુ પામીને સહસ્ત્રાર દેવલોકમાં દેવતા થયે.
કૌશિક સપની ઉપર આવો મહા ઉપકાર કરી ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ઉત્તરવાચાળ નામના ગામ સમિપે આવ્યા. પોપવાસને અંતે પારણાને માટે ગોચરીએ ફરતા પ્રભુ નાગસેન નામના ગૃહસ્થને ઘેર ગયા. તે દિવસે તે ગૃહસ્થને એકને એક પુત્ર જે બાર વર્ષ થયાં પરદેશ ગયો હતો તે વાદળા વગરની વૃષ્ટિની જેમ અકસ્માત ઘેર આવ્યા હતા, તેથી નાગસેને પિતાને ઘેર ઉત્સવ કર્યો હતો અને પિતાના સર્વ સ્વજન વર્ગને ભોજન આપ્યું હતું. તે સમયે પ્રભુ ત્યાં વહોરવા પધાર્યા. વીરપ્રભુને દૂરથી આવતા જોઈ નાગસેનને ઘણે હર્ષ થશે. તેથી તેણે ભક્તિપૂર્વક પવડે પ્રભુને પ્રતિલાભિત કર્યા. તે વખતે અહદાન, અહધાન” એમ બોલતા દેવતાઓએ ત્યાં વસુધારા વિગેરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. પછી પ્રભુ પારણું કરીને શ્વેતાંબી નગરી તરફ ચાલ્યા. તે નગરી જિનભક્ત એવા પ્રદેશી રાજાથી વિભૂષિત હતી, પ્રભુના ખબર સાંભળી પ્રદેશ રાજા જાણે બીજે ઈંદ્ર હોય તેમ નગરજને, અમાત્ય અને અનેક રાજાઓને પરિવાર લઈ પ્રભુની સામે આવ્યો અને ભક્તિથી વીરપ્રભુને વંદના કરી. પછી રાજા રાજા પિતાના નગરમાં ગયો અને તપથી શ્રેષ્ઠ એવા પ્રભુ અનુક્રમે વિહાર કરતા કરતા સુરભિપુર સમિપે આવ્યા. ત્યાંથી જાણે પૃથ્વીની ઓઢણી હોય, અને સમુદ્રનું જાણે પ્રતિમાન હોય તેવી ઊંચા તરંગવાળી ગંગાનદી પાસે આવ્યા. પ્રભુ ગંગા ઉતરવાને ઈચ્છતા હતા, તેથી સિદ્ધાંત નામના કોઈ નાવિકે તૈયાર કરેલ નાવમાં પ્રભુ અને બીજા મુસાફરો બેઠા. પછી નાવિકે બે બાજુથી હલેસાં ચલાવ્યાં, એટલે બે પાંખો વડે પક્ષિણીની જેમ તે નાવિકા ત્વરાથી ચાલવા લાગી. તે સમયે કાંઠા ઉપર રહેલું ઘુવડ પક્ષી બોલ્યું, તે સાંભળી નાવમાં બેઠેલા શકુન શાસ્ત્રના જાણુ ક્ષેમિલ નામના નિમિતિએ કહ્યું કે, “આ વખતે આપણે કુશળક્ષેમે પાર ઉતારવાના નથી. થોડા સમયમાં આપણુ સવને મરણુત કષ્ટ પ્રાપ્ત થશે, પણ આ મહર્ષિના મહિમાથી આપણે બચી જશું.” તે આમ બોલતા હતા તેવામાં નાવ અગાધ જળમાં આવ્યું. ત્યાં સુદંષ્ટ્ર નામે એક નાગકુમાર દેવ રહેતું હતું, તેણે પ્રભુને જોયા. પૂર્વ જન્મનું વૈર સંભારી તેણે ક્રોધથી ચિંતવ્યું કે,
જ્યારે આ ત્રિપૃષ્ટ હતા, ત્યારે હું સિંહ હતે તેણે મને માર્યો હતો, તે વખતે હું તેના દેશથી ઘણે દૂર રહેતા હતા, મેં કાંઈ તેને અપરાધ કર્યો હતો અને હું એક ગુહામાં સંતાઈ રહ્યો હતો, ત્યાં પોતાની ભુજાના વીર્યના ગર્વથી અને માત્ર કૌતુક કરવાની ઈચ્છાથી એણે આવીને મને મારી નાખ્યું હતું. તે આજે મારી નજરે પડયો તે બહુ સારું થયું, હવે હું મારું વેર લઉં. ઋણની જેમ વૈર પ્રાણીને સેંકડો જન્મ સુધી અનુસરે છે. પૂર્વનું વૈર લેવાથી જેને
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
4. ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું જન્મ કૃતાર્થ થયેલ છે એવા મારૂં પછી કદી તરતમાં જ મૃત્યુ થાય તે પણ તેથી મને ખેદ નહીં થાય.” આ પ્રમાણે વિચારીને એ મુદદેવ કોધથી ભયંકર નેત્ર કરતે વીરપ્રભુની પાસે આવ્યું અને આકાશમાં રહીને તેણે માટે કિલકિલાર કર્યો. પછી બે કે - અરે ! તું કયાં જાય છે?” એમ કહી પ્રલયકાળના દાવાનળ જે ભયંકર સંવતક જાતિનો મહાવાયુ તેણે વિદુર્યો. તેનાથી વૃક્ષો પડી ગયા, પર્વતે કંપાયમાન થયા અને જેના ઉમિ આકાશ પર્યત ઉડી રહ્યા છે એવું ગંગાનું જળ ઉછળવા લાગ્યું. ઉંચે ઉછળતા અને પાછા બેસી જતા ગંગાના તરંગથી ગજેકે ઉપાડેલા કે વૃક્ષની જેમ તે નાવ ઉંચે નીચે હાલકલોલક થવા લાગ્યું. તેને કુવાસ્તંભ ભાંગી ગયે, સઢ ફાટી ગયે અને નાવને આત્મા હોય તેવો કર્ણધાર ભયભીત થઈ ગયે. નાવમાં બેઠેલા સર્વજને જાણે યમરાજની જિહા આગળ આવ્યા હોય તેમ મરણેન્મુખ થઈને વ્યાકુળપણે પિતા પોતાના ઈષ્ટદેવને સંભારવા લાગ્યા. તે વખતે કંબળ ને સંબળ નામના બે દેવે આવીને તે ઉપસર્ગનું નિવારણ કર્યું. તેના પૂર્વ ભવને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે–
મથુરાપુરીમાં જિનદાસ નામે એક વણિક રહેતું હતું, તે શ્રાવક ધર્મ પાળતે હતો. તેને સાબુદાસી નામે સ્ત્રી હતી. તે બંને દંપતીએ પરિગ્રહનું પ્રમાણ કરતાં ઢોર રાખવાના પચ્ચખાણ લીધા હતા, તેથી હમેશાં તેઓ આહીર લેકની સ્ત્રીઓ પાસેથી દહીં દુધ વિગેરે લેતા હતા. એક વખતે કઈ આહીરની સ્ત્રી ઉત્તમ દહીં લાવી, તે ખરીદ કરી પ્રસન્ન થઈને સાધુદાસીએ તેને કહ્યું કે, “તારે જે દુધ દહીં વિગેરે થાય તે તું વેચવા જઈશ નહીં, અહિંજ લાવજે, અમે તે લેશું અને તેનું તારી ઈચ્છા પ્રમાણે મૂલ્ય આપશું. ત્યારથી તે આહિરી પણ ખુશી થઈને હમેશાં તેમજ કરતી અને સાધુદાસી પણ તેને વસ્ત્ર વિગેરે વસ્તુ આપીને ખુશી કરતી. તેમ કરતાં તે તે બંનેને સગી બેનેની જેવો સ્નેહ થયો. એક વખતે તે આહીરની સ્ત્રીને ઘેર વિવાહનો પ્રસંગ આવ્યું. એટલે તેણીએ તે પ્રસંગે આ શેઠ શેઠાણીને નિમંત્રણ કર્યું. ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, “ભદ્ર! અમે વણિક છીએ તેથી તારે ઘેર આવી શકીશું નહીં, પણ તારે વિવાહને યોગ્ય જે વસ્તુ જોઈએ તે સર્વ અમારે ઘેરથી લઇ જજે.” એમ કહીને તેમણે વસ્ત્ર, ધાન્ય, અલંકાર વિગેરે તેણીને આપ્યા. તેમની આપેલી વસ્તુઓથી તેને વિવાહાત્સવ ઘણે સુંદર છે. જે તેના સગા વાળ લેકેમાં તેની શોભાનું કારણું થઈ પડયો. તેથી તે ગેવાળ અને ગોવાળણી પ્રસન્ન થઈને ત્રણ વર્ષની વયના તેમજ શોભીતા કંબલ અને સંબલ નામના બે બળદ શેઠને દેવા માટે લાવ્યા. શેઠે તે ગ્રહણ કર્યા નહીં, તો પણ તેઓ બળાત્કારે તેને દ્વારે બાંધીને ચાલ્યા ગયા. ગેવાળોને સ્નેહ એજ હોય છે. જિનદાસે વિચાર્યું કે “હવે જે હું આ બે વૃષભાને છેડી મૂકીશ તો બીજા સાધારણ પુરૂષ તેને હળ વિગેરેમાં જોડશે ને દુઃખી કરશે અને મારે
૧ નાવને ચલાવનાર
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૩ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર [૪૧ ઘેર તેના ઉપયોગ વગર તેને પાળવા તે પણ મુશ્કેલ છે. હવે મારે શું કરવું? મૂર્ખ સાથેના નેહથી હું સંકટમાં પડી ગયો છું.” આ વિચાર કરીને તે દયાળુ જિનદાસ શેઠ તે બંને વૃષભનું પ્રાસુક ઘાસ અને પાણીથી પિષણ કરવા લાગ્યા. અષ્ટમી કે ચતુર્દશી આવે ત્યારે તે શેઠ ઉપવાસ કરી પૌષધ વ્રત લઈને તે બળદ સાંભળે તેમ ધર્મ સંબંધી પુસ્તક વાંચતા હતા. એ પ્રમાણે હમેશાં ધર્મ સાંભળવાથી તેઓ ભદ્રિકભાવી થયા. પછી જે દિવસે શેઠ ભજન કરે નહીં તે દિવસે તેઓ પણ ઘાસ પાણી વાપરે નહીં. તે દિવસે તેમને ઘાસ વિગેરે નીરે પણ જ્યારે તેઓ ખાય નહી ત્યારે શેઠે વિચાર્યું કે, “મેં આટલા વખત સુધી તો માત્ર દયાને લીધે આ બળદને પિષ્યા પણ હવે તો આ મારા સાધમી બંધુ છે, એવી બુદ્ધિથી મારે તેમનું પિષણ કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે વિચારીને શેઠ પ્રતિદિન તેમનું વિશેષ વિશેષ બહુમાન કરવા લાગ્યા. કારણ કે પછી શેઠની બુદ્ધિમાં તે પશુતરીકે નહેતા.
અન્યદા ભંડીરવણ નામના યક્ષનો યાત્સવ આવ્યો. એટલે તે દિવસે ગામના યુવાન બાળકોએ વાહનોની વહનક્રીડા કરવા માંડી. તે ગામમાં જિનદાસને એક કૌતુકી મિત્ર હતા, તે ઍદિને પૂછયા વગર તે દિવસે તે બંને વૃષભને પિતાને વાહને જોડવા લઈ ગયો. “જ્યાં સ્નેહ હોય છે ત્યાં જુદાઈ ન હોવાથી પૂછવાની જરૂર રહેતી નથી, જે તેનું હોય તે પિતાનું મનાય છે.” કુકડાનાં ઈંડાં જેવા વેત, જાણે જેડલેજ જન્મ્યા હોય તેમ એક સરખા, દડાની જેવા વર્તુલ અંગવાળા, ચામર જેવાં પુછવાળા, જાણે ઉંચે ચડતા હોય તેમ ઉછળતા, અને વાયુના પુત્ર હોય તેવા વેગવાળા, તે બંને બળદને તે શેઠના મિત્રે પોતાની ગાડીમાં જોડવા. તેમની સુકુમારતા જાણયા વગર એ નિર્દય મિત્ર લોકોને આશ્ચર્ય પમાડવાને માટે ચાબુક અને પરણની આરથી મારી મારીને તેમને હાંકવા લાગ્યો. અનુપમ વેગવાળા તે વૃષભવડે તેણે વાહનકીડા પણ કરનારા બધા નગરજનેને એક ક્ષણમાં જીતી લીધા. આરથી પડેલા છીદ્રામાંથી નીકળતા રૂધિરવડે જેમના અંગ આદ્ધ થઈ ગયા છે અને જેઓના સાંધાઓ તુટી ગયા છે એવા વૃષભેને કામ પતી જવાથી તે મિત્ર શેઠને ઘેર પાછા બાંધી આ. ભોજનને અવસર થતાં શેઠ હાથમાં જવનો પુ લઈ પુત્રની જેમ તે વૃષભેની પાસે આવ્યા. ત્યાં તો તે વૃષભેના મુખ પહોળાં રહી ગયા હતા, નેત્રમાંથી અશ્રુ પડતા હતા, શ્વાસ ચડ્યો હતો, અસહ્ય દુઃખી જણાતા હતા, કંપાર છુટતો હતો અને આવડે પડેલા છીદ્રોમાંથી રૂધિરની ધારાઓ નીકળતી હતી. તેમની આવી સ્થિતિ જોઈને શેઠ બોલ્યા કે,
આ બળદ કે જે મને પ્રાણથી પણ વહાલા છે, તેઓને પૂછયા વગર લઈ જઈને કયા પાપીએ આવી દશાને પમાડયા?? પછી પરિજને આવીને શેઠને તેમના મિત્રની વાર્તા કહી, એટલે પિતાના સહોદરને વિપત્તિ આવવાથી થાય તેમ તેમને ઘણે ખેદ થયો.
એ વૃષને પણ અનશન કરવાની ઈચ્છા થયેલી હોવાથી તેઓએ શેઠે આપેલા ઘાસ કે પાણી જરા સુયા પણ નહીં. પણ શેઠે પૌષ્ટિક અન્નથી ભરપૂર એક થાળ લાવીને તેની D - 6
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું પાસે મૂક્યો, તેને તેઓએ દષ્ટિથી પણ સંભવિત કર્યો નહીં. પછી તેમને ભાવ જાણીને શેઠે તેમને ચારે આહારના પરચખાણ કરાવ્યા, તે તેઓએ અભિલાષાપૂર્વક સમાધિપણે ગ્રહણ કર્યા. તેમની પર દયા લાવી બીજા સર્વ કામ છેડી દઈને શેઠ પિતે તેમને નવકાર મંત્ર સંભળાવતા અને ભાવસ્થિતિને બંધ કરતા તેની પાસે જ બેસી રહ્યા. નવકાર મંત્રને સાંભળતા અને ભાવસ્થિતિને ભાવતા, તેઓ સમાધિથી મૃત્યુ પામીને નાગકુમારમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
તે કંબલ અને સંબલે અવાધિજ્ઞાનથી જોયું તો સુદંષ્ટ્ર નાગકુમારે પ્રભુ ઉપર કરેલ નાવ બુડાડી દેવારૂપ ઉપદ્રવ તેમના જેવામાં આવ્યો. એટલે-આપલે હમણું બીજું કાંઈ પણ કામ કરવાની જરૂર નથી, હમણા તો ચાલે, અહંતની ઉપર થતાં ઉપદ્રવને એકદમ અટકાવીએ.” આ પ્રમાણે વિચારી તેઓ પ્રભુની પાસે આવ્યા. તેમાંથી એક જણ સુદ નાગકુમારની સાથે યુદ્ધ કરવા પ્રવર્તે અને બીજા હાથે કરીને તે નાવને ગંગાને સામે તીરે મૂકી દીધું. પેલે સુદંષ્ટ્ર દેવ જે કે મેટી અદ્ધિવાળે હતો, પણ આયુષ્યને અંત આવેલ હોવાથી તેનું બળ ઘટી ગયું હતું, અને આ બંનેને ન દેવાપણાને વૈભવ હતો, તેથી તે બંનેએ તેને જીતી લીધા. પછી સદં ત્યાંથી નાશી ગયો, એટલે કંબલ શંબલ નાગકુમારોએ પ્રભુને નમીને હર્ષથી પ્રભુની ઉપર પુષ્પની અને સુગંધી જળની વૃષ્ટિ કરી. તમારા પ્રભાવથી આ નદીને આપત્તિની જેમ અમે ઉતરી ગયા.” એમ બોલતા નાવમાં બેઠેલા બીજા લેકો ભક્તિથી વીરપ્રભુને વંદના કરવા લાગ્યા. બંને નાગકુમારો પ્રભુને નમીને પોતાના સ્થાનકે ગયા. પ્રભુ નાવમાંથી ઉતરી વિધિપૂર્વક ઈર્યા પથિકી પ્રતિક્રમીને ત્યાંથી બીજી દિશા તરફ ચાલ્યા.
જેમાં સૂક્ષમ અને આદ્ર રેતી છે એવા ગંગાનદીના તટ ઉપર ચકાદિકના લાંછનવાળી પ્રભુના પગલાની પંક્તિ પૃથ્વીને આભૂષણ રૂપે પુટપણે પડતી હતી. તેવામાં સામુદ્રિક લક્ષણને જાણનાર પુષ્પ નામનો કોઈ પુરુષ તે પગલાની પંક્તિ જોઈને વિચારવા લાગ્યો કે, “આ રસ્તે થઈને કઈ ચક્રવતી એકલા ગયેલા લાગે છે. અદ્યાપિ તેને રાજ્ય મળ્યું નહીં હોય અથવા કેઈએ છળ કરીને તેનું રાજ્ય લઈ લીધું હશે. હું ધારું છું કે તે હમણાજ અહીંથી ચાલ્યા જાય છે, માટે હું જઈને તેની સેવા કરું, કેમકે તે સેવકને ઈચ્છતા હશે. આવી અવસ્થામાં સેવેલા તે ચક્રવત્તી જરૂર ફળ આપશે. સેવ્ય પુરૂષની સેવા કરવાનો અવસર પુણ્યથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે વિચારી તે પગલે પગલે ચાલ્યો. આગળ જતાં
સ્થણુક નામના ગામ પાસે અશોક વૃક્ષની નીચે પ્રતિમા ધરીને રહેલા પ્રભુને તેણે જોયા. તેમના હૃદયમાં શ્રીવત્સનું લાંછન હતું, મસ્તક પર મુગટનું ચિહ્ન હતું, અને ભુજા ઉપર ચક્રાદિકને લાંછન હતા. બંને હાથ શેષનાગની જેવા લાંબા હતા અને નાભિમંડળ દક્ષિણવર્તવાળું, ગભીર તેમજ વિસ્તીણું હતું. પ્રભુના શરીર ઉપર આવા લોકોત્તર ચિ તેના
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ક
સગ ૩ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર લેવામાં આવ્યા. તે જોઈ પુષે વિચાર્યું કે, “જેમ ચરણના લક્ષણેથી આ લોકોત્તર પુરૂષ છે એમ જણાય છે તેમ બીજા લક્ષણથી પણ આ ચક્રવત્તી હોય એમ સૂચવાય છે. આવા લક્ષણે છતાં પણ આ તે ભિક્ષુક છે, તેથી મને આશ્ચર્ય થાય છે, માટે આવા ભિક્ષુક ઉપર સારી આશા રાખનારા મને અને મારા શાસ્ત્રના શ્રમને ધિક્કાર છે. વિશ્વને ઠગવાને માટે અને પિતાના કૌતુક પૂરવાને માટે કેઈ અનાપ્ત (અહિતકારી) પુરુષે જ આ શાસ્ત્ર રચ્યાં હોય એમ લાગે છે. મરૂભૂમિમાં ઝાંઝવાના જળ જઈને મૃગ દેડે તેમ તેમનાં વચન ઉપર આશા રાખીને હું વૃથા દોડી આવ્યો.” આ પ્રમાણે વિચારતાં તે પુષ્પના હૃદયમાં ઘણે ખેદ થયે. તે સમયે શકઈને સ્વર્ગમાં બેઠા બેઠા વિચાર થયો કે, “મહાવીર પ્રભુ અત્યારે કયાં વિચરતા હશે?” અવધિજ્ઞાને જતાં તેણે સ્થણુક ગામમાં પ્રભુને રહેલા જોયા અને પુષ્ય નૈમિત્તિકને ખેદથી પોતાના શાસ્ત્રોને દૂષણ આપતો જે; એટલે ઈદ્ર સત્વર ત્યાં આવ્યાં. અને તે પુષ્પ નિમિત્તિઓના દેખતાં પ્રતિમા ધરી રહેલા પ્રભુને મોટી સમૃદ્ધિથી તેણે વંદના કરી. પછી પુષ્પને કહ્યું કે, “અરે મુખ! તું શાસ્ત્રની નિંદા કેમ કરે છે? શાસ્ત્રકારોએ કાંઈ પણ મૃષા ભાષણ કરેલું નથી. હું તો હજુ આ પ્રભુના બહારનાજ લક્ષણે જાણે છે, અંતરના જાણતો નથી, પણ આ પ્રભુના માંસ અને રૂધિર દુધની જેવા ઉજવળ છે, તેમના મુખકમળને શ્વાસ કમળની ખુશબે જે સુગંધી છે, તેમનું શરીર તદ્દન નિરોગી અને મળ તથા પસીનાથી રહિત છે. આ ત્રણ જગતના સ્વામી, ધર્મચકી, જગતહિતકારી અને વિશ્વને અભય આપનાર સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર વીરપ્રભુ છે. ચોસઠ ઇંદ્રિો પણ આમના સેવકો છે, તે તેની પાસે ચક્રવતી શા હિસાબમાં છે કે જેનાથી તે ફળની ઈરછા કરે છે. આ પ્રભુ વાર્ષિક દાન આપીને ભવસાગર તરવાની ઈચ્છાથી રાજ્ય છોડી દીક્ષા લઈને અશાંતપણે વિહાર કરે છે. શાસ્ત્રોમાં કહેલાં લક્ષણે બરાબર જ છે. માટે તું જરા પણ ખેદ ન કરે. હું તને ઈછિત ફળ આપીશ, કેમકે આ પ્રભુનું દર્શન નિષ્ફળ હોય જ નહીં.” આ પ્રમાણે કહી તે પુષ્ય નિમિત્તિઓને ઈચ્છિત ફળ આપી પ્રભુને નમીને ઇંદ્ર પુનઃ પિતાને સ્થાનકે ગયા.
વીરપ્રભુ કાયોત્સર્ગ પારીને ચરણન્યાસવડે પૃથ્વીને પવિત્ર કરતા અનુક્રમે રાજગૃહ નગરે આવ્યા. તે નગરની બહાર નજીકમાં નાલંદા નામના ભૂમિભાગમાં કોઈ વણકરની વિશાળ શાળામાં પ્રભુ પધાર્યા. ત્યાં વર્ષાકાળ નિગમન કરવા માટે તે વણકરની પ્રભુએ રજા લીધી. પછી માસક્ષપણ કરતા તે શાળાના એક ભાગમાં પ્રભુ રહ્યા.
આ સમયમાં મંખલી નામે કઈ સંખ્યા હતા. તેને ભદ્રા નામે ી હતી. તે બંને ચિત્રપટ લઈને પૃથ્વી પર ફરતા હતા. તેઓ શરવણ ગામમાં આવ્યા. ત્યાં ભદ્રાએ એક ઘણી ગાયોવાળા બ્રાહ્મણની ગૌશાળામાં પુત્રને જન્મ આપે. તે શાળામાં પ્રસ, તેથી
૧ ચિત્રકળા જાણનાર ભિક્ષાચર વિશેષ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું તેનું નામ ગોશાળ એવું પાડ્યું. અનુક્રમે યુવાવસ્થા પામ્યું, એટલે તેણે પિતાના પિતાને ધંધો શીખી લીધો. આ ગશાળક સ્વભાવથી જ કલહ કરતો હતો, માતાપિતાને વશ રહેતો નહોતે, જન્મથી જ લક્ષણહીન હતા અને ઉત્કટ વિચક્ષણ હતું. એક વખતે તે માતાપિતાની સાથે કલહ કરી, ચિત્રપટ લઈને ભિક્ષાને માટે નીકળી પડયો. ફરતે ફરતે તે રાજગુહ નગરે આવ્યા. જે પ્રદેશ પ્રભુએ અલંકૃત કર્યો હતો, તે શાળામાં જ તે ગોશાળ સિંહની પાસે શગાલની જેમ એક ખુણે આવીને વસ્યો. પ્રભુ માસક્ષપણનું પારણું કરવાની ઈચ્છાએ વિજય શ્રેષ્ઠીને ઘેર કરપાત્ર વડે વહોરવા આવ્યા. શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિવાળા વિશ્રેષ્ઠીએ પોતે મોટી ભક્તિથી સમ્યફ પ્રકારની ભેજનવિધિપૂર્વક પ્રભુને પ્રતિલાભિત કર્યા. તે વખતે આકાશમાં
અહી દાનં” એમ આ ઘોષણા કરીને દેવતાઓએ તેના ઘરે રનવૃષ્ટિ વગેરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. તે હકીકત સાંભળી શાળે ચિંતવ્યું કે, “આ મુનિ કેઈ સામાન્ય નથી. કારણ તેને અન્ન આપનારના ઘરમાં પણ આવી સમૃદ્ધિ થઈ ગઈ. માટે હું તો આ ચિત્રપટનું પાખંડ છોડી દઈને આ મુનિને જ શિષ્ય થાઉં, કારણ કે આ ગુરૂ નિષ્ફળ નહીં થાય.” તે ગે શાળા આમ ચિંતવતો હતો, તેવામાં તે પ્રભુ પારણું કરીને પાછા તે શાળામાં આવી કાયોત્સર્ગ કરીને રહ્યા. શાળા પ્રભુને નમીને બે -“હે ભગવન્! હું સુજ્ઞ છતાં પણ પ્રમાદથી તમારા જેવા મહામુનિને પ્રભાવ અદ્યાપિ જાણી શક્યો નહીં, પણ હવે હું તમારો શિષ્ય થઈશ. આજથી તમે એકજ મારૂં શરણ છે.” આ પ્રમાણે કહીને તેણે તેમ કર્યું, તો પણ પ્રભુ તો મૌન ધરીને જ રહ્યા. ગશાળે ભિક્ષા માગીને પ્રાણવૃત્તિ કરતો છતો પિતાની બુદ્ધિથી પ્રભુને શિષ્ય થઈને પ્રભુનું પડખું રાત દિવસ છોડતો નહોતે. બીજે માસક્ષપણે પ્રભુ વહોરવા નીકળ્યા, ત્યારે આનંદ નામના એક ગૃહસ્થ ખાદ્ય વસ્તુવડે પ્રતિલાભિત કર્યા. ત્રીજે માસક્ષપણે સુનંદ નામના ગૃહસ્થ સર્વકામગુણ નામના આહારથી પ્રભુને પ્રતિલાભિત કર્યા. ગશાળ પણ ભિક્ષાના અન્નથી ઉદરપાષણ કરી ભગવંત શ્રી મહાવીર પ્રભુને અહનિશ સેવવા લાગ્યો.
એક વખતે કાર્તિક માસની પૂર્ણિમાએ ગશાળે હદયમાં ચિંતવ્યું કે, “આ મેટા જ્ઞાની છે એમ સાંભળું છું, તે આજે હું તેમના જ્ઞાનની પરીક્ષા કરૂં.” પછી તેણે પૂછયું,
હે સ્વામી! આજે પ્રત્યેક ગૃહને વિષે વાર્ષિક મહોત્સવ થાય છે, તે મને આજે ભિક્ષામાં શું મળશે તે કહે.” તે વખતે પેલે સિદ્ધાર્થ પ્રભુના શરીરમાં પેસીને બે કેભદ્ર! ખાટું થઈ ગયેલું કોદ્રવ ને ફરનું ધાન્ય અને દક્ષિણામાં એક ઓટો રૂપીઓ મળશે.' તે સાંભળી ગશાળો દિવસના પ્રારંભથીજ ઉત્તમ ભેજનને માટે શ્વાનની જેમ ઘેર ઘેર ભમવા લાગ્યો, તથાપિ તેને કોઈ ઠેકાણેથી કાંઈ પણ મળ્યું નહીં. જ્યારે સાયંકાળ થયે ત્યારે કોઈ સેવક તેને પિતાને ઘેઈ લઈ ગયો અને ખાટાં થઈ ગયેલ કેદરા ને કૂર આપ્યાં. અતિ સુધાને લીધે તે એવું અન્ન પણ ખાઈ ગયું. પછી તેને દક્ષિણમાં એક રૂપીએ આપે. તે રૂપીઆની પરીક્ષા કરાવી તો તે પણ ખૂટે નીકળે એટલે તે લજજા પામી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂગ ૩ જો]
શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષના વિહાર
[૪૫
ગયા. પછી ‘ જે ભાવી હાય છે તે થાય છે' એવા નિયતિવાદને તેણે ગ્રહણ કર્યા.
દીક્ષા લીધા પછી આ બીજું ચામાસુ નાલંદાપાડામાં નિગમન કરી ત્યાંથી નીકળીને પ્રભુ કલ્લાક નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં અહુલ નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તે માતા આદરથી બ્રાહ્મણાને પેાતાને ઘેર જમાડતો હતા. તેને ઘેર પ્રભુ ભિક્ષાને અર્થે આવ્યા. તેણે ધી સાકર સહિત ખીર પ્રભુને પહેારાવી; એટલે દેવતાઓએ તેને ઘેર પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યાં. પ્રભુએ અહીં ચાથા મારાક્ષપણુનું પારણું. કર્યું, જે પારણુ' શ્રદ્ધાથી વહે.રાવનારા દાતાર પ્રાણીને સ’સારથી તારનારૂ છે.
'
"
અહિં પેલેા ગાશાળા સાયકાળે લજજા પામતો પામતો છાનામાના આવીને પેન્ની શાળામાં પેઠા. ત્યાં તેણે પ્રભુને જોયા નહી, ‘એટલે સ્વામી કયાં છે? એમ તે લેાકેાને પૂછવા લાગ્યા; પણુ ફાઈ એ પ્રભુના ખબર આપ્યા નહી', તેથી તે દ્વીન થઈ ને શેાધવા માટે આખા દિવસ ચારે ખાજુ ફર્યો. પછી ‘હું તો પાછે। એકાકી થઈ રહ્યો' એમ વિચારી મસ્તક મુડાવી, વસ્ત્ર છેાડીને તે ત્યાંથી નીકળી પડ્યો. તે કાલાક ગામે આવ્યા, ત્યાં તેણે લેકામાં વાત થતી સાંભળી કે આ મહેલ બ્રાહ્મણને ધન્ય છે, કે મુનિને દાન કરવાથી જેના ઘરમાં દેવતાઓએ રત્નાની વૃષ્ટિ કરી.' આ વાત સાંભળી ગેાશાળે વિચાયુ” કે, આવા પ્રભાવ મારા ગુરૂનેાજ છે; તેથી જરૂર તે અહિં જ હશે, ' આમ વિચારીને તે પ્રભુને શેાધવા માટે ભમવા લાગ્યા. નિપુણ દૃષ્ટિએ શેાધતાં એક સ્થાનકે કાર્યોત્સર્ગ રહેલા પ્રભુને તેણે દીઠા. તે પ્રભુને પ્રણામ કરીને એલ્યેા કે, “ હે પ્રભુ ! પૂર્વે હું દીક્ષાને યાગ્ય નહોતો, હવે આ વઆદિકના સંગ છેાડી દેવાથી ખરેખર નિઃસંગ થયા છું, માટે મને શિષ્ય તરીકે કબુલ કરા અને તમે મારા યાવજ્જીવ શુરૂ થાએ; તમારા વિના હું ક્ષણવાર પણ રહી શક્તો નથી. હે સ્વામી! તમે રાગ રહિત છે. તેથી તમારા સાથે સ્નેહ કેમ થાય ? કારણ કે એક હાથે તાળી પડતી નથી; પણ શું કરૂ? મારૂ મન બળાત્કારે તમારી તરફ દોડે છે. તેમજ હું મારા આત્માને તમે સ્વીકારેલા છે એમજ માનું છું: કારણ કે તમે વિકસિત ક્રમળ જેવી દૃષ્ટિથી મારી સામું જુએ છે.” તેનાં આવાં વચન સાંભળી જો કે પ્રભુ શીતરાગ હતા તો પણ તેના ભાવને જાણીને તેની ભવ્યતાને માટે પ્રભુએ તેનુ' વચન સ્વીકાર્યું. મહાન્ પુરૂષષ કાં વત્સલ નથી થતા›
"'
66
પછી પ્રભુ તે ગોશાળાને સાથે લઈ યુગમાત્ર દૃષ્ટિ કરતાં સ્વણુ ખલ નામના સ્થાન તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં કેટલાક ગાવાળીઆએ ક્ષીર રાંધતા હતા, તે જોઈ ગેાશાળે કહ્યું, સ્વામી! હું ક્ષુધાતર થયા છું, માટે ચાલેા આપણે આ પાચસાનનું ભાજન કરીએ. ’ સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે, એ ક્ષીર બનશે જ નહી',' તે સાંભળી દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા ગાશાળે તે ગાવાળા પાસે જઈને કહ્યુ કે, આ દેવાય ત્રિકાલજ્ઞ છે, તે કહે છે કે આ ક્ષીર અધી ચડતાં જ તેનુ પાત્ર કાચા પાત્રની જેમ ફુટી જશે.' તે સાંભળી ભય પામેલા ગાવાળાએ
.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ ]
શ્રી ત્રિષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
ઈ પ` ૧૦ સુ
તે હાંડીને નાંશની ખપાટાથી બાંધી લીધી; પરંતુ તેમાં ચાખા પ્રમાણથી વધારે નાખેલા હાવાથી તે ફુલ્યા એટલે હાંડી ફ્રુટી ગઈ. પછી ગોવાળીઆએ ઠીઓમાં રહેલ ક્ષીરને ખુશી થતા થતા ખાઈ ગયા. ગોશાળાને તેમાંથી કાંઈ પણ મળી નહીં, તેથી તેણે વિશેષે નિયતિવાદ ગ્રહણ કર્યાં.
ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ બ્રાહ્મણગ્રામમાં ગયા. ગામમાં મુખ્ય બે પાડા હતા. તેના નૐ અને ઉપનંદ નામે એ ભાઈ એ માલિક હતા. છઠ્ઠને પારણે પ્રભુ ન'દના પાડામાં ગોચરી કરવા ગયા. નદે પ્રભુને દહીં` સહિત ક્રૂર (કરા) વહેારાવ્યા. ગાશાળા ઉપનંદના પાડામાં તેનું ઘર માટુ' જોઈ આદરથી ભિક્ષા માટે ગયા. ઉપનંદની આજ્ઞાથી એક દાસીએ તેને વાસી ચેાખા આપ્યા. તે નહિ ગમવાથી દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા તેણે ઉપન ંદને તિરસ્કાર કર્યાં. ઉપનંદ દાસી પ્રત્યે ખેલ્યા કે ‘જો તે અન્ન ન લેતા હૈાય તે તેના માથાપર નાખી હૈ.' દાસીએ પણુ તેમજ કર્યું; એટલે ગાશાળે કાપ કરીને કહ્યું કે જે મારા ગુરૂનુ તપતેજ હાય તા આ ઉપનંદનું ઘર ખળી ભસ્મ થાઓ.' પ્રભુનું નામ લઈને આપેલા શાપ પણ નિષ્ફળ ન થવા જોઈએ' એમ વિચારી નજીકમાં રહેલા તરાએ ઉપન’દનુ ઘર ઘાસના પુજની જેમ બાળી નાંખ્યું. ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ચંપાનગરીએ પધાર્યા. ત્યાં બે બે માસક્ષપણુ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઈને ત્રીજું ચામાસુ` રહ્યા. સમ્યક સમાધિને ધારણ કરતા પ્રભુ ઉત્કટિક વિગેરે આસનાવડે કાયાત્સગ કરતા મુક્તની જેમ ત્યાં રહ્યા. નગરીની બહાર ખીજા એ માસક્ષપણનું પારણું કરી ગોશાળા સહિત પ્રભુ કલ્લાક નામના ગામે આવ્યા. ત્યાં રાત્રે એક શૂન્યગૃહમાં પ્રતિમ ધારણ કરીને રહ્યા. ગોશાળા વાનરની જેમ ચપળતા કરતા કરતા તેના દ્વાર આગળ બેઠા.
*
તે ગામના સ્વામીને સિહ નામે એક પુત્ર હતો. તે અભિનવ યૌવનવાળા હાવાર્થી વિદ્યુતિ નામની તેની દાસીની સાથે રતિક્રીડા કરવાની ઇચ્છાએ તે શૂન્યગૃહમાં પેઠા. તેણે ઉંચે સ્વરે કહ્યું કે, આ ગૃહમાં જે કાઈ સાધુ, બ્રાહ્મણુ કે મુસાફર હોય તે ખેલો કે જેથી અમે અહિંથી ખીજે સ્થાને જઈએ.’ પ્રભુ તો કાયાત્સગ માં રહેલા હતા, તેથી તે તે મૌન રહ્યા; પરંતુ ગેાશાળા આ વચન સાંભળ્યા છતાં પણ કપટથી એલ્યા નહીં. જ્યારે કાઈના પ્રત્યુત્તર મળ્યા નહી. ત્યારે તે સિંહૈ દાસીની સાથે ઘણીવાર સુધી ત્યાં ક્રીડા કરી. પછી તે ઘરમાંથી નીકળવા ગયા એટલે પ્રકૃતિથી ચપળ અને દુમતિ એવા ગાશાળા જે દ્વાર પાસે બેઠા હતો તેણે ત્યાંથી નીકળતી વિદ્યુન્મતિ દાસીને કરવડે સ્પર્શી કર્યાં; એટલે તેણીએ રાડ પાડીને કહ્યું કે, સ્વામી! કાઈ પુરૂષે મને સ્પર્શ કર્યો.' તત્કાળ સિંહ પાછા વળી શૈાશાળાને પકડીને મેલ્યું. કે- અરે કપટી! તે છાના રહીને અમારી અનાચાર જોયા. તે વખતે મે' ખેલાયે। તો પણ ઉત્તર આપ્યા નહીં.' આ પ્રમાણે કહીને તેને ઘણું કુટીને સિંહ પેાતાને સ્થાનકે ગયા. પછી ગાથાળે પ્રભુને કહ્યું કે, હે સ્વામી! તમારા
'
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુગ ૩ જો
શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષના વિહાર
[ ૪૭
દેખતાં આણે મને માર્યા-' સિદ્ધાર્થ એલ્યું કે, ‘તું અમારી જેવા શીલ ( આચાર) કેમ રાખતો નથી? દ્વારે રહીને આવી ચપળતા કરે છે તો તને માર કેમ ન મળે ?’
પછી ત્યાંથી નીકળીને પ્રભુ પત્રકાળ નામના ગામમાં આવ્યા. ત્યાં પણ પૂર્વની જેમ પ્રભુ કાઈ શુન્યગૃહમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ગોશાળા ભય પામીને તે ઘરના એક ખુણામાં એસી રહ્યો. તે ગામના સ્વામીના પુત્ર સ્કંદ પણ ઇતિલા નામની દાસીની સાથે રતિક્રીડા કરવાને માટે ત્યાં આવ્યેા. તેણે પણ સિંહની જેમજ પૂછ્યું. પણ કોઈએ ઉત્તર આપ્યા નહીં. પછી તે ક્રીડા કરીને નીકળ્યા ત્યારે ગાશાળા ઉચે સ્વરે હસી પડયો. એટલે અહિં પિશાચની જેમ ગુપ્ત રહીને કાણુ હસે છે?' એમ ખેલતા તે આવીને તેને ઘણો માર માર્યાં. પછી સ્કંદ પોતાને ઘેર ચાલ્યા ગયા. ગોશાળે પ્રભુને શું સ્વામીના ધમ આવા હાય? નિર્દેષ એવા મને મારતા તમે મારૂં નથી ?' સિદ્દા ખેલ્યા- અરે મૂખ! તેતરપક્ષીની જેમ મુખોષથી અનથ ભાગવે છે'
કહ્યું કે, હે નાથ !
"
C
પછી વીરપ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને કુમાર સનિવેશે આવ્યા. ત્યાં ચ'પરમણીય નામના ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે ગામમાં ધન ધાન્યની સમૃદ્ધિવાળા કુપન નામે એક કુંભાર રહેતો હતો, મદિરાના ક્રીડાની જેમ તેને મદિરા ઉપર ઘણી પ્રીતિ હતી. તે સમયે તેની શાળામાં મુનિચંદ્રાચાય નામે એક પાર્શ્વનાથ પ્રભુના બહુશ્રુત શિષ્ય ઘણા શિષ્યવગની સાથે રહેલા હતા. તે પેાતાના શિષ્ય વન નામના સૂરિને ગચ્છમાં મુખ્યપણે સ્થાપીને જિનકલ્પતુ અતિ દુષ્કર પ્રતિક ્ કરતા હતા. તપ, સત્ય, શ્રુત, એકત્વ અને બળ એમ પાંચ પ્રકારની તુલના કરવા માટે તે સમાધિપૂર્વક ઉપસ્થિત થયેલા હતા.અહિ' ગાથાળે પ્રભુને કહ્યું કે હું નાથ ! અત્યારે મધ્યાન્હના સમય છે, માટે ચાલે, ગામમાં શિક્ષા લેવા જઈએ.' સિદ્ધાર્થ' કહ્યુ કે આજે અમારે ઉપવાસ છે.' પછી ક્ષુધાતુર થયેલા ગાશાળા ગામમાં ભિક્ષાને માટે ગયા. ત્યાં ચિત્ર વિચિત્ર વજ્રને ધારણ કરનારા અને પાત્રાદિકને રાખનારા પાશ્વનાથના પૂર્વોક્ત શિષ્યાને તેણે જોયા; એટલે પૂછ્યું કે, તમે કેણુ છે?' તેઓ ખાલ્યા કે– અમે શ્રી પાર્શ્વનાથના નિગ્રંથ શિખ્યા છીએ' એશાળે હસતાં હસતાં કહ્યું કે, “ મિથ્યા ભાષણ કરનારા તમને ધિક્કાર છે. તમે વજ્રાદિક ગ્રંથીને ધારણ કરનારા છે, તે છતાં નિગ્રંથ શેના? કેવળ આજીવિકાને માટેજ આ પાખડની કલ્પના કરી જણાય છે. વઆદિક સ'ગથી રહિત અને શરીરમાં પણ અપેક્ષા વગરના જેવા મારા ધર્મોચાય છે તેવા નિગ્રંથ તો હાવા જોઇએ.” તે જિનેદ્રને જાણુતા નહતા, તેથી ગેાશાળાના આવાં વચન સાંભળીને ખેલ્યા કે, ‘જેવા તું છું, તેવા તારા ધર્માંચાય પણ હશે; કેમકે તે પાતાની મેળે લિગ ગ્રહણ કરનારા જણાય છે.' ક્ષુધાતુર થયેલા ગોશાળે તેમનાં આવાં
.
1 જિનકીપણ' કરવાની તુલના
રક્ષણ કેમ કરતા તુ આમ અનેકવાર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું વચનથી શાપ આપ્યો કે, “જે મારા ગુરૂનું તપતેજ હોય તો આ તમારા ઉપાશ્રય બની જાઓ.” તેઓ બોલ્યા કે-“તારા વચનથી અમે બળીશું નહીં.” ગોશાળ વિલ થઈ પ્રભુ પાસે આવીને કહેવા લાગે કે-“આજે મેં તમારા તપસ્વીપણાની નિંદા કરનારા સગ્રંથ સાધુઓને જોયા, તમારી નિંદા સાંભળીને મેં ક્રોધથી તેમને શાપ આપે કે, તમારા ઉપાશ્રય બળી જાઓ, તથાપિ તેમને ઉપાશ્રય જરા પણ બળે નહીં, માટે તે સ્વામિન! તેનું શું કારણ હશે તે કહે.” સિદ્ધાર્થ બે -“અરે મૂઢ! તેઓ શ્રી પાર્શ્વનાથના શિષ્યો છે, તેમનો ઉપાશ્રય તારા શાપથી કેમ બળે?” એવામાં રાત્રિ પડી, એટલે તે સુનિચંદ્રસૂરિ ઉપાશ્રયની બહાર પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. પેલે કુપનય કુંભાર મદિરાપાન કરી ઉન્મત્ત બનીને ઘુમતો ઘૂમતો ત્યાં આવ્યું, તેણે આચાર્યને જોયા એટલે એ દુષ્ટ કુંભારે ચરબુદ્ધિથી આચાર્યને ગળેથી પકડીને શ્વાસ વગરના કરી દીધા, પણ તેઓ શુભ ધ્યાનથી ચલિત થયા નહીં. તે વેદનાને સહન કરતાં તેમને તત્કાળ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, અને મૃત્યુ પામી દેવલોકે ગયા. તે સ્થાનની નજીકમાં રહેલા વ્યંતરોએ પ્રાતઃકાળના પવનની જેમ તેમની ઉપર પુષ્પ વર્ષાવીને તેમનો મહિમા કર્યો.
અહિં ગોશાળાએ આકાશમાં વિજળીની પેઠે પ્રકાશતી દેવશ્રેણીને જોઈને પ્રભુને પૂછયું કે, “સ્વામી! શું આ તમારા શત્રુઓનો ઉપાશ્રય સળગી ઉઠયો? આ આકાશમાં જણાતા અત્યંત ઉદ્યોતથી મને એવું અનુમાન થાય છે. સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે, “અરે એમ કહે નહીં, આ તો તે સૂરિ શુભ ધ્યાનથી સ્વર્ગે ગયા; કેમકે “શુભ ધ્યાન કામધેનુની જેમ સર્વ મનોરથ પૂરનારૂં છે.' તેમને મહિમા કરવાને આ તેજોમય દેવતાઓ આવે છે, જેથી તારા જેવા અ૫ બુદ્ધિવાળા માણસને અગ્નિની ક્રાંતિ ઉત્પન્ન થઈ.” કૌતુક્કી તે જોવાને માટે ગોશાળો સવાર ત્યાં ગયો, એટલામાં તો દેવતાઓ પોતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયા, કેમકે “એવા દુષ્ટને દેવ દર્શને કયાંથી હોય?' પણ ત્યાં પુષ્પ અને સુગંધી જળની વૃષ્ટિ જોઈને તે હs પામે. પછી તેમના શિષ્ય જે ઉપાશ્રયમાં સુતા હતા, તેઓની પાસે જઈને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે, “અરે મુંડાઓ! તમે દુષ્ટ શિખ્યો છે, કારણ કે દિવસે ઈરછા પ્રમાણે ભજન કરીને આખી રાત્રિ અજગરની જેમ સુઈ રહે છે. તમે પણ જાણતા નથી કે, તમારા સૂરિ મૃત્યુ પામી ગયા. અહે! ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લેનારા તમારા જેવાને ગુરૂને વિષે પણ આટલે પ્રતિબંધ નથી?” પછી તે શિષે બેઠા થયા અને “આ પિશાચની જેમ કોણ બેલું છે?” એમ ચિંતવન કરવા લાગ્યા. પછી તેઓ ઉપાશ્રયની બહાર આવ્યા. ત્યાં આચા
ને મરણ પામેલા જાણી તેઓ કુલીન પુત્રની જેમ અત્યંત ખેદ પામીને ઘણીવાર સુધી પિતાના આત્માની નિંદા કરવા લાગ્યા. ગોશાળો પણ તેમને તિરસ્કાર કરી વેચ્છાથી જેમ તેમ બોલતે પ્રભુ પાસે આવ્યું
પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને ચોરાક ગામે આવ્યા. ત્યાં પરચકના ભયથી ચારને શાધનારા આરક્ષક પુરૂષોએ ગોશાળા સહિત પ્રભુને કાત્સર્ગ રહેલા જોયા. તેમને પૂછયું
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૯
સગ ૩ જે] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર કે “તમે કેણ છે?” પરંતુ મૌનપણાના અભિગ્રહવાળા પ્રભુ કાંઈ પણ બેલ્યા નહીં. મુનિઓ બધિર જેવાજ હોય છે. ઉત્તર ન મળવાથી તેમણે ધાર્યું કે, “જરૂર આ કઈ હેરૂ છે, તેથી મૌન ધરીને રહેલ છે. આમ ધારીને તે ક્રૂર બુદ્ધિવાળા પુરૂષએ ગોશાળા સહિત પ્રભુને પકડયા. અને બંનેને ડાકિણની જેમ બાંધીને કૂવામાં નાખ્યા અને વારંવાર ઘડાની જેમ ઉંચા નીચા કરવા લાગ્યા. તે અવસરે સેમા અને જયંતિ નામે ઉપલ નિમિતિની બે બહેનો કે જેઓ પાર્શ્વનાથ પ્રભુની શિષ્યા (ઉત્તમ સાધ્વીઓ) થઈ હતી, તેઓ તે ગામમાં આવેલી હતી. તેમણે લોકોની પાસેથી સાંભળ્યું કે, “અમુક સ્વરૂપવાળા કઈ બે પુરૂને આરક્ષક લોકે કુવામાં રાખી ઉંચા નીચા કરીને પાણીમાં નાખવા કાઢવા- , વડે પીડે છે.” તે સાંભળી તેઓએ વિચાર્યું કે, “ખે એ ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામી હોય!” આવું ધારીને તેઓ તત્કાળ ત્યાં આવી, તે ત્યાં પ્રભુને તેવી સ્થિતિમાં જોયા. એટલે તેમણે આરક્ષકને કહ્યું કે, “અરે મૂર્ખ ! તમે શું મરવાને ઈચ્છે છે? તમે શું આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીર પ્રભુ છે એમ નથી જાણતા ?’ સાધ્વીનાં આવાં વચન સાંભળીને તેઓએ ભય પામીને પ્રભુને મૂકી દીધા અને વારંવાર ખમાવવા લાગ્યા. પરંતુ “મહાન પુરૂષ કેપ કરતાજ નથી, તેઓ તે પિતાનો આત્મા રખે મલીન ન થાય એવી શંકાથી ક્ષમાજ કરે છે.”
પ્રભુ કેટલાક દિવસ ત્યાં નિર્ગમન કરીને ચોથે ચેમાસું કરવા માટે પૃચંપા નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં ચાર માસક્ષપણુ કરી વિવિધ પ્રકારે પ્રતિમા ધરતા પ્રભુ ચાતુર્માસ્ય રહ્યા. ચોમાસાને છે તે દિવસે કાત્સર્ગ પારી ત્યાંથી નીકળીને કૃતમંગળ નામના નગરે ગયા. તે નગરમાં દરિદ્ર સ્થવિરપણે ઓળખાતા, આરંભી, પરિગ્રહધારી અને સ્ત્રી સંતાનવાળા કેટલાક પાખંડીઓ વસતા હતા. તેમના પાડાની વચમાં એક મોટું દેવાલય હતું, તેમાં તેઓના કુળક્રમથી આવેલી કેઈ દેવતાની પ્રતિમા હતી. તે દેવાલયના એક ખુણામાં જાણે તેને સ્તંભ હોય તેમ નિષ્કપ થઈને વીરપ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ ધરીને રહ્યા. તે સમયે માઘ માસ હતા અને ટાઢ ઘણી દુસહ પડતી હતી. પ્રભુ આવ્યા તે દિવસે તે પાખંડીઓને તે દેવાલયમાં રાત્રે મહોત્સવ હતો. એટલે પુત્ર પરિવાર લઈ તેઓ હર્ષથી દેવાલયમાં એકઠા થયા, પછી નૃત્ય ગીત કરીને જાગરણ કરવા લાગ્યા. તે જોઈ ગોશાળ હાસ્ય કરીને બે“અરે! આ પાખંડીઓ કેણ હશે? કે જેઓની સ્ત્રીઓ મદ્યપાન કરીને આમ નૃત્ય ગીત કરે છે. તે સાંભળી તેઓએ કોપાયમાન થઈને તેને ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો. ગોશાળ ટાઢથી હકારની જેમ અંગસંકેચ કરતા અને ગાયક જેમ વીણુ વગાડે તેમ દંતવાણાને વગાડતે બહાર ઉભે રહ્યો. થોડીવારે અનુકંપા લાવી તેઓએ પાછો ગોશાળાને અંદર દાખલ કર્યો. થોડીવારે તેની ટાઢ દૂર થઈ, એટલો પાછો ફરીવાર તે પ્રથમની જેમ બોલ્યો. પાછે તેને કાઢી મૂક્યો, વળી દયા લાવીને પ્રવેશ કરાવ્યો. એવી રીતે કોપ અને કૃપા કરીને તેઓએ D - 7.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ મું
૫૦ ^ ] ગશાળાને ત્રણ વાર કાઢયો અને પેસાડયો. જ્યારે ચાથી વાર ગોશાળો પેડ ત્યારે તે આલ્યે! કે, ‘અરે પાખંડીએ ! અલ્પ બુદ્ધિવાળા એવા તમાને સાચું કહેતાં કેમ કાપ થાય છે? તમારા આવા દુષ્ટ ચારિત્ર ઉપર કેમ કાપ કરતા નથી ? અને હુ જે સ્પષ્ટ ખેલનારા છુ, તેની ઉપર આમ વારવાર કાપ કરેા છે ?' આ સાંભળી તેનુ* કુટ્ટન કરવાને યુવાન પાખ’ડીઓ તૈયાર થયા, એટલે તેમના વૃદ્ધો તેમને વારીને કહેવા લાગ્યા‘ આ મહા તપસ્વી મહાત્મા દેવાય ના ફાઈ પીધારી ઉપાસક જણાય છે, માટે એના ખેલવાને ગણકારવું નહી', તે ભલે સ્વેચ્છાએ મેલ્યા કરે, જો તમે તે સાંભળી ન શકતા હા તે વાઘ વગાડયા કરેા. તેઓએ · તેમ કર્યુ” અને અનુક્રમે સૂર્યોદય થયા એટલે વીરપ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી શ્રાવસ્તી નગરીએ આવ્યા, અને નગર બહાર કાર્યાત્સગ ધરીને રહ્યા. ભેાજનના અવસર થતાં ગેાશાળે પ્રભુને કહ્યું કે, ' ભગવન્ ! ભિક્ષા લેવા ચાલી, મનુષ્ય જન્મમાં સારરૂપ એક લેાજનજ છે. ' સિદ્ધાથે પૂર્વની જેમ કહ્યુ', ' અરે ભદ્ર! અમારે ઉપવાસ છે.' ગે!શાળે પૂછ્યું કે, સ્વામી ! ત્યારે મારે આજ કેવા આહાર થશે ?' સિદ્ધાર્થ આલ્યા– આજે તા તારે નરમાંસની ભિક્ષા થશે.' ગેાશાળા મેલ્યા- જ્યાં માંસના ગધ પણ ન હેાય તેવે સ્થાનકે હું ભિક્ષા કરીશ. ' આવા નિશ્ચય કરીને તે શ્રાવસ્તીપુરીમાં ભિક્ષા લેવા પેઠી.
.
,
7
એ નગરીમાં પિતૃદત્ત નામે એક ગૃહસ્થ હતા, તેને શ્રીભદ્રા નામે પ્રિયા હતી. તેને મૃતક પુત્ર આવતા હતા. એક વખતે તેણીએ શિવદત્ત નામના નિમિત્તિને આદરથી પૂછ્યું કે, ‘મારે સંતાન શી રીતે જીવે ? ' તેણે કહ્યું, “ ભદ્રે! જ્યારે તારે મરેલ સતાન જન્મે, ત્યારે તેના રૂધિરયુક્ત માંસની દુધ, ઘી, અને મધ સાથે મેળવીને ક્ષીર કરવી, પછી પગે ધૂળવાળો કાઈ સારા ભિક્ષુક આવે તેને આપી દેવી. તેમ કરવાથી જરૂર તારાં સંતાન જીવશે અને તારી પ્રસૂતિ નાશ નહીં પામે; પણ તે ભિક્ષુક જ્યારે ભાજન કરીને જાય ત્યારે તમારે તત્કાળ ઘરનું દ્વાર ફેરવી નાખવુ', કેમકે કદી પાછળથી તે જાણે તેા પશુ કાપથી તમારા ઘરને બાળી શકે નહીં.” સંતાનના અથવાળી તે સ્ત્રીએ ગોશાળો શિક્ષા કરવા ગયા તે દિવસેજ ખાળક આવેલ હાવાથી પૂર્વોક્ત રીતે ક્ષીર ખનાવી, અને જ્યારે ગાશાળા તેને ઘેર આવ્યા ત્યારે તેણીએ ભક્તિથી તે પાયસાન્ન તેને આપ્યું. ગાશાળેા તે જમીતે પ્રભુની પાસે આવ્યા અને તે વા' કહી બતાવી. સિથે ક્ષીર સંબધી જે મૂળ વાર્તા હતી તે કહી ખતાવી, એટલે તત્કાળ ગોશાળે મુખમાં આંગળી નાંખીને વમન કર્યું. તેમાં બાળકના નખ વિગેરે ઝીણા અવયવા જોઈ ને તેને ઘણા કાધ ચઢળ્યો; તેથી તે પેલી સ્ત્રીનું ગૃહ શેાધવા નીકળ્યા; પણ તેણીએ ગૃહતુ. દ્વાર ફેરવી નાખેલુ. હાવાથી ગાવાળની જેમ ગાશાળા તેના ઘરને ઓળખી શકયો નહી. પછી ગેાશાળા ખેલ્યું કે, ' તે મારા ગુરૂતુ' તપતેજ હોય તા આ ખધા પ્રદેશ ખળી જાઓ.' સાન્નિધ્ય રહેલા વ્યંતરાએ વિચાર્યું" કે, ‘પ્રભુનુ' માહાત્મ્ય અન્યથા ન થાઓ,' એમ વિચારી તેઓએ તે બધા પ્રદેશ ખાળી નાખ્યા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૩ જો] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષને વિહાર
ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ હરિક નામના ગામે ગયા, ત્યાં ગામની બહાર રહેલા હરિદ્ર વૃક્ષની નીચે પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે વખતે પત્રની છાયારૂપ છત્રવાળા તેજ વૃક્ષની નીચે શ્રાવસ્તી નગરીએ જતે કઈ માટે સાથે ઉતર્યો. વાઘથી ભય પામેલાંની જેમ તે સાથે ટાઢથી ભય પામીને ત્યાં રાત્રે અગ્નિને પ્રજવલિત કર્યો. પછી પ્રાતઃકાળે ઉઠીને સાથે ચાલતો થયે; પણ પ્રમાદથી તે અગ્નિને બુઝાવ્યો નહીં. તેથી તે અગ્નિ વ્યાધિની જેમ પ્રસરતો પ્રસરતે સમુદ્રમાં વડવાનલની જેમ મહાવીર પ્રભુની પાસે આવ્યો. તે વખતે “ભગવાન ! આ અગ્નિ નજીક આવ્યો માટે અહીંથી નાશી જાઓ.” એમ બોલતો ગોશાળો તરત કાકપક્ષીની જેમ બીજે નાશી ગયો. પ્રભુએ તેનું વચન સાંભળ્યું હતું પણું કર્મરૂપ ઇધનને બાળવાને માટે ધ્યાનરૂપ અગ્નિની જેમ તે અગ્નિને પણ માનતા ત્યાં સ્થિર થઈને ઊભા રહ્યા.
હેમંતના તુષાર (ઝાકળ)થી કમળના બે કેશની જેમ તે અગ્નિથી પ્રભુના ચરણ શ્યામ થઈ ગયા. અગ્નિ શાંત થયા પછી પ્રભુ ગોશાળા સહિત લાંગલ નામના ગામે ગયા. ત્યાં વાસુદેવના મંદિરમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે ગામના બાળકે ત્યાં કીડા કરતા હતા, તેઓને ગોશાળ પ્રેતની જેમ વિકૃતરૂપ કરીને ચોતરફથી બીવરાવવા લાગ્યો. તેના ભયથી કેઈના વસ્ત્રો પડી ગયા, કોઈની નાસિકાઓ કુટી, કેઈ ચાલતા ચાલતા પડી ગયા. તેવી રીતે સર્વ બાળકો ગામ તરફ નાશી ગયા; એટલે તે બાળકોના પિતાઓ ત્યાં આવ્યા, અને ગોશાળાને વિકૃત રૂપધારી જેઈને “અરે અમારા બાળકોને કેમ બીવરાવે છે?' એમ કહી તેઓ તેને પુષ્કળ માર મારવા લાગ્યા. તે વખતે ગામના વૃદ્ધો ત્યાં આવ્યા, તેઓ પ્રભુને જોઈને બોલ્યા કે-“અરે! મુખેં! એને છોડી દે, એ તે આ દેવાયને સેવક હોય એમ જણાય છે,” તેઓએ વૃદ્ધોના કહેવાથી તેને છોડી મૂકયો, એટલે ગોશાળે પ્રભુને કહ્યું કે
સ્વામી! અન્ય જન મને મારે છે, તે પણ તમે અદ્યાપિ મારી ઉપેક્ષા કેમ કરે છે? તમે તે વાની જેવા નિષ્ફર જણાએ છો' સિદ્ધાથે કહ્યું કે, “તું જે માર ખાય છે, તે વ્યાધિની જેમ અંગમાંથી ઉઠેલા તારા સ્વભાવથી જ ખાય છે.” પછી કાર્યોત્સર્ગ પારી ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ આવર્ત નામના ગામે આવ્યા. ત્યાં બળદેવના મંદિરમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ગોશાળે ત્યાં પણ પ્રથમની જેમ ગામના બાળકોને બીવરાવવા લાગ્યો. તે બાળકોના પિતાએ ત્યાં આવીને દુર્મદ સાંઢીઆની જેમ તેને કુટી નાખે. તેમના ગયા પછી ફરીવાર પણ તે બાળકને બીવરાવવા લાગ્યો. “પ્રાણીઓથી પ્રાણુત સુધી પણ પ્રકૃતિ છોડાતી નથી.” કેધ પામી તે બાળકોના પિતાએ ત્યાં આવી પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, “આ બીચારા બળકુટકને મારે તે કાંઈ ઠીક નહીં, તેના સ્વામીને જ મારે, કારણ કે તે તેને નિષેધ કેમ કરતા નથી. સેવકો અપરાધ કરે તે તેના સ્વામીને દંડ કરે, એવી મર્યાદા છે.” પછી અપરાધ છતાં શ્વાનની જેમ ગોશાળાને છેડી દઈને તે દુબુદ્ધિએ દંડ ઉગામતા વીરપ્રભુની પાસે આવ્યા. તેવામાં ત્યાં રહેલો અહંતો ભક્ત કે વ્યંતર કોધથી બળદેવની
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું પ્રતિમામાં અધિણિત થયે; તેથી જાણે પ્રત્યક્ષ બળદેવ હોય તેમ તે બળદેવની પ્રતિમા હળ લઈને તેમની સામે મારવા આવી. તે જોઈને આશંકા અને વિસ્મય પામી સર્વ ગ્રામ્યજનો પ્રભુના ચરણકમળમાં પડી ખમાવવા લાગ્યા અને પિતાને નિંદવા લાગ્યા.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ચોરાક ગામે આવ્યા, અને કોઈ એકાંત સ્થળે પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ગોશાળે કહ્યું કે, “સ્વામી ! ગોચરી જવું છે કે નહીં? ' સિદ્ધાર્થે કહ્યું,
આજે અમારે ઉપવાસ છે.” પછી. સુધાતુર થયેલો ગોશાળો એકલો ઉત્સુકપણે ભિક્ષાને માટે ગામમાં ગયે. ત્યાં કોઈક ઠેકાણે ગોઠને માટે રસોઈ થતી તેણે દીઠી; એટલે “ભિક્ષાને સમય થયો છે કે નહિ? ” તેનો નિર્ણય કરવા ગોશાળ સંતાઈ સંતાઈને જેવા લાગે. તે વખતે તે ગામમાં ચાર લોકોનો મોટો ભય હતું, તેથી “આ સંતાઈને જુએ છે, માટે તે ચાર છે અથવા ચોરનો મેકલેલો ચર પુરુષ છે.” એમ તર્ક કરીને ગામના લોકોએ ગશાળાને કુટી નાંખ્યો. શૈશાળે કોધાયમાન થઈને શાપ આપ્યો કે, “જે મારા ધર્મગુરૂનું તપતેજ હોય તે આ લોકોને ગોષ્ટિમંડપ બળી જાઓ.” એટલે ભગવંતના ભક્ત વ્યંતરેએ તે મંડપને બાળી નાખ્યો. ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ કલંબુક નામના ગામે ગયા. તે ગામમાં મેઘ અને કાલહસ્તી નામે બે શૈલપાળક ભાઈઓ રહેતા હતા. તે વખતે કાળહસ્તી સૈન્ય લઈને ચોરોની પછવાડે જતો હતો. તેણે માર્ગમાં ગે શાળા સહિત વિરપ્રભુને આવતા જોયા, એટલે તેની ઉપર ચારની શંકા કરી. “તેવા લોકોની એવીજ બુદ્ધિ હોય છે.” કાળહસ્તીએ પૂછયું કે, “તમે કેણ છો?” પરંતુ મૌનધારી પ્રભુ કાંઈ બોલ્યા નહીં. ગે શાળો પણ ગમતની ખાતર વાનરની જેમ મૌન ધરી રહ્યો. પછી તેણે ગે શાળાને અને પ્રભુને બાંધીને પિતાના ભાઈ મેઘને સેપ્યા. તે મેઘ સિદ્ધાર્થ રાજાને સેવક હતો અને તેણે પ્રથમ પ્રભુને જોયા હતા, તેથી પ્રભુને ઓળખ્યા, એટલે પ્રભુને તેણે ખમાવીને મૂકી દીધા. પ્રભુએ અવધિજ્ઞાનથી જાણ્યું કે, “હજુ મારે ઘણું કર્મની નિર્જરા કરવાની છે. તે કર્મ સહાય વિના મારાથી તરત ખપાવાય તેમ નથી. કારણ કે સૈનિકે સિવાય શત્રુઓને માટે સમુહ જીતી શકાતો નથી. આ આયે દેશમાં વિહાર કરવાથી મને તેવી સહાય મળવી દુર્લભ છે, માટે હવે હું અનાર્ય દેશમાં વિહાર કરૂં.' આ વિચાર કરીને મોટા ઘર સાગરમાં જલજંતુ પ્રવેશ કરે તેમ પ્રભુ લાટ દેશમાં ગયા, જે દેશમાં પ્રાયઃ બધા દૂર સ્વભાવી મનુષ્યજ રહેતા હતા. ત્યાં પ્રભુને જોઈને કોઈ “મુડે મુડે' એમ કહીને મારવા લાગ્યા, કેઈ સ્પર્શ ધારીને પકડવા લાગ્યા, કેઈ ચોર ધારીને એમને બાંધવા લાગ્યા, કેઈકૌતુકથી પ્રભુની ઉપર ભસતા શ્વાનોને મૂકવા લાગ્યા અને બીજાઓ પોતાની મરજી પ્રમાણે બીજી અનેક પ્રકારની વિડંબના કરવા લાગ્યા. પરંતુ જેમ રોગી અતિ ઉગ્ર ઔષધોથી રોગનો નિગ્રહ થત ૧ અહીં સહાયક ઉપદ્રવાદિકના કરનારને ગયા છે. ૨ આર્ય રાજાને ગુપ્ત ચર.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૩ જો] શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રથમના છ વર્ષની વિહાર
[ ૫૩ જાણી હર્ષ પામે, તેમ પ્રભુ આવા ઉપસર્ગોથી કમ ખપતાં જાણુને અતિ હર્ષ પામતા હતા. વનમાંથી પકડી લાવેલા હાથીની જેમ ગોશાળે પણ ત્યાં બંધન અને તાડન વિગેરેની અનેક વેદનાએ સહન કરી. પ્રભુ ત્યાં કર્મની ઘણી નિર્જરા કરીને જાણે કૃતાર્થ થયા હોય તેમ આ દેશની સન્મુખ ચાલ્યા. અનુક્રમે પૂર્ણ કરીશ નામના ગામની નજિક જતાં તે લાટ દેશની ભૂમિમાં પ્રવેશ કરવાને ઇચ્છતા બે ચોરોએ પ્રભુને સામા આવતા જોયા. એટલે આ અપશુકન થયા.” એવું ધારી તેઓ પ્રભુને મારવાની ઈચ્છાથી કન્તિકા ઉપાડીને આવતા પ્રેતની જેમ ખગ ઉગામીને પ્રભુની સામે દેડિયા, આ સમયે દેવલોકમાં બેઠેલા ઈંદ્રને ચિંતવન થયું કે, “હાલ વીરપ્રભુ કયાં હશે ?” અવધિજ્ઞાને જોતાં તેણે પ્રભુને તથા તેમને મારવાને તૈયાર થયેલા તે બંને ચોરોને તત્રસ્થ જેયા. તત્કાળ સિંહ જેમ હાથીને મારી શકે તેવા પંજાથી બે હરિણને મારે તેમ ઈ મેટા પર્વતને તોડી શકે તેવા પરાક્રમી વાવડે તે બંને ચારેને મારી નાંખ્યા.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ભદિલપુર આવ્યા. ત્યાં ચાર માસના ઉપવાસ (ચેમાસી ત૫) કરીને પાંચમું ચાતુર્માસ્ય રહ્યા. તપનું પારણું કરી ત્યાંથી વિહાર કરતાં અનુક્રમે પ્રભુ કદલી સમાગમ નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાંના લોકો યાચકોને અન્ન આપતા હતા, તે જોઈ ગાશાળે પ્રભુને કહ્યું કે, “સ્વામી! અહિં ભજન કરો. સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે, અમારે આજે ઉપવાસ છે.” “ત્યારે હું એકલે જમીશ” એમ કહી તે ત્યાં ગયે. ગોશાળો ત્યાં જમવા બેઠે, પણ પિશાચની જેમ તૃપ્ત થયે નહી, એટલે ગામના લોકોએ સર્વ અન્નથી ભરેલ એક થાળ તેને અર્પણ કરી દીધે. ગોશાળો તેમાંનું બધું અન્ન ખાઈ શક્યો નહીં, કંઠ સુધી આહાર કર્યો, તેથી પાણી પીવામાં પણ મંદ થઈ ગયો, એટલે તે લેકેએ
અરે! તું તારી આહાર કરવાની શક્તિને પણ જાણતા નથી, તેથી તું શું મૂર્તિમાન દુષ્કાળ છું?” એમ કહી તે થાળ તેના મસ્તકપર ફેંકયો. પછી તૃપ્તિથી પેટને પંપાળતા પંપાળતે ગોશાળા ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ભૂખંડ નામના ગામે ગયા. પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ રહ્યા. ગોશાળો સદાવ્રતનું ભેજન મેળવવાની ઈચ્છાથી પૂર્વવત તે ગામમાં ગયે. પૂર્વની જેમ ત્યાં પણ તેને ભજન અને તિરસકાર બંને મળ્યા. ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ તું બાક નામના ગામ સમિપે આવ્યા. પ્રભુ બહાર પ્રતિમા ધરીને રહ્યા અને ગોશાળો ગામમાં ગયો. તે ગામમાં બહુશ્રુત અને અનેક શિષ્યોના પરિવારથી પરવરેલા શ્રી પાર્શ્વનાથના શિષ્ય વૃદ્ધ નંદીષેણુચાર્ય આવ્યા હતા, તેઓ ગચ્છની બધી ચિંતા છોડી દઈને જિનકલ્પના પ્રતિકર્મને ૨ કરતા હતા, તેમને જોઈ ગોશાળ મુનિચંદ્રાચાર્યની જેમ તેમનું પણ હાસ્ય કરીને પ્રભુની
૧ સદાવ્રત હતું. ૨ જિનક૯૫ની તૂલના.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ ૫૧ ૧૦ મુ
પાસે આવ્યા. તે મનિદીષેણુ રાત્રે તે ગામના કાઈ ચાકમાં ધર્મધ્યાન કરવા માટે કાર્યાત્સગ ધરીને સ્ત'ભની જેમ સ્થિર રહ્યા. ચાકી કરવા નીકળેલા ગ્રામરક્ષકાએ તેમને ચારની ભ્રાંતિથી મારી નાંખ્યા. તેઓ સદ્ય અવધિજ્ઞાન મેળવી મૃત્યુ પામીને દેવલાકે ગયા. દેવતાઓએ તેમને મહિમા કર્યાં, તે જોઈ શોશાળે ત્યાં આવી તેમના શિષ્યાને પૂર્વવત્ તિરસ્કાર કર્યાં.
'
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ કૃષિકા નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં આરક્ષક લેાકાએ પ્રચ્છન્ન ચરપણાની ભ્રાંતિથી ગોશાળા સહિત પ્રભુને હેરાન કર્યા, તે વખત નિરપરાધી એવા કેાઈ રૂપવાન્, શાંત, અને યુવાન દેવા'ને ગુપ્ત ચરની ભ્રાંતિથી આરક્ષકા મારે છે’ એવા વાર્તાલાપ લેાકેામાં ફેલાયે. તે વાર્તાલાપ શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રગલ્ભા અને વિજયા નામે એ શિષ્યા ચારિત્ર છેાડીને નિર્વાહને માટે પરિવાજિકા થઈ તે ગામમાં રહેતી હતી, તેણે સાંભળ્યા. તેથી ‘રખે, તે વીર પ્રભુ તા ન હોય?' એવી શંકા કરતી ત્યાં આવી. ત્યાં ભગવતને તેવી સ્થિતિમાં જોયા; એટલે તેએએ પ્રભુને વંદના કરીને આરક્ષકાને કહ્યું કે, “અરે મૂખે^! આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર શ્રી મહાવીર છે એમ શુ તમે નથી જાણુતા ? હવે જલદી તેમને છેડી મૂકા; કેમકે આ ખબર જો ઇંદ્ર જાણશે તેા તમારી ઉપર પ્રાણહર વ મૂકશે,” આ પ્રમાણે સાંભળીને તેઓએ પ્રભુને છેાડચા અને વારંવાર ખમાવ્યા. પછી ભગવત ત્યાંથી વિશાળાપુરી તરફ ચાલ્યા. આગળ જતાં બે માર્ગા આવ્યા. એટલે ગાશાળે કહ્યું કે, “હે નાથ ! હું તમારી સાથે નહી. આવું, કારણ કે મને કાઈ મારે છે ત્યારે તમે તટસ્થ થઈ જોયા કરેા છે, વળી તમને ઉપસર્ગો થાય છે ત્યારે તેની સાથે મને પણ ઉપસગે થાય છે, કેમકે અગ્નિ સુકાની સાથે લીલાને પણ ખાળે છે. વળી લાકા પ્રથમ મને મારે છે અને પછી તમને મારે છે. તેમજ સારા ભાજનની ઈચ્છા થયા છતાં કાઈ દિવસ લેાજન થાય છે અને કાઇ દિવસ ભૂખ્યા રહેવુ' પડે છે. વળી પાષાણુમાં અને રત્નમાં, અરણ્યમાં અને નગરમાં, તડકામાં અને છાયામાં, અગ્નિમાં અને જળમાં, હુણવા આવનારમાં અને સેવકમાં નિવિશેષ-સમષ્ટિ રાખનાર એવા તમારી સેવા મૂઢ બુદ્ધિવાળા પુત્રની જેમ કાણુ કરે? એક તાળવૃક્ષની સેવા કરે તેવી નિષ્ફળ તમારી સેવા મેં બ્રાંત થઈને આજ સુધી કરી છે તે સભારો, હવે હું તેવી સેવા કરીશ નહી.” સિદ્ધાર્થ ખેલ્યા ‘તને જે રૂચે તે કર. અમારી તેા એવીજ શૈલી છે, તે કદિ પણ અન્યથા થશે નહીં.'
પછી પ્રભુ ત્યાંથી વિશાળા નગરીને માર્ગે ચાલ્યા અને ગોશાળો એકલેા રાજગૃહ નગરને માર્ગે ચાલ્યેા. આગળ ચાલતાં સર્પવાળા મોટા રાફડામાં ઉંદર પેસે તેમ જેમાં પાંચસેા ચાર રહે છે એવા એક મેટા અરણ્યમાં ગોશાળે પ્રવેશ કર્યાં. એક ચારે ગીધની જેમ વૃક્ષ ઉપરથી ગોશાળાને દૂરથી આવતો જોયા, એટલે તેણે બીજા ચારાને કહ્યુ' કે • કાઈ દ્રવ્ય વિનાના નગ્ન પુરૂષ આવે છે.' તેઓ ખાલ્યા કે, ‘તે નગ્ન છે તો પણ આપણે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૩ જો] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો પ્રથમના છ વર્ષનો વિહાર
[૫૫ તેને છોડે નહીં, કારણ કે કદાપિ તે કોઈને મોકલેલે ચર પુરૂષ પણ હોય? માટે તે આપણે પરાભવ કરીને જાય તે ઉચિત નથી.” એવી રીતે વિચારી તેઓ નજીક આવેલા ગોશાળાને “મામો, મામો” કહી વારા ફરતી તેના ખભા પર ચડીને તેને ચલાવવા લાગ્યા. વારંવાર એવી રીતે ચલાવવાથી ગોશાળાના શરીરમાં શ્વાસ માત્ર બાકી રહ્યો, એટલે ચાર લોકે તેને છોડીને ત્યાંથી બીજે ચાલ્યા ગયા. ગોશાળે વિચાર્યું કે, “સ્વામીથી જુદા પડતાં પ્રારંભમાં જ શ્વાનની જેમ મેં આવી દુઃસહ વિપત્તિ ભેગવી, પ્રભુની વિપત્તિને તો ઈંદ્રાદિક દેવતાઓ પણ આવી આવીને દૂર કરે છે, તો તેમના ચરણને શરણે રહેવાથી મારી પણ વિપત્તિઓ નાશ પામે છે. જે પ્રભુ રક્ષણ કરવાને માટે પોતે સમર્થ છતાં પણ કોઈ કારણથી ઉદાસીન રહે છે, તેવા પ્રભુને મંદ ભાગ્યવાળા પુરૂષ ધનના નિધિને પ્રાપ્ત કરે તેમ હું હવે શી રીતે પ્રાપ્ત કરીશ? માટે ચાલ, તેની જ શોધ કરૂં,” આવો નિશ્ચય કરી ગશાળ પ્રભુના દર્શનને માટે તે વનનું ઉલ્લંઘન કરીને અશ્રાંત પણે ભમવા લાગ્યો.
પ્રભુ વિશાલા નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં કઈ લેહકારની શાળામાં લોકેની આજ્ઞા લઈને પ્રભુ પ્રતિમા ધારણ કરીને રહ્યા. તે શાળાને સ્વામી લુહાર છ માસ સુધી રોગોથી પીડાઈ તરતમાં જ નિરોગી થયો હતો. તે જ દિવસે પિતાના સ્વજનોથી વિટાઈ પિતાની કોડમાં આવ્યું. ત્યાં પ્રભુને જોઈને તેણે ચિંતવ્યું કે, “પહેલે જ દિવસે મારે આ પાખંડીના દર્શન થયા તે મોટું અપશુકન થયું, માટે આની ઉપર જ લેઢાને ઘણુ મારીને એ અમંગળને દૂર કરૂં.” પછી તે દુષ્ટ પ્રભુને મારવા માટે ઘણું ઉપાડીને દેડ્યો. તે વખતે ઇંદ્રને વિચાર થયો કે, “હાલ પ્રભુ ક્યાં હશે?” અવધિજ્ઞાને જોતાં તે લુહારને ઘણુ મારવા ઉદ્યત થયેલ જાણું ઈંદ્ર તત્કાળ ત્યાં આવ્યા અને પોતાની શક્તિથી તે ઘણું તેના જ માથા ઉપર પડાવ્યા, તેથી માંડ માંડ રોગમુક્ત થયાં છતાં પણ ઘણના પ્રહારથી તે લુહાર યમદ્વારમાં પહોંચી ગયો. ઈંદ્ર પ્રભુને નમી સૌધર્મ કલ્પમાં ગયા.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ગ્રામક નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં બિભેલક નામના ઉદ્યાનમાં આવેલા બિલેલક નામના યક્ષના મંદિરમાં પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ કરીને રહ્યા. તે યક્ષને પૂર્વ ભવે સમતિ ફરસેલું હતું, તેથી તેણે અનુરાગ ધરીને દિવ્ય પુષ્પ અને વિલેપન કથી પ્રભુની પૂજા કરી.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ શાલિશીષ નામના ગામે પધાર્યા. ત્યાં ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા, તે વખતે માઘ માસ વિતતો હતે. ત્યાં કટપૂતના નામે એક વાણુવ્યંતરી દેવી હતી, તે પ્રભુના ત્રિપૃષ્ણના જન્મમાં પ્રભુની વિજયવતી નામે પત્ની હતી. તે ભવમાં તેને સારી રીતે માન ન મળવાથી રાષવતી થઈને મૃત્યુ પામી હતી. કેટલાક ભવમાં ભમ્યા પછી તે મનુષ્ય ભવ પામી હતી. તે લવમાં બાળતપ કરી મૃત્યુ પામીને આ ભવમાં તે વ્યંતરી થઈ હતી. પૂર્વના વિરથી અને પ્રભુના તેજને સહન ન કરી શકવાથી તેણે પ્રભુની પાસે આવીને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર | [ પર્વ ૧૦ મું તાપસીનું રૂપ વિકુવ્યું. પછી માથે જટા ધારણ કરી, વલકલના વસ્ત્ર પહેરી, હિમ જેવા શીતળ જળમાં શરીરને બાળીને પ્રભુની ઉપર ઉંચે ઉભી રહી. પછી પવન વિસ્તારીને સીસળીઆની જેમ શરીર પરથી જળના અતિ દુસહ શીતળ બિંદુઓ પ્રભુની ઉપર ઉંચે પડવા લાગ્યા. જટાના અગ્ર ભાગથી અને વલકલમાંથી પડતા જળબિંદુઓએ પ્રભુને પલાળી દીધા. જે બીજો કોઈ પુરૂષ તે ઠેકાણે હેત તો શીતથી ઠરીને ફાટી જાત, અર્થાત્ પ્રાણ જતા રહેત. આ પ્રમાણે આખી રારિ શીતાપસર્ગને સહન કરતાં પ્રભુનું અત્યંત કર્મોને ખપાવે તેવું ધર્મધ્યાન વિશેષ દીપી નીકળ્યું, અને અનુત્તર વિમાનમાં રહેલા દેવો હોય તેવું સર્વ લોકને અવલોકન કરાવનારૂં વિશેષ પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. શ્રી વીરપ્રભુને દેવભવમાં પણ જ્યારે જ્યારે સહજ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું ત્યારે તેઓ એકાદશાંગી સૂત્રાર્થના ધારણ કરનારા થતા હતા. અહીં રાત્રિ વ્યતીત થઈ એટલે કટપૂતના શાંત થઈ ગઈ. પછી તે ઘણે પશ્ચાત્તાપ કરીને ભક્તિપૂર્વક પ્રભુની પૂજા કરી પોતાને સ્થાનકે ગઈ.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ભદ્રિકાપુરીએ આવ્યા. ત્યાં દીક્ષા લીધા પછીનું છઠું ચોમાસું કરવાને માટે પ્રભુ તપને આચરતા સ્થિતિ કરીને રહ્યા. ત્યાં છ માસે ગોશાળો આવીને મ. પૂર્વની જેમ પ્રભુની સેવા કરતો તે સાથે રહ્યો. પ્રભુએ વિવિધ અભિગ્રહપૂર્વક ત્યાં ચાર માસક્ષપણ કર્યા. પછી વર્ષાકાળ નિર્ગમન કરી નગરીની બહાર પારણું કર્યું.
इल्याचार्य श्री हेमचंद्र विरचिते त्रिषष्टि शलाका पुरुष चरिते महाकाव्ये दशमपर्वणि श्री महावीर प्रथम षड वर्ष विहार
वर्णनो नाम तृतीय सर्गः ॥
શ્રી મહાવીર સ્વામીને બીજા છ વર્ષને છદ્મસ્થ વિહાર.
શાળે સેવેલા શ્રી વીરભગવંતે ત્યાર પછી આઠ માસ સુધી ઉપસર્ગ વગર મગધદેશની ભૂમિમાં વિહાર કર્યો. પછી આલંભિકા નામની નગરીએ ગયા. ત્યાં ચાર માસક્ષપણુ કરીને ચોમાસું ઉલ્લંઘન કર્યું. ચોમાસું પૂર્ણ થયા પછી તે નગરીની બહાર પારણું કરીને પ્રભુ ગોશાળા સહિત કુડક નામના ગામે ગયા. ત્યાં વાસુદેવના મંદિરના એક ખુણામાં
૧ લોકાવધિ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો બીજા છ વર્ષને વિહાર
[ ૫૭ જાણે રત્નમય પ્રતિમા બેસાડી હોય તેમ પ્રભુ પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. પ્રકૃતિથી નિર્લજજ અને ઘણા વખતથી કરેલી સંલીનતાથી આતુર થયેલ ગોશાળો વાસુદેવની પ્રતિમાના મુખ પાસે પુરૂષ ચિન્હ ધરીને ઉભે રહ્યો. તેવામાં તેને પૂજારી આવ્યું, તે ગાશાળાને એવી રીતે રહેલે જોઈને વિચારવા લાગ્યો કે, “આ કેઈ પિશાચગ્રસ્ત અથવા ગાંડો માણસ જણાય છે.” એવું વિચારતો તે અંદર પેઠે અને તેને બરાબર જે; એટલે તેને નગ્ન જોઈને તેણે ધાર્યું કે, આ કેઈ નગ્ન જૈન સાધુ જણાય છે. વળી વિચાર્યું કે, “જે હું અને મારીશ તો લેકે કહેશે કે, આ દુષ્ટ નિર્દોષ એવા સાધુને વિનાકારણ માર્યા છે, માટે આનું ગામને જે યોગ્ય લાગે તે કરે; તેથી હું આ વાત ગામના લોકોને જઈને કહે,” એમ વિચારીને તે ગામના લોકોને તેને બતાવવા તેડી લાવ્યું. તત્કાળ ગામના બાળકેએ તેને લપડાકેથી અને મુષ્ટિઓથી કુટવા માંડ્યો. પછી એ ગાંડે છે, માટે એને મારવાથી સયું' એમ કહીને વૃદ્ધ લોકેએ તેને છોડાવ્યું.
કર્મરૂપી શત્રુને મદન કરનારા પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને મર્દન નામના ગામ પાસે આવ્યા. ત્યાં બળદેવના મંદિરમાં પ્રભુ પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ત્યાં પણ પૂર્વની જેમ બળદેવના મુખમાં પુરૂષચિન્હ રાખીને ગેપાળે ઉભો રહ્યો. તેથી પૂર્વની જેમ ગામના લોકોએ કુટહ્યો અને પૂર્વની જેમ વૃદ્ધોએ છોડાવ્યા. ત્યાંથી વિહાર કરીને તપસ્વી પ્રભુ બહુશાળ નામના ગામે ગયા. ત્યાં શાળવન નામના ઉદ્યાનમાં પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ત્યાં શાલાર્યા નામે એક વ્યંતરી હતી, તેણે કાંઈ પણ કારણ વગર ક્રોધ પામીને પ્રભુની ઉપર કમને ઘાત કરનારા કેટલાક ઉપસર્ગો કર્યા. ઉપસર્ગ કરતાં કરતાં જ્યારે તે શ્રાંત થઈ ત્યારે તેણે પ્રભુની પૂજા કરી. પછી ત્યાંથી વિહાર કરીને વીરપ્રભુ હાલ નામના ગામે આવ્યા. ત્યાં જીતશત્રુ નામે રાજા હતાતે રાજાને કેઈ રાજા સાથે વિરોધ ચાલતો હતો; તેથી રાજપુરૂષોએ માર્ગમાં પ્રભુને ગોશાળા સહિત આવતા જોયા. એટલે “તમે કેણ છે?” એમ તેઓએ પૂછયું, પણ મૌનધારી પ્રભુ કાંઈ બોલ્યા નહીં. તેથી આ કોઈ શત્રુના હેરૂ છે. એવું ધારી તેમને પકડીને છતશત્રુ રાજાને સેંગ્યા. ત્યાં અસ્થિક ગામથી ઉ૫લ નિમિત્તીઓ આવેલ હતો. તેણે પ્રભુને ઓળખ્યા, એટલે વંદના કરી અને જીતશત્રુ રાજાને બધી વાર્તા કહી. પછી રાજાએ પણ ભક્તિથી પ્રભુને વંદના કરી.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ પુરિમતાલ નગરે પધાર્યા. ત્યાં પૂર્વે એવું બનેલું હતું કે ત્યાં વાગુર નામે એક ધનાઢય શેઠ રહેતો હતો. તેને ભદ્રા નામે પ્રિયા હતી. તે વંધ્યા હતી, તેથી સંતાનને માટે દેવતાઓની બાધાઓ કરી કરીને થાકી ગઈ હતી. એક વખતે તે બંને શકટમુખ નામના ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં તેઓએ દેવની જેમ પુષ્પ ચુંટવા વિગેરેથી ચિરકાળ ક્રીડા કરી. કીડા કરતાં કરતાં તેઓ એક મોટા જીણુ મંદિર પાસે આવ્યા. કૌતુકથી
D - 8
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પ ૧૦ મું
૫૮ ] બંનેએ તેમાં પ્રવેશ કર્યો. અંદર દૃષ્ટિને અમૃત જેવી શ્રીમલ્લિનાથ પ્રભુની પ્રતિમા દેખીને શ્રદ્ધાપૂર્વક તેમણે વંદના કરી. પછી પ્રાથના કરી કે, હે દેવ ? તમારા પ્રસાદથી જો અમારે પુત્ર કે પુત્રી થશે, તે અમે આ તમારા ચૈત્યના ઉદ્ધાર કરશું, અને ત્યારથી સદા તમારા ભક્ત થઈને રહેશું.' આ પ્રમાણે કહીને તેઓ પેાતાને ઘેર આવ્યા. ત્યાં નજીકમાં કાઈ અહુતભક્ત વ્યંતરીના નિવાસ હતા, તેના પ્રભાવથી ભદ્રાના ઉદરમાં ગર્ભ રહ્યો. તેથી શેઠને દેવ ઉપર પ્રતીતિ આવી. ગર્ભના દિવસથીજ માંડીને તેણે મોટા હષથી દુર્ગતિમાંથી પાતાના આત્માની જેમ તે દેવાલયના ઉદ્ધાર કરવાના આરભ કર્યા. અને બુદ્ધિમાન વાગુર શેઠ લીધેલા અભિગ્રહ પ્રમાણે દરરોજ ત્યાં જઈ ને તે મલ્લિનાથની પ્રતિમાની ત્રિકાળ પૂજા કરવા લાગ્યા. તેને જિનભક્ત જાણીને વિચરતા એવા સાધુ અને સાધ્વીઓ પણ તેને ઘેર આવવા માંડયા અને તે પણ સદા તેમની પૂજા સત્કાર કરવા લાગ્યા. નિત્યના સાધુએના સંગથી શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિવાળા તે શેઠ શેઠાણી શ્રાવકપણું પામ્યા અને સવ વિધિના જાણનારા થઈ ગયા.
આ સમયે શ્રી વીરભગવંત તે પુરિમતાલ નગરના શકેટમુખ નામનાજ ઉદ્યાનમાં કાઉસગ્ગ કરીને રહ્યા. ત્યાં ઈશાનેદ્ર જિનેશ્વરને વદના કરવા આવ્યે. તેણે મણિનાથ પ્રભુના બિંબને પૂજવા માટે જતા તે વાગુર શેઠને જોયા. એટલે ઈશાન ઈદ્રે કહ્યુ` કે, અરે શેઠ! આ પ્રત્યક્ષ જિનેશ્વરનું ઉલ્લુંઘન કરીને જિનેશ્વરના ખિંખને પૂજવા માટે આગળ કયાં જાઓ છે ? આ ભગવાન શ્રી વીરસ્વામી ચરમ તીર્થંકર છે, તે છદ્મસ્થપણે વિહાર કરતાં અહિં પ્રતિમાધારી થઈને રહ્યા છે. ’ તે સાંભળી વાગુર શેઠે મિથ્યા દુષ્કૃત દુઈ ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી કૃની જેમ શરીર સ ́કાચીને ભક્તિથી પ્રભુને વંદના કરી. પછી ઈશાનદ્ર અને વાગુર શેઠ પ્રભુને નમીને પાતાને સ્થાનકે ગયા.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ઉષ્ણાક નામના નગર તરફ ચાલ્યા. ભાગમાં તરતના પરણેલા અને તદ્દન વિરૂપ આકૃતિવાળા કેાઈ વરવધૂ સામા મળ્યા. તેમને જોઈ ને ગોશાળો ખેલ્યા કે− અહા ! જુએ તેા ખરા ! આ બંનેના કેવા મેાટા પેટ છે, મોટા દાંત છે, હડપચી તથા ડોક લાંખી છે, વાંસામાં ખુંધ નીકળેલી છે અને નાકે ચીખા છે. અહા ! વિધાતાની જોડી દેવાની ખુખી પણ કેવી છે, કે જેણે વરકન્યા બંને સરખા મેળવી દીધા છે! હું તા ધારૂ છું કે, તે વિધાતા પણુ કૌતુકી છે. તે આ પ્રમાણે ગોશાળા તેમની આગળ જઈ જઈ ને વારવાર કહેવા લાગ્યા, અને મશ્કરા [ વિષક ]ની જેમ વાર વાર અટ્ટહાસ કરવા લાગ્યા. તે જોઈને તે વવરની સાથેના માણસા કાધાયમાન થયા. તેથી ગેાશાળાને તેઆએ ચારની જેમ મયૂરખ'ધવડે આંધીને વાંસની જાળમાં ફેકી દીધા, ગોશાળે પ્રભુને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે, હું સ્વામી ! મને ખાંધ્યા છે, તે છતાં તમે મારી ઉપેક્ષા કેમ કરે છે ? તમે અન્ય જાની ઉપર પણ કૃપાળુ છે, તે શું પાતાના સેવક ઉપર કૃપાળુ નથી ?’ સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે, ‘ વાનરની જેમ ચપળતા કરનારા એવા તારે તારા પેાતાના દુશ્ચરિત્રથી
*
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર [૫૯ હમેશા વિપત્તિ તે સિદ્ધ થઈ ચુકી છે. પ્રભુ થોડે દૂર જઈને તેની રાહ જોતા ઉભા રહ્યા. એટલે પેલા વધૂવરના માણસો પ્રભુને જોઈને વિચારવા લાગ્યા કે, “જુઓ, આ મહા તપસ્વી દેવાર્ય આ પુરૂષની રાહ જુએ છે, માટે કદાચ આ માણસ તેમને પીઠધારી, છત્રધારી કે કોઈ બીજું કાર્ય કરનાર સેવક હશે.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેઓએ પ્રભુને માટે ગોશાળાને છેડી મૂક્યો. પછી પ્રભુ તેની સાથે ચાલતા અનુક્રમે ગોભૂમિમાં આવ્યા. ગોશાળે ગોવાલને પૂછ્યું કે, “અરે બીભત્સ મૂર્તાિવાળાઓ અરે મ્લેચ્છો ! અરે પોતાના નેહડામાંજ શૂરવીર ગોવાળ કહે, આ માર્ગ ક્યાં જાય છે?” ગોવાળી આ બેલ્યા
અરે! મુસાફર! તું વિનાકારણ શા માટે અમોને ગાળો આપે છે? અરે શાળા ! તારે નાશ થઈ જશે. ” ગોશાળે કહ્યું, “અરે દાસીના પુત્રજે તમે મારે આટલે આક્રોશ સહન નહીં કરે તે હું અધિક આક્રોશ કરીશ, વળી મેં તમને કાંઈ ગાળો આપી નથી. મેં તમને મલેચ્છ ને બીભત્સ કહ્યા છે તો શું તમે મલેચ્છ અને બીભત્સ નથી ? મેં ખોટું શું કહ્યું છે?” તે સાંભળી તેઓએ ક્રોધથી ગોશાળાને બાંધીને વાંસના વનમાં ફેંકી દીધો; પરંતુ બીજા દયાળુ મુસાફરોએ તેને છોડાવ્યું. ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ રાજગૃહનગરે પધાર્યા. ત્યાં ચાર માસક્ષપણુવડે વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ કરીને પ્રભુએ આઠમું ચોમાસું નિગમન કર્યું. ચાતુર્માસને અંતે નગરની બહાર પ્રભુએ પારણું કર્યું.
પછી પ્રભુએ ચિંતવ્યું કે, મારે હજુ પણ ઘણું કમ નિજરવાનું છે. આમ વિચારીને કમ નિર્જરાને માટે પ્રભુ ગોશાળા સહીત વજાભૂમિ, શુદ્ધભૂમિ, અને લાટ વિગેરે મહેર દેશમાં વિચર્યા. તે દેશમાં પરમાધાર્મિક જેવા સ્વછંદી મ્લેચ્છ વિવિધ ઉપસર્ગોથી શ્રી વીરપ્રભુને ઉપદ્ર કરવા લાગ્યા. કોઈ પ્રભુની નિંદા કરતા, કઈ પ્રભુને હસતા, અને કઈ શ્વાન વિગેરે દુષ્ટ પ્રાણીઓને લઈને પ્રભુને વિટી વળતા હતા પરંતુ “આથી કર્મને ધ્વસ થાય છે” એવું ધારીને શલ્યના ઉદ્ધારના સાધનોથી છેદાદિક થતાં જેમ હર્ષ પામે તેમ પ્રભુ તે ઉપસર્ગોથી ઉલટા હર્ષ પામતા હતા. કર્મરોગની ચિકિત્સા કરનાર પ્રભુ કમને ક્ષય કરવામાં સહાયકારી તે પ્લેને બંધુથી પણ અધિક માનતા હતા. જેમના ચરણના અંગુઠા માત્ર વડે દબાવવાથી અચળ એવો મેરૂ પણ કંપાયમાન થયું હતું, તેવા શ્રી વીરપ્રભુ પણ કર્મથી પીડાય છતાં આવી રીતે વર્તે છે. શકઈ તેમની આપત્તિ દૂર કરવાને માટે સિદ્ધાર્થ વ્યંતરને નિમેલે છે પણ તે તો માત્ર ગોશાળાને ઉત્તર આપવાને જ ઉપયોગી થઈ પડ્યો, બીજી વખત તો તે હાજર પણ રહે નહીં. પ્રભુના ચરણમાં મોટા મોટા સુરેદ્રો આવીને વારંવાર આળોટે છે અને કિંકર થઈને વર્તે છે. ઈંદ્રાદિક પણ પ્રભુને પ્રાપ્ત થતી કર્મજન્ય પીડામાં માત્ર ઉદાસી થઈને રહે છે. જેમના નામ માત્રથી દુષ્ટ ઉપક દ્રવી જાય છે, તે પ્રભુને ઉલટા અતિ શુદ્ર લોકો ઉપદ્રવ કરે છે, તેનો પોકાર કોની આગળ જઈને કરીએ? જગતના તે કૃતH સુકૃતેને ધિકાર છે, કે જેઓ સ્વામીથી ઉત્પન્ન
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પર્વ ૧૦ મું થયેલા છે, છતાં પણ આવા વિપ્નમાં આવી પડેલા સ્વામીની રક્ષા કરતા નથી. આખા જગતનું રક્ષણ અને ક્ષય કરવાનું પિતામાં બળ છતાં પ્રભુ તેને કિંચિત્ પણ ઉપગ કરતા નથી. કારણ કે “સંસારસુખના લાલચુ પુરૂષ જ પિતાના બળનું તેવા પ્રકારે ફળ મેળવવા ઈચ્છે છે.” આશ્રયસ્થાન પણ નહીં મળી શકવાથી ટાઢ અને તડકાને સહન કરતા પ્રભુ છ માસ સુધી ધર્મ જાગરણ કરતાં તે ભૂમિમાં રહ્યા, અને શૂન્યાગારમાં કે વૃક્ષતળે રહીને ધર્મધ્યાનમાં પરાયણ એવા પ્રભુએ નવમું ચાતુર્માસ્ય નિગમન કર્યું.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ ગોશાળા સાથે સિદ્ધાર્થ પુરે આવ્યા. ત્યાંથી કુર્મગ્રામ તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં એક તિલનો છોડ જેઈને ગોશાળે પ્રભુને પૂછયું કે-“સ્વામી! આ તિલનો છોડવો ફળશે કે નહીં?” ભવિતવ્યતાને યોગે પ્રભુ પિોતે જ મૌન છેડીને બોલ્યા,
હે ભદ્ર! એ તિલનો છેડ ફળિત થશે. પુષ્પના સાત જીવ જે બીજા છેડમાં રહેલા છે, તે રવીને આજ છોડમાં તિલની સિંગમાં તેટલા જ તિલપણે ઉત્પન્ન થશે.” પ્રભુના આ પ્રમાણેનાં વચન પર ગશાળાને શ્રદ્ધા ન આવવાથી તેણે તે તિલના ભોથાંને માટી હાથેથી ઉખેડીને બીજે મૂકી દીધું. તે વખતે “પ્રભુની વાણી અસત્ય ન થાઓ.” એવું ધારીને નજીક રહેનારા કેઈ દેવતાએ તરત જ ત્યાં મેઘની વૃષ્ટિ વિકુવી, તેથી ત્યાંની જમીન અને તે તલનું ભોથું જરા આદ્ર થયું. તેવામાં તે પ્રદેશમાં કોઈ ગાય નીકળી, તેની ખરીથી તે ભેગું દબાયું, એટલે તે આ ભૂમિમાં પેશી ગયું, પછી પૃથ્વી સાથે મળી જવાથી સજજડ થયું. અનુક્રમે તેના મૂળ ઊંડા ગયા અને નવા અંકુરા ઉત્પન્ન થયા. અનુક્રમે તેની સીંગમાં પ્રભુએ કહ્યા પ્રમાણે પુષ્પના સાત જીવો તિલપણે ઉત્પન્ન થયા અને વધવા લાગ્યા. ભગવંત ત્યાંથી દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા અને પિતાને પ્રભુને ખરે ભક્ત માનતા ગોશાળ સહિત કુર્મગ્રામે ગયા.
હવે ચંપા અને રાજગૃહી નગરીની વચ્ચે ધનથી પૂર્ણ અને મહીમંડળમાં મંડનરૂપ ગોબર નામે એક ગામ છે. તેમાં ગેશંખી નામે એક આહીરપતિ કૌટુંબી (કણબી) રહેતે હતો. તેને બંધુમતી નામે એક વંધ્યા સ્ત્રી હતી, કે જે તેને અતિ વલ્લભ હતી. તે ગામની નજીક ખેટક નામે એક ગામ હતું. તે ગામ ચોરલકોએ આવીને ભાંગી નાંખ્યું અને ઘણું લોકોને બંદી તરીકે પકડ્યા. તે સમયે વેશિકા નામની કઈ એ પુત્રને જન્મ આપ્યો. તેનો પતિ હણાયેલ હોવાથી તેને સવરૂપવતી જાણીને ચેરલોકોએ સાથે લીધી. પ્રસવ રોગથી પીડિત એવી તે સ્ત્રી વૃષભ જેવા દુર્દાત અને વેગે ચાલતા ચાલકની સાથે હાથમાં બાળકને લઈને ચાલી શકી નહીં. ત્યારે ચારે બાલ્યા કે, “અરે સ્ત્રી ! જે તું જીવવાને ઈચ્છતી હોય તે મૂર્તિમાન વ્યાધિ જેવા આ બાળકને છેડી દે.” પછી તે વેશિકા બાળકને એક વૃક્ષ તળે મૂકી દઈને ભય પામી છતી ચારકોની સાથે ચાલી. “સર્વ લોકોને પ્રાણુથી વિશેષ બીજું કાંઈ પણ પ્રિય નથી.” પ્રાતઃકાળે પેલો ગોશંખી કણબી ત્યાં આવ્યો, તેણે એ બાળકને જોયે. તેને સ્વરૂપવાનું જોઈને તેણે ગ્રહણ કર્યો, અને ઘેર આવી પિતાની
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ થે ] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો બીજા છ વર્ષને વિહાર : [ ૬૧ પત્નીને પુત્ર તરીકે રાખવા અર્પણ કર્યો. “અપુત્રીઆઓને બીજાનો પુત્ર પણ અતિ વહાલે લાગે છે.” પછી તે બુદ્ધિમાન કણબીએ એક મેંઢાને મારી તેના રૂધિરથી બાળકને ખરડીને અને પોતાની પત્નીને સૂતિકાને વેષ પહેરાવીને લોકોમાં એવી વાત ફેલાવી કે, “મારી સ્ત્રીને ગૂઢગલ્ય હતું, તે આજે પુત્રને પ્રસવ થયો છે.” આમ કહીને તેણે લોકોમાં મહોત્સવ પ્રવર્તા. અહીં તે બાળકની માતા વેશિકાને જે ચરલોકો લઈ ગયા હતા, તેણે ચંપાપુરીના ચૌટામાં વેચવાને માટે ઉભી રાખી. તેને પોતાના ધંધાને યોગ્ય ધારીને કોઈ વેશ્યાએ ખરીદ કરી. પછી તે વેશ્યાએ તેને ગણિકાને બધા વ્યવહાર શીખવાડજો. અનુક્રમે રૂપથી અસરાને પણ તિરસ્કાર કરે તેવી તે વેશિકા એક પ્રખ્યાત ગણિકા થઈ પડી, તે વેશિકાને પુત્ર ગશખિક કણબીને ઘેર યુવાનું થયું. એક વખતે તે મિત્રોની સાથે ઘીનું ગાડું વેચવાને માટે ચંપાનગરીમાં આવ્યું. ત્યાં નગરજનોને ચતુર રમણીઓની સાથે વિલાસ કરતા જોઈ તે પણ વિલાસ કરવાની ઈચ્છાથી ગણિકાઓના પાડામાં ગયો. ત્યાં બીજી વેશ્યાઓમાં રહેલી પિતાની માતા વેશિકાને તેણે જોઈ, એટલે તેની સાથે રમણ કરવાની તેની ઈચ્છા થઈ. “અજ્ઞાન મનુષ્ય પશુ જેવા જ હોય છે.” પછી તેણે તત્કાળ તેને એક આભૂષણ આપ્યું અને રાત્રે સ્નાન વિલેપનાદિ કરીને તેણીના ઘર તરફ ચાલ્યો. માર્ગે જતાં તેને એક પગ વિષ્ટામાં પડયો, પણ કામમાં મોહ પામી ગયેલા તેણે કાંઈ જાણ્યું નહીં. એ વખતે તેને પ્રતિબંધ કરવાને માટે તેની કુળદેવતાએ માર્ગમાં એક ગાય અને વાછડો વિકુળં. તે વાછડાને જોઈને પિતાનો પગ તેની સાથે તે ઘસવા લાગે, તેવામાં તે વત્સ મનુષ્ય વાણીએ ગાયને કહેવા લાગે-માતા! જુઓ આ કઈ પુરૂષ ધર્મ રહિત નિર્દયપણે પિતાના વિષ્ટા ભરેલા પગને મારી સાથે ઘસે છે.” તે સાંભળી ગાય બલી-“વત્સ! ખેદ કર નહીં, તેનું એ અપકૃત્ય કાંઈ વિશેષ નથી, કેમ કે કામદેવનો ગધેડો થઈને એ પિતાની માતા સાથે વિલાસ કરવાને ત્વરાથી જાય છે. તે સાંભળી તેણે ચિંતવ્યું કે, “આ ગાય મનુષ્યવાણીથી આમ કેમ બોલે છે? માટે હું તે વેશ્યાની તજવીજ તે કરૂં.” આવો વિચાર કરી તે વેશ્યાને ઘેર આવ્યો. વેશ્યાએ અત્યાન વિગેરે કરવા વડે તેનો સત્કાર કર્યો, પરંતુ પેલી ગાયની વાણીથી શંકા આવેલી હોવાથી તે પુરૂષના ચિત્તમાં કામવ્યાપારનો રોધ થઈ ગયે હતું, એટલે તેણે ક્ષણવાર રહીને તે વેશ્યાને કહ્યું કે-“ભદ્ર! તમારી જે પરંપરા હોય તે કહો.” તેનું એ વચન જાણે સાંભળ્યું જ ન હોય તેમ કરીને એ વેશ્યા તેને અનેક પ્રકારના હાવભાવ બતાવવા લાગી. “વેશ્યાઓનું પ્રથમ કામશાસન એજ છે.” ફરીથી તે બોલ્યો કે-“જો તમે તમારી હકીક્ત કહેશે તો હું તમને બમણું દ્રવ્ય આપીશ, માટે ખરેખરી હકીક્ત કહે, તમને તમારા માતાપિતાના સેગન છે.” આવી રીતે જ્યારે તેણે વારંવાર કહ્યું, ત્યારે તેણીએ જે યથાર્થ હતું, તે કહી સંભળાવ્યું. તે સાંભળી શંકા પામીને તે ત્યાંથી ઉઠી ગયો અને તત્કાળ પિતાને ગામ ગયો. ત્યાં જઈને તેણે પિલા કણબી માતાપિતાને પૂછયું કે, “હું તમારા અંગ જ પુત્ર છું કે ખરીદ કરેલ છું? અથવા કોઈ બીજી રીતે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું મળેલો પુત્ર છું? જે યથાર્થ હોય તે કહે.” તેઓએ કહ્યું કે, “તું અમારે અંગ જ પુત્ર છે,” આવી રીતે અસત્ય કહેવાથી તે પીડિત થઈ રીસ ચડાવીને બહાર જવા લાગ્યો, એટલે તેઓએ જે રીતે તે પ્રાપ્ત થયો હતો તે વૃત્તાંત યથાસ્થિત કહી બતાવ્યું. તેથી તેના જાણવામાં આવ્યું કે, “વેશિકા વેશ્યા ખરેખરી મારી પોતાની માતાજ છે.” પછી તે પાછે ચંપાનગરીએ ગયે, અને વેશિકાની પાસે જઈને તેણે પોતાનું વૃત્તાંત જણાવ્યું. પોતાના પુત્રને ઓળખીને વેશિકા લજજાથી નીચું મુખ કરી રૂદન કરવા લાગી. પછી તેની કુટ્ટિનીને ઘણું દ્રવ્ય આપી તેણે પોતાની માતાને ત્યાંથી છોડાવી અને પિતાને ગામ લઈ જઈને તેને ધર્મ માર્ગમાં સ્થાપિત કરી. તે વેશિકાનો પુત્ર “વૈશિકાયન” એવા નામથી ઓળખાવા લાગે. ત્યાં આવ્યા પછી વિષયથી ઉદ્વેગ પામીને તેણે તરતજ તાપસવ્રત ગ્રહણ કર્યું. પિતાના શાસ્ત્રના અધ્યયનમાં તત્પર અને સ્વધર્મમાં કુશળ એવો તે તાપસ ફરતે ફરતો શ્રી વીરપ્રભુના આગમન પહેલાં કૂર્મ ગામમાં આવ્યો હતો. તે ગામની બહાર રહી મધ્યાહૂન સમયે ઉંચા હાથ કરી, સૂર્યમંડળ સામે દષ્ટિ રાખી, વડવૃક્ષની વડવાઈઓની જેમ લંબાયમાન જટા રાખીને સ્થિર રહેતો હતો. સ્વભાવથી જ વિનીત, દયા દાક્ષિણ્યથી યુક્ત અને સમતાવાન એ તે ધર્મધ્યાનમાં તત્પરપણે મધ્યાહુન સમયે આતાપના લેતા હતા. એ કૃપાનિધિ તાપસ સૂર્યકિરણના તાપથી પૃથ્વી પર ખરી પડતી જુઓને વીણી વીણીને પાછી પોતાના મસ્તક પર નાંખતો હતો.
આવા વેશિકાયમ તાપસને જોઈને ગોશાળ પ્રભુની પાસેથી ત્યાં આવ્યું. અને તેને પૂછ્યું કે, “અરે તાપસ! તું શું તત્ત્વ જાણે છે? અથવા તું શું જુનો શય્યાતર છું? તું સ્ત્રી છું કે પુરૂષ? એ પણ કાંઈ બરાબર સમજાતું નથી. આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું, તો પણ એ ક્ષમાવાન તપસ્વી કાંઈ પણ બોલ્યા નહીં. શાળા તો વારંવાર તે પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, કેમકે “કુતરાના પુછને બહુ વાર સુધી યંત્રમાં રાખ્યું હોય તો પણ તે સરલ થતું નથી.” છેવટે તે તાપસને કે૫ ચડયો. એટલે તેણે તેની ઉપર તેલેસ્યા મૂકી. “અતિશે ઘસવાથી ચંદનના કાણમાંથી પણ અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે.” જ્વાળાએથી વિકરાળ એવી તેઓલેશ્યાથી ભય પામેલે તે ગોશાળ દાવાનળથી ત્રાસ પામેલ હસ્તી જેમ નદી પાસે જાય તેમ પ્રભુની પાસે આવ્યો. શાળાની રક્ષા કરવાને માટે પ્રભુએ શીતલેશ્યા સામી મૂકી; તેથી જળવડે અગ્નિની જેમ તેજેશ્યા શમી ગઈ. પ્રભુની તેવી સમૃદ્ધિ [ શક્તિ ] જઈને વૈશિકાયન વિસ્મય પામ્ય; તેથી તે શ્રી મહાવીરની પાસે આવી નમ્રતાથી આ પ્રમાણે છે કે,
હે ભગવન્ ! મેં તમારે આ પ્રભાવ જાણ્યા નહોતે, માટે મારું આ વિપરીત આચરણ ક્ષમા કરો.” આ પ્રમાણે કહીને તે તાપસ ગયો. ત્યાર પછી ગોશાળે પ્રભુને પૂછયું કે, “હે ભગવંત! આ તેજલેશ્યાની લબ્ધિ શી રીતે પ્રાપ્ત થતી હશે? પ્રભુ બેલ્યા- જે મનુષ્ય નિયમધારી થઈ સર્વદા છઠ્ઠ કરે અને એક મુષ્ટિ કુભાષ તથા અંજલિ માત્ર જળથી પારણું કરે તેને છ માસને અંતે અખલિત અને પ્રતિપક્ષીને ભયંકર એવી મહા તે વેશ્યા ઉપજે.”
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[૬૩ પછી કૂર્મગ્રામથી વિહાર કરીને પ્રભુ ગોશાળા સહિત સિદ્ધાર્થ પુર નામના ઉત્તમ નગર તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં પેલું તિલના વૃક્ષનું ભાથું જ્યાં પડેલું હતું તે પ્રદેશ આવ્યો, એટલે ગોશાળે કહ્યું કે, “હે સ્વામી! આપે જે તિલને છેડ ઉગવાને કહ્યો હતે તે ઉો નથી. પ્રભુ બેલ્યા–“ઉગે છે, અને તે અહીં જ છે. ગશાળે તે વાત માની નહીં. પછી તેણે તે તિલને છેડ લઈને તેની શીગ ચીરી, તે તેમાં તિલના બરાબર સાત દાણા ઉગેલા દીઠા. એટલે ગોશાળો બોલ્યો કે, “શરીરનું પરાવર્તન કરીને પાછા જતુએ ત્યાં ને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય છે.”
પછી પ્રભુએ તે જેલેશ્યાને જે વિધિ કર્યો હતો તે પ્રમાણે તેજલેશ્યા સાધવાને માટે ગેશાબ પ્રભુને છેડીને શ્રાવતી નગરીએ ગયે. ત્યાં એક કુંભારની શાળામાં રહીને પ્રભુએ જેમ કહ્યું હતું તેમ છ માસ પર્યત તપ કર્યું અને તેજલેશ્યા સિદ્ધ કરી. પછી તેની પરીક્ષા કરવાને માટે તે એક કૂવાને કાંઠે ગયો અને પિતાને કેપ ઉત્પન્ન કરવા માટે કોઈ દાસીને ઘડે કાંકરે મારી ફેક્યો. દાસીએ તેને ગાળો આપવા માંડી, એટલે તેણે તત્કાળ ક્રોધ કરીને તેના પર તેલેશ્યા મૂકી, જેથી તે દાસી વીજળી પડવાથી બળે તેમ બની ગઈ અને તેને તેજલેશ્યાની પ્રતીતિ થઈ. પછી કૌતુક જેવાની પ્રીતિવાળો ગશાળ લેકોથી પરિવૃત થઈ વિહાર કરવા લાગ્યા.
એક વખત શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના છ શિષ્ય કે જેઓએ ચારિત્ર તજી દીધું હતું અને અષ્ટાંગ નિમિત્તના જ્ઞાનમાં પંડિત હતા, તેઓ ગોશાળાને મળ્યા. તેઓના શોણ, કલિંદ, કર્ણિકાર, અછિદ્ર, અગ્નિશાન અને અર્જુન એવા નામ હતા. તેઓએ સૌહદપણથી ગોશાળાને અષ્ટાંગ નિમિત્તનું જ્ઞાન બતાવ્યું. “સમાન શીળવાળા પુરૂષને સદ્ય મંત્રી થાય છે.” તેલેશ્યા અને અષ્ટાંગ નિમિત્તનું જ્ઞાન મળવાથી ગર્વ ધરતે ગોશાળ “હું જિનેશ્વર છું” એમ કહેતે પૃથ્વી પર વિહાર કરવા લાગ્યા.
પ્રભુ સિદ્ધાર્થપુરથી વિહાર કરીને વૈશાળી નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં પ્રભુના પિતાને મિત્ર શંખ ગણરાજ મોટો પરિવાર લઈને પ્રભુની સામે આવ્યો અને પૂજા કરી. ત્યાંથી વિહાર કરીને ભગવંત વાણિજક ગામ તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં મંડિકા નામે એક નદી આવી તે નાવવડે ઉતર્યા. પ્રભુ નાવમાંથી ઉતરવા લાગ્યા, એટલે નાવીકે તપેલી રેતીવાળા તટ ઉપર નાવ રાખીને નદી ઉતારવાનું મૂલ્ય માગ્યું. તે વખતે શંખ ગણરાજને ભાણેજ ચિવ નૌકાસૈન્ય લઈને પાછા ફરતો હતો, તેણે પ્રભુને અટકાવેલા જોયા. તેથી તેણે તત્કાળ તે નાવિકને તિરસ્કાર કરી ભગવંતને છેડાવ્યા. પરમ ભક્તિથી પ્રભુ પૂજા કરીને તે ચિત્ર પિતાને નગરે ગયે. પછી ભગવંત વાણિજક ગ્રામે આવ્યા. ત્યાં બહાર પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. ત્યાં આનંદ નામે શ્રાવક રહેતા હતા, તે સદા છઠ્ઠતપ કરતો હતો અને આતાપના લેતો હતો. તેને અવધિજ્ઞાન થવાથી તે પ્રભુને વાંદવા આવ્યું. પ્રભુને વંદના કરી અંજલિ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પ ૧૦ મુ’
૬૪ ] જોડીને તે ખેલ્યું કે- હે ભગવંત! આપે દુઃસહ પરીષહેા અને દારૂગૢ ઉપસર્ગ[ સહુન કર્યા છે; તમારૂ શરીર અને મન બંને વજ્ર જેવા છે કે જે આવા પરીષહેા અને ઉપસગે થી ભગ્ન થતાં નથી. હે પ્રભુ! હવે તમારે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પણ નજીક છે. આ પ્રમાણે કહી ફરીવાર પ્રભુને વાંદીને તે આનંદશ્રાવક પેાતાને ઘેર ગયા. પછી કાયાત્સગ પારીને પ્રભુ શ્રાવસ્તી નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં દીક્ષા લીધા પછીનું દશમું' ચાતુર્માસ્ય નિ`મન કર્યું".
ચાતુર્માસ્ય પૂર્ણ થયે નગર બહાર પારણું કરીને પ્રભુ સાયટિક ગામે આવ્યા. ત્યાં પ્રભુએ ભદ્રા પ્રતિમા અંગીકાર કરી. તે પ્રતિમામાં અશન છેડી પૂર્વાભિમુખે રહી એક પુદ્ગલ ઉપર દૃષ્ટિ સ્થિર કરીને આખા દિવસ રહ્યા. તે રાત્રિએ દક્ષિણાભિમુખ, ખીજે દિવસે પશ્ચિમાભિમુખ અને ખીજી રાત્રિએ ઉત્તરાભિમુખ એમ છઠ્ઠું તપવડે તે પ્રતિમા પૂર્ણ કરી. તે પ્રતિમા પાર્યાં વગર પ્રભુએ મહાભદ્રા પ્રતિમા અંગીકાર કરી, અને પૂર્વાદિ દિશાના ક્રમથી ચાર અહેારાત્ર સુધી રહ્યા. એમ દશમ (ચાર ઉપવાસ) વડે મહાભદ્રા પૂર્ણ કરીને તરતજ ખાવીશમ (દૃશ ઉપવાસ )ના તપવર્ડ સતાભદ્રા પ્રતિમા અંગીકાર કરી. તે પ્રતિમા આરાધતાં દશે દિશાઓમાં એક એક અહેારાત્ર રહ્યા. તેમાં ઉદ્ધ અને અા દિશાને પ્રસંગે ઉદ્ધ અને અધા ભાગે રહેલા દ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ સ્થાપિત કરી. એવી રીતે ત્રણે પ્રતિમા કરીને પારણાને માટે પ્રભુ આનંદ નામના એક ગૃહસ્થને ઘેર ગયા. ત્યાં તેની બહુલા નામે કેાઈ દાસી પાત્ર ધેતી હતી. તે ટાઢું. અન્ન કાઢી નાખતી હતી, તેવામાં પ્રભુને આવેલા જોઈ ને તે ખેલી કે, હું સાધુ! તમારે આ ક૨ે છે?' પ્રભુએ હાથ પ્રસાર્યા, એટલે તેણીએ ભક્તિથી તે અન્ન આપ્યું. પ્રભુના પારણાથી પ્રસન્ન થયેલા દેવતાઓએ ત્યાં પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યો. તે જોઇ લેાકેા ઘણુંા હર્ષ પામ્યા. રાજાએ તે બહુલાને દાસીપણામાંથી મુક્ત કરી. “ પ્રભુના પ્રસાદથી ભવ્ય પ્રાણીઓ ભવથી પણ મૂકાય છે તે આમાં શું આશ્ચય છે!”
ત્યાથી વિહાર કરતાં પ્રભુ ઘણા મ્લેચ્છ લાકાથી ભરપૂર એવી દૃઢભૂમિમાં આવ્યા. ત્યાં પેઢાળ નામે ગ્રામની નજીક પેઢાળ નામના ઉદ્યાનમાં પાલાસ નામના ચૈત્યમાં પ્રભુએ અષ્ટમ તપ કરીને પ્રવેશ ક્વેર્યાં. ત્યાં જ ંતુઓનો ઉપરાધ ન થાય તેવા એક શિલાતલ ઉપર જાતુ સુધી ભુજા લખવી. શરીરને જરા નમાડી, ચિત્ત સ્થિર કરી, નિમેષ રહિત નેત્રે રૂક્ષ દ્રવ્યપર દૃષ્ટિ રાખીને પ્રભુ એક રાત્રિની મહાપ્રતિમાએ રહ્યા. તે સમયે શઇંદ્ર સુધર્માં સભામાં ચેારાસી હજાર સામાનિક દેવતાઓ, તેત્રીશ ત્રાયત્રિંશ દેવતાઓ, ત્રણ પ્રકારની સભાએર, ચાર લેાકપાળા, અસંખ્ય પ્રક્રીણુંક દેવતાએ, ચારે દિશાઓમાં દૃઢ પરિકર બાંધીને રહેલા પ્રત્યેક ચેારાશી હજાર અંગરક્ષકા, સેનાથી વી...ટાયેલા સાત સેનાપતિએ, આલિયાગિક દેવદેવીઓના ગણેા અને કિશ્મિબ્યાદિક દેવતાઓના પરિવાર સહિત બેઠા હતા. દક્ષિણ ૧ ગુરૂસ્થાનકી. ર્ અભ્યંતર સભા, મધ્ય સભા, ખાદ્ય સભા. ૩ સેવવ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર લકા દ્ધની રક્ષા કરનાર તે ઈદ્ર શક્ર નામના સિંહાસન પર બેસી નૃત્ય, ગીત અને ત્રણ પ્રકારના વિદ્યાવિદવડે કાળ નિગમન કરતા હતા. તે વખતે અવધિજ્ઞાનથી ભગવંતને તેવી રીતે રહેલા જાણી તે તત્કાળ ઉભો થયો. પગમાંથી પાદુકા છોડી દઈ, ઉત્તરાસંગ કરી, જમણા જાનુને પૃથ્વી પર સ્થાપિત કરી અને ડાબા જાનુને જરા નમાવી, પૃથ્વી પર મસ્તક લગાડીને તેણે શક્રસ્તવવડે પ્રભુને વંદના કરી. પછી બેઠા થઈ જેના સર્વ અંગમાં રોમાંચકચક પ્રગટ થયેલો છે એવા ઈદ્ર સર્વ સભાને ઉદ્દેશીને આ પ્રમાણે કહ્યું-“અરે! સૌધર્મલેકવાસી સર્વ દેવતાઓ! શ્રી વીરપ્રભુનો અદ્દભૂત મહિમા સાંભળ-પંચ સમિતિને ધારણ કરનાર, ત્રણ શુદ્ધિઓથી પવિત્ર, કિધ, માન, માયા અને લેભથી પરાભવ નહિ પામેલ, આશ્રવ રહિત અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ કે ભાવ સંબંધી કઈ પ્રકારે પણ પ્રતિબંધ નહિ કરનાર એ પ્રભુ એક રૂક્ષ પુદ્ગલ ઉપર દષ્ટિને સ્થિર કરીને અત્યારે મહાધ્યાનમાં સ્થિત થયેલા છે. તેમને એ ધ્યાનમાંથી ચળાયમાન કરવાને દેવતાઓ, અસુર, યક્ષો, રાક્ષસ, ઉરગે, મનુષ્ય કે ઐક્ય પણ શક્તિવાન નથી.” આવા ઇદ્રનાં વચન સાંભળીને તે સભામાં બેઠેલ ઇદ્રનો સામાનિક સંગમ નામનો દેવતા કે જે અભવ્ય અને ગાઢ મિથ્યાત્વના સંગવાળા હતા, તે લલાટ ઉપર ચડાવેલી ભૃકુટીથી ભયંકર દેખાતે, અધરને કંપાવતો અને કેપથી નેત્રને રાતા કરતાં બોલ્યા કે
હે દેવેંદ્ર! એક શ્રમણ રૂપ થયેલા મનુષ્યમાત્રની તમે આટલી બધી પ્રશંસા કરે છે, તેનું કારણ સત્ અસત્ બેલવામાં સ્વછંદતા પ્રગટ કરનાર તમારી પ્રભુતા જ છે. હે સુરેંદ્ર!
એ સાધુ દેવતાઓથી પણ ધ્યાનમાંથી ચલિત કરી શકાય તેવો નથી” એવું ઉદ્ભર તમે હદયમાં કેમ ધારો છે? અને કદિ ધારો છે તો શા માટે કહે છે? જેના શિખર આકાશને રૂંધી રહ્યા છે અને જેના મૂળ રસાતળને રૂંધી રહેલા છે એવા સુમેરૂગિરિને પણ જેઓ એક હેફાની જેમ ભુજાવડે ફેંકી દેવા સમર્થ છે, કુળગિરિ સહિત બધી પૃથ્વીને બાળા દેવામાં જેને સ્પષ્ટ વૈભવ છે એવા સાગરને પણ જેઓ એક ગંડૂષ (કેગળા) માત્ર કરી જાય તેવા છે, અને અનેક પર્વવાળી આ પ્રચંડ પૃથ્વીને જેઓ છત્રની જેમ એક ભુજાએ ઉપાડી લેવાની શક્તિ ધરાવે છે, આવા અતુલ સમૃદ્ધિવાળા, અમિત પરાક્રમી અને ઈચ્છા પ્રમાણે સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરનારા દેવતાઓની આગળ એ મનુષ્ય માત્ર સાધુ કોણ છે? હું પોતે જ તેને ધ્યાનમાંથી ચલાયમાન કરીશ.” આ પ્રમાણે કહી ભૂમિ પર હાથ પછાડીને તે સભામંડપ માંથી ઊભો થયો, તે વખતે “અહંત પ્રભુ પારકી સહાયથી અખંડિત તપ કરે છે તેવું રખે આ ટુબુદ્ધિ જાણે નહીં? એમ ધારી શકે ઈ છે તેની ઉપેક્ષા કરી.
પછી વેગવડે ઉઠેલા પ્રલયકાળના અગ્નિ જે અને નિબિડ મેઘ જેવા પ્રતાપવાળે, રૌદ્ધ આકૃતિથી સામું પણ જોઈ ન શકાય એ, ભયથી અપ્સરાઓને નસાડ અને મેટા વિકટ ઉરસ્થળના આઘાતથી ગ્રહમંડળને પણ એકઠા કરતો તે પાપી દેવ જ્યાં પ્રભુ હતા ત્યાં આવ્યું. નિષ્કારણ જગતના બંધુ અને નિરબાધપણે યથાસ્થિત રહેનારા વીરભુને જોતાં તેને અધિક
D - 9
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું દ્વેષ ઉત્પન્ન થયો. તત્કાળ તે દુષ્ટ દેવે પ્રભુની ઉપર અકાળે અરિષ્ઠને ઉત્પન્ન કરનારી મહા દુઃખદાયક રજની વૃષ્ટિ કરી. તે રજના પૂરથી ચંદ્રને રાહુની જેમ અને સૂર્યને દુદિનની જેમ પ્રભુના સર્વ અંગેને ઢાંકી દીધાં. તે રજથી તેણે સર્વ તરફથી પ્રભુના શરીરના દ્વારા એવા પૂર્યા કે જેથી પ્રભુ શ્વાસોચ્છવાસ લેવાને પણ અશક્ત થઈ ગયા. તથાતિ જગદ્ગુરૂ એક તિલમાત્ર પણ ધ્યાનથી ચલિત થયા નહીં. “ ગમે તેવા શક્તિવાન ગજે દ્રોથી પણ શું કુલગિરિ ચલિત થાય?” પછી રજને દૂર કરીને તે ટુટે પ્રભુના સર્વ અંગને પીડા કરનારી વજમુખી કીડીઓ ઉત્પન્ન કરી. તે કીડીઓ પ્રભુના અંગમાં એક બાજુથી પેશોને વેચ્છાએ બીજી બાજુએ-આરપાર વસ્ત્રમાં સોય નીકળે તેમ નીકળી તીક્ષણ મુખાગથી પ્રભુના સર્વ અંગને વધવા લાગી. નિર્ભાગીની ઈચછાઓ નિષ્ફળ થાય તેમ જ્યારે કીડીઓને ઉપસર્ગ પણ નિષ્ફળ થયો, ત્યારે તેણે પ્રચંડ પારષદે (ડ) વિકુળં. “દુરાત્મા પુરૂષના અપકૃત્યને અંત હોતો નથી.” તેઓના એક એક પ્રહારથી નીકળતા ગાયના દૂધ જેવા રૂધિરવડે પ્રભુ નિઝરણાવાળા ગિરિની જેવા દેખાવા લાગ્યા. જ્યારે તેઓથી પણ પ્રભુ ક્ષોભ પામ્યા નહીં, ત્યારે તેણે પ્રચંડ ચાંચવાળી દુર્નિવાર ઘીમેલ વિકુવી. પ્રભુના શરીર ઉપર તેઓ મુખાત્રથી એવી ચુંટી ગઈ કે જાણે શરીર સાથે જ ઉઠેલી રામપંક્તિ હોય તેવી દેખાવા લાગી. તેથી પણ યોગસાધનના જાણ જગદ્ગુરૂ ચળિત થયા નહીં, એટલે પ્રભુને ધ્યાનમાંથી ચળાવવાના નિશ્ચયવાળા તે દુષ્ટ વીંછીઓ વિકુ. તેઓ પ્રલયકાળના અગ્નિના તણખા જેવા અને તપાવેલા ભાલાની જેવા પોતાના ભયંકર પુરછના કાંટાઓથી ભગવંતના શરીરને ભેદવા લાગ્યા. તેઓથી પણ પ્રભુ આકુળ થયા નહીં, એટલે ફડા સંકલ્પ કરનારા તેણે ઘણું દાંતવાળા નકુલ (નળ) વિકુવ્ય. ખી! ખી! એ વિરસ શબ્દ કરતા તેઓ પોતાની ઉગ્ર દાઢેથી ભગવંતના શરીરમાંથી તોડી તોડીને માંસના ખડે જુદા પાડવા લાગ્યા. તેઓથી પણ તે કૃતાર્થ થયે નહી, એટલે યમરાજના ભુજદંડ જેવા ભયંકર અને મોટી ફણાવાળા સર્પોને તેણે મહા કોપથી ઉત્પન્ન કર્યા. મોટા વૃક્ષને જેમ ક્રૌંચાની લતા વીંટાઈ વળે તેમ તે સર્પોએ મહાવીર પ્રભુને પગથી તે મસ્તક સુધી વીટી લીધા. પછી તેઓ પિતાની ફણુએ ફાટી જાય તેવા જોરથી પ્રભુ ઉપર ફણુઓના પ્રહાર કરવા લાગ્યા અને દાઢે ભાંગી જાય તેટલા જોરથી પિતાની દાઢવડે તેમને ડસવા લાગ્યા. જ્યારે બધું ઝેર વમન કરીને તેઓ દેરીની જેમ લટકી રહ્યા ત્યારે દુટે વજા જેવા દાંતવાળા ઉંદરે ઉત્પન્ન કર્યા. તેઓ નખથી, દાંતથી, મુખથી અને કરથી પ્રભુના અંગને ખણવા લાગ્યા અને તેની ઉપર મૂત્ર કરીને ક્ષત ઉપર ક્ષાર નાખવા લાગ્યા. જ્યારે તેમાંથી પણ કાંઈ થયું નહીં, ત્યારે ક્રોધથી ભૂત જેવા થયેલા તે દેવે મેટા દંતમૂશળવાળો એક ગદ્રવિકુવ્યું. પગના પાતથી જાણે પૃથ્વીને નમાડતા હોય અને મોટી તેમ જ ઉંચી કરેલી સુંઢથી જાણે આકાશને તોડીને નક્ષત્રાને નીચે પાડવા ઈચ્છતો હોય તેવો તે ગજેન્દ્ર પ્રભુની ઉપર દેડી આવ્યો. તેણે દુર સુંઢથી પકડીને પ્રભુના શરીરને આકાશમાં દૂર ઉછાળી દીધું. પછી પ્રભુનું શરીર કણેકણ વેરણ શરણ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ થ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[ ૬૭ થઈ જાય તો ઠીક એવું ધારીને તે દ્વરાશય દાંત ઊંચા કરી પ્રભુને પાછો ઝીલી લેવા દેવો. એવી રીતે ઝીલ્યા પછી તે દાંત વડે વારંવાર એવી રીતે પ્રહાર કરવા લાગ્યો કે જેથી પ્રભુની વા જેવી છાતીમાંથી અગ્નિના તણખા નીકળવા લાગ્યા. તથાપિ એ વરાક હાથી પ્રભુને કાંઈ પણ કરી શક્યો નહીં, એટલે તે દુટે જાણે વૈરિણી હોય તેવી એક હાથિણી વિમુવી. તેણે અખંડ એવા મસ્તકથી અને દાંતોથી પ્રભુને ભેદી નાંખ્યા અને વિષની જેમ પિતાના શરીરના જળથી તે ભાગ પર સિંચન કરવા લાગી. જ્યારે તે હાથિયું પણ પ્રભુના શરીર પર રેણુ જેવી થઈ ગઈ ત્યારે તે અધમ દેવે મગરના જેવી ઉગ્ર દાઢવાળા એક પિશાચનું રૂપ વિકવ્યું. જવાળાઓથી આકુળ એવું તેનું ફાડેલું મુખ પ્રજવલિત અગ્નિકુંડની જેવું ભયંકર લાગતું હતું, તેની ભુજાઓ યમરાજના ગ્રહના ઉંચા કરેલા તોરણના સ્તંભ જેવી હતી, અને તેની જધા અને ઉરૂ ઉંચા તાડવૃક્ષ જેવા હતા. ચર્મના વસ્ત્ર ધરત, અટ્ટહાસ કરતે અને કિલ કિલ શબ્દ કરી કુકારા કરતાં તે પિશાચ હાથમાં કાતી લઈને ભગવંતને ઉપદ્રવ કરવા માટે દોડી આવ્યા. તે પણ ક્ષીણ તેલવાળા દીપકની જેમ જ્યારે બુઝાઈ ગયો ત્યારે તે નિર્દય દેવે તરત ક્રોધથી વાઘનું રૂપ કર્યું. પુચ્છની છટાના આચ્છોટથી પૃથ્વીને ફાડતો હોય અને બત્કાર શબ્દના પડછંદાથી ભૂમિ તથા અંતરીક્ષને રોવરાવતું હોય, તેવો તે વાઘ વજ જેવી દાઢથી અને ત્રિશૂલ જેવા નખાથી ભુવનપતિને અવ્યગ્રપણે ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યો. તે પણ દાવાનલમાં દગ્ધ થયેલા વૃક્ષની જેમ નિસ્તેજ થયો એટલે તે અધમ દેવ સિદ્ધાર્થ રાજાનું રૂપ ધારણ કરીને આવ્યા. તે બે-“હે તાત! આ અતિ દુષ્કર કામ તે શા માટે આરંવ્યું છે? માટે આ દીક્ષા છોડી દે, અમારી અવગણના કર નહીં, તારો ભાઈ નંદિવર્ધન મને વૃદ્ધાવસ્થામાં અશરણ છોડી દઈને ચાલ્યો ગયો છે.” પછી ત્રિશલા દેવીને વિકુળં. તેણે પણ વારંવાર તેજ વિલાપ કર્યો. તેઓના એવા વિલાપથી પણ જ્યારે પ્રભુનું મન લિપ્ત થયું નહીં, ત્યારે તે દુરાચારીએ એક છાવણી (માણસેથી વસેલી) વિમુવી. તેમાંથી એક રસોયાને ભાત રાંધવાનો વિચાર થયે; તેને ચુલાને માટે પાષાણુ મળ્યા નહીં એટલે તેણે પ્રભુના બે ચરણને ચુલા રૂપ કરીને તેના પર ભાતનું ભાજન મૂક્યું અને બે પગની વચ્ચે તત્કાળ અગ્નિ પ્રજ્વલિત કર્યો. અનુક્રમે તે અગ્નિ તેણે એટલો બધે વધારી દીધો કે પર્વત પર દાવાનલની જેમ પ્રભુના ચરણમૂળ તે અગ્નિથી તપાયમાન થયા. તથાપિ અગ્નિમાં મૂકેલા સુવર્ણની જેમ તેમની શોભા હીન થઈ નહીં. (ઉલટી વૃદ્ધિ પામી.) પછી તે નિષ્ફળ થયેલા અધમ દેવે એક ભયંકર પકવણું (ચંડાળ) વિકુવ્યું. તેણે આવીને પ્રભુના કંઠમાં, બે કાનમાં, બે ભુજામાં અને જપા ઉપર શુદ્ર પક્ષીઓનાં પાંજરા લટકાવ્યા. તે પક્ષીઓએ ચાંચ તથા નખના પ્રહારે એટલા બધા કર્યા કે જેથી પ્રભુનું બધું શરીર તે પાંજરાની જેવું સેંકડો છિદ્રોવાળું થઈ ગયું. તેમાં પણ પાકેલા પાંદડાની જેમ તે પકવણ જ્યારે અસારતાને પામ્યા ત્યારે તે દુષ્ટ મહા ઉત્પાત કરનાર પ્રચંડ પવન ઉત્પન્ન કર્યો. મોટા વૃક્ષોને તૃણની જેમ આકાશમાં ઉછાળતો અને દિશાઓમાં પથરા અને કાંકરાઓને ફેંકતી તે પવન ચોતરફ પુષ્કળ રજ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મુ ઉડાડવા લાગ્યું. ધમણની જેમ અંતરીક્ષ અને ભૂમિને સર્વ તરફથી પૂરી દેતા તે પવને પ્રભુને ઉપાડી ઉપાડીને નીચે પછાડયા. તેવા ઉગ્ર પવનથી પણ જ્યારે તેનું ધાર્યું થયું નહીં, ત્યારે દેવતામાં કલંકરૂપ તે દુષ્ટ તત્કાળ વંટોળીઓ વાયુ વિકુવ્વ. પર્વતોને પણ જમાડવાને પરિપૂર્ણ પરાક્રમવાળા તે વંટેળીઆએ ચક્રપર રહેલા માટીના પિંડની જેમ પ્રભુને જમાડયા. સમુદ્રમાંહેના આવત્તની જેમ તે વળીઆએ પ્રભુને ઘણું ભમાડયા છતાં પણ એક તાનમાં રહેલા પ્રભુએ કિંચિત પણ ધ્યાન છોડ્યું નહીં. પછી તે સંગમને વિચાર થયે કે, “અહે! આ વજ જેવા કઠીને મનવાળા મુનિને મેં ઘણી રીતે હેરાન કર્યા, તો પણ તે જરા પણ શેભ પામ્યા નહિ, પણ હવે આ ભગ્ન વાચાવાળો થઈને હું ઇંદ્રની સભામાં કેમ જાઉં? માટે હવે તે તેના પ્રાણનો નાશ કરવાથી જ તેનું ધ્યાન નાશ પામશે, તે સિવાય બીજે ઉપાય નથી.” આવો વિચાર કરીને તે અધમ દેવે એક કાળચક ઉત્પન્ન કર્યું. હજાર ભાર લેહથી ઘડેલું તે કાળચક્ર કૈલાસ પર્વતને જેમ રાવણે ઉપાડ્યો હતો તેમ તે દેવે ઉંચું ઉપાડયું. પછી જાણે પૃથ્વીને સંપુટ કરવા માટે બીજે તેટલા પ્રમાણવાળો પુટ હેાય તેવું તે કાળચક તેણે રવડે પ્રભુની ઉપર નાખ્યું. ઉછળતી જ્વાળાઓથી સર્વ દિશાઓને વિકરાળ કરતું તે ચક્ર સમુદ્રમાં વડવાનળની જેમ પ્રભુ ઉપર પડયું. કુલપર્વતને પણ ચૂર્ણ કરવામાં સમર્થ એવા એ ચક્રના પ્રહારથી પ્રભુ જાનુ સુધી પૃથ્વીમાં મગ્ન થઈ ગયા. આ પ્રમાણે થયા છતાં પણ ભગવંત તેને મિષ્ટ દૃષ્ટિએ જોતા હતા તેથી જરૂર તે વિશ્વને તારવાને ઈરછનારા છે અને અમે સંસારના કારણે છીએ. જ્યારે આવા કાળચક્રથી પણ એ પંચત્વને પામ્યા નહીં ત્યારે તો જરૂર છે અને અગોચર છે, તેથી હવે બીજો ઉપાય શો રહ્યો? હવે તો તે અનુકૂળ ઉપસર્ગોથી કઈ રીતે ક્ષોભ પામે તેમ કરવું જોઈએ, આવી બુદ્ધિથી તે દેવ વિમાનમાં બેસી પ્રભુ આગળ આવીને બોલ્યો કે “હે મહર્ષિ તમારા ઉગ્ર તપથી, સવથી. પરાક્રમથી, પ્રાણની પણ ઉપેક્ષા કરવાથી અને આરંભેલા કાર્યને નિર્વાહ કરવાની ટેકથી હું તમારી ઉપર સંતુષ્ટ થયો છું; માટે હવે આવા શરીરને કલેશ કરનારા તપથી સર્યું; તમારે જે જોઈએ તે માગી લ્યો. હું તમને શું આપું? તમે જરા પણ શંકા રાખશે નહીં. કહો તો જ્યાં નિત્ય ઈચ્છમાત્ર કરવાથી બધા મનોરથ પૂરાય છે તેવા સ્વર્ગમાં આજ દેહથી તમને લઈ જાઉં? અથવા કહો તો અનાદિ ભવથી સંરૂઢ થયેલા સર્વ કર્મોથી મુક્ત કરી એકાંત પરમાનંદવાળા મોક્ષમાં તમને લઈ જાઉં? અથવા કહો તો બધા મંડલાધીશ રાજાએ પિતાના મુગટથી જેના શાસનનું પાલન કરે તેવી સમૃદ્ધિવાળા સામ્રાજ્યને આ લોકમાંજ આપું?” આવી રીતે વચનોથી લોભાવતાં પણ પ્રભુનું મન જરા પણ શોભ પામ્યું નહીં અને કાંઈ પ્રત્યુત્તર મળે નહીં, એટલે તેણે આ પ્રમાણે વિચાર્યું કે, “આ મુનિએ મારી બધી શક્તિનો પ્રભાવ નિષ્ફળ કર્યો છે, પણ હજુ એક કામદેવનું અમેઘ શાસન બાકી રહેલું છે. કારણ કે કામદેવના અસ્રરૂપ ૨મણીઓના કટાક્ષમાં આવેલા મોટા પુરૂષે પણ પિતાના પુરૂષવતને લેપ કરતા જોવામાં આવેલા છે.” આવો નિશ્ચય કરી તે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ થી]
શ્રી મહાવીર પ્રભુના બીજા છ વર્ષના વિહાર
[ ૬૯
દેવતાએ દેવાંગનાએને આજ્ઞા કરી અને તેમના વિભ્રમમાં સહાય કરનાર છએ ઋતુઓને પ્રગટ કરી. મત્ત કેાકિલાના મધુર પુજિતાથી પ્રસ્તાવના કરતી કામનાટકની નટીરૂપ વસ ́તલક્ષ્મી શેાભી ઉઠી. કદંબના વિકસિત પુષ્પરજથી દિગ્વધુને માટે સેર'થ્રી દાસીની જેમ મુખવાસ સજ્જ કરતી ગ્રીષ્મૠતુની લક્ષ્મી વિસ્તાર પામી, કેતકીના પુષ્પના મિષથી જાણે કામદેવના રાજ્યાભિષેકમાં સર્વ અ'એ મંગળિક તિલક કરતી હાય તેવી વર્ષાઋતુ પ્રગટ થઈ. નવી નીલ કમળના મિષથી હજારા નેત્રવાળી થઈ પેાતાની ઉત્તમ સ`પત્તિનેજ જોતી હૈાય એવી શરદૂઋતુ પ્રકાશી નીકળી, શ્વેત અક્ષર જેવી નવીન ડાલરનીકળીએથી કામદેવની જયપ્રશસ્તિને લખતી હાય તેવી હેમંતલક્ષ્મી ખીલી નીકળી. ડોલર અને સિંદુવારના પુષ્પાથી હેમંત અને વસંતઋતુને ગણિકાની જેમ સાથે નભાવતી શિશિરલક્ષ્મી વૃદ્ધિ પામી. એવી રીતે ક્ષણમાં સ ઋતુએ સાથે પ્રગટ થયા પછી તરતજ કામદેવની સેના જેવી દેવાંગનાએ પ્રગટ થઈ. ભગવતની આગળ આવી તે રમ્ય અંગવાળી રમણીઓએ કામદેવના વિજયી મંત્રાસ જેવું સંગીત શરૂ કર્યુ”. કોઈ શુદ્ધ ચિત્તે લય સાથે ગાંધારગ્રામથી અનેક રાગની જાતિઓને ગાવા લાગી, કેાઈ પ્રવીણુ દેવાંગના ક્રમ અને ઉત્ક્રમથી વ્યંજન અને ધાતુઓને સ્પષ્ટ પ્રગટ કરતી મધુર વીણા વગાડવા લાગી. કાઈ ફૂટ, નકાર અને ધાંકાર એ ત્રણ પ્રકારના મેઘ જેવા ધ્વનિ કરતી ત્રિવિધ મૃગને વગાડવા લાગી; કાઈ આકાશ તથા પૃથ્વીમાં ઉછળતી, વિવિધ હાવભાવ અને નવનવા દૃષ્ટિભાવ કરતી નાચવા લાગી; દૃઢ અ‘ગહાર અને અભિનયથી કંચુકીને તાડતી અને શિથિલ કેશપાશને ખાંધતી કેાઈ પાતાની ભુજાના મૂળને બતાવતી હતી; કેાઈ દડપાદ વિગેરે અભિનયના મિષથી પોતાના ગેરૂચંદન જેવા ગૌર સાથળના મૂળને વારંવાર બતાવતી હતી, કેાઈ શિથિળ થયેલા અધેાવસની ગ્રંથોને દૃઢ કરવાની લોલાથી પાતાના વાપી જેવા નાભિમંડળને બતાવતી હતી, કાઈ ઇજ્જત નામના હસ્તાભિનયનો મિષ કરી વારવાર ગાઢાલિંગનની સ‘જ્ઞાને કરતી હતી, કાઈ નીવીને દૃઢ કરવાના છળથી ઉત્તરીય વસ્ત્રને ચળાવી પાતાના નિતંબખિ'મને દેખાડતી હતી; કેાઈ વિશાળલેાચના દેવી અંગભંગના મ્હાનાથી પુષ્ટ અને ઉન્નત સ્તનવાળા પેાતાના વક્ષસ્થળને ચિરકાળ સુધી દર્શાવતી હતી. “ અરે ભદ્ર! જો તમે ખરેખરા વીતરાગ છે. તેા શુ' તમે કાઈ વસ્તુપર રાગ નથી વિસ્તારતા ? જો તમે શરીર ઉપર પણ નિરપેક્ષ છે. તો તે અમને ચાં માટે અણુ નથી કરતા ? જો દયાળુ છે તો અકસ્માત ઉત્કૃષ્ટ ધનુષ્ય લઈને અમારી પર ઉઠેલા આ વિષમાયુધ કામદેવથી અમારી રક્ષા કેમ કરતા નથી ? પ્રેમના લાલચુ છતાં પણ જો ક્રિ કૌતુકથી અમારી ઉપેક્ષા કરતા હા તેા તે કૌતુક ક્ષણવાર કરવુ' ઘટિત છે, અમારા મરણાંત સુધી કરવુ. ચેાગ્ય નથી. હું સ્વામિન! હવે કઠણુતા છેાડી ઢો, અને અમારા મનોરથા પૂરા કરા. પ્રાથનાથી વિમુખ થાએ નહીં.” આ પ્રમાણે કાઈ કાઈ ી વારવાર કહેવા લાગી. આવી રીતે દેવાંગનાઓના ગીત, વાદ્ય, નૃત્ય, અંગવિકાર અને ચાટુ (ખુશામતનાં) વચનોથી પ્રભુ જરા પણ ક્ષેાભ પામ્યા નહી’.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું આ પ્રમાણે તે એક રાત્રિમાં કાયોત્સર્ગે રહેલા પ્રભુની ઉપર તે અધમ દેવ સંગમે વશ મોટા ઉપસર્ગો કર્યા. પ્રાતઃકાળે તેણે વિચાર્યું કે, “અહો ! આ મહાશય મર્યાદાથી સમુદ્રની જેમ ધ્યાનથી જરા પણ ચળિત થયા નહીં. તો હવે પ્રતિજ્ઞા ભ્રષ્ટ થઈને શું હું પાછે સ્વર્ગમાં જાઉં? પણ તેમ તે શી રીતે જવાય! માટે ચિરકાળ સુધી અહીં રહી આ મુનિને અનેક ઉપસર્ગો કરીને કોઈ રીતે ક્ષોભ પમાડું.”
પ્રાત:કાળે સૂર્યના કિરણોથી વ્યાપ્ત એવો માર્ગ થતાં પ્રભુ યુગમાત્ર દૃષ્ટિ આપતાં વાલુક નામના ગ્રામ તરફ ચાલ્યા, માર્ગમાં તે અધમ સંગમે પાંચસો ચેર અને વેલના સાગર જેવી ઘણી રેતી વિમુવી. તે પાંચસો ચોર “માતુલ! માતુલ!” એમ ઉંચે સ્વરે કહી પ્રભુને તેવી રીતે આલિંગન દેતા વળગી પડ્યા કે જેથી પર્વત હોય તો તે પણ ફુટી જાય. તેનાથી ક્ષોભ પામ્યા સિવાય સમતારસના સાગર પ્રભુ રેતીમાં જાનુ સુધી પગ ખુંચાડતા ખુંચાડતા વાલુકા ગ્રામે આવ્યા. એવી રીતે સ્વભાવથી દૂર બુદ્ધિવાળો તે દેવ નગરમાં, ગામમાં, વનમાં કે પ્રભુ જ્યાં જાય ત્યાં તેમની પછવાડે જઈને અનેક પ્રકારનાં ઉપસર્ગો કરતો હતો. આ પ્રમાણે ઉપસર્ગ કરતાં કરતાં તે સંગમ દેવને છ માસ વીતી ગયા. અન્યદા પ્રભુ વિહાર કરતા કરતા કોઈ ગોકુળમાં આવ્યા. તે સમયે ત્યાં ગોકુળમાં ઉત્સવ ચાલતો હતો. પ્રભુએ છ માસ સુધી ઉપવાસ કર્યા હતા, તેથી આ વખતે પારણું કરવા સારૂં ગોકુળમાં ભિક્ષા માટે ગયા; પરંતુ જે જે ઘરમાં સ્વામી ભિક્ષા માટે જાય ત્યાં ત્યાં તે અધમ દેવ આહારને દૂષિત કરી નાખવા લાગ્યો. પ્રભુએ ઉપયોગ આપીને જોયું તો તે અધમ દેવ નિવૃત્ત થયો નથી એવું જાણી પ્રભુ પાછા ગોકુળની બહાર આવી પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે દેવતાએ અવધિજ્ઞાનથી જોયું કે “હજુ આ મુનિના પરિણામ ભગ્ન થયા છે કે નહીં?' તો તેને જાણવામાં આવ્યું કે, “હજુ પણ તે ક્ષોભ પામ્યા નથી. એટલે તેણે વિચાર્યું કે, “છ માસ સુધી હમેશાં ઉપસર્ગો કર્યા, તેપણ સમુદ્રના જળથી સૌગિરિની જેમ આ મુનિ કંપ્યા નહીં; અને હજુ લાંબા વખત સુધી ઉપદ્રવ કરૂં તો પણ તે ધ્યાનથી ચલિત થશે નહીં, તેથી પર્વતને ભેદવામાં હાથી નિષ્ફળ થાય તેમ આમાં મારો પ્રયાસ તદન વૃથા થયે. હા! મારી દુબુદ્ધિથી ઠગાઈને સ્વર્ગના વિલાસનું સુખ છેડી શાપથી ભ્રષ્ટ થયેલાની જેમ હું આટલે બધે આ પૃથ્વી પર ભમે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે દેવ પ્રભુને નમી અંજલિ જોડી લજજા પામી પ્લાન મુખે આ પ્રમાણે છે કે, “હે સ્વામિનૂ! શકઈઢે સુધર્મા સભામાં જેવી તમારી પ્રશંસા કરી હતી, તેવાજ તમે છો. તેના વચન પર શ્રદ્ધા નહીં કરીને મેં તમને ઘણા ઉપદ્રવ કર્યા, તથાપિ તમે સત્ય પ્રતિજ્ઞ છો અને હું બ્રણપ્રતિજ્ઞ થયો છું. મેં આ સારું કાર્ય કર્યું નથી, માટે હે ક્ષમાનિધિ ! તમે મારો તે અપરાધ ક્ષમા કરો. હવે ઉપસર્ગ કરવા. છોડી દઈને ખેદ પામતો હું દેવલોકમાં જાઉં છું. તમે પણ નિઃશંક થઈને ગામ, આગર અને પુર વિગેરેમાં સુખે વિહાર કરે. હવે તમે આ ગામમાં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો બીજા છ વર્ષને વિહાર
[૭૧ ભિક્ષા માટે ખુશીથી પ્રવેશ કરે અને અદ્દષિત આહાર ગ્રહણ કરે. પૂર્વે જે દૂષિત ભિક્ષા મળતી હતી તે દોષ પણ મારાજ ઉત્પન્ન કરેલા હતા. પ્રભુ બોલ્યા-“હે સંગમદેવ! તું અમારી ચિંતા કરવી છોડી દે, અમે કોઈને આધિન નથી, અમે તે સ્વેચ્છાએ વિહાર કરીએ છીએ.” આ પ્રમાણે કહેતા વીર પ્રભુને પ્રણામ કરી તે અધમ દેવ પશ્ચાત્તાપ કરતે કરતે ઇંદ્રપુરી તરફ ચાલ્યા.
આટલે વખત અહિં સૌધર્મ દેવલોકમાં બધા દેવતાઓ આનંદ અને ઉત્સાહ રહિત થઈ ઉઠેગ ધરીને રહ્યા હતા. શક્રઇદ્ર પણ સુંદર વેષ અને અંગરાગ છોડી તથા સંગીતાદિકથી વિમુખ થઈ અતિ દુઃખી બની જઈને મનમાં ચિંતવવા લાગ્યા કે-“અહો ! પ્રભુને થયેલા આ બધા ઉપસર્ગનું નિમિત્ત હું થયો છું; કારણ મેં જ્યારે પ્રભુની પ્રશંસા કરી ત્યારે જ તે દેવ કોપાયમાન થા.” આ પ્રમાણે ચિંતા કરતાં છ માસ વીતી ગયા, એટલે પાપરૂપ પંકથી મલીન, જળ સ્પર્શવાળા દર્પણની જેમ કાંતિના પ્રશ્નાર રહિત, પ્રતિજ્ઞા ભ્રષ્ટ, મંદ ઇદ્રિયોવાળો અને લજજાથી નેત્રકમળને પણ વાંચતો વીંચતો તે સંગમ ઇંદ્રથી અધિષ્ઠિત એવી સુધર્મા સભામાં આવ્યું. સંગમકને જેઈ ઇંદ્ર તેનાથી પરાફમુખ થયા અને ઉંચે સ્વરે બોલ્યા કે, “અહો સર્વ દેવતાઓ ! મારું વચન સાંભળે-આ સંગમક મહા પાપી અને કર્મચંડાળ છે. જે તેનું મુખ જોવામાં આવે તો પણ પાપ લાગે; તેથી એ જેવા
ગ્ય પણ નથી. એણે આપણુ સ્વામીને બહુ કદર્થના કરીને મારો માટે અપરાધ કર્યો છે. પણ જે આ સંસારથી ભય પામે નહીં, તે મારાથી કેમ ભય પામે ? હું જાણું છું કે, અહંત પ્રભુ બીજાની સહાયથી તપ કરતા નથી, તેથી એ પાપીને મેં આટલા વખત સુધી શિક્ષા કરી નથી. પણ હવે જે એ અધમ દેવ અહિં રહેશે તો આપણને પણ પાપ લાગશે, તેથી તે દુષ્ટને આ દેવલોકમાંથી કાઢી મૂક યોગ્ય છે.” આ પ્રમાણે કહીને ક્રોધ પામેલા ઇંદ્ર વજીવડે પર્વતની જેમ તે અધમ દેવને ડાબા પગવડે પ્રહાર કર્યો, એટલે વિવિધ આયુધને ધારણ કરનારા ઈદ્રના સુભટો તેને ધક્કો મારીને ત્યાંથી કાઢવા લાગ્યા, દેવતાની સ્ત્રીએ હાથના કરકડી મરડી તેના પર આક્રોશ કરવા લાગી, તેમજ સામાનિક દેવતાઓ તેનું હાસ્ય કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે તિરસ્કાર પામતે તે અધમ દેવ યાનક નામના વિમાનમાં બેસી બાકી રહેલું એક સાગરોપમનું આયુષ્ય ભેગવવા માટે મેરૂગિરિની ચૂલિકા ઉપર ગયો. પછી તે સંગમકની સ્ત્રીઓએ આવીને ઇંદ્રને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, “હે સ્વામી! જે તમારી આજ્ઞા હોય તો અમે અમારા પતિની પાછળ જઈએ.” દીન વદનવાળી તે સ્ત્રીઓને સંગમકની પાછળ જવાની ઈ આજ્ઞા આપી અને બીજા સર્વ પરિવારને તેની પાછળ જતા અટકાવે.
અહિં શ્રી વીર ભગવંત બીજે દિવસે પારણું કરવાને માટે ગોકુળ ગામમાં ગોચરી કરવા નીકળ્યા, ત્યાં એક વૃદ્ધ વલ્સપાલિકા નામની ગોપીએ ભક્તિપૂર્વક પ્રભુને કલ્પે તેવા
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું પરમ અન્નથી પ્રતિલાભિત કર્યા. ચિરકાળે પણ પ્રભુનું પારણું થવાથી હર્ષ પામી સમિપ રહેલા દેવતાઓએ ત્યાં પંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ આલંબિકા નામની નગરીએ ગયા. ત્યાં પ્રતિમા ધરીને ચિત્રસ્થ હોય તેમ સ્થિર રહ્યા. ત્યાં હરિ નામના વિદ્યકુમારના ઈં કે પ્રભુ પાસે આવી પ્રદક્ષિણા કરી નમીને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હે નાથ ! તમે જે ઉપસર્ગો સહન કર્યા તે સાંભળવાથી પણ અમારા જેવાના હદય વિદિણું થઈ જાય, તેથી તમે વાથી પણ અધિક દઢ છે. હે પ્રભુ! હવે માત્ર થોડા ઉપસર્ગ સહ્યા પછી તમે ચાર ઘાતકમને નાશ કરશે અને થોડાજ કાળમાં કેવળજ્ઞાન ઉપાર્જન કરશો.” આ પ્રમાણે કહી ભગવંતને ભક્તિથી નમસ્કાર કરીને તે વિદ્યકુમાર નિકાયને ઇંદ્ર પિતાને સ્થાનકે ગયો. ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ વેતાંબી નગરીએ ગયા. ત્યાં હરિસહ નામના વિદ્યકુમારના છે કે આવી વંદના કરી. તે પણ હરિઇંદ્રની જેમ કહીને પિતાને સ્થાનકે ગયો.
પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને શ્રાવસ્તી નગરીએ આવી પ્રતિમા ધરીને રહ્યા. તે દિવસે બધી નગરીમાં લોકોએ કાત્તિકસ્વામીની રથયાત્રાનો ઉત્સવ મોટા આડંબરથી આદર્યો હતું. તેથી પ્રતિમા ધરીને રહેલા પ્રભુને છોડીને નગરજનો પૂજાની સર્વ સામગ્રી લઈ કાર્તિકસ્વામીની પૂજા કરવા માટે જવા લાગ્યા. પછી કાર્તિકની પ્રતિમાને સ્નાન અર્ચન કરી વિધિપૂર્વક રથમાં બેસાડવાને લોકો તૈયાર થયા. તે વખતે દેવલોકમાં શક્રઈબ્રે વિચાર્યું કે, “હાલ વીરપ્રભુ કયાં વિચરતા હશે ?' અવધિજ્ઞાનથી જોયું તે વીરપ્રભુને અને નગરજનોને ઉપર કહેલી સ્થિતિમાં જોયા. એટલે “અરે આ અવિવેકી નગરજ ને પ્રભુનું ઉલ્લંઘન કરીને કાર્તિકની પૂજા કેમ કરે ?” આવી ઈર્ષ્યા ધરીને ઈંદ્ર તત્કાળ ત્યાં આવ્યો અને કાર્તિકની પ્રતિમામાં પ્રવેશ કર્યો. પછી યંત્રમય પૂતળીની જેમ તે પ્રતિમા જ્યાં ભગવંત પ્રતિમાએ રહ્યા હતા તે તરફ ચાલી, પરંતુ નગરજનો તો તેને ચાલતી જોઈ કહેવા લાગ્યા, “અહો! આ કાર્તિકકુમાર પિતાની મેળે ચાલીને રથમાં બેસશે, તેવામાં તો તે પ્રતિમા પ્રભુની પાસે આવી અને પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને તેણે પ્રણામ કર્યો. પછી પ્રભુની ઉપાસના કરવાને માટે તે પૃથ્વી ઉપર બેઠી. એટલે “આ કોઈ આપણા ઈષ્ટદેવના પણ પૂજ્ય જણાય છે, તેથી આપણે તેનું ઉલ્લંઘન કર્યું, તે એગ્ય કર્યું નહિ.” આ પ્રમાણે કહેતા નગરજનોએ વિસ્મય અને આનંદ પામીને પ્રભુનો મહિમા કર્યો.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ કૌશાંબી નગરીએ આવ્યા. ત્યાં પ્રતિમા ધરીને રહેલા પ્રભુને સૂર્ય ચંદ્ર મૂળ વિમાન સાથે આવીને ભક્તિથી સુખશાતાના પ્રશ્નપૂર્વક વંદના કરી. ત્યાંથી અનુક્રમે વિહાર કરતા પ્રભુ વારાણસી નગરીએ આવ્યા. ત્યાં શકઈ આવીને હર્ષથી પ્રભુને વંદના કરી, ત્યાંથી રાજગહ નગરે આવીને પ્રભુ પ્રતિમાએ રહ્યા. ત્યાં ઈશાને આવી ભક્તિથી સુખશાતા પ્રશ્નપૂર્વક વંદના કરી. ત્યાંથી પ્રભુ મિથિલાપુરીએ ગયા. ત્યાં જનક અજાએ અને ધરણેકે આવીને પ્રિયપ્રશ્નપૂર્વક પૂજા કરી. ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ વિશાલા
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ થો] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષનો વિહાર નગરીએ ગયા, ત્યાં પ્રભુએ દીક્ષા લીધા પછીનું અગ્યારમું ચોમાસું કર્યું. ત્યાં સમર નામના ઉદ્યાનમાં બળદેવના મંદિરની અંદર પ્રભુ ચાર માસક્ષપણુ અંગીકાર કરી પ્રતિમાએ રહ્યા. ત્યાં ભૂતાનંદ નામે નાગકુમારના ઇંદ્ર આવીને પ્રભુને વંદના કરી અને પ્રભુને કેવળજ્ઞાન નજીકમાં થવાનું જણાવી સ્વસ્થાને ગયે.
વિશાળાપુરીમાં જિનદત્ત નામે એક પરમ શ્રાવક રહેતો હતો. તે દયાળુ હતો અને વૈભવના ક્ષયથી “જીર્ણશ્રેષ્ટિ એવા નામથી પ્રખ્યાત થયો હતો. અન્યદા તે ઉદ્યાનમાં ગયે હતો, ત્યાં બળદેવના મંદિરમાં તેણે પ્રતિમાએ રહેલા પ્રભુને જોયા. તે વખતે આ છઘસ્થપણે રહેલા ચરમ તીર્થકર છે” એવા નિશ્ચયથી તેણે ભક્તિ સાથે પ્રભુને વંદના કરી. પછી પોતાના ચિત્તમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે- આ પ્રભુ આજે ઉપવાસ કરી પ્રતિમા ધરી રહ્યા જણાય છે, તે જે આવતી કાલે મારે ઘેર પારણું કરે તો ઘણું સારું થાય.” આવી આશા ધરીને તેણે ચાર માસ સુધી હમેશાં પ્રભુની સેવા કરી, છેલ્લે દિવસે પ્રભુને આમંત્રણ કરીને તે પિતાને ઘેર ગયો, અને પિતાને નિમિત્તે શ્રેષ્ઠ મનવાળા તેણે પ્રથમથી મેળવેલા પ્રાસુક અને એષણય ભેજન તૈયાર કરી રાખ્યા. પછી તે જિનદત્ત શ્રેષ્ટિ પ્રભુના માર્ગ તરફ દષ્ટિ રાખી આંગણામાં ઊભા રહીને ચિંતવવા લાગ્યો કે, “આ ભેજન હું પ્રભુને પહેરાવીશ. હું કે ધન્ય કે જેને ઘેર અહંતપ્રભુ પિતાની મેળે આવશે અને સંસારસાગરથી તારનારું પારણું કરશે. જ્યારે પ્રભુ આવશે ત્યારે હું તેમની સન્મુખ જઈશ અને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી તેમના ચરણકમળમાં વંદના કરીશ. અહો ! આ મારો જન્મ હવે પુનર્જન્મને માટે નહીં થાય; કેમકે પ્રભુનું દર્શન પણ મોક્ષને માટે થાય છે તો પારણની તો વાત જ શી કરવી ?” આ પ્રમાણે જીર્ણશ્રેષ્ટિ ચિંતવન કરતા હતા તેવામાં તો પ્રભુ ત્યાંના નવીન શેઠને ઘેર પધાર્યા. તે નવીન શેઠ મિયાદષ્ટિ હતો, તેથી લક્ષમીના મદથી ઉંચી ગ્રીવા રાખીને તેણે દાસીને આજ્ઞા કરી કે, “ભદ્રે ! આ ભિક્ષુકને ભિક્ષા આપીને સત્વર વિદાય કર.” તે હાથમાં કાષ્ટનું ભજન લઈ તેમાં કુમાષ ધાન્યને લઈને આવી, અને પ્રભુએ પ્રસારેલા કરપાત્રમાં તે વહરાવ્યા. તત્કાળ દેવતાઓએ આકાશમાં દુંદુભિને નાદ કર્યો, ચેલક્ષેપ કર્યો, વસુધારા કરી તથા પુષ્પની અને સુગંધી જળની વૃષ્ટિ કરી. લોકે ભેળા થઈને તે અભિનવ શ્રેષ્ટિને પૂછવા લાગ્યા, એટલે તેણે કહ્યું કે-“પિતે પ્રભુને પાયસન્નવડે પારણું કરાવ્યું.” “અહો દાન, અહે દાન, એ દેવતાનો વનિ સાંભળી લોકો અને રાજા તે નવીન એષ્ટિની વારંવાર સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. અહિં જીર્ણશ્રેષ્ટિ તે પ્રભુના આગમન સંબંધી વિચાર કરતો તેમ જ ઊભો હતો, તેવામાં દેવતાઓના દુંદુભિને વનિ સાંભળીને તે આ પ્રમાણે ચિંતવવા ૧. અડદના બાકુળા. ૨. વસ્ત્રની વૃષ્ટિ. ૩. દ્રવ્યની વૃષ્ટિ.
D - 10
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું લાગ્યો કે, “અહો! મારા જેવા મંદભાગ્યવાળાને ધિકકાર છે, મારો મનોરથ વૃથા થયા, કેમકે પ્રભુએ મારું ઘર મૂકીને બીજાને ઘેર પારણું કર્યું.'
ત્યાં પારણું કર્યા પછી પ્રભુએ તો અન્યત્ર વિહાર કર્યો. તે ઉદ્યાનમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતના એક કેવળી શિષ્ય પધાર્યા. એટલે રાજાએ અને લોકેએ તેમની પાસે આવીને પૂછયું કે, “ભગવાન ! આ નગરીમાં મોટા પુણ્યના સમૂહને ઉપાર્જન કરનાર કોણ છે?” કેવળી બેલ્યા કે-અજીર્ણશ્રેષ્ટિ સવથી અધિક પૂન્યવાનું છે. લેકે બોલ્યા કે, “જીર્ણશ્રેષ્ટિ મોટા પુણ્યને ઉપાર્જન કરનાર શી રીતે છે? કારણ કે તેણે કાંઈ પ્રભુને પારણું કરાવ્યું નથી, તે કાર્ય કરનાર તે આ નવીન શ્રેષ્ટિ છે. વળી વસુધારા વિગેરે પણ આ નવીન શ્રેષ્ટિને ઘેર થયેલ છે, તે આ નવીન શ્રેષ્ટિ મહા પુણ્યના ઉપાર્જન કરનાર કેમ નહીં? કેવળી બોલ્યા કે, “ભાવથી તો તે જીર્ણ શ્રેષ્ટિ જિનદત્તે અહંત પ્રભુને પારણું કરાવ્યું છે. વળી તેણે તેવા ભાવથી અશ્રુત દેવલોકમાં જન્મ ઉપાર્જન કરીને સંસારને તોડી નાંખ્યો છે, જે તેવા ઉજવળ ભાવવાળા તેણે તે વખતે દુંદુભિનો વિનિ સાંભળે ન હેત તે થાનાંતરમાં પ્રાપ્ત થયેલ તે ઉજવળ કેવળજ્ઞાનને પામત. આ નવીન શ્રેષ્ટિ શુદ્ધ ભાવથી સહિત છે, તેથી તેણે અહતના પારણાનું માત્ર એ વસુધારા રૂપ આ લેક સંબંધી જ ફળ પ્રાપ્ત કર્યું છે. આ પ્રમાણે ભક્તિપૂર્વક અને ભક્તિરહિત અહંતના પારણાનું ફળ સાંભળી સર્વ લોકે વિસ્મય પામતા પિતપોતાને સ્થાનકે ગયા.
અહી શ્રી વીરભગવંત નગર, ગામ, ખાણ અને દ્રણમુખ વિગેરે સ્થાનમાં વિહાર કરતા સુસુમારપુરે આવ્યા. ત્યાં અશોકખંડ નામના ઉદ્યાનમાં અશોક વૃક્ષની નીચે એક શિલાતળ ઉપર રહી અષ્ટમ કરીને પ્રભુએ એક રાત્રિની પ્રતિમા ધારણ કરી.
- આ અરસામાં જે બનાવ બન્યો તેની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે–આ ભરતક્ષેત્રમાં વિંધ્યાચળની તળેટીમાં વસેલા વિલેલ નામના ગામમાં પૂરણ નામે એક ગૃહસ્થ રહેતે હતે. એક વખત અર્ધ રાત્રિએ ઉઠીને તેણે વિચાર્યું કે, “મેં પૂર્વ ભવે મોટું તપ કરેલું હશે કે જેથી આ ભવમાં મને આવી લક્ષમી અને આવી માન્યતા પ્રાપ્ત થઈ. પૂર્વે કરેલા શુભાશુભ કર્મનું ફળ આ લેકમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેવું લોકમાં સેવ્ય અને સેવકપણું દષ્ટિએ પડવાથી અનુમાન થાય છે. તે હવે ગૃહવાસ છોડી, સ્વજનોને સમજાવી આવતા ભવમાં ફળ પ્રાપ્ત કરવાને માટે હું મોટું તપ આચરૂં. કહ્યું છે કે-આઠ માસ સુધી એવું કાર્ય કરવું, કે જેથી ચોમાસાના ચાર માસ સુખે રહેવાય, દિવસે એવું કરવું કે રાત્રિએ સુખે સુવાય, પૂર્વ વયમાં એવું કાર્ય કરવું કે જેથી વૃદ્ધ વયમાં સુખે રહેવાય અને આ જીંદગીમાં એવું કાર્ય કરવું કે જેથી આગામી ભવે સુખ પ્રાપ્ત થાય.” આ પ્રમાણે ચિંતવીને પ્રાતઃકાળે સ્વજનોને જમાડી વ્રત લેવાની રજા લીધી અને પુત્રને પિતાને સ્થાનકે સ્થાપન કર્યો. પછી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[૭૫ પોતે વ્રત લઈ પ્રણામ જાતિને તાપસ થઈ તપ કરવા લાગ્યો. તેણે ભિક્ષા લેવા માટે ચાર પડવાળું એક કાષ્ટમય ભિક્ષાપાત્ર ગ્રહણ કર્યું. અને તે દિવસથી માંડીને નિરંતર છઠ્ઠ તપ કરવા લાગ્યું. તે સાથે પ્રતિદિન આતાપના લેવાવડે શરીરને કૃશ કરવા લાગ્યો. જ્યારે પારણુંનો દિવસ હોય ત્યારે તે પેલું ચાર પડવાળું ભિક્ષાપાત્ર લઈને મધ્યાહ્નકાળે ભિક્ષા લેવા જતો. પહેલા પડમાં આવેલી ભિક્ષા તે પાથજનોને આપતે, બીજા પડમાં આવેલી ભિક્ષા તે કાગડા વિગેરેને નાંખતે, ત્રીજા પડમાં આવેલી ભિક્ષા મસ્યાદિક જળચર પ્રાણીઓને દેતો અને ચોથા પડમાં આવેલી ભિક્ષા રાગદ્વેષ રહિત ચિત્તે પોતે ખાતે હતે. એવી રીતે બાર વર્ષ સુધી બાળ (અજ્ઞાન) તપ કરી છેવટે તેણે બિભેલ ગામની ઈશાન દિશામાં અનશન ગ્રહણ કર્યું. એક માસનું અનશન પાળી મૃત્યુ પામીને બાળતપના પ્રભાવથી તે ચમરચંચા નગરીમાં એક સાગરોપમના આયુષ્યવાળે ચમરેંદ્ર થયો. ઉત્પન્ન થતાં જ અવધિજ્ઞાનરૂપ નેત્રથી તેણે બીજા ભુવને જોવા માંડયા. અનુક્રમે ઉદ્ધવ ભાગે દૃષ્ટિ કરતાં તેણે સૌધર્મેદ્રને જોયો. સૌધર્માવલંસ નામના વિમાનમાં સુધર્મા સભામાં બેઠેલા મહદ્ધિક વધારી શકઈંદ્રને જોઈ ક્રોધ કરીને તે પિતાના સ્વજનોને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યો“અરે! અપ્રાર્થિતની પ્રાર્થના કરનાર આ કોણ દુરાત્મા અધમ દેવ મારા મસ્તક પર રહીને નિર્લજજ પણે વિલાસ કરે છે? ” તેના ઉત્તરમાં તેના સામાનિક વિગેરે દેવતાઓ મસ્તક પર અંજલિ જેડીને બોલ્યા કે “હે સ્વામી! મહા પરાક્રમી અને પ્રચંડ શાસનવાળા સૌધર્મ કલ્પના તે ઈંદ્ર છે.” તે સાંભળીને જેને ઉલટે વિશેષ કોધ ઉત્પન્ન થાય છે એ તે ચમરેંદ્ર ભ્રકુટીથી ભયંકર મુખવાળો થઈ નાસિકાના કુંફાડાથી ચમરને પણ ઉડાડતો બે કે, “અરે! દેવતાઓ? તમે મારા પરાક્રમને જાણતા નથી, તેથી તેની પ્રશંસા કરે છે. હવે હું તમને તે ઇંદ્રને પાડી દઈને મારૂં બળ બતાવીશ. તે કદિ દૈવયોગે ઉંચે સ્થાનકે ઉત્પન્ન થયે તો તેથી કાંઈ મોટો સમર્થ થઈ ગયો નથી. કદિ કાગડે હાથીની પીઠ પર બેઠા હોય તેથી શું તે રથી ગણાય? તે ત્યાં આટલીવાર તે નિવિદને રહ્યો પણ હવે મારો ક્રોધ થતાં તે ત્યાં રહી શકશે નહીં. કેમકે–સૂર્ય ઉદય થતાં બીજાં તેજ કે અંધકાર કહી શકતાં નથી.” પછી સામાનિક દેવતાઓએ ફરીવાર કહ્યું કે, “હે સ્વામી! એ સૌધર્મપતિ પૂર્વ ભવના ઉપાર્જન કરેલા પુણ્યથી દેને પતિ થયેલ છે અને તેની સમૃદ્ધિ અને પરાક્રમ તમારાથી ઘણું અધિક છે. તમે તમારા પુણ્ય પ્રમાણે અમારી જેવાના સ્વામી થયા છો. તેથી પુણ્યને આધિન એવા વૈભવમાં તમારે ઈ કરવી ન જોઈએ. વળી જે કદી તમે તેના પ્રત્યે તમારું કાંઈ પણ પરાક્રમ બતાવવાનો આરંભ કરશે તે મેઘની સામે થનારા અષ્ટાપદ પશુની જેમ તે તમારા હાસ્યને માટે અને અધઃપાતને માટે થશે; માટે તમે શાંત થાઓ, સુખે રહી યથેચ૭પણે સુખભોગ ભેગો અને અમારાથી સેવાતાં વિવિધ વિનોદ જોયા
૧. સર્વને પ્રણામ કરવા એ જેને મુખ્ય ધર્મ છે એવા તાપસ.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
,
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું કરે.” પછી ચમક બે કે, “અરે! જે તમે બધા તેનાથી બહતા હો તે સુખે અહિં રહે, હું એકલો જ તેની સાથે યુદ્ધ કરવા જઈશ. સુરોનો ને અસુરોને હું કે તે એકજ ઈંદ્ર હૈ જોઈએ. એક મ્યાનમાં બે ખડ્રગ રહી શકે નહીં.” આ પ્રમાણે કહી ઉગ્ર ગજના કરીને આકાશમાં ઉડવાની ઈચ્છા કરતાં તેના મનમાં કાંઈક વિવેક આવ્યો, એટલે તે ફરીવાર આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યો કે-“આ મારા સામાનિક દેવતાઓ શકેંદ્રને જેવો શક્તિવાન ગણે છે તે કદી તે હોય તો હોય, કેમકે આ દેવતાઓ લેશમાત્ર પણ મારૂં અહિત ઈરછનાર નથી. વળી કાર્યની ગતિ વિષમ હોય છે, તેથી દૈવયોગે કદિ મારે પરાજય થાય તો પછી આનાથી અધિક પરાક્રમવાળા કોને શરણે મારે જવું?” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે અવધિજ્ઞાને જોયું, તો સુસુમારપુરમાં શ્રી વિરપ્રભુને પ્રતિમા ધરીને રહેલા જોયા; એટલે તે વીરપ્રભુનું શરણ લેવાનો નિશ્ચય કરી ઉભો થઈને તુંબાલય નામની પિતાની આયુધશાળામાં ગયા. ત્યાંથી જાણે મૃત્યુને બીજો હાથ હોય તેવો એક મુદુગર તેણે ઉપાડ્યો અને ઉંચે નીચે તેમજ આડો તેને બે ત્રણ વાર ફેરવ્યો. પછી અસુર સ્ત્રીઓએ શુરવીર ધારીને કામનાથી જેવાયેલ, કૌતુક જેવાના અથી ભુવનપતિઓએ ઉત્સાહિત કરેલ અને સામાનિક દેવતાઓએ અજ્ઞ છે એ જાણી ઉપેક્ષા કરે તે ચમરાસુર ચમરચચા નગરીથી નીકળ્યો.
ક્ષણવારમાં શ્રી વિરપ્રભુ પાસે આવી, પરિઘ આયુધને દૂર મૂકી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી નમીને આ પ્રમાણે બોલ્યો-“હે ભગવન્! તમારા પ્રભાવથી અતિ દુર્જય શકઈંદ્રને જીતી લઈશ; કારણ કે તે ઈંદ્ર મારા મસ્તક પર રહેલ હોવાથી મારા ચિત્તમાં બહુ બધા કરે છે. આ પ્રમાણે કહી પરિઘ આયુધ લઈને ઈશાન દિશામાં આવે અને વૈક્રિય સમુદુધાતવડે સદ્ય પિતાનું રૂપ એક લાખ યોજનાનું વિકુવ્યું. શ્યામ કાંતિવાળું એ મહા શરીર જાણે મૂર્તિમાનું આકાશ હોય, અથવા જાણે નંદીશ્વર મહાદ્વીપને જંગમ અંજનગિરિ હેય તેવું દેખાવા લાગ્યું. તેનું મુખ દાઢેરૂપ કરવતથી ભયંકર હતું, શ્યામ અને ચપળ કેશ હતા, મુખરૂપ કુંડમાંથી ઉછળતી વાળાઓથી આકાશ પણ પલ્લવિત થતું હતું, તેના વિશાળ વક્ષસ્થળથી સૂર્યમંડળ આચ્છાદિત થતું હતું, ભુજનદંડના હાલવાથી ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાએ ખરતા હતા, નાભિમંડળ ઉપર લીન થયેલા સપના કુંફાડાથી ભયંકર દેખાતું હતું, તેના અતિ લાંબા જાનુ ગિરિની ચૂલિકાના અગ્ર ભાગને અડતા હોવાથી વિસ્મય ઉત્પન્ન કરતા હતા, અને પગના અવખંભથી ભૂમંડળને પણ વિધુર કરતા હતા. આવું ભયંકર રૂપ કરીને તે ચમરાસુર ગર્વાધ થઈ સૌધર્મપતિ તરફ ઉત્પ.
ઉગ્ર ગર્જનાથી આખા બ્રહ્માંડને ફડકે, બીજે યમરાજ હેય તેમ વ્યંતરને બીવરાવતે, અને સિંહ જેમ હરણને ત્રાસ પમાડે તેમ જ્યોતિષ્ક દેને ત્રાસ પમાડતો તે ક્ષણવારમાં સૂર્ય ચંદ્રના મંડળનું ઉલ્લંઘન કરી શકના મંડલમાં આવી પહોંચે. તે ભયંકર મહામૂત્તિને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ થે ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[ ૭૭ અકસ્માત અને વેગથી આવતી જોતાં જ કિલ્વેિષ દેવાતા સંતાઈ ગયા, આભિગિક દેવતાઓ ત્રાસ પામી ગયા, સૈન્ય સહિત સેનાપતિએ શિધ્ર પલાયન કરી ગયા, અને સોમ તથા કુબેર પ્રમુખ દિપાલે નાશી ગયા. આત્મરક્ષકથી અખલિત અને છડીદારથી પણ અવારિત એ અસુરને ત્રાયઅિંશ દેવોએ “આ શું?’ એમ સંભ્રાંત ચિત્તે જે. સમકાળે ઉત્પન્ન થયેલા કેપ અને વિસ્મય વડે સામાનિક દેવતાઓએ જોયેલા તે ચમરે એક પગ પદ્મવેદિકાની ઉપર અને બીજો પગ સુધમ સભામાં મૂક્યો. પછી પરિઘ આયુધવડે ઇંદ્રકલ ઉપર ત્રણ વાર તાડન કરી, ઉત્કટ ભ્રકુટી ચડાવીને તે અતિ દુર્મદ ચમર શકઇંદ્ર પ્રત્યે આ પ્રમાણે બે -“હે ઈંદ્ર! તું આવા ખુશામતીયા દેવતાઓના વૃદથી કે તેમના પરાક્રમથી અદ્યાપિ મારી ઉપર રહે છે પણ હવે હું તને મારાથી પણ નીચે પાડી દઉં છું. પર્વત ઉપર કાગડાની જેમ તું અહિં ચિરકાળથી ફેગટજ રહ્યો છું. અરે ચમચંચા નગરીના સ્વામી અને વિશ્વને પણ અસહ્ય પરાક્રમવાળા મને ચમરાસુરને શું તું નથી જાણતો?” શકારીની હાકને કેશરીસિંહ સાંભળે તેમ જેમણે આવું કઠોર વચન પૂર્વે કદી સાંભળ્યું નહતું તે સાંભળીને શકેંદ્ર કાંઈક હસ્યા અને વિસ્મય પામ્યા. પછી અવધિજ્ઞાનવડે તેને અમરેંદ્ર જાણુને “અરે ચમર! તું નાશી જા” એમ બેલી ભ્રકુટી ચડાવી શક્રઈંદ્ર વજ હાથમાં લીધું, અને પ્રલયકાળના અગ્નિને સાર હેય, વિદ્યુતને જાણે સંચય હોય અને એક મળેલો વડવાનળ હોય તેવા તે પ્રજવલિત વાને ઈંદ્ર તેના પર મૂક્યું. તતઃ શબ્દ કરતું અને દેવતાઓએ ત્રાસ પામતાં જોયેલું તે વજી ચમરેંદ્ર તરફ દેડયું. સૂર્યના તેજને ઘુવડની જેમ તે વજાને જેવાને પણ અસમર્થ એવો તે ચમરાસુર વજાને આવતું જોતાં જ વડવાનરીની જેમ ઉંચા પગ ને નીચું માથું એમ થઈ ગયો, અને તત્કાળ ચિત્રાથી ચમરીમૃગ ભાગે તેમ શ્રી મહાવીર ભગવંતને શરણે આવવાની ઈચ્છાએ ત્યાંથી ભાગ્યો. તે વખતે
અરે સુરાધમ! જેમ મોટા સર્ષ સાથે દેડકે, હાથી સાથે ઘેટે, અષ્ટાપદ સાથે હાથી અને ગરૂડ સાથે સર્પ યુદ્ધ કરવા ઇરછે તેમ અનાત્મજ્ઞ એવો તું અમારા ઈંદ્રની સાથે યુદ્ધ કરવાને ઈચ્છતો હતો, પણ તારે ભૂંડે હાલે નાશી જવું પડયું. આ પ્રમાણે કહીને દેવતાઓ તેને હસવા લાગ્યા. જેવો મહા દેહ ધરીને તે આવ્યા હતા, તેજ લઘુ દેહી થઈને પવને ચલાવેલા મેઘની જેમ ત્વરાથી નાસવા લાગ્યો. રૂપને નાનું નાનું કરતા તે અસુરની પછવાડે ઘની જેમ ચાલ્યું આવતું વજ જવાળાની શ્રેણિવડે શોભવા લાગ્યું.
અહિં વજા છેડયા પછી ઈંદ્રને વિચાર થયો કે, “કોઈ પણ અસુરની પિતાની અહિં સુધી આવવાની શક્તિ નથી, તે છતાં આ અસુર અહિં સુધી આવ્યો તેથી હું ધારું છું કે જરૂર તે કઈ અર્હત, અહંતનું ચૈત્ય કે કોઈ મહર્ષિને મનમાં સ્મરી તેના વડે શક્તિ પ્રાપ્ત કરીને આવ્યો હશે.” આ પ્રમાણે વિચારી શકે છે અવધિજ્ઞાનવકે જોયું, એટલે તે શ્રી વીરપ્રભુના પ્રભાવથી ત્યાં આવ્યો હતો અને પાછે શ્રી વિરપ્રભુને શરણેજ ગમે છે એમ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું જાયું. તેથી “અરે ! હું માર્યો ગયો !” એમ બોલતો ઈંદ્ર જેના હાર વિગેરે આભૂષણો તુટી જતા હતા, તેમ વજાને માગે તેની પાછળ વેગથી દેડક્યો. ચમરેંદ્રને નિવાસ તેમજ પ્રભુનું વિહારસ્થાન અધભૂમિએ હવાથી આગળ ચમરે, તેની પછવાડે વજી અને તેની પાછળ શક્રઈંદ્ર પૂર્ણ વેગથી ચાલ્યા. ક્ષણવારમાં પ્રતિકાર કરનારની પાછળ હાથીની જેમ શકેંદ્ર તેમની નજીક આવી પુ; જેવામાં વા ચમરેંદ્રની નજીક આવી પૂગ્યું, તેવામાં તો તે ચમરેંદ્ર દાવાનળથી પીડિત હાથી જેમ નદી પાસે આવી પહોંચે તેમ પ્રતિમા ધરીને રહેલા પ્રભુની પાસે પહોંચી ગયે. અને “શરણ! શરણ !” એમ બેલતો અત્યંત લઘુ શરીર કરીને પ્રભુના બે ચરણની વચ્ચે કુંથુની જેમ ભરાઈ ગયો. તે વખતે વજી પ્રભુના ચરણકમળથી ચાર તસુ છેટુ રહ્યું હતું, એટલામાં તો સપને વાદી પકડે તેમ છે વજને મુષ્ટિથી પકડી લીધું. પછી પ્રભુને પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદના કરીને ઈંદ્ર અંજલિ જોડી ભક્તિથી ભરપૂર એવી વાવડે આ પ્રમાણે બોલ્યો-“હે નાથ ! આ ચમરેંદ્ર ઉદ્ધત થઈને મને ઉપદ્વવ કરવા માટે તમારા ચરણકમળના પ્રભાવથી મારા દેવલોક સુધી આવ્યો હતો. તે મારા જાણવામાં આવ્યું નહતું, તેથી અજ્ઞાનવડે મેં આ વજી તેના પર મૂક્યું હતું. ત્યારપછી અવધિજ્ઞાનવડે તેને તમારા ચરણકમળમાં લીન થયેલો મેં જાણ્યો છે, માટે મારા તે અપરાધને ક્ષમા કરજે.” આ પ્રમાણે કહી શકે કે ઈશાન કુણમાં જઈ પોતાને રેષ ઉતારવાને પિતાનો વામચરણ પૃથ્વી પર ત્રણવાર પછાડ્યો. પછી ચમરેંદ્રને કહ્યું કે-“હે અમર ! તું વિશ્વને અભય આપનાર શ્રી વીરપ્રભુને શરણે આવ્યો તે તે બહુ સારું કર્યું. કારણ કે તે સર્વ ગુરૂઓને પણ ગુરૂ છે. હવે મેં વૈર તજી દઈને તને છોડી દીધો છે, માટે તું ખુશીથી પાછો ચમચંચા નગરીમાં જઈને તારી સમૃદ્ધિના સુખનો ભોક્તા થા.” આવી રીતે ચમરને આશ્વાસન આપી ફરીવાર પ્રભુને નમસ્કાર કરીને ઈદ્ર પિતાને સ્થાનકે ગયા.
પછી સુર્યાસ્ત થતાં ગુહામાંથી જેમ ઘુવડ નીકળે તેમ ચમરે પ્રભુના બે ચરણના અંતરમાંથી બહાર નીકળે; અને પ્રભુને નમી અંજલિ જેડીને બોલ્યો કે-“સર્વ જીવોના જીવન ઔષધરૂપ હે પ્રભુ! તમે મને જીવિતના આપનાર છે. તમારા ચરણને શરણે આવતાં અનેક દુઃખના સ્થાનરૂપ આ સંસારથી પણ મુક્ત થવાય છે, તો વજથી મુક્ત થવું તે તે કેણ માત્ર છે? હે નાથ ! મેં અજ્ઞતાથી પૂર્વ ભવમાં બાળતપ કર્યું હતું, તેથી તેનું આ અજ્ઞાન સહિત અસુરેંદ્રપણારૂપ ફળ મને પ્રાપ્ત થયું છે. મેં અજ્ઞાનથી આ સર્વ પ્રયત્ન મારા આત્માને અનર્થકારી જ કર્યો હતો, પણ છેવટે તમારે શરણે આવ્યો તે સારું કર્યું. જે પૂર્વ ભવે મેં તમારું શરણ લીધું હતું તે હું અમ્યુરેંદ્રપણું કે અહમિંદ્રપણું પ્રાપ્ત કરત. અથવા હે નાથ ! મારે ઇંદ્રપણુની હવે શી જરૂર છે? કેમકે હમણું તો ત્રણ જગતના પતિ એવા તમે મને નાથપણે પ્રાપ્ત થયા, તેથી મને બધું પ્રાપ્ત થયું છે.” આ પ્રમાણે શ્રદ્ધાપૂર્વક કહી પ્રભુને નમીને ચમરેંદ્ર ચમચંચા નગરીમાં આવ્યો. ત્યાં પિતાના
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ થો] શ્રી મહાવીર પ્રભુનો બીજા છ વર્ષને વિહાર
| [ ૭૯ સિંહાસન પર બેસી, લજજાથી નીચું મુખ કરીને તે પિતાને સ્વાગત પૂછવા આવેલા સામાનિક દેવતા પ્રત્યે બેલ્યો કે, “હે દેવ ! તમે મધ્યસ્થપણે જેવો શકને કહ્યો હતો તે જ તે છે, પણ મેં તે વખતે અજ્ઞાનથી તે કાંઈ જાણ્યું નહીં. પ્રથમ સિંહની ગુહામાં શિયાળ જાય તેમ હું તેની સભામાં ગયે. ત્યાં તેના આભિયોગિક દેવોએ કૌતુક જોવાની ઈચ્છાથી મારી ઉપેક્ષા કરીને જવા દીધે. પણ ઈદે મારી ઉપર વજા છેડયું. તેથી ભય પામીને મહા કષ્ટ હું સુરાસુરે એ નમેલા શ્રીવીરપ્રભુના ચરણને શરણે ગયો. શ્રી વિરપ્રભુને શરણે જવાથી ઈંદ્ર મને જીવતો છોડી દીધે, એટલે હું અહિં આવ્યો છું; હવે તમે સૌ ચાલો, આપણે શ્રી વીરપ્રભુ પાસે જઈને વાંઢીએ.” આ પ્રમાણે ચમરે પિતાના સર્વ પરિવાર સાથે પ્રભુની પાસે આવ્યું અને પ્રભુને નમી સંગીત કરીને પછી પિતાની નગરી પ્રત્યે ગયો.
પ્રાતઃકાળે પ્રભુ એક રાત્રિની પ્રતિમા પારને અનુક્રમે વિહાર કરતા ભેગપુર નામના નગરે આવ્યા. ત્યાં માહેંદ્ર નામે કઈ ક્ષત્રિય હતા, તે દુર્મતિ પ્રભુને જોઈ એક ખજુરીની યષ્ટિ લઈને પ્રભુને પ્રહાર કરવા દેડક્યો. તે વખતે સનસ્કુમારેંદ્ર કે જે ઘણે વખત થયા પ્રભુના દર્શન કરવાને ઉત્કંઠિત હતા, તે પ્રભુને વાંદરાને ત્યાં આવ્યા, એટલે તે શઠને ઉપદ્રવ કરતા તેમણે જોયો. તેથી તે ક્ષત્રિયને તિરસકાર કરી ઇદ્ર પ્રભુને વંદના કરી, અને ભક્તિપૂર્વક સુખવિહાર પૂછીને પિતાને સ્થાને ગયો. ભગવંત પણ ત્યાંથી વિહાર કરી નંદીગ્રામે આવ્યા. ત્યાં નંદી નામે ભગવંતના પિતાને મિત્ર હતો, તેણે ભક્તિથી પ્રભુની પૂજા કરી. ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ મેઢક ગામે આવ્યા. ત્યાં એક ગોવાળ વાળની દેરી લઈને પ્રભુને મારવા દેવળ્યો. ત્યાં કુર્માર ગામની જેમ ઇંદ્ર આવી તે ગેપને વાર્યો અને પ્રભુને ભક્તિથી વંદના કરી. ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રભુ કૌશાંબી નગરીએ આવ્યા.
કૌશાંબીમાં શત્રુઓના સૈન્યને ભયંકર શતાનિક નામે રાજા હતો. તેને ચેટક રાજાની પુત્રી મૃગાવતી નામે રાણી હતી, તે સદા તીર્થકરના ચરણની પૂજામાં એકનિષ્ઠાવાળી પરમ શ્રાવિકા હતી. શતાનિક રાજાને સુગુપ્ત નામે મંત્રી હતો, તેને નંદા નામે સ્ત્રી હતી, તે પણ પરમ શ્રાવિકા અને મૃગાવતીની સખી હતી. તે નગરમાં ધનાવહ નામે એક શેઠ રહેતો હતો, તે ઘણે ધનાઢય હતા, તેને ગૃહકર્મમાં કુશળ મૂલા નામે પત્ની હતી. અહીં વીર પ્રભુ આવ્યા તે વખતે પૌષ માસની કૃષ્ણ પ્રતિપદા હતી. પ્રભુએ તે દિવસે આ પ્રમાણેનો બહુજ અશક્ય અભિગ્રહ ધારણ કર્યો કે, “કેઈ સતી અને સુંદર રાજકુમારી દાસીપણાને પામેલી હોય, પગમાં લેહમય બેડી નાખેલી હોય, માથું મુડેલું હોય, ભુખી હોય, રૂદન કરતી એક પગ દેહલિ (ઉંબર) ઉપર અને બીજે બહાર રાખીને બેઠી હોય, અને સર્વ ભિક્ષુકે તેના ઘરે આવીને ગયેલા હોય, તેવી સ્ત્રી સૂપડાને એક ખૂણે રહેલા કુલમાષ (અડદ) જે મને વહેરાવે, તે ચિરકાળે પણ હું પારણું કરીશ, તે સિવાય કરીશ નહીં.” આ અભિગ્રહ લઈને પ્રભુ પ્રતિદિન ભિક્ષા સમયે ઉરચ નીચ ગૃહમાં ગોચરી માટે ફરવા લાગ્યા,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મું પરંતુ પ્રભુને ઉપર પ્રમાણે અભિગ્રહ હોવાને લીધે કઈ ભિક્ષા આપે તે પ્રભુ લેતા નહીં, તેથી નગરજને પ્રતિદિન રોચ કરતા અને પિતાની નિંદા કરતા હતા. એ પ્રમાણે અશક્ય અભિગ્રહ હોવાને લીધે ભિક્ષા લીધા વગર બાવીશ પરીષહને સહન કરતા પ્રભુએ ચાર પહોરની જેમ ચાર માસ નિગમન કર્યા. એક વખત પ્રભુ સુગુપ્ત મંત્રીને ઘેર ભિક્ષા માટે ગયા, ત્યાં તેની સ્ત્રી નંદાએ પ્રભુને દૂરથી જોયા, એટલે “આ મહાવીર અહંત સારે ભાગ્યે મારે ઘેર આવ્યા.” આ પ્રમાણે બોલતી નંદા આનંદ પામતી સામી આવી. અને તે બુદ્ધિમાન શ્રાવિકાએ પ્રભુને કપે તેવા ભેજ્ય પદાર્થો પ્રભુ પાસે ધર્યા, પરંતુ પ્રભુ અભિગ્રહને વશ થઈ તેમાંથી કાંઈ પણ લીધા વગર ચાલ્યા ગયા. તત્કાળ નંદાનું હદય મંદ થઈ ગયું, અને “હું અભાગિણી છું, મને ધિકકાર છે, મારે મનોરથ પૂર્ણ થયે નહીં' એમ શેક કરવા લાગી. આ પ્રમાણે ખેદ કરતી તેને તેની દાસીએ કહ્યું કે, “હે ભદ્રે ! આ દેવાય પ્રતિદિન આવી રીતે ભિક્ષા લીધા વગર જ ચાલ્યા જાય છે, કાંઈ આજ જ આમ બન્યું નથી.” એ વાત સાંભળી નંદાએ વિચાર્યું કે, “પ્રભુએ કોઈ અપૂર્વ અભિગ્રહ ધારણ કર્યો જણાય છે કે જેથી પ્રાસુક અન્ન પણ લેતા નથી. હવે પ્રભુને તે અભિગ્રહ કઈ રીતે પણ જાણી લેવો જોઈએ.” આવી ચિંતા કરતી નંદા આનંદ રહિત થઈને બેઠી હતી, તેવામાં સુગુપ્ત મંત્રી ઘરે આવ્યા, તેમણે તેને ચિંતા કરતી જોઈ. સુગુપ્ત કહ્યું, “પ્રિયે ! ઉદ્વિગ્ન ચિત્તવાળા કેમ દેખાઓ છે? શું કોઈએ તમારી આજ્ઞા ખંડિત કરી છે? વા મેં કઈ તમારે અપરાધ કર્યો છે?” નંદા બોલી-સ્વામી ! કોઈએ મારી આજ્ઞા ખંડિત કરી નથી; તેમ તમારે પણ કાંઈ અપરાધ નથી; પણ હું શ્રી વિરપ્રભુને પારણું કરાવી શકી નહીં, તેથી મને ઘણે ખેદ થાય છે. ભગવાન વીરપ્રભુ નિત્ય શિક્ષાને માટે આપણા નગરમાં આવે છે અને કેઈ અપૂર્વ અભિગ્રહને લીધે ભિક્ષા લીધા વગર ચાલ્યા જાય છે. માટે હે મહામંત્રી ! તમે તે પ્રભુને અભિગ્રહ જાણી લો, જે નહીં જાણે તો બીજાના ચિત્તને ઓળખનારી તમારા બુદ્ધિ વૃથા છે. સુગુપ્ત કહ્યું કે, “હે પ્રિયા! તે પ્રભુનો અભિગ્રહ જેવી રીતે જણાશે તેમ હું પ્રાતઃકાળે પ્રયાસ કરીશ.” તે વખતે મૃગાવતી રાણીની વિજયા નામની છડીદાર સ્ત્રી ત્યાં આવી હતી. તેણે આ દંપતીની વાર્તા સાંભળી, એટલે તે બધી તેણે પોતાની સ્વામિની મૃગાવતી પાસે જઈને કહી. તે સાંભળી મૃગાવતી રાણીને પણ તત્કાળ ખેદ ઉત્પન્ન થયે. શતાનીક રાજાએ સંજમ પામી તેના ખેદનું કારણ પૂછયું. એટલે મૃગાવતી જરા ભ્રકુટી ઊંચી કરી અંતરના ખેદ અને ક્ષોભના ઉદ્ગારથી વ્યાપ્ત એવી વાણીએ બેલી કે–“રાજાએ તે આ ચરાચર જગતને પોતાના બાતમીદારોથી જાણી શકે છે અને તમે તમારા એક શહેરને પણ જાણી શક્તા નથી, તે તેની પાસે શી વાત કરવી? રાજ્યના સુખમાં પ્રમાદી થયેલા હે નાથ ! ત્રણ લોકને પૂજિત ચરમ તીર્થંકર શ્રી વીરભગવંત આ શહેરમાં વસે છે, તે તમે જાણે છે? તેઓ કેઈ અભિગ્રહને લીધે ઘેર ઘેર ફરે છે પણ ભિક્ષા લીધા વગર પાછા ચાલ્યા જાય છે, તે તમે જાણે છે ? મને, તમને, અને આપણું અમાત્યને ધિકાર છે,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ ]. શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[૮૧ કે જ્યાં શ્રી વીરમભુ અજ્ઞાત અભિગ્રહે આટલા બધા દિવસો સુધી ભિક્ષા વગર રહ્યા છે.” રાજાએ કહ્યું, “હે શુભાશ! હે ધર્મચતુરે! તમને સાબાશ છે. મારા જેવા પ્રમાદીને તમે બહુ સારી શિખામણ યોગ્ય વખતે આપી છે. હવે પ્રભુને અભિગ્રહ જાણું લઈને હું પ્રાતઃ કાળે તેમને પારણું કરાવીશ.” આ પ્રમાણે કહી રાજાએ તત્કાળ મંત્રીને બોલાવ્યો, અને કહ્યું કે “હે ભદ્ર! મારી નગરીમાં શ્રી વીરપ્રભુ ચાર માસ થયા ભિક્ષા વગર રહ્યા છે, તેથી આપણને ધિક્કાર છે! માટે તમારે ગમે તેમ કરી તેમને અભિગ્રહ જાણી લે, કે જેથી હું તે અભિગ્રહ પૂરીને મારી શુદ્ધતાને માટે પારણું કરાવું.” મંત્રી બોહે મહારાજ ! તેમનો અભિગ્રહ જાણી શકાય તેમ નથી, હું પણ તેથી જ ખેદ પામું છું, માટે તેને કોઈ ઉપાય રચવો જોઈએ.” પછી રાજાએ ધર્મશાસ્ત્રમાં વિચક્ષણ એવા તથ્થકદી નામના ઉપાધ્યાયને બેલાવીને કહ્યું કે, “હે મહામતિ ! તમારા શાસ્ત્રમાં સર્વ ધર્મોના આચારે કહેલા છે, તે તેમાંથી શ્રી જિનેશ્વરના અભિગ્રહની વાત કહે.' ઉપાધ્યાય બેલ્યા કે, “હે રાજન ! મહર્ષિઓને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એ ચાર ભેદથી ઘણું અભિગ્રહે કહેલા છે. આ ભગવંતે જે અભિગ્રહ લીધેલ છે, તે વિશિષ્ટ જ્ઞાન વગર કદિ પણ જાણી શકાશે નહીં.' પછી રાજાએ નગરીમાં આષણા કરાવી કે, “અભિગ્રહને ધારણ કરનારા શ્રી વીરપ્રભુ ભિક્ષા લેવા આવે ત્યારે લોકોએ અનેક પ્રકારની ભિક્ષા આપવી.” રાજાની આજ્ઞાથી અને શ્રદ્ધાથી સર્વ લોકેએ તેમ કર્યું, તથાપિ અભિગ્રહ પૂર્ણ ન થવાથી પ્રભુએ કઈ સ્થાનકેથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરી નહીં. આ પ્રમાણે ભિક્ષા રહીત રહેતાં છતાં પણ વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં લીન થયેલા પ્રભુ અશ્લાન મુખે રહેતા હતા અને લેકે દિવસે દિવસે લજજા અને ખેદથી વિશેષ આકુળવ્યાકુળ થઈ તેમને જોયા કરતા હતા.
આ અરસામાં શતાનિક રાજાએ સૈન્ય સાથે વંટાળીઆની જેમ વેગથી એક રાત્રિમાં જઈને ચંપાનગરીને ઘેરી લીધી. ચંપાપતિ દધિવાહન રાજા તેનાથી ભય પામી નાશી ગયો. “અતિ બળવાન પુરૂષથી રૂંધાયેલા મનુષ્યને પલાયન સિવાય બીજો કોઈ સ્વરક્ષણને ઉપાય નથી.” પછી શતાનિક રાજાએ “આ નગરીમાંથી જે લેવાય તે લઈ લેવું.” એવી પિતાના સૈન્યમાં આઘોષણા કરાવી, એટલે તેના સુભટોએ ચંપાનગરીને વેચ્છાએ લુંટવા માંડી. દધિવાહન રાજાની ધારિણે નામની રાણીને તેની વસુમતી નામની પુત્રી સહિત કઈ ઉંટવાળ હરી ગયે. શત્રુરૂપ કુમુદમાં સૂર્ય જે શતાનીક રાજા કૃતાર્થ થઈ સૈન્યના પરિવાર સાથે કૌશાંબી નગરીએ પાછો આવ્યો. ધારિણું દેવીના રૂપથી મેહ પામેલા પેલા ઉંટવાળા સુલટે લોકેની આગળ ઉંચે સ્વરે કહેવા માંડયું કે, “આ જે પ્રૌઢા રૂપવતી સ્ત્રી છે તે મારી સ્ત્રી થશે અને આ કન્યાને કૌશાંબીના ચૌટામાં જઈને વેચી દઈશ.” તે સાંભળી ધારિણી દેવીએ મનમાં વિચાર્યું કે, “હું ચંદ્રથી પણ નિર્મળ એવા વંશમાં જન્મેલી D - 11
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું છું, વળી મહાન વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા દધિવાહન રાજાની પત્ની છું અને જૈન ધર્મ મને પરિણમેલો છે. તો આવા અક્ષરે સાંભળ્યા છતાં પણ હું પાપનું ભાજન થઈને હજુ છવું છું, તેથી મને ધિક્કાર છે! અરે સ્વભાવે ચપળ એવા જીવ ! હજુ આ દેહમાં બેસી કેમ રહ્યો છું? જે તું તારી મેળે નહી નીકળે તો માળામાંથી પક્ષીને કાઢે તેમ હું તને બળાત્યારે કાઢીશ.” આ પ્રમાણેના તિરસ્કારથી જાણે ઉદ્વેગ પામ્યા હોય તેમ ખેદથી ફુટી ગયેલા તેના હૃદયમાંથી તેના પ્રાણ ક્ષણવારમાં નીકળી ગયા. તેને મૃત્યુ પામેલી જોઈ ઉંટવાળા સુભટે ખેદ કર્યો કે, “આવી સતી સ્ત્રીને માટે મેં કહ્યું કે, “આ મારી પત્ની થશે” તે મેં ખરાબ કર્યું, મને ધિક્કાર છે! આંગળીથી બતાવતાં કુષ્માંડફળ (કેળાં)ની જેમ મારી દુષ્ટ વાણીથી આ સતી જેમ મૃત્યુ પામી તેમ કદી આ કન્યા પણ મૃત્યુ પામશે; માટે હવે તેને ખેદ ઉપજાવો નહીં.” આ વિચાર કરીને તે રાજકન્યાને મીઠે વચને બોલાવતે તે કૌશાંબી નગરીમાં લાવ્યું. અને તેને રાજમાર્ગમાં વેચવાને ઉભી કરી. દેવગે ત્યાં ધનાવહ શેઠ આવી ચડ્યો. તે વસુમતીને જોઈને વિચારમાં પડયે કે “આની આકૃતિ જોતાં આ કોઈ સામાન્ય મનુષ્યની પુત્રી જણાતી નથી, પણ યૂથમાંથી ભ્રષ્ટ થયેલી મૃગલી જેમ પારધિના હાથમાં આવે તેમ માતાપિતાથી વિખુટી પડેલી આ કન્યા આ નિય માણસના હાથમાં આવી જણાય છે, તેણે અહિં મૂલ્ય લઈને વેચવા મૂકી છે. તેથી આ બીચારી જરૂર કોઈ હીન માણસના હાથમાં સપડાઈ જશે, માટે આ માણસને ઘણું દ્રવ્ય આપીને હુંજ આ કૃપાપાત્ર કન્યાને ખરીદું પોતાની પુત્રીની જેમ હું તેની ઉપેક્ષા કરવાને અશક્ત છું. કોઈ પણ પ્રકારની અડચણ વિના મારે ઘેર રહેતાં દૈવયોગે આ બાળાને તેના સ્વજનવર્ગને સંયોગ પણ થઈ જશે. આ પ્રમાણે વિચારી તે સુભટની ઈચ્છા પ્રમાણે તેને મૂલ્ય આપી ધનાવહ શેઠ અનુકંપાથી તે બાળાને પોતાને ઘેર લઈ ગયો. તેણે સ્વચ્છ બુદ્ધિએ પૂછયું કે “હે વત્સ ! તું કેની કન્યા છું, અને તારો સ્વજનવ કોણ છે તે કહે, ભય પામીશ નહીં, તું મારી પુત્રી જ છું.” તે પિતાના કુળની અતિ મહત્તા હોવાથી કાંઈ કહી શકી નહીં, તેથી કાંઈ પણ ન બોલતાં સાયંકાળે કમલિની રહે તેમ અધોમુખ કરીને ઊભી રહી. પછી શેઠે પિતાની મૂલા શેઠાણીને કહ્યું કે, “પ્રિયા ! આ કન્યા આપણી દુહિતા છે, તેનું અતિ યત્નથી પુષ્પની જેમ લાલનપાલન કરવું.” આવાં શ્રેષ્ટિનાં વચનથી તે બાળા
ત્યાં પોતાના ઘરની જેમ રહી અને બાળચંદ્રની લેખાની જેમ સર્વના નેત્રને આનંદ આપવા લાગી. તેણીના ચંદન જેવા શીતળ વિનય વચન અને શીલથી રંજિત થયેલા શ્રેષ્ટિએ પરિવાર સાથે મળીને તેનું ચંદના એવું નામ આપ્યું.
અનુક્રમે કરભ જેવા ઉરૂવાળી તે બાળ યૌવનવયને પ્રાપ્ત થઈ તે સમયે સમુદ્રને જેમ પૂર્ણિમાની રાત્રિ હર્ષ આપે તેમ તે એષ્ટિને હર્ષ આપવા લાગી. રવભાવથીજ રૂપવતી છતાં યૌવન પામવાથી વિશેષ રૂપવતી થયેલી ચંદનાને જોઈને મૂલા શેઠાણી મનમાં ઈષી લાવી આ પ્રમાણે વિચારવા લાગી કે, “શ્રેષ્ટિએ આ કન્યાને પુત્રીવત્ રાખી છે, પણ હવે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ થો] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર તેના રૂપથી મોહિત થઈને કદિ શેઠ તેની સાથે પરણે તે હું જીવતી મુવા જેવી થઉં.' આ પ્રમાણે સ્ત્રીપણાને છાજતા તુરછ હૃદયને લીધે તે મૂલા ત્યારથી રાત્રિ દિવસ ઉદાસ રહેવા લાગી. એક વખતે શેઠ ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપથી પીડિત થઈને દુકાનેથી ઘેર આવ્યા, તે વખતે દૈવયોગે કઈ સેવક તેના પગને ધોનારો હાજર ન હતું, તેથી અતિ વિનીત ચંદના ઉભી થઈ અને શેઠે વારી તે પણ તે પિતૃભક્તિથી શેઠના પગ ધોવા પ્રવતી. તે વખતે તેને સ્નિગ્ધ શ્યામ અને કમળ કેશપાશ અંગની શિથિલતાથી છુટી જઈને જલપંકિત ભૂમિમાં પડ્યો; એટલે “આ પુત્રીનો કેશપાશ ભૂમિના કાદવથી મલિન ન થાઓ” એવું ધારી શેઠે સહજ સ્વભાવે યષ્ટિથી તેને ઉંચે કર્યો અને પછી આદરથી બાંધી લીધો. ગેખ ઉપર રહેલી મૂલાએ તે જોયું, એટલે તેને વિચાર આવ્યું કે “મેં પ્રથમ જે તક કર્યો હતો, તે બરાબર મળતે આવે છે, આ યુવાન સ્ત્રીનો કેશપાશ શેઠે પોતાની મેળે બાંધ્યો, તે તેના પત્ની પણાનું પ્રથમ ચિન્હ સૂચવે છે, કારણ કે પિતાનું કામ એવી રીતે કરવાનું હોતું નથી, માટે હવે એ બાળાનો વ્યાધિની જેમ મૂળમાંથી જ ઉછેદ કરે.” આવો નિશ્ચય કરી એ દુરાશા ડાકણની જેમ તેવા વખતની રાહ જોવા લાગી. શેઠ ક્ષણવાર વિશ્રામ કરીને ફરીથી બહાર ગયા એટલે મૂલાએ એક નાપિતને બોલાવી ચંદનાનું મસ્તક મુંડાવી નાંખ્યું, પછી તેના પગમાં બેડી નાંખી ક્રોધરૂપ રાક્ષસને વશ થયેલી મૂલાએ લતાને હાથિણની જેમ ચંદનાને ઘણું તાડન કર્યું. પછી ઘરના એક દૂરના વિભાગ (ઓરડા) માં ચંદનાને પૂરી કમાડ બંધ કરીને મૂલાએ પોતાના પરિવારને કહ્યું કે, “શ્રેષ્ટિ આ વિષે કાંઈ પૂછે છે કેઈએ કાંઈ પણ કહેવું નહીં, તે છતાં જે કહેશે તે મારા પરૂપ અગ્નિમાં આહુતિરૂપ થશે.” આવી રીતે નિયંત્રણ કરી મૂલા પિતાને પિયર જતી રહી. સાયંકાળે શેઠે આવીને પૂછ્યું કે, “ચંદના ક્યાં છે?' એટલે મૂલાના ભયથી કેઈએ ઉત્તર આપે નહીં. શેઠે વિચાર્યું કે, “મારી વત્સા ચંદના કાંઈ રમતી હશે અથવા ઘરની ઉપર હશે એવી રીતે પાછું રાત્રે પૂછયું, પણ કોઈએ કાંઈ કહ્યું નહીં, એટલે સરલ બુદ્ધિવાળા શેઠે ધાયું કે, “ચંદના સુઈ ગઈ હશે.” એવી રીતે બીજે દિવસે પણ જોઈ નહીં, તેમ જ ત્રીજે દિવસે પણ જોઈ નહીં, એટલે શંકા અને કોપથી આકુળવ્યાકુળ થયેલા શેઠે પરિજનને પૂછ્યું,
અરે સેવકે ! કહો, મારી પુત્રી ચંદના ક્યાં છે? જે તમે જાણતાં છતાં નહીં કહે, તે હું તમારો સર્વને નિગ્રહ કરીશ.” આ સાંભળી કોઈ વૃદ્ધ દાસીએ ચિંતવ્યું કે, “હું ઘણું વર્ષ સુધી જીવી છું, હવે મારું મૃત્યુ પણ નજીક છે, માટે કદિ જે હું ચંદનાનું વૃત્તાંત કહીશ તો મૂલા મને શું કરી શકશે.' આ વિચાર કરીને તેણે મૂલા અને ચંદનાની બધી વાર્તા શેઠને કહી સંભળાવી. પછી તે વૃદ્ધાએ જઈને જ્યાં ચંદનાને પૂરી હતી, તે ઘર શેઠને બતાવ્યું, એટલે ધનાવહ શેઠે પોતાની મેળે તેનું દ્વાર ઉઘાડ્યું. ત્યાં ચેરે ખેંચેલી લતાની
૧ સેવક વિગરને.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
પર્વ ૧૦ મું જેવી સુધા તૃષાથી પીડિત, નવી પકડેલી હાથિણીની જેમ બેડીથી બાંધી લીધેલી, ભિક્ષકોની જેમ માથે મુંડિત કરેલી અને જેના નેત્રકમળ અથથી પૂરિત છે એવી ચંદનાને ધનાવહ શેઠે અવકી. શેઠે તેને કહ્યું કે, “વત્સ! તું સ્વસ્થ થા.” એમ કહો નેત્રમાંથી અશ્રુ પાડતા શેઠ તેને ભેજન કરાવવાને માટે રસવતી લેવા સારૂ ઉતાવળા રસોડામાં ગયા, પણ દૈવયોગે ત્યાં કાંઈ પણ અવશેષ ભેજન જોવામાં આવ્યું નહીં, તેથી સુપડાના ખૂણામાં પડેલાં કુભાષ તેણે ચંદનાને આપ્યા અને કહ્યું “હે વત્સ! હું તારી બેડી તેડવાને માટે લુહારને બોલાવી લાવું છું, ત્યાં સુધી તું આ કુભાષનું ભજન કર.” આ પ્રમાણે કહી શેઠ બહાર ગયા, એટલે ચંદના ઊભી ઊભી વિચાર કરવા લાગી કે, “અહોમારો રાજકુળમાં જન્મ કયાં અને આ વખતે આવી સ્થિતિ કયાં? આ નાટક જેવા સંસારમાં ક્ષણમાં વસ્તુમાત્ર અન્યથા થઈ જાય છે, એ બધું મેં જાતે અનુભવ્યું છે. અહો! હવે હું શું તેને પ્રતિકાર કરું? આજે અઠ્ઠમને પારણે આ કુભાષ મળ્યા છે, પણ જે કઈ અતિથિ આવે તે તેને આપીને પછી હું જમું, અન્યથા જમીશ નહીં. ” આવો વિચાર કરીને તેણે દ્વાર ઉપર દષ્ટિ નાખી, તેવામાં તો શ્રી વીરમ્રભુ ભિક્ષાને માટે ફરતા ફરતા ત્યાં આવી ચડડ્યા. તેમને જોઈને “અહો કેવું શુભ પાત્ર! અહે કેવું ઉત્તમ પાત્ર! અહે મારા પુણ્યનો સંચય કે! કે જેથી આ કોઈ મહાત્મા ભિક્ષાને માટે અહિં અચાનક પ્રાપ્ત થયા.” આ પ્રમાણે ચિંતવીને તે બાળા કુભાષવાળું સુપડું હાથમાં લઈ એક પગ ઉમરાની અંદર અને એક પગ બહાર રાખી ઊભી રહી. બેડીને લીધે ઉમર ઉલંઘવાને અશક્ત એવી તે બાળા ત્યાં રહી છતી આદ્ર હૃદયવાળી ભક્તિથી ભગવંત પ્રત્યે બેલી-“હે પ્રભુ! જો કે આ ભેજન આપને માટે અનુચિત છે, તથાપિ આપ પરોપકારમાં તત્પર છે, તેથી તે ગ્રહણ કરીને મારા પર અનુગ્રહ કરે.” દ્રવ્યાદિ ચારે પ્રકારથી શુદ્ધ રીતે અભિગ્રહ પૂર્ણ થયેલો જાણી, પ્રભુએ તે કુભાષની ભિક્ષા લેવાને માટે પિતાને કર પ્રસાર્યો. તે વખતે “અહો! મને ધન્ય છે” એમ ધ્યાન ધરતી ચંદનાએ સુપડાના એક ખુણાવડે તે કુલ્માષ પ્રભુના હાથમાં નાખ્યા. પ્રભુને અભિગ્રહ પૂર્ણ થવાથી દેવતાઓ પ્રસન્ન થઈને ત્યાં આવ્યા, અને તેઓએ વસુઘરા વિગેરે પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યા. તત્કાળ ચંદનાની બેડીઓ તુટી ગઈ તેને ઠેકાણે સુવર્ણના નૂપુર થઈ ગયા, અને કેશપાશ પૂર્વની જેમ સુશોભિત થઈ ગયું. શ્રી વીરપ્રભુના ભક્ત દેવતાઓએ તત્કાળ ચંદનાને સવ અંગમાં વસ્ત્રાલંકારથી શોભિત કરી દીધી. પછી દેવતાઓ પૃથ્વી અને અંતરીક્ષના ઉદરને પૂરે તે ઉત્કૃષ્ટ નાદ કરી સૂત્રધારની જેમ હર્ષ પામતા ગીત નૃત્યાદિક કરવા લાગ્યા. દુંદુભિનો વિનિ સાંભળી મૃગાવતી અને શતાનિક રાજા તથા સુગુપ્ત મંત્રી અને નંદા મેટા પરિવાર સાથે ત્યાં આવ્યા. દેવપતિ શકઇદ્ર પણ પૂર્ણ અભિગ્રહવાળા પ્રભુને વાંદવા ૧ આ વખતે ચંદનાના નેત્રમાં આંસુ નહતા, તેથી પ્રભુ અભિગ્રહની અપૂર્ણતા જાણ પાછા વળ્યા; એટલે ચંદનાને પારાવાર ખેદ થતાં તેની આંખમાં આંસુ આવ્યા. પ્રભુ અભિપ્રહ પૂર્ણ થંલ જાણું પાછી વળ્યા ને દાન લીધું. આમ અન્યત્ર કથન છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૪ ] શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર * [૮૫ માટે મનમાં હર્ષ પામતા પામતા વેગથી ત્યાં આવ્યા. દધિવાહન રાજાનો સંપુલ નામે એક કંચુકી હતો, તેને જ્યારે ચંપાનગરીને લુંટી ત્યારે ત્યાંથી શતાનિક રાજા પકડી લાવ્યા હતા, તેને આ વખતે જ છોડી મૂક્તાં તે પણ ત્યાં આવ્યા એટલે પિતાના રાજાની પુત્રી વસુમતીને જોઈને તેના પગમાં પડયો અને છુટે કંઠે રૂદન કરવા લાગ્યો, તેથી તે બાળાને પણ રૂદન આવ્યું. શતાનિક રાજાએ તેને પૂછ્યું કે, “તું કેમ રૂએ છે?' ત્યારે તે કંચુકી અશ્રુધાર સહિત બેલ્થ કે, “મહારાજ ! દધિવાહન રાજાની ધારિણું રાણીની આ પુત્રી છે. અહે! તેવા ઉત્કૃષ્ટ વૈભવથી ભ્રષ્ટ થઈને માતાપિતા વગરની આ બાળા બીજાને ઘેર દાસીવતું રહે છે, તે જોઈને મને રૂદન આવે છે.” રાજાએ કહ્યું કે, “હે ભદ્ર! આ કુમારી શેક કરવા યોગ્ય નથી, કારણ કે તેણે ત્રણ જગતનું રક્ષણ કરવામાં શૂરવીર એવા વીરપ્રભુને અભિગ્રહ પૂર્ણ કરીને પ્રતિલાશિત કર્યા છે. તે વખતે મૃગાવતી બેલી કે, “અરે! ધારિણી તે મારે બહેન થાય છે, તેની આ દુહિતા છે, તે તે મારી પણ દુહિતા છે. પછી માસમાં પાંચ દિવસ ઓછા રહેતાં ત૫નું પારણું કરીને તે ધનાવહ શેઠના ઘરમાંથી બહાર નીકળ્યા.
પ્રભુના ગયા પછી લાભની પ્રબળતાથી શતાનિક રાજાએ તે વસુધારાનું ધન લેવાની ઈચ્છા કરી; એટલે સૌધર્મપતિએ શતાનિક રાજાને કહ્યું કે, હે રાજન ! તમે આ રત્નવૃષ્ટિ લેવાની ઈચ્છા કરે છે, પણ આ દ્રવ્ય ઉપર તમારે સવામીભાવ નથી, તેથી આ કન્યા જેને આપે, તે આ દ્રવ્ય લઈ શકે.” રાજાએ ચંદનાને પૂછયું કે-ચંદના! આ દ્રવ્ય કેણ લે?' ચંદના બોલી કે, “આ ધનાવહ શેઠ ગ્રહણ કરે, કારણ કે તે મારું પાલન કરવાથી મારા પિતા છે.” પછી ધનાવહ શેઠે તે વસુધારાનું દ્રવ્ય ગ્રહણ કર્યું. પછી તે ફરીવાર શતાનિક રાજાને કહ્યું કે, “આ બાળા ચરમદેહી છે અને ભગતષ્ણાથી વિમુખ છે, તેથી જ્યારે વીરપ્રભુને કેવળજ્ઞાન થશે ત્યારે તે તેમની પ્રથમ શિષ્યા થશે; માટે જ્યાં સુધી પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉપજે, ત્યાં સુધી તમારે તેનું રક્ષણ કરવું. આ પ્રમાણે કહી પ્રભુને નમીને ઇંદ્ર દેવલોકમાં ગયા. રાજા શતાનિકે ચંદનાને પોતાને ત્યાં લઈ જઈ કન્યાઓના અંતઃપુરમાં રાખી. ચંદના પણ પ્રભુને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થવાનું ધ્યાન કરતી છતી ત્યાં રહી. પિલી મૂલા શેઠાણ જે અનર્થનું મૂળ હતી, તેને ધનાવહ શેઠે કાઢી મૂકી, તે દુર્બાન કરતી મૃત્યુ પામીને નરકે ગઈ. '
પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી પ્રાતઃકાળે સુમંગળ ગામે આવ્યા. ત્યાં સનસ્કુમાર આવી પ્રભુને વંદના કરી. ત્યાંથી પ્રભુ સક્ષેત્ર નામના ગામે આવ્યા, ત્યાં માહે કલ્પના ઈ આવી ભક્તિથી પ્રણામ કર્યો. ત્યાંથી પ્રભુ પાલક ગામે ગયા. ત્યાં ભાયલ નામે કોઈ વણિક યાત્રા કરવા જતો હતો, તેણે પ્રભુને આવતા જોયા. એટલે “આ શિક્ષકના અપશુકન
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬]
શ્રી ત્રિષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું થયા માટે તેના મસ્તક પર ખગનો પ્રહાર કરૂં.” આમ વિચારી ખગ ઉઘાડીને તે પ્રભુને મારવા દેડ્યો. તે વખતે સિદ્ધાર્થ વ્યંતરે આવી તે ખગવડે તેનું જ મસ્તક છેદાવી નાખ્યું.
પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરતા ચંપાનગરીએ આવ્યા. ત્યાં સ્વાદિદત્ત નામના કોઈ બ્રાહ્મણની અગ્નિહોત્રની શાળામાં પ્રભુ ચારે માસના ઉપવાસ કરીને બારમું ચોમાસું રહ્યા. ત્યાં પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર નામે બે મહદ્ધિક યક્ષો દરરોજ રાત્રે આવીને પ્રભુની પૂજા કરતા હતા. તે જોઈ સ્વાદિદત્ત વિચાર્યું કે, “આ દેવાર્ય શું કાંઈ જાણતા હશે કે જેથી પ્રત્યેક રાત્રિએ તેમની પાસે આવીને દેવતાઓ પૂજે છે.” આ પ્રમાણે ચિંતવી જિજ્ઞાસુ થઈને સ્વાદિદત્ત પ્રભુ પાસે આવ્યો અને પૂછયું કે, “દેવાય ! શિર વિગેરે અંગથી પૂર્ણ એવા આ દેહમાં છવ કર્યો કહેવાય !” પ્રભુ બોલ્યા કે, “દેહમાં રહ્યો છતે જે મહેં (હું) એમ માને છે તે જીવ છે.” સ્વાદિદત્તે કહ્યું, “તે શી રીતે સમજે?” ભગવંત બોલ્યાહે દ્વિજ ! મસ્તક હાથ વિગેરે જે અવયવો છે, તેનાથી તે જુદો છે અને સૂક્ષમ છે.” સ્વાદિદત્ત પૂછયું કે, “તે સૂક્ષ્મ છે પણ ક્યાં છે? તે બરાબર સ્પષ્ટ કહી બતાવો.' પ્રભુ બોલ્યા કે, “તે ઇન્દ્રિઓથી ગ્રહણ થતો નથી. આવા પ્રશ્નોત્તરથી તે બ્રાહ્મણે પ્રભુને તવ. વેત્તા જાણી ભક્તિથી પ્રભુની પૂજા કરી અને પ્રભુએ પણ તેને ભવ્ય જાણીને પ્રતિબંધ કર્યો. તે ચોમાસું વીત્યા પછી પ્રભુ જંભક ગામે આવ્યા. ત્યાં ઇંદ્ર નાટવિધિ બતાવીને બેલ્યા કે, “હે જગદ્ગુરૂ ! હવે થોડા દિવસ પછી આપને ઉજવળ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે.” આ પ્રમાણે કહી પ્રભુને નમીને ઇદ્ર સ્વર્ગે ગયા અને પ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને મેક ગામે આવ્યા. ત્યાં ચમરે કે આવી પ્રભુને વંદના કરી, અને સુખવિહાર પૂછીને પિતાને સ્થાનકે ગયો.
ત્યાંથી વિહાર કરીને પ્રભુ પગમાનિ ગામે ગયા, ત્યાં કાર્યોત્સર્ગ કરી ધ્યાનપરાયણ થઈને ગામની બહાર રહ્યા. આ સમયે વાસુદેવના ભવમાં શય્યાપાળકના કાનમાં તપાવેલું સીસું રેડીને ઉપાર્જન કરેલું અશાતા વેદનીય કર્મ પ્રભુને ઉદય આવ્યું. તે શય્યાપાળકને જીવ અહિં શેવાળ થયો હતો. તે પ્રભુની પાસે બળદોને મૂકીને ગાય દેવા માટે ગયે. તે બળદ સ્વેચ્છાએ ચરતા ચરતા કોઈ અટવીમાં દૂર ચાલ્યા ગયા. ક્ષણવારે ગોવાળ પાછો આવ્યો. ત્યાં બળદોને જોયા નહીં, એટલે તેણે પ્રભુને કહ્યું કે, “અરે અધમ દેવાર્ય ! મારા બળદે કયાં ગયા? તું કેમ બોલતા નથી? શું મારાં વચન સાંભળતું નથી ? આ તારા કાનના છિદ્ર શું ફોગટના જ છે?' આ પ્રમાણે કહ્યા છતાં પણ જ્યારે પ્રભુ બોલ્યા નહીં, ત્યારે તેણે અતિ ક્રોધ ધરી પ્રભુના બંને કર્ણરંદ્રમાં કાશડાની સળીઓ નાંખી. પછી તે શળીઓને તાડન કરવાથી તે શળીઓ પરસ્પર એવી રીતે મળી ગઈ કે, જાણે તે અખંડ એકજ શળી હોય તેમ દેખાવા લાગી. પછી આ બે ખીલાને કેઈ કાઢી શકે નહીં, એવું ધારીને તે દુષ્ટ ગોવાળ તેને બહાર દેખાતે ભાગ ભેદીને ચાલ્યો ગયો. માયા અને મિથ્યાત્વરૂપ શલ્ય જેના નાશ પામ્યા છે એવા પ્રભુ કાનમાં નાખેલા શલ્યવડે શુભ ધ્યાનથી જરા પણું કંપિત થયા નહીં. ત્યાંથી પ્રભુ મધ્યમ અપાપાનગરીએ પધાર્યા. ત્યાં પારણાને
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૪ થે ! શ્રી મહાવીર પ્રભુને બીજા છ વર્ષને વિહાર
[ ૮૭ પારણને માટે પ્રભુ સિદ્ધાર્થ વણિકને ઘેર ગયા. તેણે પ્રભુને ભક્તિથી પ્રતિલાભિત કર્યા. ત્યાં તે સિદ્ધાર્થને એક ખરક નામે પ્રિય મિત્ર વૈદ્ય પ્રથમ આવેલો બેઠો હતે, તે સૂક્ષમ બુદ્ધિવાન હોવાથી પ્રભુને જોઈ વિચાર કરીને બેલ્યો કે, “અહો ! આ ભગવંતની મૂર્તિ સર્વ લક્ષણે સંપૂર્ણ છે, પણ જરા સ્લાનિભૂત જણાય છે તેથી શલ્યવતી હોય તેમ લાગે છે.” સિદ્ધાર્થે સંબમથી કહ્યું, “જે એમ હોય તે સારી રીતે તપાસ કરીને કહે કે ભગવંતના શરીરમાં કયે ઠેકાણે શલ્ય છે ?” પછી તે વૈધે પ્રભુના બધા શરીરની નિપુણતાથી તપાસ કરી, તો બંને કાનમાં ખીલા નાખેલા જોયા, એટલે તે સિદ્ધાર્થને પણ બતાવ્યા. સિદ્ધાર્થ બોલ્યા કે, “અરે ! કોઈ અપવાદથી કે નરકથી પણ ભય નહીં પામનારા પાપીએ આ દારૂણ કર્મ કરેલું જણાય છે. પરંતુ તે મહામતિ મિત્ર ! તે પાપીની વાર્તા કરવાની કોઈ જરૂર નથી, હવે તો પ્રભુના શરીરમાંથી શલ્યનો ઉદ્ધાર કરવાનો પ્રયત્ન કર. આ શલ્ય તો પ્રભુના કાનમાં છે, પણ પીડા મને ઘણી થાય છે, તેથી આ વિષે હું જરા પણ વિલંબ સહન કરી શકતો નથી, મારૂં સર્વસ્વ ભલે નાશ પામે પણ જો આ જગત્પતિના કાનમાંથી કોઈ પણ રીતે શલ્યને ઉદ્ધાર થાય તો આપણે બંનેને આ ભવસાગરમાંથી ઉદ્ધાર થયો એમ હું માનું છું. ” વૈદ્ય બોલ્યો-“આ પ્રભુ જે કે વિશ્વનું રક્ષણ અને ક્ષય કરવામાં સમર્થ છે, પણ કમને ક્ષય કરવાને માટે તેમણે તે અપકારી પુરૂષની ઉપેક્ષા કરી છે, તેવા આ પ્રભુ કે જે પિોતાના શરીરની પણ અપેક્ષા રહિત છે, તેની મારાથી શી રીતે ચિકીત્સા થાય? કેમકે તેઓ કર્મની નિરાને માટે આવી વેદનાને પણ સારી માને છે.” સિદ્ધાર્થ બે-“હે મિત્ર! આવી વચનની યુક્તિ આ વખત શા માટે કરે છે? આ વાત કરવાનો સમય નથી, માટે સત્વર આ ભગવંતની ચિકીત્સા કર.” તેઓ બંને આ પ્રમાણે વાત કરે છે તેવામાં તો શરીરમાં પણ નિરપેક્ષ પ્રભુ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. બહાર ઉદ્યાનમાં આવીને શુભ ધ્યાનમાં પરાયણ થયા. પછી સિદ્ધાર્થ અને ખરક વૈદ્ય ઔષધ વિગેરે લઈને ત્વરાથી ઉદ્યાનમાં આવ્યા. પછી પ્રભુને એક તેલની કુંડીમાં બેસાર્યા, તેમના શરીરને તેલનું અત્યંગન કર્યું, અને બળવાન્ ચંપી કરનારા માણસોની પાસે મર્દન કરાવ્યું. તે બળીણ પુરૂષાએ પ્રભુના શરીરના તમામ સાંધા શિથિલ કરી નાંખ્યા. પછી તેમણે બે સાણસી લઈ પ્રભુના બંને કાનમાંથી બંને ખીલા એક સાથે ખેંચ્યા; એટલે રૂધિર સહિત તે બંને ખીલા જાણે પ્રત્યક્ષ અવશેષ વેદનીય કર્મ નીકળી જતું હોય તેમ નીકળી પડયા. તે ખીલા ખેંચતી વખતે પ્રભુને એવી વેદના થઈ કે તે વખતે વજાથી હણાયેલા પર્વતની જેમ પ્રભુએ મોટી ભયંકર ચીસ પાડી. પ્રભુના માહાસ્યવડેજ તે ચીસના નાદથી પૃથ્વી કુટી ગઈ નહીં. “અહંત પ્રભુએ વિપત્તિમાં પણ બીજાને ઉપદ્રવકારી થતા નથી.” પછી સંરોહિણી ઔષધિથી પ્રભુના કાનને તત્કાળ રૂઝવી, ખમાવી તેમજ નમીને સિદ્ધાર્થ અને ખરક વૈદ્ય પિતાને ઘેર ગયા. તે શુભાશય પુરૂષે પ્રભુને વેદના કરતાં છતાં પણ દેવસંબંધી લહમીને ભેગવનારા થયા. પેલે દુરાશય ગોવાળ પ્રભુને વેદના કરી મરણ પામીને સાતમી નરકના દુઃખને પાત્ર થશે,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું પ્રભુના હૈરવ [ ભયંકર] નાદથી તે ઉદ્યાન મહાભેરવ નામથી પ્રખ્યાત થયું, અને ત્યાં લકોએ એક દેવાલય કરાવ્યું.
આ પ્રમાણે શ્રી વીર પ્રભુને જે જે ઉપસર્ગો થયા, તેમાં જઘન્ય ઉપસર્ગોમાં કટપૂતનાએ જે શીતને ઉપદ્રવ કર્યો તે, ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ ઉપસર્ગોમાં સંગમે જે કાળચક મૂક્યું તે, ઉત્કૃષ્ટ અને ઉત્કૃષ્ટ ઉપસર્ગોમાં કાનમાંથી ખીલાને ઉદ્ધાર કર્યો તે ઉત્કૃષ્ટ. એવી રીતે પ્રભુને ઉપસર્ગોને પ્રારંભ પણ ગોવાળથી થયો અને પૂર્ણતા પણ ગોવાળથી થઈ અર્થાત્ આ ખીલાને ઉપસર્ગ છેલ્લે થયે.
પ્રભુને તપસ્યામાં એક છમાસિક, નવ ચતુર્માસક્ષપણ, છ દ્વિમાસિક, બાર માસિક, તેર અદ્ધમાસિક, એક પરમાસિક, બે ત્રિમાસિક, બે દેઢમાસિક, બે અઢીમાસિક, ત્રણ ભદ્રાદિક પ્રતિમાઓ, કૌશાંબી નગરીમાં છ માસમાં પાંચ દિવસ ઓછા સુધી અભિગ્રહ ધારણ (ઉપવાસ), બાર અષ્ટમભક્ત, છેલી રાત્રે કાર્યોત્સર્ગ યુક્ત એક રાત્રિની બાર પ્રતિમાઓ, અને બસો ઓગણત્રીશ છ–એટલી થઈ અને ત્રણસો ને ઓગણપચાસ પારણા થયા. આ પ્રમાણે વ્રત લીધુ તે દિવસથી માંડીને સાડાબાર વર્ષ અને એક પખવાડીઆમાં તપસ્યાઓ થઈ. તેમણે નિત્યભક્ત કે ચતુર્થભક્ત (એક ઉપવાસ) કરેલ જ નથી. એવી રીતે જળરહિત સર્વ તપસ્યા કરતા, ઉપસર્ગોને જીતતા અને છદ્મસ્થપણે વિચરતા શ્રી વીરપ્રભુ હજુવાલિકા નામની મોટી નદીવાળા જંભક નામના ગામ પાસે આવ્યા.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्र विरचिते त्रिषष्टि शलाका पुरुष चरिते महाकाव्ये
दशमपर्वणि श्री महावीर द्वितीय साग्रघडवार्षिक छद्मस्थ
વિર લઈને નામ જાધક : |
0
000000000000000000000000000000000 lớcodongdongcaocdcdcd0000000000000
0
0000000000000000000000000000009 000000000000000000000000000000000
૧ ભ, મહાભદ્ર, સર્વતોભક-બે, ચાર ને દશ દિવસની.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
-
શ્રી મહાવીર સ્વામીને કેવલજ્ઞાન અને ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના.
છુંભક ગામની બહાર રજુવાલિકા નદીના ઉત્તર તટ ઉપર સામાક નામના કોઈ ગૃહસ્થનું ક્ષેત્ર હતું. ત્યાં કોઈ ગુપ્ત—અસ્પષ્ટ રહેલા ચૈત્યની નજીક ચાલતારૂની નીચે પ્રભુ છઠ્ઠ તપ કરીને ઉત્કટિક આસને રહી આતાપના કરવા લાગ્યા. ત્યાં વિજય મુહૂર્ત શુકલધ્યાનમાં વતતા અને ક્ષપકશ્રેણી પર આરૂઢ થયેલા પ્રભુના ચાર ઘાતિ કર્મ જીર્ણ દેરીની જેમ તત્કાળ તુટી ગયા. તેથી વૈશાખ માસની શુકલ દશમીએ ચંદ્ર હસ્તત્તરા નક્ષત્રમાં આવ્યું છતે દિવસને ચોથે પહેરે પ્રભુને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. ઇદ્રો આસનકંપથી પ્રભુના કેવલજ્ઞાનને જાણીને દેવતાઓની સાથે હર્ષ પામતા ત્યાં આવ્યા. તે અવસરે કોઈ દેવતા કુદવા લાગ્યા, કોઈ નાચવા લાગ્યા, કેઈ હસવા લાગ્યા, કોઈ ગાવા લાગ્યા, કોઈ સિંહની જેમ ગર્જના કરવા લાગ્યા, કોઈ અશ્વની જેમ હજારવ કરવા લાગ્યા, કેઈ હસ્તીની જેમ નાદ કરવા લાગ્યા. કોઈ રથની જેમ ચીત્કાર કરવા લાગ્યા અને કોઈ સર્ષની જેમ કુંડા મારવા લાગ્યા, પ્રભુના કેવલજ્ઞાનથી હર્ષ પામેલા ચારે નિકાયના દેવતાઓ બીજી પણ વિવિધ ચેષ્ટાઓ કરવા લાગ્યા. પછી દેવતાઓએ ત્રણ કિલ્લાવાળું અને પ્રત્યેક કિલે ચાર ચાર દ્વારવાળું સમોસરણ રચ્યું. “અહીં (રત્ન સિંહાસન પર બેસીને દેશના દેવી વિગેરે) સર્વવિરતિને યોગ્ય નથી.” એવું જાણતાં છતાં પણ પ્રભુએ પોતાને ક૯પ જાણીને તે સમવસરણમાં બેસી દેશના આપી. તેમના તીર્થમાં હાથીના વાહનવાળે, કૃષ્ણવર્ણ, વામ ભુજામાં બીરૂં અને દક્ષિણ ભુજામાં નકુલને ધારણ કરતે, માતંગ નામે યક્ષ અને સિંહના આસનવાળી, નીલવણું, બે વામ ભુજામાં બીરું અને વીણ તથા બે દક્ષિણ ભુજામાં પુસ્તક અને અભયને ધારણ કરતી સિદ્ધાયિકા નામે દેવી-એ બંને નિત્ય પ્રભુની પાસે રહેનારા શાસનદેવતા થયા. તે સમયે ત્યાં ઉપકારને ગ્ય એવા લોકોના બીલકુલ અભાવથી પરોપકારમાં તત્પર અને જેમનું પ્રેમબંધન ક્ષીણ થયેલું છે એવા પ્રભુએ ત્યાંથી વિહાર કર્યો.
પછી મારે તીર્થકર નામ ગેત્ર નામનું મોટું કર્મ જે વેદવાનું છે તે ભવ્ય જતુને પ્રતિબંધ દેવાવડે અનુભવવું એગ્ય છે એમ વિચારીને અસંખ્ય કોટી દેવતાઓથી પરવારેલા,
૧ તીર્થંકરની દેશના નિષ્ફળ થાય નહીં છતાં વીર પ્રભુની પ્રથમ દેશના કોઈએ પણ વિરતિભાવ ગ્રહણ ન કરવાથી નિષ્ફળ ગઈ એ આશ્ચર્ય સમજવું. D - 12
•
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું અને દેવતાઓએ સંચાર કરેલા સુવર્ણકમળ ઉપર ચરણ મૂકતા પ્રભુ દિવસની જેમ દેવતાના ઉદ્યોતથી રાત્રે પણ પ્રકાશ કરતા છતા બાર યોજનાના વિસ્તારવાળી, ભવ્ય પ્રાણીઓથી અલંકૃત અને યજ્ઞને માટે મળેલા પ્રબોધને લાયક ગૌતમાદિક ઘણા શિષ્યએ સેવેલી અપાપા નામની નગરીમાં આવ્યા. તે પુરીની નજીક મહાસેનવન નામના ઉદ્યાનમાં દેવતાઓએ એક સુંદર સમવસરણ રચ્યું. પછી જેમને સર્વ અતિશય પ્રાપ્ત થયા છે એવા અને સુર અસુરોથી સ્તવાતા એવા પ્રભુએ પૂર્વ દ્વારવડે તે સમવસરણમાં પ્રવેશ કર્યો. બત્રીશ ધનુ ઉંચા રત્નના પ્રતિષ્ઠદ જેવા ચૈત્યવૃક્ષને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, “તીર્થ નમઃ' એમ કહી, આહતી મર્યાદાને પાળી, પ્રભુ પાદપીઠ યુક્ત પૂર્વ સિંહાસન ઉપર બેઠા. ભક્તિવાળા દેવતાઓએ પ્રભુના મહિમાથી જ બીજી ત્રણે દિશાઓમાં પ્રભુના પ્રતિરૂપ કર્યા. તે અવસરે સર્વ દેવતાઓ તથા મનુષ્ય વિગેરે યોગ્ય દ્વારથી સમવસરણમાં પ્રવેશ કરી પ્રભુના વદનને નિરખતાં પોતપોતાને યોગ્ય સ્થાને બેઠા. પછી ઈંદ્ર ભક્તિથી રોમાંચિત શરીરે પ્રભુને નમી અંજલિ જેડીને આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી.
“હે પ્રભુ! લાવણ્યથી પવિત્ર શરીરવાળા અને નેત્રને અમૃતાંજન રૂપ એવા તમારે વિષે મધ્યસ્થપણું રાખવું તે પણ દેષને માટે છે તે શ્રેષ રાખવાની તે વાર્તા જ શી કરવી ? કપાદિકથી ઉપદ્રવ પામેલાઓ (કોળી વિગેરે) તે પણ તમારા પ્રતિપક્ષી છે” એવી લોકવાર્તા શું વિવેકી લોકો કરે છે? અર્થાત્ નથી કરતા. તમે વિરક્ત છે તેથી જે રાગવાન તમારા વિપક્ષી હોય તો તે વિપક્ષ જ નથી; કેમ કે સૂર્યને વિપક્ષી શું ખજુઓ હોઈ શકે? લવસત્તમ (અનુત્તરવાસી) દેવતાઓ પણ તમારા યોગને ઈચ્છતા છતાં તેને પામતા નથી તે ગમુદ્રા વિનાના બીજાઓની તે વાર્તા જ શી કરવી? હે સ્વામી! અમે તમારા જેવા નાથના શરણને જ અંગીકાર કરીએ છીએ, તમને જ સ્તવીએ છીએ અને તમારી જ ઉપાસના કરીએ છીએ. તમારા સિવાય બીજો કોઈ ત્રાતા નથી, તેથી ક્યાં જઈને કહીએ અને શું કરીએ? પિતાના આચારવડે જ મલીન અને પરને છેતરવામાં જ તત્પર એવા બીજા દેથી આ જગત ઠગાય છે. અહો! તેને પોકાર કોની આગળ કરીએ નિત્યમુક્ત કહેવરાવનારા, છતાં આ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય કરવામાં ઉઘત થનારા અને તેથી જ વંધ્યા સ્ત્રીના બાળક જેવા દેને કો સચેત પુરૂષ આશ્રય કરે? હે દેવ! બીજા કેટલાક મૂઢ પુરૂષ ઉદરપૂર્તિ કરનારા અને વિષયેદ્રિયો વડે દુરાચાર કરનારા દેવતાઓથી તમારા જેવા દેવાધિદેવને નિહવ કરે છે, તે કેવા ખેદની વાત? અહો! કેટલાક ઘરમાં રહીને ગર્જના કરનારા મિથ્યાત્વીઓ આ બધું આકાશપુષ્પવત્ છે એવી ક્ષિા કરીને અને તેનું કાંઈક પ્રમાણ કલપીને દેહ અને ગેહમાં આનંદ માનતા રહે છે. કામરાગ અને નેહરાગનું નિવારણ કરવું તે તે સહેજે બની શકે તેવું છે, પણ દષ્ટિરાગ તો એ અતિ પાપી છે કે જે સત્યરૂષને પણ ઉછેદન કરવો મુશ્કેલ પડે છે. હે નાથ! પ્રસન્ન મુખ, મધ્યસ્થ દૃષ્ટિ અને લેકને પ્રીતિ ઉપજાવનારૂં વચન-એ બધું તમારામાં અત્યંત પ્રીતિના સ્થાન રૂપ છતાં મૂહ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૫ મો] મહાવીર સ્વામીને કેવલજ્ઞાન અને સંઘની સ્થાપના લોક વૃથા તમારાથી ઉદાસ રહે છે. કદિ વાયુ સ્થિર રહે, પર્વત કરે અને જળ જાજવલ્યમાન થાય, તથાપિ રાગાદિકવડે ગ્રસ્ત થયેલા પુરૂષે કદિ પણ આપ્ત થવાને યોગ્ય નથી.” આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરીને ઈંદ્ર વિરામ પામ્યા પછી પ્રભુએ સર્વ ભાષામાં સમજાય તેવી વાણીથી નીચે પ્રમાણે દેશના આપી.
અહે! આ સંસાર સમુદ્રની જે દારૂણ છે, અને તેનું કારણ વૃક્ષના બીજની જેમ કમજ છે. પિતાનાજ કરેલા કર્મથી વિવેક રહિત થયેલ પ્રાણ કે ખોદનારની જેમ અધોગતિને પામે છે અને શુદ્ધ હદયવાળા પુરૂષ પિોતાનાજ કર્મથી મહેલ બાંધનારની જેમ ઉદ્ધર્વગતિને પામે છે. કર્મના બંધનું કારણ એવી પ્રાણીની હિંસા કદિ પણ કરવી નહીં. હમેશાં પોતાના પ્રાણની જેમ બીજાના પ્રાણની રક્ષામાં તત્પર રહેવું. આત્મપીડાની જેમ પર જીવની પીડાને પરિહરવાને ઇચ્છતા પ્રાણીઓ અસત્ય નહિ બોલતાં સત્ય જ બોલવું. માણસના બહિઃપ્રાણુ લેવા જેવું અદત્ત દ્રવ્ય કદિ પણ લેવું નહીં, કારણ કે તેનું દ્રવ્ય હરવાથી તેને વધ કરેલ જ કહેવાય છે. ઘણું જીવોનું ઉપમર્દન કરનારૂં મૈથુન કદિ પણ સેવવું નહીં. પ્રાણ પુરૂ પરબ્રહ્મ (મોક્ષ)ને આપનારૂ બ્રહ્મચર્યજ ધારણ કરવું. પરિગ્રહ ધારણ કરવો નહીં. ઘણું પરિગ્રહને લીધે અધિક ભારથી બળદની જેમ પ્રાણ વિધુર થઈને અર્ધગતિમાં પડે છે. આ પ્રાણાતિપાત વિગેરેના બે ભેદ છે. તેમાંથી સૂક્ષ્મને જે છોડી શકાય નહીં તે પછી સૂક્ષ્મના ત્યાગમાં અનુરાગી થઈ બાદરને ત્યાગ તો જરૂર કરો.”
આ પ્રમાણે પ્રભુની દેશના સાંભળી સર્વ લોકે આનંદમાં મગ્ન થઈ ચિત્રવત્ સ્થિર થઈ ગયા.
એ અરસામાં મગધ દેશમાં આવેલા ગબર નામના ગામમાં વસુભૂતિ નામે એક ગૌતમ ગોત્રી બ્રાહ્મણ રહેતું હતું. તેને પૃથ્વી નામની સ્ત્રીથી ત્રિભૂતિ, અગ્નિભૂતિ અને વાયુભૂતિ નામે ત્રણ ગૌતમગાત્રી પુત્ર થયા હતા. કલ્લાક ગામમાં ધનુમિત્ર અને સ્મિલ્લ નામે બે બ્રાહ્મણે હતા, તેઓને વારૂણું અને ભદિલા નામની સ્ત્રીઓથી વ્યક્ત અને સુધર્મા નામે બે પુત્રો હતા. મૌર્ય ગામમાં ધનદેવ અને મૌર્ય નામે બે વિપ્ર હતા, તેઓ પરસ્પર માસીના દીકરા ભાઈ થતા હતા. ધનદેવને વિજયદેવી નામની પત્નીથી મંડિક નામે એક પુત્ર થયો હતો. તેને જન્મ થતાંજ ધનદેવ મૃત્યુ પામી ગયો. ત્યાંના લોકાચાર પ્રમાણે સ્ત્રી વગરને મૌર્ય વિજયદેવીની સાથે પરણ્ય. “દેશાચાર લજજાને માટે તે નથી.” અનુક્રમે મૌર્યથી તે વિજયદેવીને એક પુત્ર થયો તે લોકોમાં મૌર્યપુત્ર એવા નામથી પ્રખ્યાત થયે હતો. તેમજ વિમળાપુરીમાં દેવ નામના બ્રાહ્મણને જયંતી નામની સ્ત્રીથી અકંપિત નામે એક પુત્ર થયે હતો. કેશલાનગરીમાં વસુ નામના બ્રાહ્મણને નંદા નામની સ્ત્રીના ઉદરથી અચલબ્રાના નામે એક પુત્ર થયો હતો. વત્સ દેશમાં આવેલા તુગિર નામના ગામમાં દત્ત નામના બ્રાહ્મણને કરૂણુ નામની સ્ત્રીથી તૈતર્યા નામે પુત્ર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પ ૧૦ મું થયું હતું. રાજગૃહ નગરમાં બેલ નામના બ્રાહ્મણને અતિભદ્રા નામની જીથી પ્રભાસ નામે પુત્ર થયે હતો. તે અગ્યારે વિપ્રકુમાર ચાર વેદરૂપી સાગરના પારગામી થયા હતા અને ગૌતમાદિક ઉપાધ્યાય થઈને જુદા જુદા સેંકડો શિષ્યોથી પરવરેલા રહેતા હતા.
અપાપા નગરીમાં સોમિલ નામના એક ધનાઢ્ય બ્રાહ્મણે યજ્ઞકર્મમાં વિચક્ષણ એવા તે અગ્યારે દ્વિજોને યજ્ઞ કરવાને બોલાવ્યા હતા. તે સમયે ત્યાં સમવસરેલા શ્રી વીરપ્રભુન વાંદવાની ઈચ્છાથી આવતા દેવતાઓને જોઈ ગૌતમે બીજા બ્રાહ્મણને કહ્યું, “આ યજ્ઞ પ્રભાવ તે જુઓ ! આપણે મંત્રથી બોલાવેલા આ દેવતાઓ પ્રત્યક્ષ થઈને અહિં યજ્ઞમાં આવે છે. તે વખતે ચંડાળના ગૃહની જેમ યજ્ઞને વાડો છેડીને દેવતાઓને સમવસરણમાં જતાં જોઈ લેકો કહેવા લાગ્યા-“હે નગરજનો! અતિશય સહિત સર્વજ્ઞા પ્રભુ ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા છે, તેમને વાંદવાને માટે આ દેવતાઓ હર્ષથી જાય છે.'
સર્વજ્ઞ” એવા અક્ષરે સાંભળતાં જ જાણે કોઈ એ આદેશ કર્યો હોય તેમ ઇંદ્રભૂતિ કેપ કરી પોતાના સ્વજન પ્રત્યે બે-“અરે! ધિક્કાર ! ધિક્કાર ! મરૂ દેશના માણસ જેમ આંબાને છેડી કેરડા પાસે જાય તેમ આ લોકો મને છોડીને એ પાખંડીની પાસે જાય છે. શું મારી આગળ કોઈ બીજે સર્વજ્ઞ છે? સિંહની આગળ બીજે કઈ પરાક્રમી હોયજ નહી. કદિ મનુષ્યો તો મૂર્ખ હોવાથી તેની પાસે જાય, તો ભલે જાઓ, પણ આ દેવતાઓ કેમ જાય છે ? તેથી તે પાખંડીને દંભ કોઈ મહાન લાગે છે, પરંતુ જે એ સર્વજ્ઞ હશે તેવાજ આ દેવતાઓ પણ જણાય છે, કેમકે જે યક્ષ હેય તેજ અલિ અપાય છે. હવે આ દેવે અને માનવોના દેખતાં હું તેના સર્વજ્ઞપણાનો ગર્વ હરી લઉં.' આ પ્રમાણે અહંકારથી બોલતે ગૌતમ પાંચસે શિષ્યાથી પરવાર્યો છે જ્યાં શ્રી વીરપ્રભુ સુરનરોથી વીંટાઈને બેઠા હતા ત્યાં સમવસરણમાં આવ્યો. પ્રભુની સમૃદ્ધિ અને તાદશ તેજ જઈ “આ શું?” એમ ઇન્દ્રભૂતિ આશ્ચર્ય પામી ગયો. એવામાં તો “હે ગૌતમ! ઇંદ્રભૂતિ ! તમને સ્વાગત છે. આ પ્રમાણે જગદ્ગુરૂએ અમૃત જેવી મધુર વાણીવડે કહ્યું. તે સાંભળી ગૌતમ વિચારમાં પડશે કે, “શું આ મારા ગોત્ર અને નામને પણ જાણે છે? અથવા મારા જેવા જગત્મસિદ્ધ માણસને કણ ન જાણે, પણ જે મારા હૃદયમાં રહેલા સંશયને તે જણાવે અને તેને પિતાની જ્ઞાનસંપત્તિવડે છેદી નાખે તો તે ખરા આશ્ચર્યકારી છે એમ હું માનું.” આ પ્રમાણે હૃદયમાં વિચાર કરતા એવા સંશયધારી ઇંદ્રભૂતિને પ્રભુએ કહ્યું કે, “હે વિપ્રજીવ છે કે નહી? એ તારા હદયમાં સંશય છે, પણ હે ગૌતમ! છવ છે, તે ચિત્ત, ચિતન્ય, વિજ્ઞાન અને સંજ્ઞા વિગેરે લક્ષણેથી જાણી શકાય છે. જે જીવ ન હોય તે પુણ્ય પાપનું પાત્ર કોણ? અને તારે આ યાગ, દાન વિગેરે કરવાનું નિમિત્ત પણ શું?’ આ પ્રમાણે પ્રભુનાં વચન સાંભળી તેણે મિથ્યાત્વની સાથે સંદેહને છોડી દીધે અને પ્રભુના ચરણમાં નમસ્કાર કરીને બોલ્યો કે, “હે સ્વામી! ઉંચા વૃક્ષનું માપ લેવાને નીચા પુરૂષની જેમ હું દુબુદ્ધિ તમારી પરીક્ષા લેવાને માટે અહિં આવ્યું હતું. હે નાથ !
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ પ મ ] મહાવીર સ્વામીને કેવલજ્ઞાન અને સંઘની સ્થાપના . (૩ હું દેષયુક્ત છું, તે છતાં તમે આજે મને સારી રીતે પ્રતિબધ આપે છે તે હવે સંસારથી વિરક્ત થયેલા એવા મને દીક્ષા આપીને અનુગ્રહિત કરે.' જગદ્ગુરૂ વિરપ્રભુએ તેને પિતાના પહેલા ગણધર થશે, એવું જાણીને પાંચસો શિષ્યો સાથે પોતેજ દીક્ષા આપી.
તે સમયે કુબેરે ચારિત્રયમના ઉપકરણે લાવી આપ્યા. નિઃસંગ છતાં તેને ગ્રહણ કરતાં ગૌતમે વિચાર્યું કે, “નિરવ વ્રતની રક્ષા કરવામાં આ વાપાત્રાદિક ઉપયોગમાં આવે છે તેથી તે ગ્રહણ કરવા એગ્ય છે, કારણ કે તે ધર્મના ઉપકરણો છે. તે વગર છ પ્રકારના જવનિકાયની યતના કરવામાં તત્પર એવા છઘસ્થ મુનિએથી સારી રીતે જીવદયા શી રીતે પાળી શકાય? તેથી ઉદ્ગમ ઉત્પાદાદિક એષણવડે ગુણવાનું અને શુદ્ધ ઉપગરણે વિવેકી પુરૂષેએ અહિંસાને માટે ગ્રહણ કરવા જોઈએ. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રને આચરવાની શક્તિવાળા પુરૂષ આદિ અંત અને મધ્યમાં મૂઢપણે સમયમાં કહેલા અથવા અવસર ઉચિત અર્થને સાધી લેવો. જ્ઞાન દર્શનથી રહિત એ જ અભિમાની પુરૂષ, આવા ઉપકરણમાં પરિગ્રહની શંકા કરે તેનેજ હિંસક જાણ. જે ધર્મના ઉપકરણમાં પરિગ્રહની બુદ્ધિ ધારણ કરે, તે તત્વને નહિ જાણનાર મૂર્ખને જ રાજી કરવાને ઈરછે છે. પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, અગ્નિકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય વિગેરે ઘણું જીવોની ધર્મના ઉપકરણ વિના શી રીતે રક્ષા થાય? ઉપકરણે ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ જે તે પોતાના આત્માને મન વચન કાયાથી દૂષિત અને અસંતોષી રાખે તો તે કેવળ પોતાના આત્માને છેતરે છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને ઇંદ્રભૂતિએ પાંચસો શિષ્યની સાથે દેવતાઓએ અર્પણ કરેલા ધર્મના ઉપકરણે ગ્રહણ કર્યા.
- ઇન્દ્રભૂતિને દીક્ષિત થયેલા સાંભળીને અગ્નિભૂતિએ વિચાર્યું કે, “તે ઇંદ્રજાળિકે જરૂર ઈંદ્રભૂતિને છેતરી લીધા જણાય છે, માટે હું ત્યાં જઈ સર્વજ્ઞ નહિ છતાં પિતાને સર્વજ્ઞ માનનારા તે ધુતારાને જીતી લઉં અને માયાથી પરાજય કરેલા મારા ભાઈને પાછા લઈ આવું. સર્વ શાસના રહસ્યને જાણનાર અને મોટી બુદ્ધિવાળા ઈંદ્રભૂતિને માયા વગર છતવાને કોણ સમર્થ છે? કારણ કે માયા રહિત પુરૂષમાં માયા વિજય મેળવે છે, પરંતુ જે એ માયાવી મારા હૃદયને સંશય જાણીને તેને છેદી નાખે તે હું પણ ઈંદ્રભૂતિની જેમ શિષ્યો સહિત તેને શિષ્ય થાઉં.” આવું વિચારી અગ્નિભૂતિ પાંચસો શિષ્યો સહિત સમવસરણમાં ગયો અને જિનેશ્વરની પાસે બેઠો. તેને જોતાંજ પ્રભુ બેલ્યા કે –“હે ગૌતમ ગોત્રી અમિભૂતિ ! તારા હદયમાં એ સંશય છે કે, કમ છે કે નહિ? અને જે કમ હોય તે તે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણને અગમ્ય છતાં મૂર્તિમાન છે, એવા કર્મને અમૂત્તિમાન જીવ શી રીતે બાંધી શકે? અમૂત્તિમાન જીવને મૂત્તિવાળા કમથી ઉપઘાત અને અનુગ્રહ શી
૧ આહારાદિ કંઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરવા માટે મુનિરાજને ૪૨ દેષ રહિત લેવાનું કહેલું છે. તેના ઉદ્દગમ ઉપાદાદિ જુદા જુદા ભેદે છે. ૨ સમય-સિહાંત.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિષ િશલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પ ૧૦ મું રીતે થાય? આ તારા હદયમાં જે સંશય છે, તે વૃથા છે. કારણ કે અતિશય જ્ઞાની પુરૂષોને કર્મ પ્રત્યક્ષ જ જણાય છે અને તારા જેવા છઘસ્થ પુરૂષોને જીવની વિચિત્રતા જેવાથી અનુમાન વડે કમ જણાય છે. કર્મની વિચિત્રતાથી જ પ્રાણીઓને સુખ દુઃખ વિગેરે વિચિત્ર ભાવ પ્રાપ્ત થયા કરે છે, તેથી કમ છે. એ તું નિશ્ચય રાખ. કેટલાક જીવ રાજા થાય છે અને કેટલાક હાથી, અશ્વ અને રથના વાહનપણાને પામે છે. તેમ જ કેટલાક તેની પાસે ઉપાનહ વગર પગે ચાલનારા થાય છે. કોઈક હજારો પ્રાણીના ઉદર ભરનારા મહદ્ધિક પુરૂષો થાય છે અને કેઈ ભિક્ષા માગીને પણ પોતાનું ઉદર ભરી શકતા નથી. દેશ કાળ એક સરખા છતાં એક વ્યાપારીને ઘણો લાભ થાય છે અને બીજાની મૂળ મુંડીને પણ નાશ થાય છે. આવા કાર્યોનું કારણ તે કર્મ છે, કેમકે કારણ વિના કાર્યની વિચિત્રતા થતી નથી. મૂર્તિમાન કર્મને અમૂર્તિમાન જીવની સાથે જે સંગમ છે તે પણ આકાશ અને ઘડાની જેમ બરાબર મળતે છે. વળી વિવિધ જાતિના માંથી અને ઔષધોથી અભૂત્ત એવા જીવને પણ ઉપઘાત અને અનુગ્રહ થાય છે, તે પ્રમાણે કર્મોવડે જીવને ઉપઘાત અને અનુગ્રહ થાય છે તે પણ નિર્દોષ છે. આ પ્રમાણે પ્રભુએ તેના સંશય છેદી નાખે, એટલે અગ્નિભૂતિએ ઈર્ષા છોડી દઈને પાંચસો શિષ્યોની સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
અગ્નિભૂતિએ પણ દીક્ષા લીધી, તે વાત સાંભળી વાયુભૂતિએ વિચાર્યું કે, “જેણે મારા બંને ભાઈઓને જીતી લીધા તે ખરેખરા સર્વજ્ઞ જ હોવા જોઈએ, માટે તે ભગવંતની પાસે જઈ તેમને વંદના કરીને મારું પાપ ધોઈ નાંખું, તેમ જ હું પણ મારો સંશય છેદાવી નાંખું.આ પ્રમાણે વિચાર કરી વાયુભૂતિ પ્રભુની પાસે આવ્યા અને પ્રણામ કરી બેઠે. તેને જોઈને પ્રભુ બોલ્યા કે,–“હે વાયુભૂતિ! તને જીવ અને શરીર વિષે મોટે ભ્રમ છે. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણ વડે ગ્રહણ થતો ન હોવાથી જીવ શરીરથી જુદે લાગતો નથી, તેથી જળમાં પરપોટાની જેમ જીવ શરીરમાંથી જ ઉત્પન્ન થઈને શરીરમાં જ મૂછ પામે છે. આવો તારો આશય છે, પણ તે મિથ્યા છે. કારણ કે સર્વ પ્રાણીઓને એ જીવ દેશથી તો પ્રત્યક્ષ છે, કારણ કે તેના ઇરછા વિગેરે ગુણે પ્રત્યક્ષ હોવાથી જીવ સ્વસંવિદ્ છે; એટલે કે તેને પોતાને જ અનુભવ થાય છે. તે જીવ દેહ અને ઇન્દ્રિયોથી જદે છે અને ઇંદ્રિ
જ્યારે નાશ પામે છે ત્યારે પણ તે ઇંદ્રિયોએ પ્રથમ ભોગવેલા અને સંભારે છે.” આવી પ્રભુની વાણીથી પિતાને સંશય દાતાં વાયુભૂતિએ સંસારથી વિમુખ થઈ પાંચ શિષ્યોની સાથે દીક્ષા લીધી.
પછી વ્યક્ત સ્પષ્ટતાથી વિચાર્યું કે, “ખરેખર એ સર્વજ્ઞ ભગવાન જ છે કે જેણે ત્રણ વેદની જેમ ઇંદ્રભૂતિ વિગેરે ત્રણેને જીતી લીધા છે. એ ભગવંત મારે સંશય પણ જરૂર છેદી નાખશે, અને પછી હું પણ તેમને શિષ્ય થઈશ.” આ વિચાર કરી વ્યક્ત પ્રભુ પાસે આવ્યો. તેને જોઈ પ્રભુ બોલ્યા- “હે વ્યક્ત ! તારા ચિત્તમાં એવો સંશય છે કે,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ પ મ ] મહાવીર સ્વામીને કેવલજ્ઞાન અને સંઘની સ્થાપના
[ લ્પ પૃથિવી આદિ પંચ ભૂતો છે જ નહીં, તેની જે આ પ્રતીતિ થાય છે, તે ભ્રમથી જલચંદ્રાવત છે. આ બધું શુન્ય જ છે–આ તારે દઢ આશય છે. પણ તે મિથ્યા છે, કારણ કે જે સર્વશૂન્યતાને પક્ષ લઈએ, તે પછી ભુવનમાં વિખ્યાત થયેલા સ્વપ્ન, અસ્વપ્ન, ગંધર્વપુર વિગેરે ભેદો થવા જ ઘટે નહીં.” આ પ્રમાણે સાંભળી વ્યકિતને સંશય છેદાઈ ગયો, તેથી તેણે વ્યક્ત વાસના બતાવીને પાંચસો શિષ્યોની સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
આ ખબર સાંભળીને ઉપાધ્યાય સુધર્મા પણ પિતાને સંશય છેદવાની ઈચ્છાથી કાલેકનું સ્વરૂપ જોવામાં સૂર્ય જેવા શ્રી વીરપ્રભુ પાસે આવ્યો. તેને જોઈ પ્રભુએ કહ્યું, “હે સુધર્મા ! તારી બુદ્ધિમાં એવો વિચાર વત્તે છે કે, આ જીવ જે આ ભવમાં છે, તે જ પરભવમાં થાય છે, કેમકે સંસારમાં કારણને મળતું જ કાર્ય થાય છે. શાળિબીજ વાવતાં તેમાંથી કાંઈ વાંકુર થતા નથી. પણ આ તારો વિચાર છે અને અઘટિત છે; કેમકે આ સંસારમાં જે મનુષ્ય મૃદુતા અને સરલતાદિકવડે માનુષી આયુષ્ય બાંધે છે તે ફરીને પણ મનુષ્ય થાય છે, પણ જે માયા વિગેરે રચતે અહી પશુરૂપે રહે છે, તે મનુષ્ય આગામી વે પશુ થાય છે. તેથી જીવની પૃથફ પૃથફ ગતિમાં ઉત્પત્તિ કર્મને આધીન છે અને તેથી જ પ્રાણીઓનું વિવિધપણું દેખાય છે. વળી “કારણને મળતું જ કાર્ય થાય છે? એમ કહેવું તે પણ અસંગત છે. કારણ કે શૃંગ વિગેરમાંથી શર પ્રમુખ ઉગી નીકળે છે.” આવી પ્રભુની વાણી સાંભળી સુધર્માએ પાંચસો શિષ્ય સહિત પ્રભુના ચરણકમળમાં દીક્ષા લીધી.
પછી પિતાને સંશય છેદવને મંડિક પ્રભુની પાસે આવ્યો. તેને પ્રભુએ કહ્યું કે, તને બંધ અને મોક્ષ વિષે સંશય છે, પણ બંધ અને મેક્ષ આત્માને થાય છે એ વાત પ્રસિદ્ધ છે. મિથ્યાત્વાદિવડે કરેલે કમને જે સંબંધ, તે બંધ કહેવાય છે. તે બંધને લીધે પ્રાણી દેરી સાથે બંધાયો હોય તેમ નરક, તિયચ, મનુષ્ય અને દેવતારૂપ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતો છત પરમ દારૂણ દુઃખનો અનુભવ કરે છે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર પ્રમુખ હેતુથી જે કમને વિયોગ તે મેક્ષ કહેવાય છે, તે પ્રાણીને અનંત સુખ આપે છે. જે કે જીવ અને કર્મને પરસ્પર સંયોગ અનાદિ સિદ્ધ છે, પણ અગ્નિથી સુવર્ણ અને પાષાણ જુદા પડી જાય છે તેમ જ્ઞાનાદિકથી જીવ અને કર્મનો વિયોગ થઈ જાય છે.” આવા પ્રભુનાં વચનથી જેને સંશય છેદાઈ ગયો છે એવા તે મંડિકે સાડાત્રણ શિખ્યોની સાથે વ્રત ગ્રહણ કર્યું. પછી મૌર્યપુત્ર પિતાને સંદેહ છેદવાને માટે પ્રભુ પાસે આવ્યા. પ્રભુ બોલ્યા-મૌર્યપુત્ર! તને દેવતાઓને વિષે સંદેહ છે, પણ તે મિસ્યા છે. જે, આ સમવસરણમાં પિતાની મેળે આવેલા ઇંદ્રાદિક દેવતાઓ પ્રત્યક્ષ છે, શેષ કાળમાં સંગીત કાર્યાદિની વ્યગ્રતાથી અને મનુષ્ય લોકના દુસહ ગંધથી તેઓ અહીં આવતા નથી પણ તેથી કાંઈ તેમને અભાવ સમજે નહીં. તેઓ અહંતના જન્મઅભિષેક વિગેરે અનેક પ્રસંગે આ પૃથ્વી પર આવે છે. તેનું કારણ શ્રીમત્ અરિહંતને અતિ શ્રેષ્ઠ પ્રભાવ છે.”
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું આ પ્રમાણેની ભગવંતની વાણીથી મૌર્યપુત્ર પણ તત્કાળ પ્રતિબંધ પામે અને પિતાના ૩૫૦ શિષ્ય સહીત તેણે દીક્ષા લીધી.
પછી અકંપિત પણ પ્રભુ પાસે આવ્યો. પ્રભુએ કહ્યું કે-“નજરે દેખાતા ન હોવાથી નારકી નથી એમ તારી બુદ્ધિ છે, પણ નારકી જીવો છે, પરંતુ અત્યંત પરવશપણાથી તેઓ અહીં આવવાને સમર્થ નથી. તેમજ તારી જેવા મનુષ્યો ત્યાં જવાને સમર્થ નથી. નારકી જો તારી જેવાને પ્રત્યક્ષ ઉપલભ્ય નથી. છતાસ્થ જીવને તે યુક્તિગમ્ય છે અને જે ક્ષાયિક જ્ઞાનીઓ છે તેઓને તે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. વળી “આ લેકમાં કોઈ ક્ષાયિક જ્ઞાનીજ નથી” એવું પણ તું બોલીશ નહીં, કારણ કે તે શંકાને વ્યભિચાર મારાથી જ ફુટ રીતે થાય છે. (અર્થાત હું જ ક્ષાયિક જ્ઞાની છું.)” પ્રભુનાં આવાં વચન સાંભળી સંશય નષ્ટ થવાથી અકપિતે પ્રતિબંધ પામી ત્રણ શિષ્ય સાથે પ્રભુની પાસે દીક્ષા લીધી.
પછી અચળભ્રાતા આવ્યો. પ્રભુએ તેને સ્કુટ રીતે કહ્યું, “અચળજાતા! તને પુણ્ય અને પાપમાં સંદેહ છે, પણ તું તેમાં જરા પણ સંશય કરીશ નહીં. કારણ કે આ લોકમાં પુણ્ય પાપનું ફળ પ્રત્યક્ષ જણાય છે, તેમજ વ્યવહારથી પણ સિદ્ધ થાય છે. દીર્ઘ આયુષ્ય, લક્ષમી, રૂપ, આરોગ્ય અને સકુળમાં જન્મ–એ પુણ્યનાં ફળ છે, અને તેથી વિપરીત એ પાપનાં ફળ છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુનાં વચનથી સંશય છેદાઈ જતાં અચળભ્રાતાએ ત્રણસો શિષ્યોની સાથે દીક્ષા લીધી.
પછી મેતાર્યા નામે દ્વિજ પ્રભુની પાસે આવ્યો. પ્રભુ બેલ્યા- “તને એ સંશય છે કે, “ભવાંતરમાં પ્રાપ્ત થવા રૂપ પરલોક નથી. કારણ કે ચિદાત્મારૂપ જીવનું સ્વરૂપ બધા ભૂતના એક સંદેહરૂપ છે. તે ભૂતનો અભાવ થતાં-વિખરાઈ જતાં જીવન પણ અભાવ થાય તો પછી પરલોક શી રીતે હોય?” પણ તે મિથ્યા છે. જીવની સ્થિતિ સર્વ ભૂતથી જુદી જ છે. કેમકે બધા ભૂત એકત્ર થાય તો પણ તેમાંથી કાંઈ ચેતના ઉત્પન્ન થતી નથી, તેથી ચેતના જે જીવનો ધર્મ છે, તે ભૂતથી જુદી છે. તે ચેતનાવાળે જીવ પરલોકમાં જાય છે અને ત્યાં પણ તેને જાતિસ્મરણ વિગેરેથી પૂર્વ ભવનું સ્મરણ થાય છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુનાં વચનથી પ્રતિબંધ પામી મેતાયે ત્રણસો શિષ્યની સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
ત્યાર પછી પ્રભાસ આવ્યું. તેને જોઈ પ્રભુ બોલ્યા- “પ્રભાસ! “મોક્ષ છે કે નહીં?” એ તને સંદેહ છે, પણ તે વિષે જરા પણ સંદેહ રાખીશ નહીં. કર્મને ક્ષય તે મિક્ષ છે. વેદથી અને જીવની અવસ્થાના વિચિત્રપણાથી કર્મ સિદ્ધ થયેલું છે. શુદ્ધ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી કર્મને ક્ષય થાય છે, તેથી અતિશય જ્ઞાનવાળા પુરૂષને મેક્ષ પ્રત્યક્ષ પણ થાય છે.” સ્વામીનાં આવાં વચનથી પ્રતિબધ પામી પ્રભાસે પણ ત્રણસો શિષ્યોની સાથે દીક્ષા લીધી.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૫ મો] મહાવીર સ્વામીને કેવલજ્ઞાન અને સંઘની સ્થાપના [છ
આ પ્રમાણે મહાન્ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, મહા પ્રાજ્ઞ, સંવેગ પામેલા અને વિશ્વને વંદિત એવા તે અગ્યાર પ્રસિદ્ધ વિદ્વાને શ્રી વીરપ્રભુના મૂળ શિષ્યો થયા.
આ સમયે શતાનિક રાજાને ઘેર રહેલી ચંદનાએ આકાશ માર્ગે જતા આવતા દેવતાઓને જેયા. તેથી પ્રભુને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયાને નિશ્ચય થતાં તેને વ્રત લેવાની ઈરછા થઈ. પછી નજીક રહેલા કોઈ દેવતાએ તેને શ્રી વીરપ્રભુની પર્ષદામાં લાવીને મૂકી. પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી નમીને તે દીક્ષા લેવાને તત્પર થઈ છતી ઉભી રહી. તે વખતે બીજી પણ અનેક રાજા તથા અમાત્યની પુત્રીઓ દીક્ષા લેવા માટે તૈયાર થઈ. પ્રભુએ ચંદનાને આગળ કરીને તે સર્વેને દીક્ષા આપી અને હજારે નરનારીઓને શ્રાવકપણામાં સ્થાપિત કર્યા.
એવી રીતે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના થયા પછી પ્રભુએ ઈદ્રભૂતિ વિગેરેને ધ્રૌવ્ય, ઉત્પાદક અને વ્યયાત્મક ત્રિપદી કહી સંભળાવી. તે ત્રિપદીવડે તેમણે આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, ઠાણુગ, સમવાયાંગ, ભગવતી અંગ, જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસક, અંતકૃત, અનુત્તરપપાતિક દશા, પ્રશ્ન વ્યાકરણ, વિપાશ્રુત અને દૃષ્ટિવાદ-એ પ્રમાણે બાર અંગે રચ્યા. અને દષ્ટિવાદની અંદર ચૌદ પૂર્વે પણ રચ્યા. તેના નામ આ પ્રમાણે-ઉતપાદ, આગ્રાયણીય, વીર્યપ્રવાદ, અસ્તિનાસ્તિકવાદ, જ્ઞાનપ્રવાદ સત્યપ્રવાદ, આત્મપ્રવાદ, કર્મપ્રવાદ, પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ, વિધારવાદ, કલ્યાણ, પ્રાણવાય, ક્રિયાવિશાળ અને લેકબિંસાર-આ પ્રમાણેના ચૌદ પૂર્વે ગણધરોએ અંગેની પૂર્વે રચ્યા તેથી તે પૂર્વ કહેવાય છે. એવી રીતે રચતાં સાત ગણધરોની સૂત્રવાંચના પરસ્પર જુદી જુદી થઈ અને અકંપિત તથા અચળબાતાની તેમજ મેતાર્ય અને પ્રભાસની પરસ્પર સરખી વાંચના. થઈ. શ્રી વીરપ્રભુના અગ્યાર ગણધરો છતાં તેઓમાં બે બેની વાંચના સરખી થવાથી ગણ નવ થયા.
પછી સમયને જાણનાર ઈન્દ્ર તત્કાળ સુધી રત્નચૂર્ણથી પૂર્ણ એવું પાત્ર લઈ ઉઠીને પ્રભુ પાસે ઉભા રહ્યા. એટલે ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે પણ પ્રભુની અનુજ્ઞા લેવાને માટે જરા મસ્તક નમાવી અનુક્રમે પરિપાટીથી ઉભા રહ્યા. પછી “ દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી તમને તીર્થની અનુજ્ઞા છે” એમ બોલતા પ્રભુએ પ્રથમ ઈંદ્રભૂતિ-ગૌતમના મસ્તક ઉપર તે ચૂર્ણ નાંખ્યું. પછી અનુક્રમે બીજાઓના મસ્તક પર ચૂર્ણ નાંખ્યું. એટલે દેવતાઓએ પ્રસન્ન થઈને ચૂર્ણ અને પુષ્પની અગ્યારે ગણધરો ઉપર વૃષ્ટિ કરી. “આ ચિરંજીવી થઈ ધર્મનો ચિરકાળ સુધી ઉધત કરશે” એમ કહીને પ્રભુએ સુધર્મા ગણધરને સર્વ મુનિઓમાં મુખ્ય કરી ગણની અનુજ્ઞા આપી. પછી સાધ્વીઓમાં સંયમના ઉદ્યોગની ઘટનાને માટે પ્રભુએ તે સમયે ચંદનાને પ્રવત્તિની પદે સ્થાપિત કરી. ૧. મુનિ સમુદાય. ૨. ઘણા વર્ષ જીવી. D 13
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮]
ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ મું આ પ્રમાણે પ્રથમ પૌરૂષી પૂર્ણ થઈ ત્યારે પ્રભુએ દેશના સમાપ્ત કરી. એટલે રાજાએ તૈયાર કરાવેલ બળી પૂર્વ દ્વારથી સેવક પુરૂષે લાવ્યા. તે બળી આકાશમાં ઉડાડતાં તેમાંથી અર્ધ બળી આકાશમાંથીજ દેવતાઓ લઈ ગયા, અને અર્ધ ભૂમિપર પડયો, તેમાંથી અર્ધ ભાગ રાજા અને બાકીનો ભાગ બીજા લોકો લઈ ગયા. પછી પ્રભુ સિંહાસન પરથી ઉઠી દેવજીંદામાં જઈને બેઠા એટલે ગૌતમ ગણધરે પ્રભુના ચરણપીઠ ઉપર બેસીને દેશના આપી. બીજી પૌરૂષી પૂર્ણ થતાં વૃષ્ટિથી નવીન મેઘની જેમ ગૌતમ પણ દેશનાથી વિરામ પામ્યા. સર્વ વિશ્વને ઉપકાર કરવામાં તત્પર અને સુરઅસુર તથા રાજાઓ જેના ચરણકમળને સેવી રહ્યા છે એવા શ્રી વીરપ્રભુ કેટલાક દિવસ સુધી ત્યાં રહી લોકોને પ્રતિબંધ કરી ત્યાંથી અન્યત્ર પૃથ્વી પર વિહાર કરતા હતા.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्रसूरि विरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये दशमपर्वणि श्री महावीर केवळज्ञान चतुर्विध संघोत्पत्ति वर्णनो
નામ ઉનઃ સઃ |
વર્ગ
૬ હું
G
શ્રેણિક રાજાને સમકિતને લાભ અને મેઘકુમાર તથા
** *નંદીષેણની દીક્ષા *************
*****
આ ભરતક્ષેત્રમાં કુશાગ્રપુર નામના નગરમાં કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળો પ્રસેનજિત નામે રાજા હતો. સર્વ દિશાઓને અલંકૃત કરતો તેનો અપાર કીર્તિસાગર શત્રુઓની કીર્તાિરૂપ સરિતાનો ગ્રાસ કરતો હતો. તેને સૈન્યને સંગ્રહ માત્ર રાજની શોભાને માટે હતું, કારણ કે તેના વૈરીરૂપ વાઘ તો તેના પ્રતાપરૂપ અગ્નિથી જ નાશ પામ્યા હતા. વાયુ પર્વતથી અને વજ સમુદ્રથી ખલિત થાય પણ તેની આજ્ઞા પૃથ્વી પર કોઈનાથી ખ્ખલિત થતી નહોતી. તે હાથ લાંબા કરનારા બધા યાચકેને દ્રવ્ય આપતે પણ જાણે તેમની સાથે સ્પર્ધા હોય તેમ તે તેઓને આપતાં પિતાના હાથને સંકેચાવત નહી. રણભૂમિમાં ઉડેલા રજથી અંધકાર થતાં વિજયલક્ષમીઓ અભિસારિકા થઈ પિતપોતાના પતિઓને છેડી તે રાજાને જ સર્વ અંગે આલિંગન કરતી હતી. સદાચારીમાં શિરોમણિ એવા એ રાજાના શુદ્ધ હૃદયમાં ઘાટા કેશપાસમાં અધિવાસની જેમ જિનધર્મ સ્થિર રહેલો હતો. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસન
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ દ ડ્રો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નરીષેણને દીક્ષા
[૯૯ રૂપ કમળમાં ભ્રમર જે તે સમ્યગદર્શનથી પુણ્યાત્મા થઈ અણુવ્રતધારી થયે હતો. રાજશિરોમણિ પ્રસેનજિતું રાજાને ઈંદ્રને દેવીઓની જેમ વિવાહિત રાજકન્યાઓવડે માટે અંતઃ પુર હતું. પૃથ્વી પર રાજ્ય કરતા એવા તે ઈદ્ર સમાન રાજાને જાણે તેની બીજી મૂતિએ હોય તેવા ઘણા પુત્રે પણ થયા હતા.
આ અરસામાં ભરતક્ષેત્રને વિષે વસંતપુર નામના નગરમાં જિતશત્રુ નામે યથાર્થ નામવાળો રાજા હતો. તેને પૃથ્વી પર ઉતરેલી દેવી હોય તેવી ગુણરત્નની ખાણ અમરસુંદરી નામે પટરાણી હતી. તે દંપતિને સુમંગી નામે એક પુત્ર થયા હતા, જે મંગળનું નિવાસસ્થાન, રૂપમાં કંદર્પ જે અને કળાનિધિ ચંદ્ર જે હતો. એક નામે મંત્રીપુત્ર તેને મિત્ર હતો. તે શારીરિક સર્વ કુલક્ષણના પ્રથમ દૃષ્ટાંતરૂપ હતું. તેના કેશ પીળા હતા, તેથી જેના શિખરમાં દાવાનળ લાગે ય તેવા પર્વતની જે તે દેખાતું હતું. યુવડની જેમ તે નાકે ચિ હતું, માજર જેવા તેના પિંગ નેત્ર હતા, ઉંટના જેવી તેની લાંબી ડેક અને લાંબા હેઠ હતા, ઉંદરની જેવા નાના કાન હતા, કંદના અંકુર જેવી દાંતની પંક્તિ મુખની બહાર નીકળેલી હતી, જલદરવાળાની જેવું તેનું પેટ હતું, ગામના ડુક્કર જેવા ટુંકા સાથળ હતા, મંડળસ્થાનવત આસન વાળ્યું હોય તેવી વાંકી જંઘા હતી અને સુપડાના જેવા તેના પગ હતા. એ વરાક દુરાચારી જ્યાં જ્યાં ફરતે ત્યાં ત્યાં હાસ્યનું જ એકછત્ર રાજ્ય થતું હતું. જ્યારે જ્યારે એ સેનક દૂરથી આવતા હોય ત્યારે ત્યારે રાજપુત્ર સુમંગળ તેનું વિકૃતરૂપ જોઈને હસતે હતે.
આ પ્રમાણે રાત્રિદિવસ રાજપુત્ર તેનું ઉપહાસ્ય કરતે તેથી તેને છેવટ અપમાનરૂપ વૃક્ષનાં મહાફળરૂ૫ વરાગ્ય ઉત્પન્ન થયા અને વૈરાગ્ય થતાંજ એ મંદભાગી સેનક ઉન્મત્તની પેઠે હદયશૂન્ય થઈ શહેરમાંથી નીકળી ગયે. મંત્રીપુત્રના ગયા પછી કેટલેક કાળે રાજા જિતશત્રુએ સુમંગળ કુમારને પિતાના રાજ્યપર બેસાર્યો. સેનકે વનમાં ફરતા કોઈ એક કુળપતિ તાપસને જે. તેની પાસે તાપસ થઈને તેણે ઉણિકા વ્રત ગ્રહણ કર્યું. તીવ્ર તપથી હમેશાં પોતાના આત્માને અતિ કદથના પમાડતે સેનક એકદા વસંતપુર નગરે આવ્યા.
તેને મંત્રીપુત્ર અને તાપસ ધારીને સર્વ કે તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. લોકોએ તેને વૈરાગ્ય થવાનું કારણ પૂછ્યું, એટલે તે કહેવા લાગ્યું કે, “સુમંગળકુમાર વારંવાર મારા વિરૂપનું હાસ્ય કરતે, તેથી મને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો અને તે હાસ્ય મને તપલક્ષમીના એક જામીનરૂપ થઈ પડ્યું છે. આ ખબર સાંભળી રાજા સુમંગળ પણ તેને નમવા માટે આવ્યું અને તેને ઘણુ રીતે ખમાવીને આદરથી પારણાને માટે નિમંત્રણ કર્યું. સેનક તાપસે રાજાને આશીષ આપીને તેની પ્રાર્થના સ્વીકારી, તેથી રાજા કૃતાર્થ થયે હોય તેમ હર્ષ પામી પિતાને ઘેર આવ્યો. જ્યારે માસક્ષપણ પૂર્ણ થયું ત્યારે રાજાની પ્રાર્થના સંભારી તે તાપસ શાંત થઈ રાજભુવનના દ્વારે આવ્યા. તે સમયે રાજાને શરીરે ઠીક ન
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦]
શ્રી ત્રિષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [૫ ૧૦ મું હોવાથી દ્વારપાળે દ્વાર બંધ કર્યું હતું, તેથી ભિક્ષુકને કોણ જુએ? તેથી સેતુથી જળના પ્રવાહની જેમ તે ખલિત થઈને જે માર્ગે આવ્યો હતો, તે માર્ગે પાછો ચાલ્યો ગયે. પછી બીજા માસક્ષપણને નિશ્ચય કરી પાછું તેણે ઉષ્ટ્રિકા વ્રત લીધું અને જરા પણ કેપ પામ્યો નહીં. કારણ કે “મહર્ષિઓ તયની વૃદ્ધિથી હર્ષ પામે છે.” બીજે દિવસે રાજા સ્વસ્થ થયે એટલે તાપસને કરેલ આમંત્રણ સંભારી તેની પાસે આવી, નમી તથા ખમાવીને બે કે-“મહર્ષિ! મેં તમને પુણ્યને માટે નોતર્યા, પણ તેથી તો ઉલટું મને પાપ ઉપાર્જન થયું. “પ્રાયઃ પાપીઓને પાપજ અતિથિ થાય છે. હે ભગવન! મેં ઉલટું બીજે ઠેકાણેથી પણ તમારું પારણું અટકાવ્યું કારણ કે “અદાતાને પ્રિય આલાપ બીજે ઠેકાણેથી લાભ થવામાં પણ અંતરાય કરે છે. પણ હવે પ્રસન્ન થઈ આ બીજા માસક્ષપણના પારણ વખતે નંદનવનને કલ્પવૃક્ષની જેમ મારા આંગણુને અલંકૃત કરશો.” તાપસે તે વાત સ્વીકારી એટલે રાજા ઘેર ગયે.
તેના પારણાના દિવસ માટે રાજા પ્રતિદિન આંગળીના વેઢા ગણતે હતો. જ્યારે માસક્ષપણ પૂર્ણ થયું એટલે તાપસ તે રાજાને ઘેર આવ્યો. પણ દૈવયોગે પૂર્વની જેમ તે દિવસે પણ રાજાના શરીરે ઠીક ન હોવાને લીધે દ્વાર બંધ કરેલું હતું, તેથી તાપસે વળી ફરીવાર ઉષ્ટ્રિકા વ્રત લીધું. રાજાએ સ્વસ્થ થઈ પૂર્વની જેમ વિનયથી પાછું આમંત્રણ કર્યું.
ત્રીજુ માસક્ષપણ પૂર્ણ થતાં તે તાપસ પાછો રાજાને ઘેર આવ્યા, તે વખતે પણ પૂર્વની પેઠે રાજાનું શરીર વ્યાધિગ્રસ્ત હતું. વારંવાર આમ બનવાથી રાજકીય માણસોએ તે વખતે વિચાર્યું કે, “જ્યારે જ્યારે આ તપસ્વી અહીં આવે છે, ત્યારે ત્યારે આપણું સ્વામીનું અશિવ થાય છે.” તેથી તેઓએ રક્ષકોને આજ્ઞા આપી કે તે તાપસ મંત્રી પુત્ર છે. પણ જ્યારે તે રાજમંદિરમાં પ્રવેશ કરે ત્યારે તમારે તેને સપની જેમ બહાર કાઢી મૂકો. રક્ષકાએ તેમજ કર્યું, એટલે તાપસે ક્રોધવડે નિયાણું કર્યું કે, “હું મારા તપોબળથી આ રાજાના વધને માટે ઉત્પન્ન થાઉં.” તે મૃત્યુ પામી અલ્પ ઋદ્ધિવાળો વાનવ્યંતર દેવ થયો. રાજા પણ તાપસ થઈને તેજ ગતિને પામ્યા. ત્યાંથી આવીને સુમંગલ રાજાને જીવ પ્રસેનજિત્ રાજાની રાણી ધારણીના ઉદરથી શ્રેણિક નામે પુત્ર થયે.
તેજ નગરમાં નાગ નામે એક રથિક હતા, તે પ્રસેનજિત રાજાના ચરણકમલમાં મરરૂપ હતો. તેમજ તે દયા અને દાનમાં આદરવાળે, પરનારીને સહદર, વીર, ધીર અને સર્વ કળાને અધ્યેતા હતો. જેથી તે સર્વ ગુણેના એક સ્થાનરૂપ ગણાતા. તેને મુલાસા નામે સ્ત્રી હતી, તે પુણ્યકર્મમાં આલસ્ય વગરની અને દેહધારી પુણ્યલક્ષ્મી હોય તેવી હતી. સાથે ધૂલિક્રીડા કરનારા બાળકોની જેમ તેનામાં પતિવ્રતાપણું, સમતિ, સરલતા વિગેરે ગુણ એકીસાથે વસતા હતા. એક વખતે નાગ રથિક પિત અપુત્ર હોવાથી નાળવા સહિત કમળ જેવા કર ઉપર મુખ રાખી ચિંતા કરવા લાગ્યો કે “પુત્રને હલાવીશ અને તેનું લાલન
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૬ ડ્રો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નંદીષેણુને દીક્ષા
[ ૧૦૧ પાલન કરીશ આવો મારે મનોરથ પુત્ર વગર અવકેશી (વંધ્ય) વૃત્રની જેમ નિષ્ફળ થયો. જેઓએ બાલ્યવયમાં બ્રહ્મચર્ય પાળ્યું નહી અને યુવાવસ્થામાં પુત્રનું મુખ જોયું નહીં તેઓના બંને લોકને ઠગનારા કામીપણાને ધિક્કાર છે.” આ પ્રમાણે કાદવમાં ખુંચેલા હાથીની જેમ ચિંતામાં મગ્ન થયેલા અને જેનું મુખ વિવર્ણ થઈ ગયેલું છે એવા પતિને જોઈ તેની પ્રત્યે સુલસાએ વિનયથી અંજલિ જોડીને કહ્યું કે “હે નાથ ! તમે હસ્તરૂપ શય્યામાં મુખ રાખ્યું છે તે તમને કાંઈ ચિંતા હોય એમ કહી આપે છે. તો આપ શી ચિંતા કરે છે? તે કહે, અને મને તેની ભાગીદાર કરે.” નાગ સારથી બોલ્યો કે-“હું અપુત્ર છું, પુત્રપ્રાપ્તિની ઘણી વાંચ્છા છે, પરંતુ પુત્ર કે પુત્રીની ઈચ્છા કરતા એવા મને તેની પ્રાપ્તિનો કાંઈ પણ ઉપાય સૂજતો નથી.” સુલસા બોલી–“સ્વામી ! તમે બીજી ઘણી કન્યાઓ પરણો, તેમાંથી શું એક પણ પુત્રને પ્રસવ કરનારી નહિ થાય?” નાગ બોલ્યો-“હે પ્રિયે! આ જન્મમાં હું તારાથીજ રીવાળો રહેવાને છું, બીજી સ્ત્રી કદિ પણ પરણવાને નથી, તો પછી તેમનાથી પુત્રોની તો વાત જ શી કરવી? હો પ્રિયદર્શના! હું તે તારાથી થયેલા પુત્રને જ ઈચ્છું છું કે જે ચિરકાળે પણ આપણા બંનેની પ્રીતિરૂપ વિઠ્ઠીમાં ફળરૂપ થાય. તું જ મારા પ્રાણ, શરીર, મંત્રી અને મિત્ર છે, માટે પુત્રને અર્થે કઈ દેવની માનતા-બાધા વિગેરે કરવાવડે યત્ન કર.” સુલસા બેલી-“પ્રિય સ્વામી ! હું શ્રી અર્વતની આરાધના કરીશ, કારણ કે અહંતની આરાધને સર્વ કાર્યમાં ઈછિત ફળને આપનારી છે. પછી તે સુલસા આચાસ્લ વિગેરે દુસહ તપ કરવાવડે જન્મથી જ પવિત્ર એવા પિતાના આત્માને વિશેષ પવિત્ર કરવા લાગી, વિકાસ પામેલી નવમણિકાની જેમ મોતીનાંજ આભૂષણે પહેરવા લાગી, કસુંબી વસ્ત્રોથી અરુણ અજવાળી પ્રાતઃકાળની સંધ્યાની જેવી દેખાવા લાગી અને વીતરાગની પૂજામાં તેમજ બ્રહ્મચર્યમાં તત્પર રહેતી છતી પતિના દુઃખથી કેમળ મનવાળી થઈને સમાધિથી રહેવા લાગી.
અહિં પ્રથમ સ્વર્ગમાં દેવોની સભામાં શકઈઢે પ્રશંસા કરી કે, “હાલ ભરતક્ષેત્રમાં ખરી શ્રાવિકા સુલસા છે.” તે સાંભળી એક દેવે વિસ્મય પામી કાન ઉંચા કર્યા અને સુલસાના શ્રાવિકાપણાની પરીક્ષા કરવાને માટે અહિં આવ્યો. તે વખતે સુલસા દેવાચન કરતી હતી, ત્યાં તે સાધુનું રૂપ લઈ “નિસિહી” બોલતે ઘરદેરાસરમાં પેઠો. અશ્વ વગરની વૃષ્ટિની જેમ તે મુનિને અચાનક આવેલા જોઈ સુલસાએ તેમને ભક્તિથી વંદના કરી અને તેમના આવવાનું કારણ પૂછ્યું. તે બે -“મને કઈ વૈદ્ય કહ્યું છે કે તમારે ઘેર લક્ષપાક તેલ છે, તો તે ગ્લાન સાધુને માટે મને આપો.” “મારૂં લક્ષપાક તેલ સાધુને ઉપયોગમાં આવવાથી સફળ થશે.” એમ બોલતી તે હર્ષથી તેલને કુંભ લેવા ચાલી. કુંભ લઈને આવતાં દેવતાએ શક્તિથી તે તેલને કુંભ તેના હાથમાંથી પાડી નાખ્યો. તત્કાલ માળમાંથી પડી ગયેલા ઈંડાની જેમ તે તડ દઈને ફુટી ગયે. એટલે સુલસા ફરીવાર બીજો તેલને કુંભ લાવી, તે પણ તેવીજ રીતે કુટી ગયો, તથાપિ તે જરાએ ખેદ પામી નહી. પછી ત્રીજો
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું લાવી તે તે પણ તેવીજ રીતે ફૂટી ગયે એટલે તેને ચિંતા થઈ કે, “આ સાધુની યાચના નિષ્ફલ થવાથી અવશ્ય હું અલ્પ પુણ્યવાળી છું.' આવા તેના ભાવ જોઈ તે દેવ પિતાનું
સ્વરૂપે પ્રગટ કરીને બે કે, “હે ભદ્ર! ઈ તારા શ્રાવિકાપણાની પ્રશંસા કરી તેથી વિસ્મય પામી હું તારી પરીક્ષા કરવાને માટે અહિં આવ્યું હતું, તે હવે સંતુષ્ટ થયે છું, માટે વર માગ્ય.” તે સાંભળી સુલસા બેલી-“હે દેવ! જે સંતુષ્ટ થયો છે તે હું અપુત્ર છું, માટે મને પુત્ર આપે, તે સિવાય મારે બીજી કોઈ ઈચ્છા નથી.” દેવે તેને બત્રીશ ગુટિકા આપીને કહ્યું કે-“અનુક્રમે આ ગુટિકાનું તું ભક્ષણ કરજે તેથી આ જેટલી ગુટિકા છે તેટલા તારે પુત્ર થશે. અનશે! વળી ફરી જ્યારે તને પ્રજન પડે ત્યારે મારૂં સ્મરણ કરજે, હું તરત આવીશ.” આ પ્રમાણે કહી તે દેવ અંતર્ધાન થઈ ગયો.
દેવના ગયા પછી મુલાસાએ વિચાર્યું કે, “અનુક્રમે આ બધી ગુટિકાઓ ખાવાથી ઘણુ બાલ થાય, તો તેમની અશુચિને કેણુ ચુંથે, માટે હું એક સાથે બધી ગુટિકા ખાઉં કે જેથી બત્રીસ લક્ષણવાળો એક જ પુત્ર થાય.” આવા પિતાની બુદ્ધિવડે વિચાર કરી સુલસા બધી ગુટિકાઓને એક સાથે ખાઈ ગઈ. જેવી ભવિતવ્યતા હતી તેવી તેની બુદ્ધિ થઈ. “અહો ! ભવિતવ્યતા અન્યથા થતી નથી. સમકાળે બત્રીશ ગુટિકાઓ ખાવાથી સમકાળે તેના ઉદરમાં બત્રીશ ગર્ભ ઉત્પન્ન થયા. તેમના વૃદ્ધિ પામવાથી ઘણા ફળોવાળી વલ્લીની જેમ તે ઘણા ગર્ભોને સહન કરી શકી નહીં. એ કૃશોદરીએ વજી જેવા સારવાળા ગર્ભને સહન કરી ન શકવાથી કાત્સગે રહી પેલા દેવનું સમરણ કરતાં જ તે દેવ હાજર થયે અને પૂછયું કે, “મને શા માટે સંભાર્યો?” ત્યારે તેણે ગુટિકાની બધી કથા માંડીને કહી. દેવ - અરે ! તે એક સાથે બધી ગુટિકા શા માટે ભક્ષણ કરી? તે ગુટિકા અમાઘ છે, તેથી તેટલા ગર્ભ એક સાથે તેને ધારણ થશે. ભદ્ર! સરલ બુદ્ધિથી પણ તે આ સારૂં કર્યું નહીં, કારણ કે આ પ્રમાણે થવાથી તે બત્રીશે પુત્રો સરખા આયુવાળા થશે. પણ હે મહાભાગે ! હવે ખેદ કરીશ નહીં, કારણ કે ભવિતવ્યતા બલવાનું છે. તે હવે હું તારી ગર્ભપીડા હરી લઈશ, માટે સ્વસ્થ થા.” પછી તે દેવ સુલસાની ગપીડા હરી લઈને સ્વસ્થાને ગયો. સુલસા પણ સ્વસ્થ થઈ છતી ભૂમિની જેમ ગૂગર્ભા થઈ
ગર્ભસમય પૂર્ણ થતાં શુભ દિવસે અને શુભ મુહુર્ત સુલસાએ બત્રીસ લક્ષણવાળા બત્રીસ પુત્રને જન્મ આપ્યો. ધાત્રીઓથી લાલિત થતા તે પુત્રો અનુક્રમે વિધ્યગિરિમાં હાથીના બચ્ચાંની જેમ અખંડિત મનોરથે મોટા થયા. ગૃહલક્ષમી રૂપી પક્ષીના ક્રીડાવૃક્ષ જેવા તે બાળકો આંગણામાં રમતા છતા શોભતા હતા. નાગ રથિક તે કુમારને મેળામાં લઈ લઈને સ્નેહવડે આનંદના અશ્રુજળથી સ્નાન કરાવતું હતું. પગ ઉપર, મેળામાં, વાંસા ઉપર અને મસ્તક ઉપર ચડી જતા અને વળગતા કુમારાથી નાગ રથિક સિંહના
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૬ ] શ્રેણિકને સમકિત મેઘકુમાર, નદીએણને દીક્ષા
[ ૧૦૩ શિશુએથી પર્વતની જેમ શોભતે હતે. નાગ રથિકના સર્વે કુમારે વયમાં સરખા હતા, તેથી તે બધા શ્રેણિકકુમારના અનુયાયી થયા.
એક વખતે પ્રસેનજિત રાજાએ પોતાના પુત્રની રાજ્યોગ્યતા વિષે પરીક્ષા કરવાને માટે બધાને એક સાથે ખાવા બેસાડી પાયસાના સ્થાળ તેમની પાસે મૂકાવ્યા. જ્યારે તે કુમારો ભેજન કરવાને પ્રવર્યા ત્યારે રાજાએ તેમની ઉપર વ્યાઘના જેવા મુખ ફાડીને આવતા ધાનેને છેડી મૂક્યા. ધાને આવતાંજ બીજા કુમારો તો તત્કાળ ઉઠીને ભાગી ગયા, પણ બુદ્ધિના ધામરૂપ શ્રેણિકકુમાર એકલો બેસી રહ્યો. તે બીજા સ્થાળમાંથી શ્વાનને છેડે થોડો પાયસાન્ન આપવા લાગ્યો, અને જેવા તે શ્વાને તેને ચાટવા લાગ્યો તેવો પોતે પોતાના ભાણુનું પાયસાન્ન ખાવા લાગ્યો. એ પ્રમાણે તેણે ધરાઈને ખાધું. તે જોઈ રાજા ઘણે રાજી થયો, અને વિચાર્યું કે, “આ શ્રેણિકકુમાર ગમે તે ઉપાયથી શત્રુઓ વિગેરેને અટકાવશે અને પોતે પૃથ્વીને ભગવશે.'
એક વખતે ફરીવાર પરીક્ષા કરવાને માટે રાજાએ બધા કુમારોને ભેગા કરી મોદકના ભરેલા કરંડીઆ અને પાણીના ભરેલા ઘડા મુદ્રિત કરીને આપ્યા, અને કહ્યું કે, “આ કરંડીઆમાંથી મુદ્રા તોડવા વગર મોદક ખાઓ અને આ ઘડામાંથી છિદ્ર પાડ્યા વગર પાણી પીવો.” શ્રેણિક વિના તેમાંથી કોઈ પણ મોદક ખાવા કે પાણી પીવા સમર્થ થયે નહીં. “બળવાન પુરૂષો પણ બુદ્ધિસાધ્ય કાર્યમાં શું કરી શકે.” શ્રેણિકે પેલા કરંડીઆઓને વારંવાર ખૂબ હલાવી અંદરના મોદકનું ચૂર્ણ કરી નાખી, તેની સળીઓના છિદ્રમાંથી ખેરવી ખેરવીને ખાધું અને ઘડાની નીચે રૂપાની છીપ રાખી ઘડામાંથી મળતા જળબિંદુથી તે ભરીને પાણી પીધું. “બુદ્ધિમાન પુરૂષને શું દુઃસાધ્ય છે.” આ પ્રમાણે શ્રેણિકની બુદ્ધિસંપત્તિની પરીક્ષા કરીને કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા રાજાએ તેનામાં રાજ્યની યોગ્યતાનો નિશ્ચય કર્યો.
અન્યદા કુશાગ્રનગરમાં વારંવાર અગ્નિને ઉપદ્રવ થવા લાગે. તેથી રાજા પ્રસેનજિતે આષણ કરાવી કે, “આ નગરમાં જેના ઘરમાંથી અગ્નિ લાગશે, તેને રોગી ઉંટની જેમ નગરમાંથી જ બહાર કાઢી મૂકવામાં આવશે. એક દિવસ રાઈઆના પ્રમાદથી રાજાના મહેલમાંથીજ અગ્નિ ઉત્પન્ન થયો. “બ્રાહ્મણની જેમ અગ્નિ કેઈના નથી.” જ્યારે તે અગ્નિ વધવા માંડયો ત્યારે રાજાએ પોતાના કુમારને આજ્ઞા કરી કે, “મારા મહેલમાંથી જે વસ્તુ જે કુમાર લઈ જાય, તે તેને સ્વાધીન છે.” રાજાની આજ્ઞાથી બીજા સર્વ કુમારો રૂચિ પ્રમાણે હાથી ઘોડા તથા બીજી વસ્તુઓ લઈ ગયા અને શ્રેણિકકુમાર માત્ર એક ભંભાનું વાઘ લઈને નીકળ્યો. તે જોઈ રાજાએ પૂછયું કે, “તે માત્ર આ વાઘ જ કેમ લીધું ?” શ્રેણિક બોલ્યો, -“આ ભંભાવાય રાજાઓનું પ્રથમ જયચિન્હ છે, આના શબ્દથી રાજાઓને દિગવિજ્યમાં મેટું મંગળ છે, તેથી તેમણે આવા વાઘની પ્રથમ રક્ષા કરવી જોઈએ.” શ્રેણિકકુમારનું
૧ અંગરક્ષક
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મુ આવું મહેરછત્વ જોઈ પ્રસન્ન થયેલા રાજાએ તેનું ભંભાસાર એવું બીજું નામ પાડ્યું. રાજા પ્રસેનજિતે પૂર્વે પ્રતિજ્ઞાથી કહ્યું હતું કે, “જેના ઘરમાંથી અગ્નિ પ્રગટ થાય, તેણે નગરમાં રહેવું નહીં,” આ વચનને તે ભૂલી ગયો નહોતો. તેથી તેણે વિચાર્યું કે, “જે હું પ્રથમ મારી જાત ઉપર મારી આજ્ઞાનો અમલ નહીં કરું, તો બીજાઓ ઉપર શાસન કરવું શા કામનું છે?” આવા વિચારથી પરિવાર સહિત તરત જ રાજાએ કુશાગ્રનગરને છોડી દીધું. અને એક કોશ દૂર જઈ છાવણું નખાવીને ત્યાં રહ્યો. પછી લો કે ત્યાં જતાં પરસ્પર પૂછતા કે, “તમે ક્યાં જાઓ છે?” ત્યારે તેઓ પ્રત્યુત્તર આપતાં કે અમે રાજગૃહ (રાજાના ઘર)માં જઈશું. તે ઉપરથી રાજા પ્રસેનજિતે ત્યાં રાજગૃહ નામે નગર વસાવ્યું અને તેને ખાઈ કિલ, ચૈત્ય, મહેલ અને ચોટાઓથી ઘણું રમણીય બનાવ્યું.
“બીજા કુમારે પોતપોતામાં રાજ્યની યોગ્યતા માને છે, તેથી શ્રેણિકની રાજ્યયોગ્યતા તેઓ ન જાણે તો ઠીક” એવું ધારી રાજાએ શ્રેણિકને અનાદર કર્યો. અને બીજા કુમારને જુદા જુદા દેશો આપ્યા ત્યારે શ્રેણિકને કાંઈ આપ્યું નહીં. કારણ કે તે તે સમજતું હતું કે પરિણામે આ રાજ્ય શ્રેણિકનું જ છે. પરંતુ આ પ્રમાણે પિતાનું અપમાન થવાથી અભિમાની શ્રેણિક વનમાંથી હાથીના બચ્ચાની જેમ નગર બહાર નીકળે. અનુક્રમે ફરતે ફરતે વેણુતટપુરે આવ્ય,
વેણાતટ નગરમાં પ્રવેશ કરીને શ્રેણિકકુમાર ભદ્ર નામના કેઈ શ્રેષ્ઠિની દુકાને જાણે મૂર્તિમાન લાભદય કર્મ હોય તેમ બેઠે. એ સમયે તે નગરમાં કઈ માટે ઉત્સવ ચાલતે હતે, તેથી લોકો નવીન દિવ્ય વસ્ત્રાલંકાર અને અંગરાગ ધરીને ફરતા હતા. તે પ્રસંગને લીધે તે શેઠની દુકાને ઘણા ઘરાકે જુદી જુદી વસ્તુઓ ખરીદવા માટે આવવથી શેઠ આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયા, પણ શ્રેણિક તેઓને જે વસ્તુઓ માગે તેને એકદમ પડીકા બાંધી બાંધીને ચાલાકીથી આપવા લાગ્યો. શ્રેણિકકુમારના પ્રયાસથી શેઠે તે દિવસે ઘણું દ્રવ્ય ઉપાર્જન કર્યું. “પુણ્યવાન પુરૂષોને વિદેશમાં પણું લક્ષમી સાથે આવે છે.” પછી શ્રેષ્ઠિએ શ્રેણિકને પૂછયું, “આજે તમે કયા પુણ્યવાન ગૃહસ્થના અતિથિ થયા છે ?” શ્રેણિક બોલ્યા- “તમારે અતિથિ થયો છું.” શ્રેષ્ઠિએ ચિત્તમાં વિચાર્યું કે, “આજ રાત્રે સ્વપ્નમાં મેં નંદા પુત્રીને યોગ્ય એક વર જોયું હતું, તે સાક્ષાત્ આજ હશે.” પછી શેઠે કહ્યું કે, “હું ધન્ય થયે કે મારે ઘેર તમારા જેવા અતિથિ થયા. આજે તે અકસ્માત આળસુને ઘેર ગંગાજી આવ્યા.” પછી શેઠ દુકાન બંધ કરી શ્રેણિકને સાથે લઈને પિતાને ઘેર આવ્યા અને શ્રેણિકકુમાર સ્નાન કરાવી, ઉત્તમ વ પહેરાવી ઘણા આદરથી પિતાની સાથે જમાડયા.
આ પ્રમાણે તે શ્રેષ્ઠિને ઘેર રહેતાં એક દિવસ શેઠે શ્રેણિક પાસે માગણી કરી કે, મારી આ નંદા નામની પુત્રીને તમે ગ્રહણ કરે.” શ્રેણિકે કહ્યું, “મારૂં કુળ જાણ્યા વગર તમે પુત્રી કેમ આપે છે?” શ્રેષ્ઠિએ કહ્યું, “તમારા ગુણથી મેં તમારું કુળ જાણી લીધું
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગં ૬ ડ્રો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નંદીને દીક્ષા
[૧૦૫ છે.' પછી શેઠના અતિ આગ્રહથી લમીને વિષ્ણુ પરણે તેમ શ્રેણિક નંદાને પર. શ્રેષ્ઠિના ગૃહમાં ધવળમંગળ પ્રવ. તે વલ્લભાની સાથે વિવિધ ભાગ ભગવતે શ્રેણિક નિકુંજમાં ગજેની જેમ કેટલાક કાળ ત્યાં રહ્યો.
અહિં રાજા પ્રસેનજિતને અકસ્માત રોગની પીડા થઈ આવી, તેથી તેણે ઘણા ખેદપૂર્વક તત્કાળ શ્રેણિકને શોધી લાવવા માટે ઘણી સાંઢ મોકલી. તે સાંઢાવાળા માણસે ફરતા ફરતા વેણાતટે આવી શ્રેણિકને મળ્યા. તેમની પાસેથી પિતાને થયેલી પીડાની વાત સાંભળી, નંદાને સ્નેહથી સમજાવી, શેઠની રજા લઈને શ્રેણિક એકલા ત્યાંથી ચાલ્યા. નીકળતી વખતે તેણે “જેમાં ઉજ્વળ ભિંતો છે એવા રાજગૃહ નગરનો હું ગોપાળ છું.” એવા નિમંત્રણ મંત્ર જેવા તેને અક્ષરે અર્પણ કર્યા. પછી પિતાને રોગથી પીડિત જાણ શ્રેણિક સાંઢ ઉપર ચડી ઉતાવળા રાજગૃહ નગર તરફ ચાલ્યા અને ત્યાં પહોંચ્યા. તેને આવેલો જોઈ પ્રસેનજિતુ રાજા ઘણો હર્ષ પામ્યા. તત્કાળ હર્ષના અશ્રુજળ સાથે સુવર્ણકળશના નિર્મળ જળથી તેને રાજ્ય ઉપર અભિષેક કર્યો. પછી પ્રસેનજિત્ રાજા પાશ્વપ્રભુને અને પંચ નમસ્કાર મંત્રને સંભારતા છતા ચાર શરણ અંગીકાર કરી મૃત્યુ પામીને દેવકે ગયા. શ્રેણિકે બધી પૃથ્વીને ભાર ધારણ કર્યો.
અહીં મંદાએ ઘણે દુર્વાહ ગર્ભ ધારણ કર્યો. તેણને એકદા એ દેહદ ઉત્પન્ન થયે કે, “હું હાથી ઉપર ચઢી મોટી સમૃદ્ધિથી પ્રાણીઓને ઉપકાર કરી અભય આપનારી થાઉં.” તેના પિતાએ તે વાત રાજાને જણાવી, તેને દેહદ પૂરો કર્યો. ગર્ભસમય પૂર્ણ થતાં સૂર્યને પૂર્વ દિશા પ્રસવે તેમ તેણે એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. દેહદના અને અનુસાર માતામહ (માતાના પિતાએ) શુભ દિવસે તેનું “અભયકુમાર' એવું નામ પાડયું. તે અનુક્રમે મોટો થયો, નિર્દોષ વિદ્યા ભણ્યો અને આઠ વર્ષમાં તે તેર કળામાં પ્રવીણ થઈ ગયે. એક વખતે તેની સમાનવયના કેઈ બાળકે તેની સાથે કલહ થતાં કેપથી તેને તિરસ્કાર કરીને કહ્યું કે, “તું શું બોલે છે, તારા પિતા તે કોઈના જાણવામાં નથી.' અભયકુમારે કહ્યું કે, “મારા પિતા તો ભદ્ર શેઠ છે.” તેણે કહ્યું કે, “તે તો તારી માતાના પિતા છે.” પછી અભયે ઘરે આવીને માતાને પૂછયું કે-માતા! મારા પિતા કેણ છે?' નંદાએ કહ્યું, “આ ભદ્ર શેઠ તારા પિતા છે.” અભય બોલ્યો-“એ ભદ્ર શેઠ તે તારા પિતા છે, પણ જે મારા પિતા હોય તે કહે.” આ પ્રમાણે પુત્રના કહેવાથી નંદા આનંદ રહિત થઈને બેલી કે- વત્સ! કઈ દેશાંતરમાંથી આવીને મને પરણ્યા છે, અને તું ગર્ભમાં હતું ત્યારે કઈ ઉંટવાળા પુરૂષો તેમને લઈ ગયા છે. તેઓએ એકાંતે તેમને કાંઈક વાત કરી અને પછી તેમની સાથે તેઓ તરતજ ચાલ્યા ગયા છે. ત્યાર પછી અદ્યાપિ પર્યત જાણવામાં
૧ ગોપૃથ્વી. ગોપાળ=રાજા.
D - 14
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું આવ્યું નથી કે તેઓ ક્યાં છે અને કેણ છે?* અભયકુમારે કહ્યું કે, “તેમણે ચાલતી વખતે કાંઈ કહ્યું છે?” નંદાએ કહ્યું, “આવા અક્ષરો અર્પણ કર્યા છે” એમ કહી પત્ર બતાવ્યો. તે વાંચી અભયકુમાર પ્રસન્ન થઈને બોલ્યો કે-“મારા પિતા તે રાજગૃહ નગરના રાજા છે, માટે ચાલો હમણા જ આપણે ત્યાં જઈએ. પછી ભદ્રશેઠની રજા લઈ અભયકુમાર સામગ્રી સહિત નદાને લઈને રાજગૃહ નગરે આવ્યું. પિતાની માતાને પરિવાર સહિત બહાર ઉદ્યાનમાં મૂકી પોતે થેડે પરિવાર લઈ નગરમાં પેઠે.
અહિં શ્રેણિક રાજાએ એકે ઉણ પાંચસો બહુ કુશળ મંત્રીઓ એકઠા કર્યા હતા અને બરાબર પાંચસો મંત્રીઓ પૂરા કરવાને માટે કેઈ ઉત્કૃષ્ટ પુરૂષને તે શોધતો હતો. તેવા બુદ્ધિમાન મનુષ્યની પરીક્ષાને માટે રાજાએ એક સૂકા કુવામાં પિતાની વીંટી નાખી દઈને લોકોને જાહેર કર્યું કે, “જે કાંઠે ઉભું રહી આ કુવામાંથી વીંટી બહાર કાઢી શકે, તે કુશળ બુદ્ધિવાન્ પુરૂષ મારા મંત્રીઓમાં અગ્રેસર થાય. લેકે કહેવા લાગ્યા કે, “અમારાથી આવું કાર્ય થવું અશક્ય છે. કેમકે જે હાથવડે આકાશમાંથી તારાને ખેંચી શકે તે આ મુદ્રિકા કાઢી શકે. તેવામાં અભયકુમાર ત્યાં હસતો હસતો આવ્યો, અને બે કે શું આ વીંટી ન લેલાય? એમાં મુશ્કેલ શું છે? તેને જોઈ લોકે વિચારમાં પડયા કે આ કઈ અતિશય બુદ્ધિમાન લાગે છે.” “સમય આવતાં પુરૂષના મુખનો રંગજ તેના પરાક્રમને કહી આપે છે.” પછી તેઓ બોલ્યા કે-“કુમાર! આ વીંટી લઈ લ્યો અને તેને માટે પણ કરેલી અર્ધ રાજ્યની લક્ષમી, રાજપુત્રી અને મંત્રીઓમાં મુખ્યતા ગ્રહણ કરો.”
અભયકુમારે કુવાના કાંઠા ઉપર ઊભો રહી તરતજ આ ગોમયનો પિંડ તે કુવામાં રહેલી મુદ્રિકા ઉપર નાખ્યા અને પછી તેની ઉપર એક બળતો તૃણને પળે નાખે, જેથી તે ગમય તરતજ શોષાઈ ગયું. પછી નંદકુમારે (અભયકુમારે) શીઘ્રતાથી પાણીની નીક કરાવીને કુવાને પૂર્ણ ભરી દીધો અને લોકોને વિમયથી ભરી દીધા. પછી પેલું ગમય તર્યું એટલે તે ચતુર બાળકે તરત હાથવતી તે લઈ લીધું અને તેને ચોટેલી વીંટી છુટી પાડી. બુદ્ધિમાન પુરૂષોએ પ્રોજેલા ઉપાયની આગળ શું દુષ્કર છે?”
રક્ષકોએ આવીને શ્રેણિકને આ ખબર આપ્યા એટલે તેણે વિસ્મય પામી તરતજ અભયકુમારને પિતાની પાસે બોલાવ્યા અને પુત્રની જેમ તેને આલિંગન કર્યું. “સ્વજન કદિ ઓળખાયેલ ન હોય તે પણ દૃષ્ટિએ પડતાં તેના પર હદય હર્ષ ધરે છે.” શ્રેણિક રાજાએ તેને પૂછયું કે, “તમે કયાંથી આવે છે?” અભયે કહ્યું, “હું વેણુતટ નગરથી આવ્યો છું.' રાજાએ પૂછ્યું, “હે ભદ્રમુખ! તે શહેરમાં સુભદ્ર નામે એક પ્રખ્યાત શેઠ રહે છે અને તેને નંદા નામે એક પુત્રી છે, તે સારી પેઠે છે?” અભયે કહ્યું, “હા, તે સારી રીતે છે. રાજાએ ફરીથી પૂછ્યું, “તે શેઠની પુત્રી નંદા સગર્ભા હતી, તેને શું અપત્ય થયું?” તે સાંભળી અભયકુમારે મનહર દાંતના કિરણેની શ્રેણિથી પ્રકાશ કરતાં કહ્યું કે,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૬ હો] શ્રેણિકને સમક્તિ, મેઘકુમાર, નદીષણને દીક્ષા
[ ૧૦૭ હે દેવ! તે નંદાએ અભયકુમાર નામના એક પુત્રને જન્મ આપ્યો છે. પછી તે કે રૂપવાન અને કેવા ગુણવાળો છે?' એમ રાજાએ પૂછયું એટલે અભય બે -“સ્વામી ! તેજ હું અભયકુમાર છું. તે સાંભળતાં જ રાજા તેને નેહથી આલિંગન કરી, ઉસંગમાં બેસારી અને મસ્તક સુંધી સનેહથી સ્નાન કરાવતા હોય તેમ નયનના અશુજળથી સિંચન કરવા લાગ્યું. પછી પૂછ્યું કે હે વત્સ! તારી માતા કુશળ છે?' એટલે અભયકુમારે અંજલિ જેડી આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-“હે સ્વામી! ભ્રમરીની જેમ તમારા ચરણકમળને સંભારસ્તી મારી આયુષ્યમતી માતા હાલ આ નગરની બહારના ઉદ્યાનમાંજ છે. તે સાંભળી અમંદ આનંદ પામતા રાજાએ નંદાને લાવવા માટે અભયકુમારને આગળ કરી બધી સામગ્રી ત્યાં મોકલી અને પછી મનમાં ઘણી ઉત્કંઠા લાવી કમલિની પાસે રાજહંસ જાય તેમ પોતે પણ નંદાની સામે ગયા. રાજાએ ઉદ્યાનમાં આવીને આનંદયુક્ત ચિતે નંદાને જોઈ. પરંતુ વિગ દુઃખે પીડિત નંદાના કંકણે શિથિલ થઈ ગયા હતા, કપાળ ઉપર કેશ લટક્તા હતા, નેત્ર કાજળ વગરના હતા, માથે કેશપાશ છુટ હતું, મલીન વસ્ત્રો પહેર્યા હતા, અને શરીરની કૃશતાથી બીજના ચંદ્રની કળા જેવી તે દેખાતી હતી. આવી નંદાને મળી તેને આનંદ પમાડી રાજા પોતાના મહેલમાં તેડી લાવ્યા અને સીતાને રામની જેમ તેણે તેને પટરાણી પદ આપ્યું. અભયકુમારને પોતાની બેન સુસેનાની, પુત્રી, સર્વ મંત્રીઓમાં મુખ્યતા અને અર્ધ રાજ્ય આપ્યું. પિતા ઉપર પૂર્ણ ભક્તિથી પોતાને તેમના એક સેવક તુલ્ય માનતા અભયકુમારે થોડા સમયમાં પિતાની બુદ્ધિવડે દુઃસાધ્ય રાજાઓને પણ સાધી લીધા.
વસુધારૂપી વધુના મુગટના માણિક્ય જેવી અને લક્ષ્મીથી વિશાળ વિશાળી નામે મેટી નગરી છે. તેમાં ઇંદ્રની જેમ અખંડ આજ્ઞાવાળો અને શત્રુ રાજાઓને સેવક કરનારો ચેટક નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને પૃથા નામની રાણીથી સાત પુત્રીઓ થઈ હતી, જેમાં રાજ્યના સાત અંગની અધિષ્ઠાયિકા સાત દેવી હોય તેવી લાગતી હતી. તેમના પ્રભાવતી, પદ્માવતી, મૃગાવતી, શિવા, ચેષ્ટા, સુજયેષ્ટા અને ચિલ્લણ એવા અનુક્રમે નામ હતા. ચેટક રાજા શ્રાવક હતા. તેણે બીજાનો (પોતાના પુત્ર પુત્રીને પણ) વિવાહ કરવાની બાધા લીધી હતી, તેથી તેણે કેઈ ને પોતાની કન્યા આપી નહીં. તે બાબતમાં ઉદાસીન વૃત્તિ રાખીને રહ્યો. એટલે કન્યાઓની માતાઓએ તે બાબતમાં ઉદાસીન એવા રાજાની કઈ પ્રકારે સંમતિ મેળવીને તેમાંથી પાંચ કન્યાઓ યોગ્ય વરને આપી. વીતભય નગરના રાજા ઉદાયનને પ્રભાવતી આપી. ચંપાપતિ દલિવાહન રાજાને પદ્માવતી આપી. કૌશાંબીનાં રાજા શતાનીકને મૃગાવતી આપી. ઉજયિનીના રાજા પ્રદ્યોતનને શિવા આપી. કુંડગ્રામના અધિપતિ નંદિવર્ણન રાજા જે શ્રી વીરભગવંતના જયેષ્ટ બંધુ હતા, તેને ચેષ્ટા આપી. સુચેષ્ટા અને ચિલણા એ બે કુમારી રહી. તે બંને પરસ્પર રૂપશ્રીની ઉપમારૂપ હતી. દિવ્ય આકૃતિવાળી અને દિવ્ય વસ્ત્રાલંકારને ધારણ કરતી તે બંને પુનર્વસુ નક્ષત્રના
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પ ૧૦ મું બે તારાની જેમ સદા અવિયોગી (સાથે ને સાથે રહેતી હતી. કળા કલાપમાં કુશળ અને સવ અર્થને જાણતી તે બંને જાણે મૂર્તિમાન સરસ્વતી હોય તેમ મહેમણે વિદ્યાવિદ કરતી હતી. બંને સાથે જ દેવપૂજા કરતી, સાથેજ ધર્મ સાંભળતી અને એક સ્વરૂપવાળી હોય તેમ બીજુ સર્વ કાર્ય સાથે જ કરતી હતી.
એક વખતે કોઈ સ્થવિરા તાપસી સુષ્મા અને ચિલ્લણથી અલંકૃત એવા કન્યાઓના અંતઃપુરમાં આવી. ત્યાં તેણે અજ્ઞાનીની સભાની જેમ તેમની આગળ પણ “શૌચમૂળ ધર્મજ પાપને નાશ કરનાર છે' એમ ગાલ ફુલાવીને કહ્યું. તે સાંભળી સુજયેષ્ટા બેલી-“અરે ! શૌચ કે જે અશુભ આશ્રવરૂપ છે, અને અશુભ આશ્રવ પાપને હેતુ છે, તે તે પાપને શી રીતે છેદી શકે?” આ પ્રમાણે કહી કુવામાં રહેલા દેડકા વિગેરેના યુક્તિવાળા દષ્ટાંતે આપી ગુણવડે પેટ સુષ્ટાએ તેના શૌચમૂળ ધર્મને ખંડિત કરી નાંખે. પછી જાણે મુખને મુદ્રિત કર્યું હોય તેમ તે તાપસી નિરૂતર થઈ ગઈ એટલે અંતઃપુરની દાસીઓ મુખ મરડી મરડીને તેને હસવા લાગી. અને પોતાની સ્વામિનીના જયથી ઉન્મત્ત થયેલી તે દાસીઓએ મોટો કોલાહલ કરી તે તાપસીને કંઠે પકડીને કાઢી મૂકી. તે તાપસી લેવા જતાં ઉલટું ખાઈને આવી હોય તેમ પૂજાને માટે જતાં ઉલટી અનર્થને પામી. તાપસીએ ત્યાંથી નીકળતાં વિચાર્યું કે, “આ સુચેષ્ટા ગવ પામી છે, માટે તેને ઘણું સપત્નીઓમાં પાડી દુઃખનું પાત્ર કરૂં.' આવું ધારી સર્વ કળાઓમાં ચતુર એવી તે તાપસીએ પિંડસ્થ ધ્યાનની લીલાથી સુભેચ્છાનું રૂપ મનમાં ધારીને એક પટ ઉપર આળેખી લીધું.
સુષ્ટાનું રૂપ આલેખીને ક્રર તાપસી ત્વરાથી રાજગૃહ નગરે આવી અને રાજા શ્રેણિકને તે ચિત્ર બતાવ્યું. નેત્રરૂપ મગની મૃગજાળરૂપ ચિત્રલિખિત રમણને જોઈને રાજગૃહપતિ શ્રેણિક અનુરાગથી તેનું વર્ણન કરવા લાગ્યો-“અહા ! આ બાળાનું શું મનોહર રૂપ છે ! મયૂરના કલાપ તે તેના કેશપાશના દાસપણાને પામે છે, તેનું મનહર નેત્રવાળું મુખ જેમાં ભ્રમર લીન હોય તેવા કમળ જેવું છે, તેને કંઠ શંખનું અવલંબન કરે છે, સ્તનભૂષિત ઉરસ્થળ ક્રીડા કરતા કોકપક્ષવાળા સરોવર જેવું છે, નિતંબ ધનુર્ધર કામદેવને ખેલવા યોગ્ય ભૂમિ જેવા સવિસ્તર છે, સાથળ અનુક્રમે વતું હોવાથી ગજબંધના વિલાસને હરનારા છે. જંઘા કમળના જેવી સરલ અને કમળ છે અને સરલ જંઘાવાળા ચરણ. ઉંચા નાળવાવાળા કમળ જેવા છે. અહા ! આ મૃગાક્ષીનું અદ્વૈત સૌંદર્ય, ઉજવળ લાવણ્ય અને બીજું સર્વ પણ ઘણું રમ્ય છે.” આ પ્રમાણે વર્ણન કર્યા પછી તેના પર મોહિત થયેલા શ્રેણિકે તાપસીને પૂછયું કે, હે મહાભાગે! સ્ત્રીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી આ સ્ત્રીનું ચિત્ર તમે તમારી બુદ્ધિથી આળેખ્યું છે કે કોઈ સ્ત્રીના રૂપદર્શનથી આળેખ્યું છે?” તાપસી બોલી-બજેવું રૂપ મેં જોયું તેવું યથાશક્તિ આલેખ્યું છે. હે રાજા ! જેવું આ ચિત્રમાં છે તેવું કદિ દર્પણમાં જણાતું હશે.” પ્રેમથી મોહિત થયેલે રાજા તે ચિત્રસ્થ રૂપને જાણે આલિંગન
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૬ ફો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નંદીષેણુને દીક્ષા [૧૦૯ કરવાને કે ચુંબન કરવાને ઈરછતો હોય તેમ દેખાવા લાગ્યા. પછી બોલ્યા કે, “હે ભદ્ર! મુક્તાવલીની જેમ આ બાળા કેના વંશમાં ઉત્પન્ન થઈ છે? ચંદ્રલેખાની જેમ તે હાલ કઈ નગરીને અલંકૃત કરે છે? ક્ષીરસાગરને લક્ષ્મીની જેમ કયા ધન્ય પુરૂષની એ પુત્રી છે? કયા પવિત્ર અક્ષરો તેના નામમાં આવ્યા છે? સરસ્વતીએ કઈ કઈ કળાથી તેના પર અનુગ્રહ કર્યો છે? અને કેાઈ પુરૂષના કરે તેના કરને ચુંબિત કર્યો છે કે નહી?” તાપસી બોલી“હે રાજન? વૈશાલીનગરીના અધિપતિ અને હૈહયવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ચેટક રાજાની આ કુમારી છે, સર્વ કળાને ભંડાર છે અને સુકા તેનું નામ છે. ગુણ અને રૂપની યોગ્યતાથી તમે જ તેને વરવાને યોગ્ય છતાં જે આને બીજે પતિ થશે તો તમે ત્રીજા પુરૂષાર્થ (કામ)થી છેતરાશે.” પછી રાજા શ્રેણિકે તે તાપસીને વિદાય કરી અને જાણે પાંખે મેળવીને વૈશાલી નગરીમાં જવાને ઇચ્છતા હોય તેમ તેને સંભારતો છતો રહેવા લાગે.
બીજે દિવસે રાજગૃહપતિ શ્રેણિકે સુચેષ્ટાની પ્રાર્થના કરવાને માટે એક દૂતને શિખવીને ચટક રાજા પાસે મોકલ્યા. સંદેશ આપવામાં ચતુર એવો તે દૂત સઘ વિશાળામાં આવી ચેટક રાજાને નમીને બોલ્યો કે-“હે રાજન ! મારા સ્વામી મગધપતિ શ્રેણિક તમારી કન્યા સુકાની માગણી કરે છે. મહાન પુરૂષોને કન્યાની માગણી કરવી તે કદિપણુ લજજાકારક નથી.” ચેટક રાજા બોલ્યા કે-“અરે દૂત! તારો સ્વામી પિતાથી અજાયે લાગે છે કે જે, વાહીકુળમાં ઉત્પન્ન થઈ હૈહયવંશની કન્યાને ઈચ્છે છે. સમાન કુળના વરકન્યાને વિવાહ થ એગ્ય છે, બીજાને નહી; માટે હું શ્રેણિકને કન્યા નહીં આપું, તું ચાલે જા.” દ્વતે આવી તે વૃત્તાંત શ્રેણિક રાજાને કહ્યો, તેથી શત્રુઓથી પરાભવ પામ્યો હોય તેમ તે ઘણે ખેદ પામ્યું. તે સમયે અભયકુમાર પિતાના ચરણકમલમાં ભ્રમરરૂપે થઈને ઊભે હત, તે બે કે “પિતાજી! શોક કરે નહીં, હું તમારી ઈચ્છા પૂર્ણ કરીશ.”
પછી કળાકલાપના સાગર અભયકુમારે ઘેર જઈને એક પાટીઆપર મગધપતિ શ્રેણિકનું રૂપ આલેખ્યું. અને ગુટિકાથી વર્ણ તથા સ્વર બદલાવી વણિકનો વેષ લઈને તે વૈશાલી નગરીએ ગયા. ત્યાં ચેટક રાજાના અંતઃપુરની પાસે એક દુકાન ભાડે લીધી. અને અંતઃપુરની દાસીઓ જે વસ્તુ લેવા આવે તે કફાયતે આપવા લાગ્યું. તેમજ તે દાસીઓ જુએ તેમ પટ ઉપર આલેખેલા શ્રેણિકરાજાની નિત્ય પૂજા કરવા લાગ્યો. તે જોઈ દાસીએ પૂછયું કે “આ ચિત્ર કોનું છે !” એટલે તેણે કહ્યું કે, “આ રૂ૫ શ્રેણિકરાજા જે મારા દેવ તુલ્ય છે તેનું છે.” શ્રેણિકનું દૈવીરૂપ દાસીઓના જોવામાં આવ્યું, તેવું તેણે વર્ણન કરીને સુજ્યેષ્ટાને કહ્યું, સુયેષ્ટાએ પિતાની સખી જેવી એક સવથી જયેષ્ટ દાસી હતી, તેને આજ્ઞા કરી કે, “તે શ્રેણિકનું ચિત્ર મને સત્વર લાવીને બતાવ, તે જોવાનું મારા મનમાં ઘણું કૌતુક છે. તે દાસીએ અભયકુમારની દુકાને આવી ઘણું આગ્રહથી તે ચિત્ર લઈ જઈને સુચેષ્ટાને બતાવ્યું. અત્યંત સુંદર ચિત્ર જોઈ સુચેષ્ઠા ગિનીની જેમ નેત્રકમલને સ્થિર
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું રાખી તેમાં લીન થઈ ગઈ. ક્ષણવાર તેમજ રહ્યા પછી સત્વર એકાંતે જઈ તે સખી કે જે તેના ગુપ્ત અભિપ્રાયરૂપ સર્વસ્વને રાખવાની નિધાનભૂમિ જેવી હતી, તેને કહ્યું કે, “સખી! જેનું આ સુંદર ચિત્ર છે, તેને હું પતિ કરવાને ઈચ્છું છું. તેની સાથે જોડી દેવાને મારે વિધિ કોણ થશે? જે આ મનહર યુવાન મારા પતિ નહિં થાય, તે મારૂં હદય પાકેલા ચીભડાની જેમ દ્વિધા થઈ જશે, તેમાં જરા પણ સંશય નથી. માટે હે ભદ્ર! અહિં શે ઉપાય કરવો? તે કહે. મને તે ખરો ઉપાય તેના રૂપને પૂજન કરનાર વણિકનું શરણુ લેવું, તેજ લાગે છે. માટે હે યશસ્વિની ! હે મારા કાર્યની ધુરાને વહન કરનારી! તું સત્વર જઈને તે વણિકને પ્રસન્ન કર અને પાછી શીધ્ર આવી તેને સંદેશો મને કહે. તારું કલ્યાણ થાઓ.”
દાસીએ દુકાને આવી વણિકરૂપ અભયકુમારની પ્રાર્થના કરી. અભયકુમારે કહ્યું કે, હું થોડા વખતમાં તમારી સખીનો મનોરથ પૂર્ણ કરીશ. હું એક સુરંગ ખોદાવી તે દ્વારા રાજા શ્રેણિકને અહિં લાવીશ. તે વખતે જે રથ આવે તેમાં તારી સખીએ તત્કાળ બેસી જવું, તમારી સ્વામિની શ્રેણિકને આવેલા ઈ આ ચિત્રમાં આલેખેલા રૂપની સાથે તેમને મેળવી હર્ષ પામશે.” આ પ્રમાણે કહ્યા પછી અમુક સ્થાને અમુક દિવસે, અને અમુક વખતે શ્રેણિક રાજા સુરંગદ્વારા આવશે.” એ ચોક્કસ તેને મુખે સંકેત કર્યો. દાસી તે પ્રમાણે સુજ્યેષ્ઠાને કહી પાછી આવીને અભયકુમાર પ્રત્યે બોલી કે તમારું વચન પ્રમાણ છે.” પછી તે અંતઃપુરમાં પુનઃ ચાલી ગઈ. અભયકુમારે દુકાન સમેટી રાજગૃહ નગરે જઈ પિતાને તે સંકેતની સર્વ વાત કહી સંભળાવી અને સુરંગ કરાવવાની તજવીજમાં તત્પર થયે.
અહિં સુચેષ્ઠા ક્યારથી શ્રેણિક રાજાનું ચિત્ર જોયું ત્યારથી શ્રેણિકરાજાનું જ સ્મરણ કરતી કામને વશ થઈ છતી ઘણી અરતિ પામવા લાગી. એમ કરતાં કરતાં સંકેતને નિર્ણય કરેલો દિવસ આવ્યો, એટલે શ્રેણિકરાજા સુલસાના બત્રીશ પુત્રોની સાથે સુરંગના દ્વાર પાસે આવ્યું. પછી સુલસાના પુત્રોને રથ સહિત સાથે લઈ વૈતાથની ગુફામાં ચક્રવતીની જેમ શ્રેણિક રાજા સુરંગમાં પેઠો. સુરંગને બીજે દ્વારે નીકળ્યા એટલે મગધપતિએ સુષ્ઠાને દીઠી. તેને ચિત્ર પ્રમાણે જ મળતી જોઈ ઘણે હર્ષ પામ્યા. સુચેષ્ઠાએ આ સર્વ વૃત્તાંત સખીભાવથી ચિલ્લણને જણાવીને તેની રજા માગી એટલે ચિલણા પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક બોલી કે, “હું તારા વગર એકલી રહીશ નહીં.' પછી સુકા ચિલ્લણને રથમાં બેસારી પિતે સત્વર રત્નને કરંડીઓ લેવા ગઈ. તે સમયે સુલસાના પુત્રોએ શ્રેણિક રાજાને કહ્યું કે “હે સ્વામી! શત્રુના ગૃહમાં ચિરકાળ રહેવું ઘટિત નથી.” સુલસાના પુત્રોની પ્રેરણાથી રાજા ચિલણાને લઈ તે સુરંગને માર્ગે જેમ આવ્યો હતો તેમ પાછો ચાલી નીકળ્યા. સુભેછા રત્નને કરંડીઓ લઈને આવી, ત્યાં તે વાદળામાં ઢંકાયેલા ચંદ્રની જેમ શ્રેણિકને ત્યાં જોયા નહીં. તેથી પિતાની બેનનું હરણ થયું અને પોતાને મનોરથ સિદ્ધ થયો નહીં, એવું ધારી તેણે ૧ વિધાતા-બ્રહ્માતુલ્ય.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૬ ઠ્ઠો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નંદીષેણુને દીક્ષા
[૧૧૧ ઉંચે સ્વરે પિકાર કર્યો કે-અરે! દેડ! દોડે! હું લુટાણી ! મારી બેન ચિલણનું હરણ થયું!” તે સાંભળતાંજ ચેટકરાજા તૈયાર થઈ ગયા. તેને તૈયાર થતાં જોઈ વીરંગક નામના રથીએ કહ્યું, “સ્વામી ! હું છતાં તમારે આવો આક્ષેપ કરવો યોગ્ય નથી. એમ કહી વીરંગક યુદ્ધ કરવાને સજજ થઈ કન્યાને પાછી લાવવા માટે સુરંગને દ્વારે ગયે. ત્યાં સુલતાના પુત્રોને જતા જોઈ મહાબાહુ વીરંગકે તેમને એક બાણથી મારી નાખ્યા. સુરંગ સાંકડી હોવાથી તેમના રથને વીરંગક બાજુર કરવા રહ્યો, તેટલામાં તો મગધપતિ શ્રેણિક દૂર નીકળી ગયા. પછી વિરંગને પાછા ફરી તે સર્વ વૃત્તાંત ચેટક રાજાને કહ્યો. પિતાની દુહિતાના હરણથી અને તે બત્રીશ રથિકોના મરણ પામવાથી ચેટકરાજાનું મન એક સાથે રોષ અને તેષથી પૂરાઈ ગયું. એ હકીકત સાંભળી સુપેઝાએ ચિંતવ્યું કે, “અહો! વિષયની લોલુપતાને ધિકાર છે. વિષયસુખની ઈચ્છા કરનારા મનુષ્ય આવી વિટંબનાઓ પામે છે. આવા વિચારથી સંસાર૫ર વિરક્ત થયેલી સુઝાએ ચેટકરાજાની રજા લઈ ચંદના આર્યાની પાસે દીક્ષા લીધી.
અહિં રાજા શ્રેણિક પિતાના રથમાં બેઠેલી ચેલૂણાને સુભેછા ધારી “હે સુણા, હે સુકા !' એમ બેલાવવા લાગ્યા. ત્યારે ચેaણુએ કહ્યું કે “સુભેછા આવી નથી, હું તે સુણાની નાની બેન ચેલુગુ છું.” શ્રેણિક બેલ્યો-“હે સુંદર બ્રકુટીવાળી સ્ત્રી ! મારો પ્રયાસ વ્યર્થ એ નથી, તું પણ સુભેછાથી કાંઈ ન્યૂન નથી.” ચેલૂણું પતિના લાભથી અને બેનને છેતરવાથી એક સાથે હર્ષ અને શેકથી લિપ્ત થઈ રાજા શ્રેણિક પવન જેવા વેગવાળા રવિડે શીધ્ર પિતાના નગરમાં આવ્યા. તે ખબર સાંભળી અભયકુમાર પણ તરત તેની પાસે આવ્યા. પછી શ્રેણિક રાજાએ ગાંધર્વ વિવાહથી ચેāણાનું પાણગ્રહણ કર્યું.
પછી રાજાએ નાગ અને સુલસાની પાસે જઈ તેના પુત્રના મૃત્યુના ખબર આપ્યા. તે દંપતી રાજા પાસેથી પુત્રનું અમંગળ સાંભળી મુક્તકંઠે રૂદન કરતા છતા વિલાપ કરવા લાગ્યા- “અરે કૃતાંત! તું ખરેખર કૃતાંતજ છે. તે અમારા પુત્રોને એક સાથે નાશ કેમ કર્યો? શું તેઓ બધા એક સાથે તારી સાંકળમાં આવી ગયા? પક્ષીઓને ઘણું બચ્ચાં થાય છે, પણ તેઓ અનુક્રમે મૃત્યુ પામે છે, કદિ પણ એક સાથે મરતા નથી. અથવા શું પરસ્પરના સ્નેહને લીધે તેઓ એક સાથે મરી ગયા? વા શું અમને બંનેને નિસ્નેહ જાણ્યા કે જેથી મૃત્યુએ તેમને અમારી પાસેથી ઠગી લીધા?” આ પ્રમાણે તારસ્વરે રૂદન કરતા તેઓને શ્રેણિક રાજાની સાથે આવેલ અભયકુમાર, તત્વવેત્તા આચાર્યની જેમ, બંધ કરવા લાગે કે-“અરે મહાશયો! જન્મધારી પ્રાણીઓને મૃત્યુ તે પ્રકૃતિ છે અને જીવિત વિકૃતિ છે, તે સ્વભાવસિદ્ધ એવા બનાવમાં તમારા જેવા વિવેકીને ખેદ કરવો નથી.” આ પ્રમાણે અભયકુમારે તે દંપતીને સમજાવ્યા. પછી ગ્ય વચને કહી શ્રેણિક રાજા અભયકુમાર સહિત રાજમહેલમાં આવ્યા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મું મગધપતિ શ્રેણિક, ઇંદ્રાણી સાથે ઈંદ્રની જેમ, ચલણદેવીની સાથે નિવિદને ભગ ભેગવવા લાગ્યા. પેલો ઔષ્ટ્રીકા વ્રત કરનાર સેનક તાપસ જે વ્યંતર થયો હતો, તે વ્યંતરપણાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી, ચેલણાની કુક્ષિમાં પુત્રરૂપે અવતર્યો. તે ગર્ભના દોષથી ચલણાને પતિનું માંસ ખાવાને દેહદ ઉત્પન્ન થયો કે જે રાક્ષસીને પણ થાય નહીં. પતિભક્તિને લીધે ચલ્લણ તે દેહદ કેઈ ને પણ કહી શકી નહીં, તેથી દેહદ પૂર્ણ ન થવાને લીધે તે દિવસના ચંદ્રની જેમ ગ્લાનિ પામવા લાગી. આવા દુર્દેહદથી ગર્ભથી વિરક્ત થયેલી ચેલણાએ પાપને પણ અંગીકાર કરીને તે ગર્ભને પાડવા માંડયો પણ તે પડયો નહીં. જળ વગરની વેલડીની જેમ ચેલણને શરીરે સુકાતી જોઈ રાજાએ પ્રેમબંધુર વાણીથી તેનું કારણ પૂછ્યું“હે પ્રિયે! શું મેં કાંઈ તમારે પરાભવ કર્યો છે? વા કેઈએ તમારી આજ્ઞા ખંડિત કરી છે? શું કઈ દુઃસ્વપ્ન જોવામાં આવ્યું છે? વા શું તમારે કોઈ મનોરથ ભગ્ન થયો છે?” આ પ્રમાણે રાજાએ બહુ આગ્રહથી પૂછયું, એટલે જાણે વિષપાન કરતી હોય તેમ ગદ્ગદ્ અક્ષરે તેણે તેનું ખરેખરૂં કારણ કહી આપ્યું. પછી “હું તમારે દેહદ પૂરીશ” એમ પ્રિયાને આશ્વાસન આપી શ્રેણિકરાજાએ અભયકુમાર પાસે આવી તે વાત કરીને પૂછયું કે, “આ દેહદ શી રીતે પૂરો અભયે શ્રેણિકરાજાના ઉદર ઉપર સસલાનું માંસ બાંધી તેને ચર્મથી આચ્છાદિત કર્યું અને પછી તેને સવળા સુવાર્યા. શ્રેણિકની આજ્ઞાથી ચેલણ રાક્ષસીની જેમ એકાંતે તે માંસ અવ્યગ્રપણે ભક્ષણ કરવા લાગી. જ્યારે તે માંસ તોડી તોડીને ખાતી હતી ત્યારે જાણે નટવિઘાને અભ્યાસી હોય તેમ રાજા વારંવાર કૃત્રિમ મૂછ પામતો હતો. તે જોઈ પતિના દુઃખનું ચિંતવન કરતાં ચેલણાનું હૃદય કંપાયમાન થતું અને ગર્ભ સંબંધી વિચાર કરતાં તે ક્ષણવાર ઉલાસ પામતી. આવી રીતે બુદ્ધિના પ્રયોગથી ચલ્લણને દેહદ પૂર્ણ થયે, પણ પછી “અરે હું પતિને હણનારી પાપિણ છું” એમ બોલતી બોલતી તે મૂછ પામી ગઈ રાજાએ ચેલણને સાવધ કરી પિતાનું અક્ષત શરીર બતાવ્યું. તે દર્શન થતાં સૂર્યદર્શનથી કમલિનીની જેમ તે ઘણે હર્ષ પામી.
નવ માસ પૂરા થયા એટલે ચંદનને મલયાચલની ભૂમિ પ્રસવે તેમ તે ચેટકકુમારીએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યું. તત્કાળ ચલણાએ દાસીને આજ્ઞા કરી કે, “આ બાળક તેના પિતાને વૈરી છે માટે એ પાપીને સપના બચ્ચાની જેમ કાંઈક દૂર લઈ જઈને ત્યજી દે.” દાસીએ તેને લઈને અશોક વનની ભૂમિમાં જઈ મૂકી દીધો. ત્યાં ઉપપાદ શય્યામાં ઉત્પન્ન થયેલા દેવની જેમ તે પ્રકાશ કરતો છતે શોભવા લાગ્યું. તે બાળકને મૂકીને આવતી દાસીને જોઈને રાજાએ પૂછયું કે, “તું કયાં ગઈ હતી?” એટલે તેણીએ જેવું હતું તેવું સ્વરૂપ કહી દીધું. તરત જ રાજા અશવનમાં ગયો. અને તે પુત્રને જોઈ સ્વામીને પ્રસાદની જેમ પ્રીતિવડે બે હાથે ગ્રહણ કરી લીધું. પછી તેને લઈ ઘેર આવીને ચેલણાને કહ્યું કે, “અરે ! કુલીન અને વિવેકી થઈને તે આવું અકાય કેમ કર્યું? કે જે ચંડાળો પણ કરે નહિજે દુશ્ચારિણી,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૬ ડ્રો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નંદીને દીક્ષા
[૧૧૩ અધમી કે સાક્ષાત્ કર્કશા હોય તે પણ પિતાના ગોલકી કે કુંડ જાતિના પુત્રોને પણ તજી દેતી નથી.” ચેલ્લણું બોલી-“હે નાથ! આ પુત્રરૂપે તમારો વૈરી છે, કારણ કે જે ગર્ભમાં આવતાં જ મને મહા પાપકારી દેહદ ઉત્પન્ન થયો હતો, તેથી જ મેં તેને જન્મ થતાં છેડી દીધો હતો. કેમકે પતિનું કુશળ ઈચછનારી સ્ત્રીઓને પુત્ર હોય કે બીજે ગમે તે હોય પણ જે તે પતિને અહિતકારી હોય છે તેથી શું ?” પછી શ્રેણિક રાજાએ કહ્યું કે, “જે આ જયેષ્ટ પુત્રને તું છોડી દઈશ તે તારે બીજા પુત્રો પણ જળના પરપોટાની જેમ સ્થિર રહેશે નહીં.” આવી પતિની આજ્ઞાથી જે કે તે ઇચ્છતી નહોતી તો પણ સર્ષની જેમ તે બાળકને સ્તનપાન કરાવીને ઉછેરવા લાગી.
- ચેલણાને તે પુત્ર કાંતિએ ચંદ્ર જેવો હતું અને અશોક વનમાં જ પ્રથમ જોવામાં આવ્યું હતું તેથી રાજાએ તેનું “અશોકચંદ્ર નામ પાડયું. જ્યારે તેને વનમાં છેડી દીધે હતો ત્યારે તેની કનિષ્ઠિકા આંગળી કે જે અશોક વૃક્ષના દલ જેવી કોમળ હતી, તે કુકડીએ કરડી ખાધી હતી. તેની પીડાથી રૂદન કરતાં તે બાળકની આંગળી કે જે રૂધિર-પરૂથી વ્યાપ્ત હતી, તેને રાજાએ નેહવડે મુખમાં નાંખી એટલે એ બાળક રોતો બંધ રહ્યો. અનુક્રમે કેટલેક દિવસે તે આંગળીનું વ્રણ તે રૂઝાઈ ગયું, પણ તે આંગળી બુંદી રહી, તેથી તેની સાથે ધૂળિક્રિડા કરનારા બાળકો તેને કુણકર કહેવા લાગ્યા.
ત્યાર પછી ચેલ્લણા દેવીને હદયકમળમાં સૂર્યરૂપ હ@ અને વિહલ નામે બીજા બે પુત્ર થયા. ચેલણાના આ ત્રણે પુત્રો મોટા થયા એટલે જાણે મૂર્તિમાન પ્રભુત્વ, મંત્ર અને ઉત્સાહ એ ત્રણે શક્તિ હોય તેમ નિત્ય રાજાને અનુસરનારા થયા. તેમની માતા ચેલણા પિતાના ઠેષી કણિકને ગોળના લાડુ અને હલ વિહલને ખાંડના લાડુ હમેશાં મોકલતી હતી. પૂર્વ કર્મથી દૂષિત એ કુણિક આ પ્રમાણેને ટાળે શ્રેણિક જ કરે છે એવું હમેશાં મનમાં વિચારતો. અનુક્રમે કુણિક મધ્યમ વય (યૌવન)ને પ્રાપ્ત થયો, એટલે નેહવાળા શ્રેણિકે મોટા ઉત્સવથી તેને પાવતી નામની રાજપુત્રી સાથે પરણાવ્યો.
શ્રેણિકરાજાની ધારણું નામની રાણેને ગાઁદ્રના સ્વપ્નથી સૂચિત ગર્ભ રહ્યો. અન્યદા તેને મેઘવૃષ્ટિમાં ભ્રમણ કરવાને દેહદ થયો. રાજાની આજ્ઞાથી અભયકુમારે દેવતાની આરાધના કરીને તે દેહદ પૂર્ણ કર્યો. પૂર્ણ સમયે તેણે મેઘકુમાર નામના પુત્રને જન્મ આપે.
પૂર્વે એક બ્રાહ્મણે યજ્ઞ કરવા માંડયો હતો, તેમાં નોકર રહેવા એક દાસને તેણે પૂછયું, દાસે કહ્યું કે, “જે મને બ્રાહ્મણે જમતાં વધેલી રસોઈ આપે તે હું રહું, અન્યથા રહીશ
૧ પતિ મૃત્યુ પામ્યા પછી બીજા જારથી થયેલે પુત્ર કુંડ કહેવાય છે અને પતિ વિદ્યમાન છતાં જારથી થયેલો પુત્ર ગોલાક કહેવાય છે.
૨ મુંઠી આંગળીવાળે. D - 15
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું નહિ.” બ્રાહ્મણે તે વાત સ્વીકારી એટલે તે દાસ યજ્ઞના વાડામાં રહ્યો. પછી શેષ રહેલી રસોઈમાં જે મળે તે બધું પેલો દાસ હમેશાં સાધુ મુનિરાજને વહેરાવવા લાગ્યો. તેના પ્રભાવથી દેવતાનું આયુષ્ય બાંધીને તે દાસ દેવલેકમાં ગયો અને સ્વર્ગમાંથી ચવીને તે શ્રેણિકરાજાને નંદીષેણ નામે પુત્ર થયો. પેલા યજ્ઞ કરનાર બ્રાહ્મણને જીવ અનેક યોનિઓમાં પરિભ્રમણ કરવા લાગ્યો.
એક અરણ્યની અંદર મોટા હસ્તિયૂથમાં બળમાં દિગ્ગજના કુમાર જે એક યૂથપતિ હાથી હતું. તે કોઈ પણ બીજે યુવાન હાથી આ હાથિણીઓને સ્વામી (ઈચ્છક) ન થાઓ” એવી બુદ્ધિથી પિતાની જે જે હાથિણીને બચ્ચાં આવતાં તેને જન્મતાંવેંત જ મારી નાખતે હતા. તે ચૂથ માંહેલી એક હાથિણના ઉંદરમાં તે બ્રાહ્મણને જીવ ઉત્પન્ન થયે. ત્યારે તે ગણિ હાથિણીએ વિચાર્યું કે, “આ પાપી યૂથપતિએ મારા ઘણા પુત્રોને મારી નાખ્યા છે, તો હવે કઈ પણ ઉપાય કરીને મારા આ પુત્રની રક્ષા કરીશ.” એવો નિશ્ચય કરી જાણે વાયુથી પગ રહી ગયો હોય તેમ તે હાથિણું કપટથી લુલી લુલી ચાલવા લાગી. તેમ છતાં
આ હાથિણી બીજા યૂથપતિને ભોગ્ય ન થાઓ” એમ ધારી હળવે હળવે ચાલતો યૂથપતિ તેની રાહ જોવા લાગ્યો. કમેકમે તે એટલી બધી મંદગતિએ ચાલવા લાગી કે તેથી અર્ધા પહોરે, એક દિવસે અને બે દિવસે તે આવીને ચૂથપતિને મળવા લાગી. “આ બીચારી અશક્ત છે, તેથી મને લાંબે કાળે મળે છે” એમ ધારીને હાથીના દિલમાં વિશ્વાસ બેઠો. “માયાવીથી કેણુ ન ઠગાય?” એક વખતે ચૂથપતિ દૂર જતાં તે હાથિણી માથાપર તૃણને પૂળો લઈને તાપસના આશ્રમમાં આવી. માથે પૂળે રાખતી અને પગે અલિત થતી તે હાથિને જોઈને
આ બિચારી હાથિણી શરણની ઈચ્છા રાખે છે” એમ તાપસના જાણવામાં આવ્યું. એટલે “હે વત્સ! તું વિશ્વાસ રાખીને સ્વસ્થ થા.” આ પ્રમાણે તેમણે કહ્યું. પછી તે પિતાના ઘરની જેમ તેમના આશ્રમમાં રહી. અનુક્રમે જ્યારે તે હાથિણીને પુત્રને પ્રસવ થયો ત્યારે તે પુત્રને તાપસના આશ્રમમાં મૂકીને પિતે પછી પ્રથમની જેમ જ ચૂથમાં વિચારવા લાગી. કોઈ કોઈ વાર વચમાં ગુપ્ત રીતે આવી આવીને તે પોતાના બાળ કલભને સ્તનપાન કરાવી જતી હતી. તે બાલ ગજકુમાર આશ્રમના વૃક્ષની જેમ હળવે હળવે માટે થયે. તાપસો પાકેલા નીવારના ત્રાસથી અને શલકીના કવલથી પિતાના બાળકની જેમ તેનું પ્રેમથી પોષણ કરતા હતા. તે ગજકુમાર ક્રીડા કરતો છતે પિતાની સુંઢથી તપસ્વીઓના ઉત્સંગમાં પડી અને મસ્તક પર જટા મુગટ રચતો હતો. પાણીના ઘડાઓ ભરી ભરીને આશ્રમના વૃક્ષોનું સિંચન કરતા તાપને જાઈને તે કલભ પણ પિતાની સુંઢમાં જળ ભરી ભરીને વૃક્ષોનું સિંચન કરતા હતા. આ પ્રમાણે પ્રતિદિન આશ્રમના વૃક્ષોનું સિંચન કરવાથી તે કલમનું તાપસએ “સેચનક” નામ પાડયું. અનુક્રમે તેની સુંઢ સાથે વળગેલા દાંત ઉત્પન્ન થયા, નેત્ર મધુપિંગળ સરખા થયા, સુંઢ ભૂમિને સ્પર્શ કરવા લાગી, પીઠ ઉન્નત થઈ, કુંભસ્થળ ઊંચા થયા, ગ્રીવા લઘુ થઈ, વેણુક (પૂર્ણ ભાગ) કમથી નમી ગયે, સુંઢથી પુંછ જરાક જ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૬ ઢો] શ્રેણિકને સમતિ, મેઘકુમાર, નંદીને દીક્ષા ઉણું રહ્યું અને વિશ નથી શેવા લાગ્યો. તેમ જ પાછલા ભાગમાં નીચે ને ગાત્રના ભાગમાં ઉંચો થયો. આ પ્રમાણે હાથીનાં સર્વ લક્ષણએ સંયુક્ત થયા અને અનુક્રમે તેના મુખ ઉપર મદ પણ ઝરવા લાગ્યો.
એક વખતે તે સેચનક નદીને તીરે પાણી પીવા ગયો, ત્યાં પેલો યૂથપતિ તેના જોવામાં આવ્યું. તેની સાથે યુદ્ધ કરીને તેણે (સેચનકે) તેને મારી નાખ્યો. અને પિતે બધા યૂથને પતિ થયો. પછી તેણે મનમાં વિચાર્યું કે, “જેમ મારી માતાએ મને કપટથી તાપસના આશ્રમમાં ગુપ્ત રાખે અને ત્યાં હું વૃદ્ધિ પામવાથી મારા પિતાને જેમ મેં મારી નાખ્યો તેમ એ આશ્રમમાં કઈ બીજે હસ્તી પણ વૃદ્ધિ પામીને તેવું કરી શકે, માટે એ આશ્રમોજ રહેવા જોઈએ નહીં. આવું વિચારી તેણે તટને નદી ભાંગી નાંખે તેમ તે બધા આશ્રમને તેનું ઠેકાણું પણ ન જણાય તેવી રીતે ભાંગી નાંખ્યાં. પછી “આ દુરાત્મા હસ્તી આપણને કઈ પણ આશ્રમમાં સુખે રહેવા દેશે નહીં. એમ ધારીને તે તાપસોએ જઈ શ્રેણિક રાજાને કહ્યું કે, “એક હાથી સર્વ લક્ષણેથી સંયુક્ત હોવાથી રાજાને યોગ્ય છે. આપ માણસે મોકલે તે બતાવીએ.” તત્કાળ શ્રેણિક રાજાએ માણસો સાથે જઈ તે હાથીને પકડીને બાંધી લીધા અને પિતાના દરબારમાં આર્યો. “રાજાઓ સેનાના અંગને વધારવાના કૌતુકી હોય છે.” આવા અસહ્ય બળવાળા હાથીને પણ રાજાએ બળાત્કારે બાંધી લીધો. “જળને અભેદ્ય ન હોવાની જેમ મનુષ્યને શું અસાધ્ય છે?” તે સેચનકના પગમાં સાંકળ નાખી નહોતી પણ તે ક્રોધથી જાણે ચિત્રસ્થ હોય તેમ સુંઢ, પુંછ અને કાન સ્થિર કરીને રહ્યો હતે. તેવામાં સારે ભાગે આપણું આશ્રમોનું કુશળ થયું.” એમ વિચારીને પ્રસન્ન થતા પેલા તાપસે ત્યાં આવીને તે બાંધેલા હાથીને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યા કે-“અરે દુષ્ટ ! અમે તને લાલિત પાલિત કરી પિષણ આપી મેટ કર્યો ત્યારે તું ઉલટો અગ્નિની જેમ પિતાના જ સ્થાનનો ઘાત કરનાર થયે. અરે દુમતિ! અરે બળથી ઉન્મત્ત થયેલા! તેં જે અમારા આશ્રમ ભાંગ્યા તે કર્મનું જ તને આ બંધન રૂપે ફળ મળ્યું છે.” આવા તાપસના વચને સાંભળી હાથીએ વિચાર્યું કે, “જરૂર આ તપસ્વીઓએ જ કોઈ ઉપાયની રચના કરી મને આ દશાને પમાડયો છે.” પછી તત્કાળ તેણે ક્રોધથી કદલીના સ્તંભની જેમ આલાનસ્તંભને ભાંગી નાખ્યો અને કમળનાં બીસતંતુની જેમ તડતડાટ બંધનો તોડી નાંખ્યા, પછી છુટે થઈ ક્રોધથી નેત્ર અને મુખ રાતાં કરી ભ્રમરની જેમ પેલા તાપસને દૂર ફેંકી દીધા અને પોતે અરણ્ય તરફ દેડક્યો.
શ્રેણિક રાજા અશ્વારૂઢ થયેલા પુત્રોને લઈને તે હાથીની પછવાડે દેડક્યો, અને મૃગયામાં પ્રાપ્ત થયેલા મૃગની જેમ તેને ચારે તરફથી ઘેરી લીધું. તે મત્ત ગજેન્દ્ર જાણે વ્યંતરગ્રસ્ત થયો હોય, તેમ હાવતના પ્રલોભનને કે તિરસ્કારને જરા પણ ગણતે નહોતે, પરંતુ નંદીનું વચન સાંભળીને અને તેને જોઈને તે શાંત થઈ ગયો. તેજ વખતે તેણે અવધિજ્ઞા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬]. શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પર્વ ૧૦ મું નથી પોતાનો પૂર્વ જન્મ જાણી લીધું. પછી નંદીષેણ તરતજ તેની પાસે આવી તેની કક્ષાનું આલંબન કરી દાંત ઉપર પગ દઈને તેના ઉપર આરૂઢ થયે અને તેના કુંભસ્થળ ઉપર ત્રણ મુષ્ટિ મારી. નંદીના વચનથી દંતઘાત વિગેરે ક્રિયા કરતો તે હાથી જાણે શિક્ષિત હોય તેમ બંધન સ્થાનકે આવ્યા. પછી શ્રેણિકે તે હાથીને પટ્ટો આપે અર્થાત પિતાનો પટ્ટહસ્તિ ઠરાવ્યું અને યુવરાજની જેમ તેને પિતાને પ્રીતિપાત્ર કર્યો. શ્રેણિક રાજાને કુલીન પત્નીએથી બીજા પણ કાળ વિગેરે ઘણું પરાક્રમી પુત્રો થયા.
શ્રી વીરપ્રભુ ભવ્ય પ્રાણીઓને બંધ કરવા માટે વિહાર કરતા સુર અસુરોના પરિવાર સાથે રાજગૃહ નગરે આવ્યા. ત્યાં ગુણશીલ ચૈત્યમાં દેવતાઓએ કરેલા ચૈત્યવૃક્ષથી શોભિત સમવસરણમાં પ્રભુએ પ્રવેશ કર્યો. વીરપ્રભુને સમવસર્યા સાંભળી શ્રેણિકરાજા પુત્ર સહિત મોટી સમૃદ્ધિથી વાંદવા આવ્યા. પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરી, નમી, એગ્ય સ્થાને બેસીને ભક્તિમાન શ્રેણિકરાજા આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા-“હે ત્રાતા ! જગતને જીતનારા તમારા બીજા ગુણો તે એક તરફ રહ્યા પણ માત્ર ઉદાત્તશાંત એવી તમારી મુદ્રાએ જ આ ત્રણ જગતને જીતી લીધા છે. તેથી મેરૂ તૃણ સમાન અને સમુદ્ર ખાબોચીઆ જેવો થઈ ગયો છે. સર્વ મોટાઓથી પણ મેટા એવા તમને જે પાપીઓએ છોડી દીધા છે, તેઓના હાથમાંથી ચિંતામણિ રત્ન પડી ગયું છે અને જે અજ્ઞાનીઓએ તમારા શાસનના સર્વસ્વને સ્વાધીન કર્યું નથી, તેઓએ અમૃતને પ્રાપ્ત કરીને વૃથા કર્યું છે. જે તમારી ઉપર પણ ગુચ્છાકાર (વાંકી) દષ્ટિ ધારણ કરે છે, તેને સાક્ષાત્ અગ્નિનું શરણ જ પ્રાપ્ત થાય છે. તે વિષે વધારે શું કહેવું? જેઓ બીજા શાસને સાથે તમારા શાસનની તુલના કરે છે, તે હતાત્માએ અમૃત અને વિષને સમાન ગણે છે. જેઓ તમારા ઉપર મત્સરભાવ ધરે છે, તેઓ બહેરા અને મુંગા થાય છે, કારણ કે પાપકર્મથી શુભ પરિણામની વિકળતાજ થાય છે. જેઓ તમારા શાસનરૂપ અમૃતરસથી હમેશાં પોતાના આત્માને સિંચન કરે છે, તેઓને મારી પ્રણામાંજલિ છે અને અમે તેમની ઉપાસના કરીએ છીએ. જેમના મસ્તક ઉપર તમારા ચરણનખના કિરણે ચિરકાળ ચુડામણિ થઈ રહે છે, તે ભૂમિને પણ નમસ્કાર છે, એથી બીજું શું કહીએ. હું ધન્ય છું, સફળ જન્મવાળો છું અને કૃતાર્થ થયો છું કે જે તમારા ગુણગ્રામની રમણીયતામાં લંપટ રહ્યો છું.”
આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરીને શ્રેણિકરાજા વિરામ પામ્યા પછી શ્રી વિરપ્રભુએ અમૃતવૃષ્ટિ જેવી ધર્મદેશના આપી. પ્રભુની દેશના સાંભળી શ્રેણિક રાજાએ સમક્તિને આશ્રય કર્યો અને અભયકુમાર વગેરેએ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. દેશનાને અંતે પ્રભુને પ્રણામ કરી તેમની વાણીથી પ્રસન્ન થયેલા પુત્રોની સાથે શ્રેણિક રાજા સ્વસ્થાનકે ગયા. ૧ અહીં જાતિસ્મરણ જ્ઞાનનો સંભવ છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૬ હો] શ્રેણિકને સમકિત, મેઘકુમાર, નરીષેણને દીક્ષા
[૧૧૭ શ્રેણિક રાજા રાજભુવનમાં ગયા પછી તેમના મેઘકુમાર નામના પુત્રે તેમને અને ધારણુદેવીને ભક્તિથી અંજલિ જોડી ઉદાર વચને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે–“તમેએ ચિરકાળ મારૂં લાલનપાલન કર્યું છે, હું કેવળ તમને શ્રમ આપનાર થયો છું, તથાપિ આટલી વિશેષ પ્રાર્થના કરું છું કે, હું આ અનંત દુઃખદાયી સંસારથી ચકિત થઈ ગયો છું, અને તે સંસારના તારક શ્રી વિરપ્રભુ સ્વયમેવ અહિં પધાર્યા છે, તો તમે મને આજ્ઞા આપે કે, જેથી હું સંસારભરૂના શરણરૂપ શ્રી વીરપ્રભુના ચરણમાં જઈને દીક્ષા લઉં.” શ્રેણિક અને ધારણ પુત્રના આવાં વચન સાંભળીને બોલ્યા કે “પુત્ર! આ વ્રત કાંઈ સહેલું નથી, તે તું કોમલાંગ થઈને તેને શી રીતે પાળી શકીશ?” મેઘકુમાર બોલ્યો-“હે પૂજ્ય! હું સુકુમાર છું છતાં સંસારથી ભય પામેલ હોવાથી તે દુષ્કર વ્રતને આદરીશ; માટે મારા પર પ્રસન્ન થાઓ. હે માતપિતા! જે મૃત્યુ માતપિતાના ઉલ્લંગમાંથી પણ પુત્રાદિકને ખેંચી લે છે, તે મૃત્યુને પ્રભુના ચરણને અનુસરવાથી હું છળ કરી છેતરીશ.” શ્રેણિક બેલ્યા-“વત્સ! જે કે તું સંસારથી ઉદ્વિગ્ન થયો છું, તથાપિ મારા રાજ્યને એક વાર ગ્રહણ કર અને મારી દષ્ટિને શાંતિ આપે. મેઘકુમારે તેમ કરવાને સ્વીકાર્યું એટલે રાજાએ મોટા મહોત્સવથી તેને રાજ્યપર બેસાર્યો. પછી રાજાએ હર્ષના આવેશથી પૂછયું કે, “હવે હું તને બીજું શું કરી આપું?” મેઘકુમાર બોલ્યો-“પિતાજી! જે મારા પર પ્રસન્ન થયા હો તો દીક્ષા ગ્રહણની ઈચ્છાવાળા મને કુત્રિકની દુકાનેથી રજોહરણ અને પાત્રાદિક મંગાવી આપે.” રાજા પોતાના વચનથી બંધાઈ ગયા હતા તેથી તેને કચવાતે મને પણ તેમ કરવું પડ્યું. પછી મેઘકુમારે પ્રભુની પાસે જઈને દીક્ષા લીલી.
પહેલી જ રાત્રે મેઘકુમાર મુનિ નાના મોટાના ક્રમથી છેવટના સંથારા ઉપર સુતા હતા, તેથી બહાર જતા આવતા મુનિઓના ચરણ વારંવાર તેના શરીર સાથે અથડાતા હતા. તેથી તેને વિચાર થયો કે, “હું વૈભવ વગરનો હોવાથી જ આ મુનિઓ મને પગથી સંઘટ્ટ કરતા જાય છે. કેમકે “સર્વ ઠેકાણે વૈભવ જ પૂજાય છે. માટે પ્રાતઃકાળે પ્રભુની આજ્ઞા લઈને વતને છોડી દઈશ.” આવો વિચાર કરતાં કરતાં તેણે માંડમાંડ રાત્રિ નિર્ગમન કરી. પ્રાતઃકાળે વ્રતને છોડવાની ઈચ્છાથી તે પ્રભુની પાસે ગયા. સર્વજ્ઞપ્રભુ કેવળજ્ઞાનવડે તેને ભાવ જાણીને બોલ્યા કે, “અરે મેઘકુમાર! સંયમના ભારથી ભગ્ન ચિત્તવાળો થઈ તું તારા પૂર્વાવને કેમ સંભાતે નથી? સાંભળ! આ ભવથી ત્રીજે ભવે તું વૈતાઢઋગિરિ ઉપર મેરૂપ્રભ નામે હાથી હતો. એક વખતે વનમાં દાવાનળ લાગવાથી તૃષાત્ત થઈને તું સરોવરમાં પાણી પીવાને ગયે, ત્યાં કાદવમાં ખેંચી ગયે; તેથી નિર્બળ થઈ ગયેલા તને તારા શત્રુ હસ્તીએ આવીને દંતાદિના બહુ પ્રહાર કર્યા. તેથી સાતમે દિવસે મૃત્યુ પામીને તેજ નામને તું વિધ્યાચળમાં હાથી થયો. એક વખતે વનમાં દાવાનળ લાગેલા જોઈ જાતિસ્મરણ થવાથી તૃણ
આ દેવાધિષ્ઠિત દુકાન હતી અને ત્યાંથી ચીજ માગે તે મળતી હતી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું વૃક્ષ વિગેરેનું ઉમૂલન કરીને ચૂથની રક્ષાને માટે તે નદીકીનારે ત્રણ થંડિલે કર્યા. અન્યદા પાછો દાવાનળ પ્રગટ થયેલો જોઈ તું પિલા સ્પંડિલ તરફ દેડક્યો, ત્યાં મૃગ વિગેરે જનાવરાએ આવીને પ્રથમથી બે સ્થડિલ તે પૂરી દીધા હતા, તેથી તું ત્રીજા સ્પંડિલમાં ગયો. ત્યાં રહ્યા છતા શરીરને ખુજલી કરવાને માટે તે એક પગ ઉંચે કર્યો, તેવામાં પરસ્પર પ્રાણીઓના સંમર્દથી સંકડાઈ ગયેલ એક સસલો તે પગવાળી જગાએ આવીને ઉભો રહ્યો. પગ પાછો મૂકતાં તેને જોઈ દયાપૂર્ણ હૃદયવાળો તું જેમ મદથી ઉભો રહે તેમ તે પગ ઉંચો રાખી ત્રણ પગે ઉભો રહ્યો. અઢી દિવસે દાવાનળ શાંત થાય તેથી તે સસલા વિગેરે પ્રાણીઓ પિતાપિતાને ઠેકાણે ચાલ્યા ગયા, એટલે, ક્ષુધા તૃષાથી પીડિત એવો તું પાણી માટે દેડવા ગયો, પરંતુ ઘણીવાર સુધી ત્રણ પગે રહેવાથી ચોથે પગ બંધાઈ જવાને લીધે તું ચાલી ન શકતાં પૃથ્વી પર પડી ગયા. સુધા અને તૃષાના દુઃખથી ત્રીજે દિવસે તું મૃત્યુ પામ્યો. પરંતુ સસલાપર કરેલી દયાના પુણ્યથી તું રાજપુત્ર થયો છું. તને માંડમાંડ મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત થયો છે, તે તેને વૃથા શા માટે ગુમાવે છે? એક સસલાની રક્ષા કરવા માટે તે આટલું બધું કષ્ટ સહન કર્યું હતું તો અત્યારે સાધુઓના ચરણસંઘટ્ટના કષ્ટથી કેમ ખેદ પામે છે? એક જીવને અભય દાન આપવાથી તને આટલું ફળ પ્રાપ્ત થયું તે સર્વ જીવોને અભયદાન આપનાર મુનિપણને પ્રાપ્ત કરવાના ફળની તો વાત જ શી કરવી? માટે તે જે વ્રતને સ્વીકાર્યું છે તેનું સારી રીતે પાલન કર અને આ ભવસાગરને તરી જા, કારણ કે તેને ઉતારવાને સમર્થ એવું મનુષ્યપણું આ લેકમાં ફરીને પામવું દુર્લભ છે.”
આવી પ્રભુની વાણીથી મેઘકુમારમુનિ વ્રતમાં સ્થિર થયા. તેણે રાત્રિએ થયેલા માઠા વિચારનું મિથ્યાદુકૃત કર્યું અને વિવિધ તપ આચરવા માંડયું. એ પ્રમાણે સારી રીતે વ્રત પાળી મૃત્યુ પામીને તે વિજયવિમાનમાં દેવતા થયા. ત્યાંથી ચવી મહાવિદેહમાં ઉત્પન્ન થઈને મોક્ષને પામશે.
એક દિવસ પ્રભુની દેશનાથી પ્રતિબધ પામેલા નંદીષેણે વ્રત લેવાની ઈચ્છાથી શ્રેણિક રાજાની રજા માગી. પિતાની સંમતિ મળવાથી તે વ્રત લેવાને ઘરથી બહાર નીકળે, ત્યાં કોઈ દેવતાએ અંતરિક્ષમાં રહીને કહ્યું કે, “વત્સ! તું વ્રત લેવાને ઉસુક કેમ થઈ જાય છે? હજુ તારે ચારિત્રને આવરણ કરનારૂં ભગફળ કર્મ બાકી છે. તે કર્મને ક્ષય થાય ત્યાં સુધી થોડોક કાળ ગૃહમાં રહે અને તે કર્મનો ક્ષય થાય એટલે દીક્ષા લેજે. મતલબ કે અકાળે કરેલી ક્રિયા ફળિભૂત થતી નથી.” તે સાંભળી નદીષેણે કહ્યું, “સાધુપણામાં નિમગ્ન થયેલા મને ચારિત્રમાં આવરણ કરનાર કર્મ શું કરી શકવાનું છે?” આ પ્રમાણે કહી તે પ્રભુની પાસે આવ્યો. પ્રભુએ પણ તેને વાર્યો, તથાપિ તેણે ઉતાવળ કરીને પ્રભુના ચરણકમળ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વિગેરે તપને આચરતા છતા નંદીષેણમુનિ પ્રભુની સાથે ગામ આકર અને પુર વિગેરેમાં વિહાર કરવા લાગ્યા. તે ગુરૂની
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૬ ઢો] શ્રેણિકને સમક્તિ, મઘકુમાર, નંદીને દીક્ષા
[૧૧૯ પાસે બેસી સૂત્ર અને સૂત્રના અર્થને નિત્ય વિચારતા હતા અને પરિસહ સહન કરતા હતા. ભેગ્યકર્મના ઉદયથી બળાત્કારે થતી ભોગની ઈરછાને નિરોધ કરવા તે તપસ્યાથી પોતાના શરીરને અધિક કૃશ કરતા હતા. ઇન્દ્રિયોના વિકારને પરાભવ કરવાને માટે પ્રતિદિન સ્મશાન વિગેરે ભૂમિમાં જઈ ઘેર આતાપના લેતા હતા. જ્યારે વિકારો બળાત્કારે ઉઠતા ત્યારે વ્રતભંગથી કાયર થઈને ઇન્દ્રિયોને શોષણ કરવા સ્વયમેવ તેને બંધ કરવામાં પ્રવર્તતા હતા. વતને લેતાં વારનાર દેવતા તેના બંધને છેદી નાખતે ત્યારે શરવડે મૃત્યુ પામવાની તજવીજ કરતા હતા, પરંતુ દેવતા તેના શસ્ત્રને કુંઠિત કરી નાખતા હતા. વળી મારવાની ઈચ્છાથી ઝેર ખાતાં તે વિષના વયને દેવતા હરી લેતા અને જો અગ્નિમાં પેસતા તો અગ્નિને શીતલ કરી નાખતા હતા. કોઈવાર પર્વત ઉપરથી ઝંપાપાત કરતા તો દેવતા તેને ઝીલી લઈને કહેતા કે “હે નંદીષેણ! મારું વચન કેમ સંભારતા નથી? અરે દુરાગ્રહી! તીર્થંકર પણ ભોગ્યફળ કર્મને ભોગવ્યા વિના તેને ટાળવાને સમર્થ નથી, તો તમે પ્રતિદિન વૃથા પ્રયત્ન શા માટે કરો છો ?' આ પ્રમાણે દેવતાએ તેને વારંવાર કહ્યું, તો પણ તેણે માન્યું નહીં.
અન્યદા એકાકી વિહાર કરનારા નંદણમુનિ છઠ્ઠનું પારણું કરવા ભિક્ષાને માટે નીકળ્યા. અનાભેગના દોષથી પ્રેરાઈને તે એક વેશ્યાના ઘરમાં પેઠા, ત્યાં જઈને તેમણે ધર્મલાભ દીધે. એટલે “મારે તો કેવળ અર્થને લાભ છે, ધર્મના લાભની મારે જરૂર નથી” એમ હાસ્ય કરતી છતી વિકારયુક્ત ચિત્તવાળી વેશ્યા બોલી. તે વખતે “આ વરાડી શું મને હસે છે ? એમ વિચારી મુનિએ એક તૃણ ખેંચીને લબ્ધિવડે રત્નનો ઢગલો કરી દીધું. પછી “આ લે અને લાભ” એમ કહી તેના ઘરમાંથી મુનિ બહાર નીકળ્યા. વેશ્યા સંઘમ સહિત તેમની પછવાડે દોડીને કહેવા લાગી કે, “હે પ્રાણનાથ ! આવું દુષ્કર વ્રત છોડી દ્યો, અને મારી સાથે ભોગ ભગ, અન્યથા હું મારા પ્રાણ છોડી દઈશ.” આ પ્રમાણે વારંવાર કરેલી વિનતિથી નંદીષણમુનિએ વ્રત તજવાના દેષને જાણતાં છતાં ભાગ્ય કમને વશ થઈને તેનું કથન સ્વીકાર્યું, પણ એવી પ્રતિજ્ઞા કરી કે “જે હું પ્રતિદિન દશ અથવા તેથી વધારે માણસોને બોધ ન કરૂં તે મારે ફરી દીક્ષા લેવી.”
પછી મુનિલિંગને છોડી દઈને નદીણ વેશ્યાને ઘેર રહ્યા અને પેલા દેવતાની તથા વીરપ્રભુની દીક્ષા અટકાવનારી વાણી વારંવાર સંભારવા લાગ્યા. ત્યાં રહ્યા છતા નિરંતર વેશ્યા સાથે ભોગ ભેગવવા લાગ્યા અને પ્રતિદિન દશ ભવ્યજનોને પ્રતિબોધ કરીને દીક્ષાને માટે પ્રભુની પાસે મોકલવા લાગ્યા. એક વખતે ભગફળકર્મ ક્ષીણ થવાથી નંદીષેણે નવ માણસને બંધ કર્યો પણ દશમો એક સોની હતી તે કઈ રીતે પ્રતિબંધ પામે નહીં. તેને બોધ કરવામાં બહુ વખત રોકાવાથી વેશ્યા રસેઈ કરીને વારંવાર બોલાવવા માટે માણસને મોકલવા લાગી. પણ પિતાને અભિગ્રહ પૂર્ણ ન થવાથી તે ભજન કરવાને ઉઠવા નહીં અને આદરથી વિવિધ વાણીની યુક્તિવડે તે સોનીને બંધ કરવા લાગ્યા. છેવટે વેશ્યાએ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું પિતે આવીને કહ્યું કે, “હે સ્વામી! મેં જે પ્રથમ રસોઈ કરી હતી તે તે કરીને વિરસ થઈ ગઈ તેથી ફરીવાર રસોઈ તૈયાર કરી છે, માટે હવે શા માટે વિલંબ કરો છે?” નંદીષેણ બોલ્યા કે, “મારી પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે આજે આ દશમે માણસ પ્રતિબંધ પામ્યા નહિ' માટે પોતેજ દશમો થઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરીશ.” આ પ્રમાણે કહી પોતે ભાગ્યકર્મ હતું તેટલું ભેગવી લીધું, એમ વેશ્યાને જણાવી ત્યાંથી નીકળી ગયા અને પ્રભુની પાસે આવી પુનઃ દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
એ મહાત્મા નંદીષેણુમુનિ પિતાના દુષ્કૃત્યની આલોચના કરી શ્રી વીરજિનંદ્રની સાથે વિહાર કરતા અને તીક્ષણ વ્રતને પાળતા છતા કાળ કરીને દેવતા થયા.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्रसरि विरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते महाकाव्ये दशमपर्वणि श्रेणिक सम्यक्त्वलाभ मेघकुमार नंदीषेण प्रव्रज्या
aઈનો નામ Sષ્ટઃ સઃ |
9
સગ ૭ મે
=
0
Sછે.
ચલ્લણને વેગ્ય એકતંભ પ્રાસાદનું નિર્માણ, આમ્રફળનું હરણ,
શ્રેણિકે કરેલું વિદ્યાગ્રહણ, દુર્ગધાની તથા આદ્રકુમારની કથા
ચેક્ષણની સાથે જલક્રીડાદિકથી રમત શ્રેણિક જાણે પ્રેમસૂત્રથી તેનું મન પરોવાયેલું હોય તે દેખાતો હતો. તે પિતાના કરની કાંચકી કરી પ્રતિદિન એકાંતમાં ચલણદેવીના કેશપાશને ઓળતે હતો. પિતાને હાથે ગુંથેલી સુંદર પુષ્પમાળાઓથી વાળબંધક સેવકની જેમ તે તેના કેશપાશને બાંધતો હતો; પોતે જ ઘસેલા કસ્તુરી દ્રવ્યથી તેના ગાલ ઉપર ચિત્રકારની જેમ વિચિત્ર પત્રવલી આળેખતો હતો; અને હંમેશાં આસન પર બેસતાં, શયન કરતાં, ભજન કરતાં કે બીજા કોઈ પણ કાર્ય વખતે એક નાજરની જેમ તેનું પડખું છેડતો નહતે.
અન્યદા (દીન દુઃખીને) ભયંકર શિશિરઋતુ આવી. હિમના ભારને વહન કરનાર વનદાહક ઉત્તરદિશાને પતન વાવા લાગે. શ્રીમંત લોકે સઘડીઓ પાસે રાખીને અને કેશરનું વિલેપન કરીને ગર્ભગૃહમાં રહી કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા. તે વખતે ગરીબ લોકોના બાળક વસ્ત્ર વગર હાથીના દાંત જેવા ખુલ્લા હાથ કરી ધ્રુજતા ધ્રુજતા ગૃહદ્વાર ઉપર દંતવિણા વગાડતા હતા. યુવાન પુરૂષે રાત્રે સ્વભાવે ઉષ્ણુ એવા પ્રિયાના સ્તન ઉપરથી પિતાના કરકમળને દૂર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૭ મ] ચેલણને પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે [ ૧૨૧ કરતા નહતા તે સમયે તે કર તુંબિકા પર રહેલા વિણાદંડ જે દેખાતો હતો. એવા સમયમાં સર્વ અતિશયે સંપૂર્ણ અને સુર અસુરેએ સેવાતા જ્ઞાતનંદન શ્રી વીરપ્રભુ ત્યાં સમવસર્યા. તે ખબર સાંભળી શ્રેણિક રાજા અપરાન્ડકાનેર ચેલ્લેણાદેવીની સાથે શ્રી વીરપ્રભુને વાંદવા આવ્યા. શ્રી વીરઅહંતને વાંદીને રાજદંપતી પાછા વળ્યા. માર્ગમાં કઈ જળાશયની પાસે એક પ્રતિભાધારી મુનિને જોયાં. ઉત્તરીયવસૂ૩ રહિત શીત પરિસહને સહન કરતા તે મુનિને તેઓએ તરત વાહન ઉપરથી નીચે ઉતરીને વાંદ્યા. પછી ધર્મ સંબંધી વાતો કરતો શ્રેણિકરાજા પત્ની સહિત તે મુનિને ભક્તિપૂર્વક વાંદીને પિતાના મહેલમાં આવ્યા.
સાયંકાળને યોગ્ય બધી ક્રિયાઓ કરીને રાજા અગરૂ કપૂરના ધૂપથી અંધકારિત એવા વાસગૃહમાં ગયે. ચેલણદેવીએ જેની ભુજલતાનું ઓશીકું કર્યું છે એવો તે તેની છાતી પર હાથ મૂકીને સુઈ ગયો. ચેલણાએ સ્તનને નીચા કરીને ગાઢ આલિંગન દેવાથી રાજાને નિદ્રા આવી ગઈ, તેમ જ રાજાના આલિંગનથી રાણીને પણ નિદ્રા આવી ગઈ. ગાઢ નિદ્રા આવતાં ચેલણને કર પલ્લવ આચ્છાદનમાંથી બહાર નીકળી ગયો. “ઘણું કરીને નિદ્રા આલિંગનને છોડાવી દે છે.” વીંછીના કાંટાની જેમ દુસહ શીતને તેના કરને સ્પર્શ થયે, તેની વેદનાથી ચેલણ તરત જાગ્રત થઈ ગઈ. ટાઢની પીડાથી સીત્કાર કરતી તેણીએ રાજાના હૃદયમાં મનની જેમ પોતાના હાથને આચ્છાદનની અંદર સ્થાપન કર્યો. તે વખતે પેલા ઉત્તરીય વસ્ત્ર રહિત પ્રતિમાધારી મુનિનું તેને સ્મરણ થયું, તેથી તે બોલી કે “અહો ! આવી ઠંડીમાં તેનું શું થયું હશે?' આમ બોલ્યા પછી પાછી ફરીવાર એ સરલ હૃદયવાળી ચેલાને નિદ્રા આવી ગઈ. “મહાન હૃદયવાળા માણસોને પ્રાયઃ નિદ્રા દાસીની જેમ વશ્ય હોય છે.” ચેલણાના સીત્કારથી અલ્પ નિદ્રાવાળો રાજા જાગી ગયું હતું, તે તેણીનું પૂર્વોક્ત વચન સાંભળી ચિત્તમાં વિચાર કરવા લાગ્યો કે, “જરૂર આના મનમાં કઈ બીજે પુરૂષ રમવાને ઇચ્છાયેલે છે કે જેને માટે આવી શીતની પીડાની સંભાવનાથી અત્યારે તે શેચ કરે છે. આવા વિચારથી ઈષ્યવડે વ્યાકુળ થયેલા શ્રેણિક રાજાએ બાકીની બધી રાત્રિ જાગ્રતપણે જ નિર્ગમન કરી. “ી ઉપર પ્રીતિ રાખનાર કોઈ પણ સચેતન પુરૂષ કદિ પણ ઈર્ષ્યા વગરને હેતો નથી.”
પ્રાત:કાળે ચેલણને અંતઃપુરમાં જવાની આજ્ઞા કરીને પ્રચંડ શાસનવાળા શ્રેણિકે અભયકુમારને બોલાવી આ પ્રમાણે કહ્યું કે, “હે વત્સ! મારૂં અંતઃપુર સઘળું દુરાચારથી કષિત થયેલું છે, માટે તું તે અંતઃપુરને બાળી નાખ. તેમાં તું જરા પણ માતાપરને મોહ રાખીશ નહીં.” આ પ્રમાણે અભયને આજ્ઞા આપી ને અદૂભૂત લક્ષમીવડે વિરાજમાન શ્રેણિક રાજા અહંત શ્રી વીરપ્રભુને વાંદવા ગયા. અભયકુમાર પિતાની આજ્ઞાથી ભય પામ્યો, ૧ જ્ઞાત એવું સિદ્ધાર્થ રાજાનું નામ છે તેમના પુત્ર તે જ્ઞાતનંદન. ૨ બપોરે. ૩ ઓઢવાનું વસ્ત્ર.
D - 16
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું પણ તે સ્વભાવે જ વિચારીને કામ કરનાર હતો, તેથી તે ધીમાન્ પિતાના મનની સાથે વિચાર કરવા લાગ્યો કે “મારી બધી માતાઓ સ્વભાવે જ મહા સતીઓ છે, અને હું તેઓની રક્ષા કરનારા છું, છતાં પિતાની આજ્ઞા પાવી થઈ તે પિતાને જે સંભવિત લાગ્યું, તે હું અસંભવિત શી રીતે કરૂં? વળી પિતાને કેપ નદીના પૂરની જેમ અસહ્ય છે, તથાપિ કાંઈ પણ વિચિત્ર બહાનું કાઢીને કાળક્ષેપ કરવાથી રાજાનો કોપ નિવૃત્ત થવાનો સંભવ છે. આ વિચાર કરીને ચતુર અભયકુમારે અંતઃપુર પાસેની હાથીખાનાની છણકુટીઓને સળગાવી દીધી અને અંતઃપુર દગ્ધ કર્યું’ એવી આઘેષણ બધે પ્રવર્તાવી.
અહિં શ્રેણિકરાજાએ શ્રી વીરપ્રભુને અવસર પામીને પૂછયું કે, “હે પ્રભુ! ચેલણું એક પતિવાળી છે કે અનેક પતિવાળી છે?” પ્રભુ બેલ્યો-“હે રાજન ! તારી ધર્મપત્ની ચલણા મહાસતી છે અને શીલ અલંકારથી શોભિત છે, તેથી એ સ્ત્રી ઉપર કાંઈ પણ શંકા લાવીશ નહીં.” આ પ્રમાણેનાં પ્રભુનાં વચન સાંભળી પશ્ચાત્તાપ કરતા શ્રેણિક રાજા તત્કાળ પ્રભુને નમસ્કાર કરીને પિતાના નગર તરફ દેડતા ચાલ્યા. અહિં અગ્નિ સળગાવીને અભયકુમાર તેમની સામે આવતા હતા, તેને રાજાએ પૂછયું કે, “કેમ તેં મારી આજ્ઞા પ્રમાણે કર્યું?” અભય નિર્ભય થઈ પ્રણામ કરી અંજલિ જેડીને બોલ્યો કે, “હે સ્વામી! આપની આજ્ઞા બીજાને પણ પ્રમાણ છે, તે માટે કેમ ન હોય?” રાજા બોલ્ય-“અરે પાપી! પિતાની માતાઓને બાળીને તું અદ્યાપિ કેમ જીવે છે? તું અગ્નિમાં કેમ પડ્યો નહીં?” અભયકુમાર બોલ્યા- “તાત! અહંતનાં વચનને સાંભળનારા એવા મને પતંગની જેમ મરવું ચોગ્ય નથી, હું તો સમય આવશે ત્યારે વ્રત ગ્રહણ કરીશ, અને તે વખતે વીરપ્રભુની આજ્ઞા એવી થશે તે પતંગની જેમ મૃત્યુ પણ પામીશ, તેમાં જરા પણ સંશય રાખશે નહીં.” રાજાએ કહ્યું કે, “અરે! મારા વચનથી પણ તેં આવું અકાર્ય કેમ કર્યું?” એમ કહી જાણે વિષપાન કર્યું હોય તેમ રાજા મૂછ ખાઈને ભૂમિપર પડી ગયા. પછી અભયકુમાર શીતળ જળથી રાજાને સિંચન કરવા લાગ્યું. જ્યારે શ્રેણિક સ્વસ્થ થયા ત્યારે અભયે કહ્યું કે, “હે પ્રભુ! અંતઃપુરમાં તે કુશળતા છે. કેઈ દુર્ભાગ્યના યોગે તમે મારી માતાઓ ઉપર અવકૃપા કરીને તેને નિગ્રહ કરવાની મને આજ્ઞા કરી, પણ મેં તેમ કર્યું નથી, તે મારો અપરાધ થયે છે. પિતાજી! તેને બદલે અંતઃપુરની નજીક રહેલી હાથીઓની છણું પર્ણકુટીઓ મેં બાળી છે. તમારી આજ્ઞા પણ હું વિચાર્યા વગર કરૂં તેવો નથી.” રાજા તે વચન સાંભળી હર્ષથી બે કે “હે વત્સ! તું ખરેખર મારા પુત્ર છે અને પૂરે બુદ્ધિમાનું છે કે જેથી મારી પર આવી પડેલું કલંક તેં બુદ્ધિવડે દૂર કરી નાખ્યું છે.” પછી શ્રેણિકરાજા પારિતોષિકવડે અભયકુમારને સંતોષી ચેલ્લાદેવીના દર્શનમાં ઉત્સુક થઈને ઉતાવળો તેણીના ગૃહમાં ગયો અને નવનવા પ્રેમથી લક્ષમી સાથે કૃષ્ણની જેમ ચલ્લણની સાથે પ્રતિદિન ક્રીડા કરવા લાગે.
એક વખતે શ્રેણિક રાજાએ વિચાર કર્યો કે, ચેલુણાદેવી મને સર્વ સ્ત્રીઓ કરતાં વધારે પ્રિય છે, તો બીજી રાણીઓથી તેણી ઉપર વિશેષ પ્રાસાદ ો કરવો? તેણીને માટે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૭ મા]
ચેલ્લણાના પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે
[૧૨૩
હુ એકસ્ત’ભવાળો પ્રાસાદ કરાવું કે જેમાં રહીને વિમાનમાં રહેલી ખેચરીની જેમ તે સ્વછાએ ક્રીડા કરે.' આવા નિશ્ચય કરીને શ્રેણિકે અભયકુમારને આજ્ઞા કરી કે, ‘હે વત્સ ! ચેલણાદેવીને માટે એકસ્ત ́ભના પ્રાસાદ કરાવ.' અભયકુમારે તરતજ તેવા સ્તંભને ચાગ્ય કાષ્ટ લાવવાને સૂત્રધારને આજ્ઞા કરી, એટલે વકિ (સુથાર) તેવા કાને માટે અરણ્યમાં ગયા. અટવીમાં પ્રત્યેક વૃક્ષો જોતાં જોતાં સર્વાં લક્ષણવાળું એક વૃક્ષ તેના જોવામાં આવ્યું. તેણે વિચાર્યું” કે, ‘ ઘાડી છાયાવાળું, આકાશ સુધી ઉંચું, ઘણા પુષ્પ ફળવાળુ, માટી શાખાવાળું અને મોટા થડવાળું આ વૃક્ષ સામાન્ય જણાતું નથી. જેવુ' તેવુ. પણ સ્થાન દેવતા વગરનુ` હાતું નથી, તા આ વૃક્ષરાજ તેા તેની ઘેાલાવડે પ્રગટ દેવતવાળુ' માલમ પડે છે. માટે પ્રથમ આ વૃક્ષના અધિષ્ઠાયક દેવતાને તપસ્યાથી આરાધુ કે જેથી તેને છેદતાં મને કે મારા સ્વામીને વિશ્ન ન થાય.' પછી વદ્ધકિએ ભક્તિપૂર્વક ઉપવાસ કરી, ગંધ, ધૂપ, માલ્ય વિગેરે વસ્તુઓથી તે વૃક્ષને અધિવાસિત કર્યું. તે સમયે તે વૃક્ષને આશ્રિત થઈને રહેલા વ્યંતરે પેાતાના આશ્રયની રક્ષાને માટે અને તેમના અર્થની સિદ્ધિને માટે અભયકુમારની પાસે આવીને કહ્યું કે, ‘તું મારા આશ્રયરૂપ વૃક્ષને છેદાવીશ નહી, આ વદ્ધ કિન તે કામ કરતાં નિવાર, હુ એકસ્ત’ભવાળો પ્રાસાદ કરી આપીશ. વળી તેની ક્રૂરતું સવ" ઋતુએથી મડિત તથા સવ વનસ્પતિઓથી શૈાભિત નંદનવનની જેવું એક ઉદ્યાન પણ કરી આપીશ.' આ પ્રમાણે તે વ્યંતરના કહેવાથી અભયકુમારે પેલા વૃદ્ધ કિને વનમાંથી તરત ખેલાવી લીધા અને પેાતાનું વાંછિત સિદ્ધ થયુ...' એમ કહ્યું. પછી વ્યંતરે પાતાની કબુલાત પ્રમાણે એકસ્ત’ભવાળો મહેલ અને ઉદ્યાન કરી આપ્યું. “ વાણીથી બધાયેલા દેવતાઓ સેવકાથી પણ અધિક છે.” સર્વ ઋતુઓના વનથી મઢિત તે એકસ્તભી પ્રાસાદ અભયકુમારે શ્રેણિક રાજાને મતાન્યા. રાજાએ પ્રસન્ન થઈ ને કહ્યુ કે− વત્સ! મને માત્ર એક સ્તનવાળા મહેલની ઈચ્છા હતી, તેમાં આ સર્વ ઋતુવાળું વન થયું, તે તે દુધનું પાન કરતાં તેમાં સાકર પડવા જેવું થયું'.' પછી મગધપતિએ ચેક્ષણાને તે પ્રાસાદમાં રાખી, જેથી લક્ષ્મીદેવીવર્ડ પદ્મદની જેમ તે પ્રાસાદ તેનાથી અલંકૃત થઈ ગયા. ત્યાં રહી સતી ચેલૢણા સર્વ ઋતુના પુષ્પાની માળાએ પાતાને હાથે ગુ'થીને સર્વજ્ઞ પ્રભુની પૂજા કરવા લાગી. વળી તે સુગધી પુષ્પાથી ગુંથેલી માળાઆવડે સૈરશ્રીની જેમ પેાતાના પતિના કેશપાશને પશુ પૂરવા લાગી. આવી રીતે હુંમેશાં શ્રી વીતરાગ પ્રભુને માટે અને પતિને માટે પુષ્પાને ચુટતી એ રમણી તે વનના પુષ્પાને ધમ તથા કામમાં સફળ કરતી હતી. સદા પુષ્પવાળા અને સદા ફળવાળા તે ઉપવનમાં મૂત્તિ માન્ વનદેવીની જેમ ચેક્ષણા સદા પતિની સાથે ક્રીડા કરતી હતી.
તે નગરમાં એક વિદ્યાસિકૢ માત ંગપતિ રહેતા હતો. તેની પત્નીને એકદા આમ્રફળ ખાવાના દોહદ ઉત્પન્ન થયા; તેથી તેણીએ પતિને કહ્યું કે− હૈ નાથ ! મને આમ્રફળ લાવી આપીને મારા દોહદને પૂરા.' તે ખેલ્યા- અરે મૂઢ સ્ત્રી! આજે અકાળે આમ્રફળ કયાંથી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [૫ ૧૦ મું હોય?' સ્ત્રીએ કહ્યું, “નાથ! આજે ચેલ્લારાણુના ઉદ્યાનમાં આમ્રવૃક્ષ પ્રકુલિત છે.” તે સાંભળી માતંગપતિ ચેલણાના ઉદ્યાનની સમીપે આવ્યા. ત્યાં આમ્રવૃક્ષો સદા ફળિત પણ ઘણા ઉંચા જોવામાં આવ્યા. પછી રાત્રે આવી નક્ષત્રોને જોષી જુએ તેમ તે ભૂમિપર રહી પાકેલા આમ્રફળે જેવા લાગ્યો. ક્ષણમાત્રમાં તે વિદ્યાસિદ્ધ ચાંડાળે અવનામિની વિદ્યાથી આમ્રશાખાને નમાવી અને સ્વેચ્છાથી આમ્રફળો તેડીને ગ્રહણ કર્યા. પ્રાતઃકાળે રાણી ચેલ
એ તોડેલાં આમ્રફળવાળી તે વાટિકા ભ્રષ્ટ ચિત્રોવાળી ચિત્રશાળાની જેમ અપ્રીતિ આપતી જોઈ. રાણીએ તે વાર્તા રાજાને કહી. રાજાએ અભયને બોલાવીને આજ્ઞા કરી કે, “જેના પગને સંચાર જોવામાં આવતો નથી એવા આ આમ્રફળના ચોરને શોધી લાવ. હે વત્સ! જે ચેરની આવી અતિશય અમાનુષી શક્તિ છે, તે કઈ વાર અંતઃપુરમાં પણ પ્રવેશ કરી શકે.” અભયકુમાર બો-“હે દેવ! હું ચેડા કાળમાં જેમ તેને બતાવવાનો જામીન હાઉં તેમ એ ચોરને પકડી લાવી તમને સેંપીશ.” આવી પ્રતિજ્ઞા કરીને અભયકુમાર તે દિવસથી તે ચોરને શોધવાની ઈચ્છાએ આખા નગરમાં રાત્રીદિવસ ભમવા લાગ્યો.
એક વખતે બુદ્ધિમાન અભયકુમાર નગરમાં ફરતો ફરતો કઈ ઠેકાણે નગરજને સંગીત (નાટક) કરાવતા હતા ત્યાં ગયો. નગરજનોએ આસન આપ્યું, તે પર બેસી અભયકુમાર બે -“હે નગરજન! જ્યાં સુધી સંગીત કરનારા નટે આવ્યા નથી, ત્યાં સુધીમાં એક કથા હું કહુ તે સાંભળો–વસંતપુર નગરમાં જીર્ણશ્રેષ્ઠી નામે એક અતિ નિર્ધન શેઠ રહેતો હતો. તેને એક કન્યા હતી, તે વરને લાયક મોટી ઉંમરની થઈ હતી. ઉત્તમ વર પામવાને માટે કામદેવની પૂજા કરવા સારૂં એ બાળા કોઈ ઉધાનમાંથી પ્રતિદિન ચોરી કરીને પુષે ચુંટી લાવતી હતી. એક વખતે “હું આ પુષ્પના ચેરને પકડું' એવું ધારી તે ઉદ્યાનપાળક શિકારીની જેમ સ્થિરપણે ત્યાં સંતાઈ રહ્યો. તે બાળા પૂર્વની જેમ વિશ્વાસથી છાની રીતે પુષ્પ ચુંટવા લાગી. તેને અતિ રૂપવંતી જેઈ ઉદ્યાનપાળક કામાતુર થઈ ગયા. તેથી તત્કાળ પ્રગટ થઈ તેને ધૃજતા ધૃજતા પકડી લીધી. સદ્ય પુષ્પની ચોરીને કપ ભૂલી જઈ તે બે કે, “હે ઉત્તમ વર્ણવાળી ! હું તારી સાથે રતિક્રીડાની ઈરછા કરું છું, માટે મારી સાથે કીડા કર. તે સિવાય હું તને છોડીશ નહીં. મેં તને પુષ્પથી જ ખરીદ કરેલી છે. તે બેલી“અરે માળી! મને તું કરથી સ્પર્શ કરીશ નહીં, હું કુમારી છું, તેથી અદ્યાપિ પુરૂષના સ્પશને યોગ્ય નથી.” આરામિક બોલ્યો કે, “તેમ છે તે હે બાળા! તું કબુલ કર કે, તારે પરણ્યા પછી આ શરીરને પ્રથમ મારા સંગનું પાત્ર કરવું” તેણીએ તેમ કરવાનું કબુલ કર્યું, એટલે ઉદ્યાનપાળે તેને છોડી મૂકી. તે પણ પિતાનું કૌમાર વય અક્ષત રાખીને પોતાને ઘેર આવી. અન્યદા કોઈ ઉત્તમ પતિની સાથે પરણી. પછી જ્યારે રાત્રે વાસગૃહમાં ગઈ ત્યારે તેણે પતિને કહ્યું કે, “હે આર્યપુત્ર! મેં એક માળીની પાસે પ્રતિજ્ઞા કરી છે કે, પરણ્યા પછી મારે પ્રથમ તેની સાથે સંગ કરે. હું તેની સાથે વચનથી બંધાઈ ગઈ છું, માટે મને આજ્ઞા આપે તે હું તેની પાસે જઈ આવું. એકવાર તેની પાસે ગયા પછી તો
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૭ મ ] ચલણનો પ્રસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે [ ૧૨૫ હું કાયમને માટે તમારે આધીન જ રહીશ” તેનાં આવાં વચનો સાંભળીને “અહે! આ બાળા કેવી શુદ્ધ હૃદયવાળી અને પ્રતિજ્ઞા પાળનારી છે” એવા વિસ્મયથી તેના પતિએ તેને જવાની આજ્ઞા આપી; એટલે તે સદ્ય વાસગૃહમાંથી બહાર નીકળી.
વિચિત્ર રત્નાભરણોને ધારણ કરતી તે સત્યવચની બાળા માર્ગે ચાલી જતી હતી, તેવામાં કેટલાએક ધનને ઈચ્છનારા પાપી ચોરોએ તેને રોકી. તેઓની પાસે તેણે પિલા માળીની કથા કહી બતાવી અને બોલી કે-“હે ભાઈઓ ! હું જ્યારે પાછી વાળું ત્યારે તમે ખુશીથી મારા આભૂષણે લઈ લેજે.” તેણેના સ્વભાવ ઉપરથી તેને સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી જાણી
આપણે પાછી વળતાં તેને લુંટીશું” એમ નિશ્ચય કરી તેઓએ છેડી મૂકી. આગળ જતાં સુધાથી કૃશ ઉદરવાળા અને મનુષ્ય રૂપ મૃગના વૈરી એવા એક રાક્ષસે તે મૃગાક્ષીને રૂંધી. તેણીએ પાછા વળતી વખત ભક્ષણ કરવા માગણી કરી. તેણુને સત્ય સ્વભાવ જાણું તે વિસ્મય પામી ગયે, અને “પાછી વળતાં તેનું ભક્ષણ કરીશ” એવી આશાથી તેને છેડી મૂકી. પછી તે યુવતિ પેલા ઉદ્યાનમાં આવી અને ઉદ્યાનપાળકને જગાડીને કહ્યું કે, “હું પેલી પુષ્પને ચારનારી કન્યા છું કે જે નવોઢા થઈને મારા વચન પ્રમાણે તમારી પાસે આવી છું.” તે સાંભળી “અહો ! આ ખરેખરી સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળી મહાસતી છે” એવું જાણી તેને માતાની જેમ નમીને માળીએ રજા આપી. ત્યાંથી પાછી ફરતાં જ્યાં રાક્ષસ હતો ત્યાં તે આવી અને માળી સાથે જે બન્યું હતું તે યથાર્થ રીતે રાક્ષસને કહી સંભળાવ્યું. તે સાંભળી “શું હું માળીથી પણું હીણું છું?” એમ વિચારી તેણે સ્વામિનીની જેમ પ્રણામ કરીને તેને છોડી દીધી. પછી પેલા ચોરની આગળ આવીને બોલી કે, “હે ભાઈઓ ! તમે મારું સર્વસ્વ લુંટી લે, હું હાજર થઈ છું.” પછી જેમ માળીએ અને રાક્ષસે તેને છેડી મૂકી તે બધું વૃત્તાંત કહ્યું, એટલે તેઓ બોલ્યા કે, “એ માળી અને રાક્ષસથી અમે કાંઈ હીણ નથી, માટે હે ભદ્રે ! તું ચાલી જા, તું તો અમારે વંદન કરવા યોગ્ય બહેન છું.' આ પ્રમાણે સૌએ છેડી મૂકવાથી તે નિર્વિદને ઘેર આવી. એ ઉત્તમ બાળાએ ચાર, રાક્ષસ અને માળીની કથા પોતાના પતિ આગળ યથાર્થ રીતે કહી આપી. તે સાંભળી હર્ષ પામેલા પતિએ તેની સાથે બધી રાત્રિ ભોગસુખમાં વ્યતિક્રમાવી અને પ્રાત:કાળે તેને પિતાના સર્વસ્વની સ્વામિની કરી. »
અભયકુમાર આ પ્રમાણે કથા કહીને બોલ્યો કે-“હે લેકે! વિચાર કરીને બેલે કે, આ સર્વેમાં દુષ્કર કાર્ય કરનાર કેણ છે? તેણીનો પતિ, ચેર, રાક્ષસ કે માળી? તે જણાવો.” પછી તે લેકમાં જે સ્ત્રીના ઈર્ષ્યાળુ હતા, તેઓ બોલી ઉઠયા કે, “સર્વમાં તેનો પતિ દુષ્કર કરનાર છે, કે જેણે પિતાની અનંગલગ્ન નવેઢાને બીજા પુરૂષને માટે મોકલી દીધી.” ક્ષુધાતુર લોકે બેલી ઉઠયા કે “સર્વથી દુષ્કર કાર્ય કરનાર તે રાક્ષસ છે કે જેણે ક્ષુધાતુર છતાં પ્રાપ્ત થયેલી તે બાળાને છેડી દીધી.” જારપુરૂષો બોલ્યા કેસર્વમાં માળી દુષ્કર કાર્ય કરનાર છે કે જેણે રાત્રે સ્વયમેવ આવેલી એવી યુવાન રમણીને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મુ ભગવી નહીં. છેવટે પિલ ચેર ત્યાં ઊભો હતો તે બોલ્યો કે- સર્વથી પિલા ચાર દુષ્કર કાર્ય કરનારા છે કે જેઓએ સુવર્ણથી ભરેલી તે બાળાને લુંટયા વગર છેડી દીધી.” પછી અભયકુમારે તેને ચાર જાણીને પકડી લીધું અને પૂછ્યું કે, “તેં આમ્રફળની ચોરી શી રીતે કરી ?” ચોરે કહ્યું કે “વિદ્યાના બળથી.” અભયકુમારે સર્વ વૃત્તાંત રાજાને કહી સંભળાવ્યું અને ચોરને લાવીને સેં. શ્રેણિકે કહ્યું કે, “કોઈ બીજે ચાર હોય તે પણ તેની ઉપેક્ષા થતી નથી તે આ ચાર તો શક્તિમાન છે, માટે તેને તો નિઃસંદેહ નિગ્રહ કરવો.” અભયકુમારે નિષ્કપટપણે વિજ્ઞપ્તિ કરી કે “હે દેવ! આની પાસેથી વિદ્યા મેળવીને પછી જે યુક્ત હોય તે કરજો.” પછી મગધપતિ શ્રેણિક રાજાએ તે માતંગપતિને પિતાની સામે બેસાડી તેના મુખેથી વિદ્યા ભણવી શરૂ કરી, પરંતુ પોતે સિંહાસન પર બેસીને વિદ્યા ભણતા હોવાથી ગુરૂના અબહુમાનને લીધે ઉંચા સ્થળ પર જળની જેમ રાજાના હૃદયમાં વિદ્યા સ્થિર થઈ શકી નહીં. એટલે રાજગૃહપતિ શ્રેણિકે તે ચોરને તિરસ્કારપૂર્વક કહ્યું કે,
તારામાં કાંઈ પણ કુડ છે કે જેથી તારી કહેલી વિદ્યા મારા હૃદયમાં સંક્રમિત થતી નથી.” તે સમયે અભયકુમારે કહ્યું કે “હે દેવ ! અત્યારે એ તમારો વિદ્યાગુરૂ છે અને જેઓ ગુરૂનો વિનય કરે તેઓને જ વિદ્યા સંકુરે છે, અન્યથા કુરતી નથી, તેથી આ માતંગપતિને તમારા સિંહાસન પર બેસાડે અને તમે અંજળિ જોડીને તેની સામે પૃથ્વી પર બેસે, એટલે વિદ્યા આવડશે.' વિદ્યાના અથી રાજાએ તે પ્રમાણે કર્યું. કારણ કે “નીચથી પણ ઉત્તમ વિદ્યા ગ્રહણ કરવી” એ પ્રખ્યાત નીતિ છે. પછી રાજાએ તેના મુખથી ઉન્નાભિની અને અનામિની બે વિદ્યા સાંભળી, એટલે દર્પણમાં પ્રતિબિંબની જેમ તે તરતજ રાજાના હૃદયમાં વસી ગઈ. પછી અભયે અંજલિ જેડવા પૂર્વક રાજાને વિનવીને વિદ્યાગુરૂપણને પામેલા તે ચોરને છોડાવી મૂક્યો.
અન્યદા જ્ઞાતનંદન શ્રી વીરપ્રભુ રાજગૃહે સમવસર્યા. તે સાંભળી રાજા શ્રેણિક ભૂમિપર રહેલે ઈદ્ર હોય તેમ મોટા આડંબરથી વાંદવા ચાલ્યું. તે વખતે ગજેન્દ્રોના ઘટના ટંકારાથી તે દિશાઓને પૂરતો હતો, તેષા શબ્દથી પરસ્પર વાર્તા કરતા હોય તેવા અને વાહ્યાલી રૂપ રંગભૂમિમાં નટ જેવા અશ્વોથી ભૂમિળને રૂંધતો હતો. આકાશમાંથી ઉતરતા મેઘમંડળની શોભાને અનુસરતા મયુરરૂપી છેત્રેથી તેની સેના શોભતી હતી, વાહનના નૃત્ય કરતા અશ્વની સ્પર્ધાથી તેનું રત્નમય તાડંક નાચતું હતું તે જાણે તેના આસનની સાથેજ ઉપર્યું હોય તેમ દેખાતું હતું, માથે પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવું વેત છત્ર ધર્યું હતું, ગંગા અને યમુના જેવા ચામરોને વારાંગનાઓ વીંજતી હતી અને સુવર્ણના અલંકારોને ધારણ કરનારા ભાટ ચારણે તેની સ્તુતિ કરી રહ્યા હતા.
એ સમયે માર્ગે ચાલ્યા જતાં જમ્યા પછી તરત જ છોડી દીધેલી એક બાળકો સૈનિકોના જોવામાં આવી, પરંતુ જાણે નરકને અંશ આવ્યું હોય તેમ તેના શરીરમાંથી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૭ મ ] ચહ્નણાને પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે (
[ ૧૨૭ અત્યંત દુગધ છુટતો હતો. તે દુર્ગધને સહન નહિ કરી શકવાથી સાયંકાળે પ્રાણાયામ કરનારા ગાયત્રી મંત્રના જાપકોની જેમ સર્વેએ પોતપોતાની નાસિકાને બંધ કરી દીધી. શ્રેણિકે તેમ જોઈ પરિજનને પૂછ્યું કે, “શું છે?' એણે પરિજને જમ્યા પછી તરત જ છોડી દીધેલી તેં દુર્ગધાને જણાવી. રાજા શ્રેણિક હંમેશા અરિહંતના મુખથી બાર પ્રકારની ભાવનાને સાંભળનાર હતો, તેથી તેને કિંચિત્ પણ જુગુપ્સા આવી નહીં અને તરત જ તે બાળાને જોઈને પોતે આગળ ચાલ્યો. પછી સમવસરણમાં આવીને પ્રભુને વાંચીને યોગ્ય અવસરે તે દુર્ગધાની કથા પૂછી.
પ્રભુ બોલ્યા કે, “તમારી આસપાસના પ્રદેશમાં શાલી નામે ગામમાં ધનમિત્ર નામે એક શ્રેષ્ટિ રહેતો હતો. તેને ધનશ્રી નામે એક પુત્રી થઈ હતી. અન્યદા શ્રેષ્ટિએ તે ધનશ્રીને વિવાહમહોત્સવ પ્રારંભે હતો, તેવામાં ગ્રીષ્મ ઋતુમાં વિહાર કરતા કેઈ સાધુઓ ત્યાં આવી ચડયા; તેથી શ્રેષ્ટિએ તે સાધુઓને વહોરાવવા ધનશ્રીને આજ્ઞા કરી. સારા આચરણવાળી તે બાળા પિતાની આજ્ઞાથી તત્કાળ મુનિઓને પ્રતિલાભિત કરવાને પ્રવતી. તે વખતે પસીનાથી જેઓના અંગ અને વસ્ત્ર મલીન થયેલા હતા, એવા તે મુનિઓને વહોરાવતાં તેના મળનો દુર્ગધ ધનશ્રીને આવ્યો; તેથી સુગંધી અને નિર્મળ વસ્ત્રવાળી, વિવિધ અલંકારને ધારણ કરનારી, અંગરાગથી લિપ્ત થયેલી અને શૃંગારમાં મોહિત એવી તે બાળા ચિંતવવા લાગી કે, “અહંત પ્રભુએ જે ધર્મ કહ્યો છે, તે બધી રીતે નિર્દોષ છે, પણ જો તેમાં પ્રાસુક જળથી પણ સ્નાન કરવાની મુનિને આજ્ઞા હતી તે તેમાં શો દેશ હતો?” આ પ્રમાણે મુનિઓના મળની દુર્ગંધથી કરેલી જુગુપ્સાવડે બાંધેલા દુષ્કર્મને આલેચ્યા કે પ્રતિક્રમ્યા વગર અન્યદા મૃત્યુ પામીને હે રાજન્ ! તે કર્મથી તે બાળા રાજગૃહનગરમાં રહેનારી એક વેશ્યાના ગર્ભમાં આવી. ગર્ભમાં રહી છતી પણ તેની માતાને તે ઘણી અરતિ આપવા લાગી. તેથી તે વેશ્યાએ ગર્ભપાતના અનેક ઔષધે પીધા, તથાપિ એ ગર્ભ પડવો નહીં. “કમના બળ આગળ ઔષધ કેણુ માત્ર છે?” અનુક્રમે તે વેશ્યાએ એક પુત્રીને જન્મ આપ્યું. તે પૂર્વના કર્મથી જન્મથી જ અતિ દુગધા હતી, તેથી વેશ્યાએ પિતાના ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલી છતાં તેને વિષ્ટાની જેમ ત્યજી દીધી. હે રાજન્ ! તે દુર્ગધા તમારા જેવામાં આવી છે.”
શ્રેણિકે ફરીથી પૂછયું કે, “હે પ્રભુ! હવે પછી એ બાળા કેવા સુખ દુઃખનો અનુભવ કરશે?' પ્રભુ બોલ્યા કે, “ધનશ્રીએ સર્વ દુઃખ તે ભેળવી લીધું છે, હવે તે સુખી કેવી રીતે થશે તે સાંભળ. એ આઠ વર્ષની ઉમરમાં જ તારી પટ્ટરાણી થશે. તેની પ્રતીતિને માટે હું એક નિશાની આપું છું કે હે રાજન ! અંતઃપુરમાં ક્રીડા કરતાં તારા પૃષ્ટ ભાગ ઉપર ચડીને જે હંસની લીલા કરશે. તે આ દુગધા છે એમ તું જાણી લેજે.” પ્રભુની આવી વાણી સાંભળીને “અહો ! આ મોટું આશ્ચર્ય છે! એ બાળા મારી પત્ની શી રીતે થશે ?” આવી ચિંતા કરતો રાજા પ્રભુને નમીને પોતાને સ્થાનકે ગયે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પર્વ ૧૦ મું અહિં પૂર્વ કર્મની નિર્જરા થવાથી દુર્ગંધાને ગંધ ચાલ્યો ગયો. એવામાં કોઈ એક વંધ્યા આભિરીએ તેને જોઈ, એટલે પુત્રી તરીકે માનીને તેને લઈ લીધી. અનુક્રમે તે આભિરીએ પિતાની ઉદર જાત પુત્રીની જેમ તેનું પોષણ કર્યું, તેથી તે રૂ૫ લાવયવડે ઘણી શોભતી યૌવનવતી થઈ
અન્યદા મનોહર કૌમુદી ઉત્સવ આબે, જે શૃંગાર રસના સર્વસ્વ નાટકના મુખ જેવો હતે, તે ઉત્સવ જેવાને માટે યુવાન પુરૂષોના લોચનરૂપ મૃગલાને પાશલારૂપ તે યુવતી પિતાની માતાની સાથે આવી. રાજા શ્રેણિક અને અભયકુમાર પણ પરણવા માટે જતા વરની જેમ સર્વ અંગ ઉપર વેત વસ્ત્ર પહેરીને તે ઉત્સવમાં આવ્યા. તે મેટા ઉત્સવના સંમર્દમાં શ્રેણિક રાજાને હાથ તે આમિરકુમારીની ઉંચા સ્તનવાળી છાતી ઉપર પડી ગયો. તેથી તત્કાળ તેના ઉપર રાગ ઉત્પન્ન થવાથી રાજાએ તેના વસ્ત્રના છેડા સાથે સંભોગની જામીનગીરી જેવી પોતાની મુદ્રિકા બાંધી દીધી. પછી શ્રેણિક અને અભયકુમારને કહ્યું કે, “મારૂં ચિત વ્યગ્ર થતાં મારી મુદ્રિકા કેઈએ હરી લીધી છે, માટે તેના ચોરને તું સત્વર શોધી કાઢ. તે સાંnળી બુદ્ધિમાન અભયકુમાર બધા રંગદ્વારો બંધ કરાવીને સોગઠાને ઘુતકારની જેમ એક એક માણસને બહાર કાઢવા લાગ્યો. બુદ્ધિના ભંડાર અભયે સર્વના વસ્ત્રો કેશપાશ અને મુખ શોધવા માંડયા. એમ કરતાં કરતાં પેલી અભિરકુમારી આવી, એટલે તેનાં વસ્ત્રો શોધતાં તેને છેડે બાંધેલી રાજાની નામાંકિત મુદ્રિકા જેવામાં આવી. અભયકુમારે તેને પૂછ્યું કે, “હે બાળે ! આ ઉમિકા તે શા માટે લીધી હતી ?' તે કાને હાથ મૂકીને બોલી કે “હું કાંઈ પણ જાણતી નથી.” તેને અતિ રૂપવતી જઈ ધીમાન અભયકુમારે વિચાર્યું કે, “જરૂર આ આમિરકુમારી ઉપર પિતા અનુરક્ત થયા હશે અને એને ગ્રહણ કરવા માટે રાગવશ થયેલા રાજાએ એંધાણી તરીકે પોતાની મુદ્રિકા તેના વસ્ત્રને છેડે બાંધી દીધી હશે.” આવું ચિંતવતો અભયકુમાર તેને રાજાની પાસે લઈ ગયો. રાજાએ પૂછયું કે, “કેમ મુદ્રિકાનો ચોર મળે? અભય બોલ્યા કે–દેવ! તે ચોરનારી આ બાળા છે. પણ હે પ્રભુ! તેણે મુદ્રિકા સાથે તમારા ચિત્તને પણ ચારી લીધું હોય તેમ લાગે છે.' રાજા હસીને બે -“એ કુમારીને હું પરણીશ. શું નથી સાંભળ્યું કે, દુષ્કુળમાંથી પણ સ્ત્રી રત્ન ગ્રહણ કરવું. પછી રાજા નિર્દોષ અંગવાળી તે આમિરકન્યાને પરણ્યા અને ઘણા રાગથી તેને પિતાની પટ્ટરાણ કરી.
એક વખતે રાજા રાણીઓ સાથે પાસે રમતે હતો, તેમાં એવું પણ કહ્યું કે, જે જીતે તે હારેલાના પૃષ્ઠ ભાગ ઉપર ચડે. એ પ્રમાણે પણ કરીને રમતાં બીજી કુળવાન રાણીઓ
જ્યારે રાજાને જીતતી ત્યારે તો તે પોતાનો જય જણાવવાને માટે માત્ર રાજાના પૂઠ ભાગ ઉપર પોતાનું વસ્ત્ર નાંખતી હતી પણ જ્યારે આ વેશ્યાપત્રીએ રાજાને જીત્યો ત્યારે તો તે કઠિન હૃદયની થઈ નિઃશંકપણે તેના પૃષ્ટ ઉપર ચડી ગઈ. રાજાને તે વખત પ્રભુનું ન
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૭ મ] ચલ્લણાનો પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે
[૧૨૯ સાંભરવાથી અકસ્માત્ હાસ્ય આવ્યું, એટલે તે રાણીએ નીચે ઊતરીને આદરથી રાજાને હાસ્યનું કારણ પૂછ્યું. રાજાએ જે પ્રમાણે પ્રભુએ કહ્યું હતું, તે પ્રમાણે તેના પૂર્વ ભવથી માંડીને પૃષ્ટ ઉપર ચડવા સુધીનું બધું વૃત્તાંત કહી આપ્યું. તે સાંભળી તે તત્કાળ વૈરાગ્ય પામી અને આદરથી પતિની આજ્ઞા લઈને તેણે શ્રી વીરપ્રભુની પાસે જઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
સમુદ્રના મધ્યમાં પાતાળભુવન જેવો આર્તક નામે દેશ છે, તેમાં આદ્રક નામે મુખ્ય નગર છે. તે નગરમાં ચંદ્રની જેમ દષ્ટિઓને આનંદ આપનાર અને લક્ષમીથી વિરાજમાન આદ્રક નામે રાજા હતો. તેને આદ્રકા નામે રાણી હતી. તે બંનેને આદ્ર મનવાળો આદ્રકુમાર નામે પુત્ર થયે. તે યૌવન વયને પ્રાપ્ત કરી યથારૂચિ સાંસારિક બેગ ભેગવવા લાગ્યો.
આદ્રક રાજાને અને શ્રેણિકરાજાને પરંપરાથી બેડીની જેમ પ્રીતિ બંધાયેલી હતી. એક વખતે શ્રેણિકે સ્નેહરૂપ લતાના દેહદરૂપ ઘણી ભેટ લઈને પિતાના મંત્રીને આદ્રક રાજાની પાસે મોકલે. મંત્રી ત્યાં પહોંચ્યું, એટલે આદ્રક રાજાએ જાણે શ્રેણિકનું મૂર્તિમાન મિત્રપણું હોય તેમ ગૌરવતાથી તેને જો. પછી તે મંત્રીઓ સાથે આણેલી સૌવયે, નિંખપત્ર અને કાંબળ વિગેરેની ભેટ આદ્રક રાજાએ હર્ષથી ગ્રહણ કરી. આદ્રક રાજાએ મોટા સત્કારથી તેની સંભાવના કરીને પૂછ્યું કે, “મારા બંધુ શ્રેણિક કુશળ છે?' તેના ઉત્તરમાં ચંદ્રના આતપની જેમ પોતાના સ્વામીનું કુશળ વૃત્તાંત કહેવાવડે તે મંત્રીરૂપ ચંદ્ર આદ્રક રાજાના મનરૂપ કુમુદને પૂર્ણ આનંદ આપે. પછી આદ્રકકુમારે પૂછ્યું કે, “હે પિતા! તે મગધેશ્વર કેણુ છે કે જેની સાથે તમારે વસંતઋતુ સાથે કામદેવની જેમ આટલી બધી પ્રીતિ છે?” આટૂંકરાજા બોલ્યો કે-“હે વત્સ! શ્રેણિક નામે મગધ દેશનો રાજા છે, તેના અને આપણુ કુળને પરંપરાથી પ્રીતિ ચાલી આવે છે. તે સાંભળી તરત જ આદ્રકકુમાર અમૃતની તરંગિણી જેવી દષ્ટિથી પ્રેમાકુરને પ્રગટ કરતો મંત્રી પ્રત્યે બોલ્યો કે, “તમારા સ્વામીને કોઈ પૂર્ણ ગુણવાળો પુત્ર છે? તેને હું પ્રીતિનું પાત્ર કરીને મિત્ર કરવા ઈચ્છું છું.” મંત્રી બે કે, “હે કુમાર! બુદ્ધિનું ધામ, પાંચસે મંત્રીનો સ્વામી, દાતાર, અસામાન્ય, કરૂણારસનો સાગર, દક્ષ, કૃતજ્ઞ અને કળારૂપ સાગરનો પારંગત અભયકુમાર નામે એક શ્રેણિક રાજાને પુત્ર છે. અરે કુમાર ! બુદ્ધિ અને પરાક્રમથી સંપન્ન, ધર્મજ્ઞ, ભયરહિત અને વિશ્વમાં વિખ્યાત એ અભયકુમારને શું તમે નથી જાણતા ? સ્વયંભૂરમણ નામના સમુદ્રમાં અનેક આકારવાળા મસ્યસમૂહની જેમ તે કુમારમાં વાસ કરીને રહ્યા ન હોય એવા કઈ પણ ગુણે આ જગતમાં નથી.” પિતાના પુત્રને અભયકુમાર સાથે મૈત્રી કરવાનો અથી થયેલ જાણીને રાજાએ કહ્યું કે-“હે વત્સ! તું ખરેખર કુલીન પુત્ર છું; કેમકે મારા ચાલેલા માર્ગે ચાલવાને ઇચ્છે છે. વળી સમાન ગુણવાળા અને સમાન કુળ તથા સંપત્તિવાળા તમારે બંનેને વિવાહસંબંધની જેમ પરસ્પર મિત્રપણું ઘટે છે. પિતાના મનોરથને મળતી પિતાની આજ્ઞા
D - 17
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦].
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું મળવાથી આદ્રકકુમારે તે મંત્રીને કહ્યું કે, “તમારે મને પૂછળ્યા વગર જવું નહીં; કારણ કે અહીંથી ચાલતી વખતે અભયકુમાર સાથેના નેહરૂ૫ વૃક્ષના બીજ જેવું મારું વચન તમારે સાંભળવાનું છે.” કુમારનાં વચનથી મંત્રીએ તેમ કરવાને સ્વીકાર્યું પછી રાજાની રજા લઈને છડીદારે બતાવેલા માર્ગે મંત્રી તેના ઉતારામાં ગયે.
અન્યદા આટૂંકરાજાએ મેતી વિગેરેની ભેટ લઈને એક પિતાના પુરૂષ સાથે તે મંત્રીને વિદાયગીરી આપી. તે વખતે આદ્રકુમારે અભયકુમારને માટે તે મંત્રીના હાથમાં પરવાળા અને મુક્તાફળ વિગેરે આપ્યા. પછી મંત્રી આદ્રકરાજાના મનુષ્ય સહિત રાજગૃહપુરે આવ્યું અને તેમણે શ્રેણિકરાજાને અને અભયકુમારને ભેટ આપી. મંત્રીએ અભયકુમારને સંદેશે કહ્યો કે, “આકકુમાર તમારી સાથે મિત્રતા અને સૌશાત્ર કરવા ઈચ્છે છે. જિનશાસનમાં કુશળ અભયકુમારે ચિંતવ્યું કે, “જરૂર શ્રમણપણાની વિરાધના કરવાથી તે અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલ હશે; પણ તે મહાત્મા આદ્રકકુમાર આસનભવ્ય હોવો જોઈએ. કારણ કે અભવ્ય અને દુરભવ્યને મારી સાથે પ્રીતિ કરવાની ઈચ્છા થાય નહીં. “પ્રાયઃ સમાન પુણ્ય પાપવાળા પ્રાણીઓને જ પ્રીતિ થાય છે, તેઓનો સ્વભાવ એક સરખે હોય છે અને મૈત્રી એક સરખા સ્વભાવથીજ ઉત્પન્ન થાય છે.” હવે કઈ પણ ઉપાય કરીને તેને પાછે જેનધમી” કરી તેનો આપ્ત જન થાઉં, કેમકે જે ધર્મમાર્ગમાં અગ્રેસર થાય તે જ આ કહેવાય છે. તે આદ્રકકુમારને હું તીર્થકરનું બિંબ દર્શાવું, કે જેથી કદિ તેને ઉત્તમ જાતિસ્મરણ થાય. અહીંથી ભેટને વિષે મહાન આચાર્યે પ્રતિષ્ઠિત કરેલી એક રત્નમયી ઉત્તમ અહંન્દુ પ્રતિમા હું તેની ઉપર એકલાવું.' આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે એક પેટીમાં શ્રી આદિનાથની અપ્રતિમ પ્રતિમા મૂકી, કે જે પ્રતિમા કલ્યાણ આપવામાં કામધેનુ જેવી હતી. પછી તે પ્રતિમાની આગળ ધૂપધાણું અને ઘંટા વિગેરે દેવપૂજાના બધા ઉપકરણો મૂક્યા. પછી તે પેટના દ્વારપર તાળું દઈ અભયકુમારે તેની ઉપર પોતાની મહોરછાપ કરી. મગધપતિ શ્રેણિકે પેલા આદ્નકરાજાના માણસને ઘણી ભેટ આપીને પ્રિય આલાપપૂર્વક વિદાય કર્યો. તે વખતે અભયકુમારે પણ તેના હાથમાં તે પેટી આપી અને અમૃત જેવી વાણીથી તેનો સત્કાર કરીને કહ્યું કે, “હે ભદ્ર! આ પિટી આદ્રકુમારને આપજે અને તે મારા બંને મારો આ સંદેશો કહે છે કે, આ પેટી એકાંતમાં જઈને તારે એકલાએજ ઉઘાડવી અને તેમાં જે વસ્તુ છે તે તારેજ જેવી, તે વસ્તુ કોઈ બીજાને બતાવવી નહીં.” આ પ્રમાણે તેનું કહેવું કબુલ કરી તે પુરૂષ પોતાને નગરે ગયે. સાથે લાવેલી ભેટ પિતાના સ્વામીને અને તેમના કુમારને આપી. તેમજ અભયકુમારનો સંદેશો આદ્રકકુમારને એકાંતમાં લઈ જઈને કહો. આદ્રકકુમારે એકાંતે તે પેટી ઉઘાડી, તે તેમાં અંધકારમાં પણ ઉદ્યોત કરતી જાણે તેજનીજ ઘડેલી હોય તેવી શ્રી આદિનાથની મનોહર પ્રતિમા તેના જેવામાં આવી. તે જોઈ આદ્રકકુમાર વિચારમાં પડયો કે, “આ શું હશે? આ કોઈ અંગનું ઉત્તમ આભૂષણ જણાય છે, પણ તે શું મસ્તકે, કઠે કે હૃદયે પહેરવાનું હશે ? પૂર્વે મેં કઈ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૭ ] ચેલણને પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે [૧૩૧ ઠેકાણે આવી વસ્તુ જયેલી છે, પણ મંદાભ્યાસીને શાસ્ત્રની જેમ તે મારા સ્મરણમાં આવતું નથી.” આવી રીતે ઘણી ચિંતવના કરતાં આદ્રકુમારને જાતિસ્મરણને ઉત્પન્ન કરનારી મેટી મૂછ આવી. તત્કાળ જાતિસ્મરણ ઉત્પન્ન થતાં ચેતનાને પ્રાપ્ત કરીને તે પોતાના પૂર્વ જન્મની કથાને ચિંતવવા લાગ્યો-“અરે! આ ભવથી ત્રીજે ભવે મગધદેશના વસંતપુર નગરમાં સામાયિક નામે હું એક કુટુંબી (કણબી) હતું. મારે બંધુમતી નામે સ્ત્રી હતી. તેની સાથે અન્યદા સુસ્થિત નામના આચાર્યની પાસેથી આર્યધર્મ અમે યથાર્થ રીતે સાંભળ્યો. તેથી ભાય સહિત પ્રતિબંધ પામી ગૃહવાસથી વિરક્ત થઈને તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. ગુરૂની સાથે વિહાર કરતો હું અન્યદા એક શહેરમાં આવ્યો. ત્યાં મારી સ્ત્રી બંધુમતી પણ બીજી સાધ્વીઓ સાથે વિહાર કરતી કરતી આવી. એક દિવસે તેને જોવાથી મને પૂર્વની વિષયક્રિીડા યાદ આવી, તેથી હું તેણીમાં અનુરક્ત થયો અને બીજા સાધુને મેં તે વાર્તા જણાવી. તે સાધુએ પ્રવત્તિનીને કહ્યું, અને તેણીએ બંધુમતીને કહ્યું. તે સાંભળી ખેદ પામતી બંધુમતી આ પ્રમાણે બોલી કે-“હે સ્વામિની! એ ગીતાર્થ થયેલ સાધુ પણ જે મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરશે તો પછી મારી શી ગતિ થશે? કારણ કે મર્યાદા પાળવાથી જ સમુદ્ર પૃથ્વીને ડુબાડતા નથી. હવે કદિ હું અહિંથી દેશાંતર જાઉં તે પણ એ મહાનુભાવ મને દેશાંતર ગયેલી સાંભળશે ત્યાં સુધી મારા વિષે રાગ છેડી દેશે નહીં; માટે છે ભગવતી હું પ્રાણુજ તજી દઈશ કે જેથી મારા અને તેમના શીલનું ખંડન નહીં થાય.” આ પ્રમાણે ધારી અનશન કરીને લીલા માત્રમાં તેણે થુંકની જેમ પોતાના પ્રાણને તજી દીધા અને દેવાણુને પ્રાપ્ત થઈ. તેને મૃત્યુ પામેલી સાંભળી મને વિચાર થયો કે, “એ મહાનુભાવો વ્રતભંગના ભયથી મૃત્યુ પામી, અને હું તે વ્રતને ભંગ થયા છતાં પણ જીવું છું, તે મારે હવે જીવવાની શી જરૂર છે?” એવું ધારીને હું પણ અનશન કરી મૃત્યુ પામીને દેવલોકમાં દેવતા થયો. ત્યાંથી ચવીને અહિં ધર્મવજિત એવા અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયે છું. જેણે મને પ્રતિબંધ પમાડયો તેજ મારે ખરેખર બંધુ અને ગુરૂ છે. મારા ભાગ્યના ઉદયથી અભયકુમાર મંત્રીએ મને પ્રતિબંધિત કર્યો છે, પણ અદ્યાપિ હું તેના દર્શન કરી શકું તેમ ન હોવાથી ખરેખર મંદભાગ્ય છું. તેથી હવે પિતાની આજ્ઞા મેળવીને હું આર્ય દેશમાં જઈશ કે જ્યાં મારા ગુરૂ અભયકુમાર છે.” આવા મનોરથ કરતો અને આદિનાથની પ્રતિમાને પૂજતો આદ્રકુમાર દિવસોને નિર્ગમન કરવા લાગે.
એક દિવસે આકકુમારે પિતાના પિતાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, “હું અભયકુમારના દર્શન કરવાને ઈચ્છું છું.” એટલે આદ્રકરાજાએ કહ્યું કે, “હે વત્સ! તારે ત્યાં જવું નહીં, કારણ કે આપણે શ્રેણિકરાજાની સાથે પણ અહિં સ્થાને રહ્યા છતાંજ મૈત્રી છે. ” પિતાની આવી આજ્ઞાથી બંધાયેલા અને અભયકુમારને મળવાને ઉત્કંઠિત થયેલ આદ્રકકુમાર ત્યાં જઈ શક્યો નહીં, તેમ અહિં રહી પણ શક્યો નહિ. તેથી ભાદરવાના મેઘની જેમ નેત્રમાંથી
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું અશાંત અશ્રુ વર્ષાવતો અને જેના નેત્રો સુજી ગયા છે એ તે આદ્રકકુમાર અભયકુમારને મળવા જવાને ઉત્કંઠિત થઈ રહ્યો. બેસતાં, સુતાં, ચાલતાં, ખાતાં અને બીજી બધી ક્રિયાઓ કરતાં તે અભયકુમારથી અલંકૃત એવી દિશાને જ પિતાની દષ્ટિ આગળ રાખતો હતો. અભયકુમારની પાસે પારેવાની જેમ ઉડીને પહોંચવાની ઈચ્છાવાળા તે આદ્રકકુમારને રોગપીડિત દીન જનની જેમ જરા પણ શાંતિ વળતી નહીં. તે હમેશાં મગધ દેશ કે છે? રાજગૃહ નગર કેવું છે? ત્યાં જવાનો કર્યો માર્ગ છે?” આ પ્રમાણે પોતાના પરિજનને પૂછયા કરતો હતો.
આદ્રકકુમારની આવી સ્થિતિ સાંભળી આદ્રકરાજાને ચિંતા થઈ કે, “જરૂર આદ્રકકુમાર કોઈ વખતે મને કહ્યા વગર અભયકુમારની પાસે ચાલ્યા જશે, તેથી તેને બહેબસ્ત રાખો જોઈએ.” આવું ચિંતવી તેણે પોતાના પાંચસો સામંતોને આજ્ઞા કરી કે “તમારે આદ્રકકુમારને કોઈ પણ દેશાંતરે જવા ન દે.' રાજાની આવી આજ્ઞાથી તે સામંતે પણ છાયાની જેમ તેનું પડખું છોડતા નહોતા. નિરંતર સાથે રહેતા હતા; તેથી કુમાર પિતાના આત્માને બંદીવાનું સરખે માનવા લાગે છેવટ અભયકુમારની પાસે જવાનું મનમાં ધારીને તે બુદ્ધિમાન કુમારે પ્રતિદિન અશ્વ ફેરવવાની ક્રીડા કરવા માંડી. તે વખતે પણ તે સામંતે તેના અંગરક્ષક થઈને તેની સાથે રહેવા લાગ્યા. આદ્રકકુમાર ઉતાવળો અશ્વ દોડાવી તેનાથી થોડેક દૂર ચાલ્યો જઈને પાછો વળી આવતો હતો. એવી રીતે અનુક્રમે અશ્વને ખેલાવતાં અધિક અધિક દૂર જવા લાગ્યો અને પાછો વળી આવવા લાગ્યા. તેથી સર્વ સામે તેને તેના ગમનાગમન પર વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થયો. એમ કરતાં કરતાં એક દિવસ આદ્રકકુમારે પિતાના વિશ્વાસુ માણસની પાસે સમુદ્રમાં એક વહાણ તૈયાર કરાવ્યું. તે વહાણને રત્નથી પૂરાવ્યું અને અભયકુમારે મોકલેલી શ્રી આદિનાથની પ્રતિમા પણ તેમાં મોકલાવી દીધી. પછી અશ્વને ખેલાવતાં અદશ્ય થઈને તે વહાણ ઉપર ચડી આદ્રકકુમાર આર્યદેશમાં આવતો રહ્યો. ત્યાં પહોંચ્યા પછી વહાણુમાંથી ઉતરીને અભયકુમારે મોકલેલી પ્રતિમાં તેની પાસે મોકલી, સાત ક્ષેત્રમાં ધન વાપરી પોતાની મેળે યતિલિંગ ગ્રહણ કર્યું. એ વખતે તેણે સામાયિક ઉરચરવા માંડયું, તે વખતે આકાશમાં રહેલા દેવતાઓએ ઉંચે સ્વરે કહ્યું કે, “હે મહાસત્ત! તું દીક્ષા ગ્રહણ કરીશ નહીં, કારણ કે અદ્યાપિ તારે ભોગ્યકર્મ અવશેષ છે, તે ભોગવી લે અને ભાગ્યકમ ભેગવ્યા પછી સમયે દીક્ષા ગ્રહણ કરજે; કેમકે ભેચ્યકમ તીર્થકરને પણ અવશ્ય જોગવવું પડે છે. હે મહાત્મા! તારે હાલ વ્રત લેવાની જરૂર નથી, હાલ વ્રત લેવાથી તારું ઉપહાસ્ય થશે. તેવું ભેજન કર્યું શા કામનું કે જેનું વમન થઈ જાય?” આવાં દેવતાનાં વચનને અનાદર કરીને આદ્રકકુમારે પરાક્રમવડે પિતાની મેળે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. આ પ્રમાણે આદ્રકકુમાર મુનિ પ્રત્યેકબુદ્ધ થઈ તીવ્રપણે વ્રતને પાળતા વિહાર કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે તે વસંતપુર નગરે આવ્યા. અને નગરની બહાર કોઈ દેવાલયમાં પ્રતિમા ધારણ કરીને રહ્યા, અર્થાત્ સર્વ આધિને દૂર કરી સમાધિસ્થ થયા.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૭ મ] ચલણને પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે [ ૧૩૩
એ નગરમાં મહાકુળવાન દેવદત્ત નામે એક માટે શેઠ રહેતું હતું. તેને ધનવતી નામે પત્ની હતી. પેલી બંધુમતીને જીવ દેવલેકમાંથી રવીને તે શેઠને ઘેર પુત્રીપણે અવતર્યો. તે બાળાનું શ્રીમતી નામ પાડ્યું. તે ઘણું સ્વરૂપવતી અને સર્વ વનિતાઓમાં શિરોમણિ થઈ. માલતીના પુષ્પની માળાની જેમ ધાત્રીઓએ પાલન કરેલી તે કન્યા અનુક્રમે ધૂલિકીડા એગ્ય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થઈ એકદા શ્રીમતી નગરની બીજી બાળાઓની સાથે પતિજમણની ક્રીડા કરવા માટે પૂર્વોક્ત દેવાલયમાં જ આવી કે જ્યાં આદ્રક મુનિ કાયોત્સર્ગ રહેલા હતા. ત્યાં કીડા કરવાને માટે બધી બાળિકાઓ બોલી કે, “સખીઓ ! સર્વે પોતપોતાને ગમતા એવા વરને વરી લે.” એટલે સર્વે કન્યા પરસ્પર રૂચિ પ્રમાણે કઈ કઈને વર કરીને વરી ગઈ. એટલે શ્રીમતીએ કહ્યું કે, “સખીઓ ! હું તે આ ભટ્ટારક મુનિને વરી.” તે વખતે દેવતાએ આકાશમાં રહીને કહ્યું કે, “સાબાશ છે, તું ઠીક વરી છું !” આ પ્રમાણે કહી ગર્જના કરીને તે દેવે ત્યાં રત્નની વૃષ્ટિ કરી. તે ગજેનાથી ત્રાસ પામીને શ્રીમતી તે મુનિના ચરણને વળગી પડી. મુનિએ વિચાર્યું કે, “અહિં ક્ષણવાર રહેવાથી પણ વ્રતરૂપી વૃક્ષને મહાન પવન જેવો આ મને અનુકૂળ ઉપસર્ગ થયો, માટે અહીં વધારે વાર રહેવું યોગ્ય નથી.” આવા વિચારથી તે મુનિ તરત જ ત્યાંથી બીજે ચાલ્યા ગયા. “મહર્ષિઓને કઈ સ્થળે નિવાસ કરીને રહેવાની આસ્થા હોતી નથી, તો જ્યાં ઉપસર્ગ થાય ત્યાં રહેવાની તે શાની જ આસ્થા હોય?” પછી તે નગરનો રાજા તે રત્નવૃષ્ટિ લેવાને ત્યાં આવ્યો. કારણ કે “સ્વામી વગરના ધન ઉપર રાજાને જ હક છે” એ તેને નિશ્ચય હતે. રાજપુરૂષ રાજાની આજ્ઞાથી જ્યારે તે દ્રવ્ય લેવા દેવાલયમાં પેઠા ત્યારે નાગલોકના દ્વારની જેમ તે સ્થાન અનેક સર્ષોથી વ્યાપ્ત જોવામાં આવ્યું. તે વખતે તત્કાળ દેવતાએ આકાશમાં રહીને કહ્યું કે, “મેં આ દ્રવ્ય આ કન્યાના વરને નિમિત્તે આપેલું છે, માટે બીજા કેઈએ લેવું નહીં.' તે સાંભળી રાજા વિલો થઈને પાછો ગયો એટલે શ્રીમતીના પિતાએ તે દ્રવ્ય લઈને ઈલાયદું રાખ્યું. પછી સાયંકાળે પક્ષીઓની જેમ સવે પિતાપિતાને સ્થાનકે ગયા. - હવે શ્રીમતી વરવા યોગ્ય થવાથી તેને વરવાને ઘણા વર તૈયાર થઈને આવ્યા, એટલે તેના પિતાએ તેને કહ્યું કે, “આમાંથી યોગ્ય લાગે તેને અંગીકાર કર.' તે સાંભળી શ્રીમતી બેલી કે-“પિતાજી! હું તો તે વખતે જે મુનિને વરી છું તેજ મારો વર છે અને દેવતાએ તેને વરવા માટે જ દ્રવ્ય પણ આપેલું છે. તે મહર્ષિને હું મારી રૂચિથી વરી ચૂકી છું. અને તમે પણ દ્રવ્ય લેવાથી તેમાં સંમત થયા છે, માટે તે મુનિવર માટે કલ્પીને હવે મને બીજા વરને આપવી તે તમને યોગ્ય નથી. તાત! શું તમે નથી સાંભળ્યું કે જે બાળકો પણ જાણે છે કે, “રાજાઓ એકજ વાર બોલે, મુનિએ એકજ વાર વદે અને કન્યા પણ એકજ વાર અપાય-આ ત્રણે બાબત એકજવાર થાય છે.” શેઠે કહ્યું કે, “હે પુત્રી ! તે મુનિ શી રીતે મળી શકે, કેમકે તે એક સ્થાને તે રહેતા નથી. પુષ્પમાં ભ્રમરની જેમ તે નવનવા સ્થાનમાં ફરે છે. તે મુનિ પાછા અહીં આવશે કે નહીં? કદિ આવશે તો તે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પર્વ ૧૦ મું શી રીતે ઓળખાશે? તેમનું નામ શું? તેનું અભિજ્ઞાન શું? તેવા ભિક્ષુકો તો કેટલાય આવે છે.” શ્રીમતી બેલી કે-“પિતાજી! તે દેવાલયમાં દેવતાની ગજેનાથી હું ભય પામી હતી, તેથી હું વાનરીની જેમ તેમના ચરણને પકડી રહી હતી, તે વખતે તેમના ચરણમાં એક ચિન્હ મારા જેવામાં આવ્યું છે. માટે હે પિતા! તમે એવી ગોઠવણ કરે કે જેથી હું પ્રતિદિન જતા આવતા સાધુઓને જોઈ શકું.” શેઠ બેલ્યા કે, “હે પુત્રી ! હવે જે કોઈ મુનિએ આ શહેરમાં આવે તે સર્વે મુનિઓને તારે સ્વયમેવ ભિક્ષા આપવી.” પિતાની આજ્ઞા થઈ ત્યારથી શ્રીમતી દરેક મુનિઓને ભિક્ષા આપતી, અને વંદના કરતી વખતે તેમના ચરણ પરના ચિન્હ જોતી હતી. તેમ કરતાં કરતાં બાર વર્ષે દિમૂઢ થયેલા આદ્રકમુનિ ત્યાં આવી ચડ્યા. શ્રીમતીએ વંદના કરતાં ચિન્હ જોઈને તરત ઓળખી લીધા, એટલે તે બેલી કે, “હે નાથ! તે દેવાલયમાં હું તમને વરી હતી. માટે તમે જ મારા પતિ છે. તે વખતે તો હું મુગ્ધા હતી તેથી મને પસીનાના બિંદુની જેમ ત્યજી દઈને તમે ચાલ્યા ગયા હતા, પણ આજે સપડાયા છે, હવે કરજદારની જેમ અહિંથી શી રીતે જશે? હે નાથ! જ્યારથી તમે દષ્ટનષ્ટ થયા હતા ત્યારથી પ્રાણ રહિતની જેમ મારા બધા કાળ નિગમન થયો છે, માટે હવે પ્રસન્ન થઈને મને અંગીકાર કરો. તે છતાં પણ કદિ જે ક્રૂરતાથી મારી અવજ્ઞા કરશો તો હું અગ્નિમાં પડીને તમને હત્યાનું પાપ આપીશ.” પછી રાજાએ અને મહાજને આવીને વિવાહ માટે તેમની પ્રાર્થના કરી. એટલે મુનિએ વ્રત લેવાને વખતે જે તેના નિષેધરૂપ દિવ્ય વાણી થઈ હતી તે યાદ કરી, અને તે દૈવી વાણી સંભારીને તેમજ સર્વનો વિશેષ આગ્રહ જોઈને મહાત્મા આદ્રકમુનિ તે શ્રીમતીને પરણ્યા. “કદિ પણ ભાવી અન્યથા થતું નથી.”
શ્રીમતીની સાથે ચિરકાળ ભોગ ભેગવતા તે મુનિને ગૃહસ્થપણાની પ્રસિદ્ધિરૂપ એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયો. અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતો તે પુત્ર ધાવણુ મૂકી દઈ રાજશુકની જેમ તરસ્તની છુટેલી જિહાવડે કાલુકાલું બોલવા લાગ્યા. પુત્ર મોટો થવાથી આકકુમારે શ્રીમતીને કહ્યું કે, “હવે આ પુત્ર તારી સહાય કરશે, માટે હું દીક્ષા લઈશ.” બુદ્ધિમાન શ્રીમતી તે વાત પુત્રને જણાવવાને માટે રૂની પૂણ સાથે ત્રાક લઈને રેંટીઓ કાંતવા બેઠી. જ્યારે તે રૂ કાંતવા લાગી ત્યારે પુત્રે તે જોઈને પૂછ્યું કે, “હે માતા! સાધારણ માણસને આવું કામ તમે કેમ કરે છે?” તે બોલી કે–“હે વત્સ! તારા પિતા દીક્ષા લેવા જવાના છે, એટલે તેના ગયા પછી પતિ રહિત એવી મારે આ ત્રાકનુંજ શરણ છે.” પુત્ર બાલ્યપણાને લીધે તોતડી પણ મધુર વાણુઓ બેલ્યો કે માતા ! હું મારા પિતાને બાંધીને પકડી રાખીશ, પછી તે શી રીતે જઈ શકશે?' આ પ્રમાણે કહી લાળથી કળીઆની જેમ તે મુશ્વમુખ બાળક ત્રાકના સૂત્રથી પિતાના ચરણને વીંટવા લાગ્યો, અને બોલ્યો કે-“અંબા ! હવે ભય રાખે નહીં, સ્વસ્થ થાઓ, જુ મારા પિતાના પગ મેં બાંધી લીધા છે, તેથી બંધાયેલા હાથીની જેમ હવે તે શી રીતે જઈ શકશે?” બાળકની આ પ્રમાણેની ચેષ્ટા જોઈ આદ્રકે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૭ મિ] ચલણનો પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે [૧૩૫ વિચાર્યું કે, “અહો ! આ બાળકનો સ્નેહાનુબંધ કેવું છે કે, જે મારા મનરૂપ પક્ષીને પાશલા રૂપ થઈ પડ્યો છે, જેથી હું હવે તરતમાં દીક્ષા લેવા માટે જવાને અશક્ત છું. માટે આ પ્રેમાળ બાળકે મારા પગ સાથે જેટલા સૂત્રના આંટા લીધા છે તેટલા વર્ષો સુધી આ પુત્રના પ્રેમથી હું ગૃહસ્થપણે રહીશ.” પછી તેણે પગના તંતુબંધ ગણ્યા એટલે બાર થયા, તેથી તેણે ગૃહસ્થપણામાં બીજા બાર વર્ષ નિર્ગમન કર્યા. જ્યારે પિતાની પ્રતિજ્ઞાનો અવધિ પૂર્ણ થયો ત્યારે તે બુદ્ધિમાન પુરૂષ વૈરાગ્ય પામી રાત્રિના પાછલા પહેરે આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યો કે-અહો! આ સંસારરૂપ કુવામાંથી નીકળવાને મેં દેરીની જેમ વ્રતનું આલંબન કર્યું અને પાછું તેને છોડી દઈને હું તેમાં જ મગ્ન થયે. પૂર્વ જન્મમાં મેં માત્ર મનથીજ વ્રત ભાગ્યું હતું, તેથી મને અનાર્યપણું પ્રાપ્ત થયું હતું, તે હવે આ ભવમાં તો ત્રિકરણે વ્રત ભાંગ્યું છે, ત્યારે મારી શી ગતિ થશે ! ભવતુ! હજુ પણ દીક્ષા લઈ તપરૂપ અગ્નિથી અગ્નિશૌચ વસ્ત્રની જેમ હું મારા આત્માનું પ્રક્ષાલન કરીશ.” આ પ્રમાણે વિચાર કરી પ્રાતઃકાળે શ્રીમતીને સમજાવી યતિલિંગ ધારણ કરીને તે નિર્મમ મુનિ થઈ ઘરમાંથી ચાલી નીકળ્યા.
વસંતપુરથી રાજગૃહ નગર તરફ જતાં માર્ગમાં પોતાના પાંચસો સામંતોને ચોરીનો ધંધો કરતા જોયા. તેમણે ઓળખીને ભક્તિથી આÁકમુનિને વંદના કરી. મુનિએ કહ્યું, તમે આવી પાપી આજીવિકા શા માટે આદરી છે?” તે બોલ્યા કે, “હે સ્વામી! જ્યારે તમે અમને ઠગીને પલાયન કરી ગયા ત્યારે અમે લજજાથી અમારૂં મુખ તમારા પિતાને બતાવી શક્યા નહીં; તેથી તમારીજ શેધમાં પૃથ્વી પર ભમવા લાગ્યા. અને ચોરીવડે આજીવિકા કરવા લાગ્યા. નિર્ધન શસ્ત્રધારીઓએ બીજું શું કરવું ?” મુનિ બોલ્યા-“હે ભદ્રો ! કદિ માથે કષ્ટ આવી પડે તો પણ જે ધર્માનુબંધી કાર્ય હોય તેજ કરવું કે જે બને લેકમાં સફળ થાય. કોઈ મહાપુણ્યના ભેગથી આ મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે પ્રાપ્ત થયાનું ફળ સ્વર્ગ તથા મોક્ષને આપનાર ધર્મજ છે. સર્વ જીવોની અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહાચર્ય, અપરિગ્રહતા–એ ધમ તમારે માનવા ગ્ય છે. હે ભદ્રો! તમે સ્વામિભક્ત છે, હું રાજાની જેમ તમારે સ્વામી છું. તેથી મારું કહેવું માનીને મારા અંગીકાર કરેલા માગને સદ્બુદ્ધિવડે તમે પણ ગ્રહણ કરે. તેઓ બોલ્યા કે “તમે પ્રથમ સ્વામી હતા અને અત્યારે ગુરૂ છે, તમારા કહેલો ધર્મ અમને રૂ છે, તેથી દીક્ષા આપીને અમારી પર અનુગ્રહ કરે.’ આદ્રકુમાર તેઓને દીક્ષા આપી સાથે લઈને શ્રીવીરપ્રભુને વાંદવા રાજગૃહ તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં ગોશાળ સામો મળે. પુયરહિત શૈશાળે આદ્રકમુનિની સાથે વાદ કરવા માંડયો. તે કૌતુક જેવાને હજારો મનુષ્યો અને ખેચરે તટસ્થપણે ત્યાં એકઠા મળ્યા. શાળે બે -“અરે મુનિ! આ તપસ્યા કરવી તે વૃથા કષ્ટારૂપ છે, કારણ કે શુભ અશુભ ફળનું કારણ તો નિયતિ (ભવિતવ્યતા)જ છે. આદ્રકમુનિ બેલ્યા કે-“અરે ગશાળા! જે તેમજ હેય તે આ જગતમાં સુખ જ નથી એમ કહે, અને જે સુખ છે એમ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું કહેતે હોય તો પુરૂષાર્થને તેના કારણ તરીકે માની લે. જે સવ ઠેકાણે નિયતિજ કારણ માનતે હો, તો ઈષ્ટસિદ્ધિને માટે તારી પણ સર્વ ક્રિયાઓ વૃથા થશે. વળી જે તું નિયતિ ઉપર નિષ્ઠા રાખીને રહેતો હોય તો સ્થાન ઉપર કેમ બેસી રહેતો નથી? ભેજનના અવસરે ભોજન માટે શું કામ પ્રયત્ન કરે છે? તેથી નિયતિની જેમ સ્વાર્થસિદ્ધિને માટે પુરૂષાર્થ કરે તે પણ ગ્ય છે, કારણ કે અર્થસિદ્ધિમાં નિયતિથી પણ પુરૂષાર્થ ચઢે છે. જેમકે આકાશમાંથી પણ જળ પડે છે અને ભૂમિ ખણવાથી પણ મળી શકે છે, તેથી નિયતિ બળવાન છે અને તેથી પણ ઉધમ બળવાન છે.” આ પ્રમાણે તે મહામુનિએ ગોશાળાને નિરૂત્તર કરી દીધું. તે સાંભળી ખેચર વિગેરેએ જયજય શબ્દ કરીને તેમની સ્તુતિ કરી.
પછી આદ્રકમુનિ હસ્તિતાપસીના આશ્રમમાં ગયા. ત્યાં પણ કુટીઓમાં હાથીઓનું માંસ તડકે સુકવવા નાંખેલું તેમના જેવામાં આવ્યું. ત્યાં રહેલા તાપસ એક મોટા હાથીને મારી તેનું માંસ ખાઈને ઘણા દિવસે નિર્ગમન કરતા હતા. તેઓનો એ મત હતો કે, “એક મોટા હાથીને મારી નાખવો તે સારે કે જેથી એક જીવના જ માંસથી આપણે ઘણે કાળ નિર્ગમન થાય. મૃગ, તિત્તિર, મત્સ્ય વિગેરે ઘણા ક્ષુદ્ર પ્રાણીઓનો અને ઘણું ધાન્યના કણનો આહાર શા માટે કરવો? કે જેમાં ઘણા જીવની હિંસા થવાથી ઘણું પાપ લાગે છે. આવાં તે દયાભાસ ધર્મને માનનારા તાપસોએ તે વખતે મારવાને માટે એક મોટી કાયાવાળા હાથીને ત્યાં બાંધ્યો હતો. ભારવાળી શૃંખલાવડે જ્યાં હાથીને બાંધ્યો હતો, તે માર્ગે થઈને એ કરૂણાબુ મહર્ષિ નીકળ્યા. પાંચસે મુનિઓએ પરવારેલા તે મહર્ષિને અનેક લેકે પૃથ્વી પર મસ્તક નમાવીને નમતા હતા, તે જોઈએ લઘુકમી ગજે વિચાર્યું કે, “હું પણ જે છુટો થઉં તો આ મુનિવરને વંદના કરૂં, પણ બંધનમાં છું તેથી શું કરું?” હાથી આ પ્રમાણે વિચારે છે તેવામાં ગરૂડના દર્શનથી નાગપાશની જેમ તે મહર્ષિના દર્શનથી તેના લેહમય બંધન તુટી ગયા, તેથી તે હાથી છુટે થઈ તે મહામુનિને વાંદવા તેમની સામે ચાલે. તે ઈલેકે કહેવા લાગ્યા કે, “આ મુનિને હાથી જરૂર હણી નાખશે.” એમ બોલતા હાથીના ભયથી દૂર નાશી ગયા; પરંતુ મુનિ તો ત્યાંજ ઉભા રહ્યા. ગજે તેમની પાસે આવી કુંભસ્થળ નમાવીને પ્રણામ કર્યો અને દાહથી પીડિત જેમ કદલીને સ્પર્શ કરે તેમ તે ગજે મુનિના ચરણને સુંઢ પ્રસારીને સ્પર્શ કર્યો, તેથી તે પરમ શાંતિને પામ્યો. પછી તે હાથી ઉભે થઈ ભક્તિથી ભરપૂર દષ્ટિવડે મુનિને જોતો તો અનાકુળપણે અરણ્યમાં ચાલ્યો ગયો. મુનિના આવા અદ્દભુત પ્રભાવથી અને હાથીના ભાગી જવાથી પેલા દયાભાસ ધમી હસ્તિતાપસો તેમના પર ઘણા ગુસ્સે થયા. પરંતુ આકકુમારે તેઓને પણ પ્રતિબંધ પમાડ્યો; અને સમતા સંવેગથી શોભતા તેઓને શ્રીવીરપ્રભુના સમવસરણમાં મોકલ્યા, ત્યાં જઈને તેઓએ હર્ષથી દીક્ષા લીધી. ૧ આભાસ માત્ર જેમાં દયા છે, વાસ્તવિક દયા નથી એવા.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૭ મ] ચેલણાનો પ્રાસાદ, શ્રેણિકનું વિદ્યાગ્રહણ વિગેરે
[૧૩૭ શ્રેણિકરાજા ગજેદ્રના મોક્ષની અને તાપસેના પ્રતિબોધની હકીકત સાંભળી અભયકુમાર સહિત આમુનિ પાસે આવ્યો. ભક્તિથી વંદના કરતા રાજાને મુનિએ સર્વકલ્યાણકારિણી ધર્મલાભરૂપ આશીષથી આનંદિત કર્યો. પછી મુનિને શુદ્ધ ભૂમિતળ ઉપર નિરાબાદપણે બેઠેલા જોઈ રાજાએ પૂછયું કે, “હે ભગવન ! તમે કરેલા ગજેંદ્રમોક્ષથી મને આશ્ચર્ય થાય છે, એટલે મહર્ષિ બોલ્યા કે-“હે રાજેદ્ર! ગજેદ્રને મોક્ષ કરે તે મને દુષ્કર લાગતે નથી, પણ મને તો ત્રાકસૂત્રના પાશમાંથી મોક્ષ થવો તે દુષ્કર જણાય છે. રાજાએ પૂછયું કે, “તે શી રીતે?” એટલે મુનિએ ત્રાસૂત્ર સંબંધી બધી કથા કહી સંભળાવી, જે સાંભળી રાજા અને સર્વ લેકે વિસ્મય પામી ગયા.
પછી આદ્રકુમાર મુનિએ અભયકુમારને કહ્યું કે, “હે ભદ્ર! તમે મારા નિઃકરણ ઉપકારી ધર્મબંધુ છો. હે રાજપુત્ર! તમે મેકલેલી અહિતની પ્રતિમાના દર્શનથી મને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને તેથી જ હું આહત થયે. હે ભદ્ર! તમે મને શું શું નથી આપ્યું? અને શો શો ઉપકાર નથી કર્યો? કે જેણે મને ઉત્તમ ઉપાયની યોજના કરીને આહંત ધર્મમાં પ્રવર્તાવ્યો. હે મહોપકારી! તમે અનાર્ય પણ રૂપ મહા કાદવમાં નિમગ્ન થયેલા એવા મારો ઉદ્ધાર કર્યો, અને તમારી બુદ્ધિથી બોધ પામી હું આર્ય દેશમાં આવ્યા, તેમજ તમારાથીજ પ્રતિબોધ પામીને હું દીક્ષાને પ્રાપ્ત થયે છું. તેથી તે કુમાર! તમે ઘણા કલ્યાણવડે વૃદ્ધિ પામે છે.” રાજા શ્રેણિક, અભયકુમાર અને બીજા લેકે તે મુનિને વંદના કરીને પિતાપિતાને સ્થાનકે ગયા. આદ્રકમુનિએ રાજગૃહ નગરમાં સમવસરેલા શ્રી વીરભુને વંદના કરી અને તેમના ચરણકમળની સેવાથી કૃતાર્થ થઈ પ્રાંતે મોક્ષને પ્રાપ્ત થયા.
इत्याचार्य श्री हेमचंद्रसूरिविरचिते त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे महकाव्ये दशमपर्वणि चेलणायोग्यएकस्तंभप्रासादनिर्मापण-आम्रफलापहारेण श्रेणिकविद्याग्रहण-दुर्गधाकथा-आर्द्रकुमारकथा
વનો નામ સપ્તમઃ સ ા.
==Irride
D - 18
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
n
આ સર્ગ ૮
મે
ન્સ
શ્રી ગષભદત્ત અને દેવાનંદાની દીક્ષા, જમાળિ અને ગોશાળાની વિપ્રતિપત્તિ તથા વિપત્તિ અને
– શ્રી મહાવીર પ્રભુનું આરોગ્ય
ભવિજનના અનુગ્રહને માટે ગામ, આકર અને નગર વિગેરેમાં વિહાર કરતા શ્રી વિરપ્રભુ અન્યદા બ્રાહ્મણકુંડ ગ્રામે આવ્યા. તેની બહાર બહુશાળ નામના ઉદ્યાનમાં દેવતાઓએ ત્રણ ગઢવાળું સમવસરણ રચ્યું. તેમાં પ્રભુ પૂર્વ સિંહાસન ઉપર પૂર્વાભિમુખે બરાજ્યા અને ગૌતમ વિગેરે ગણધરે અને દેવતાઓ પોતપોતાને યોગ્ય સ્થાને બેઠા. સર્વજ્ઞને આવેલા સાંભળી ઘણા નગરજને ત્યાં આવ્યા તે સાથે દેવાનંદા અને ગષભદત્ત પણ આવ્યા. શ્રદ્ધાળુ અષભદત્ત પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી વાંદીને યોગ્ય સ્થાને બેઠા. દેવાનંદા પણ પ્રભુને નમી બાષભદત્તની પછવાડે આનંદ પ્રફુલ્લિત મુખવડે દેશના સાંભળવા બેઠી. તે વખતે પ્રભુને જોતાં જ દેવાનંદાના સ્તનમાંથી દુધ ઝરવા લાગ્યું અને શરીરે રોમાંચ પ્રગટ થયા. તેની એવી સ્થિતિ જોઈ ગૌતમસ્વામી સંશય અને વિસ્મય પામ્યા. તેથી તેમણે અંજલિ જોડીને પ્રભુને પૂછ્યું કે, “હે પ્રભુ! પુત્રની જેમ તમને જોઈને આ દેવાનંદાની દષ્ટિ દેવવધુની જેમ નિનિમેષ કેમ થઈ ગઈ?” ભગવાન્ શ્રીવીરપ્રભુ મેઘના જેવી ગંભીર વાણીએ બોલ્યા- “હે દેવાનુપ્રિય ગૌતમ! હું એ દેવાનંદાની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છું. દેવલોકમાંથી ચ્યવીને હું એની કુક્ષિમાં બાશી દિવસ રહ્યો હતો, તેથી પરમાર્થને નહીં જાણતાં છતાં તે મારે વિષે વત્સલ ભાવ ધરે છે.” પ્રભુનાં આવા વચન જે પૂર્વ સાંભળવામાં આવ્યા નહોતા, તે સાંભળી દેવાનંદા, ત્રાષભદત્ત અને બધી પર્ષદા વિસ્મય પામી ગઈ. “આ ત્રણ જગતના સ્વામી પુત્ર કયાં! અને એક સામાન્ય ગૃહસ્થાશ્રમી આપણે કયાં!” એમ વિચારી તે દંપતીએ ઉઠીને ફરીવાર પ્રભુને વંદના કરી. “આ માતા પિતાને પ્રતિબંધ પમાડ દુષ્કર છે.' એવી બુદ્ધિથી ભગવંતે તેમને અન્ય લોકોને ઉદ્દેશીને આ પ્રમાણે દેશના આપી.
અ ભવ્યજીવો! આ સંસારમાં સર્વ વસ્તુ ઇદ્રજાળ જેવી છે, તેથી વિવેકી પુરૂષ તેના સ્થિરપણા વિષે ક્ષણવાર પણ શ્રદ્ધા રાખતા નથી. જ્યાં સુધી જરાવસ્થા આવીને આ શરીરને જર્જરિત કરે નહિ, અને જ્યાં સુધી મૃત્યુ પ્રાણ લેવાને આવે નહીં, ત્યાં સુધીમાં અદ્વૈત સુખના નિધાનરૂપ નિર્વાણના એક સાધન જેવી દીક્ષાને આશ્રય કરી લેવું યોગ્ય છે, તેમાં જરા પણ પ્રમાદ કરે યુક્ત નથી.” આ પ્રમાણે પ્રભુની દેશના સાંભળી દેવાનંદા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૮ મો ] ઋષભદત્ત, જમાળિ ગોશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૩૯ અને કષભદત્ત પ્રભુને નમીને બેલ્યા કે “હે સ્વામી ! અમે બંને આ અસાર સંસારવાસથી વિરક્ત થયા છીએ, માટે હે જંગમ કલ્પવૃક્ષ! અમોને સંસારતારણ દીક્ષા આપો. તમારા સિવાય તરવાને અને તારવાને બીજો કોણ સમર્થ છે?” પ્રભુએ તથાસ્તુ' એમ કહ્યું, એટલે આત્માને ધન્ય માનતા તે દંપતીએ ઈશાન દિશામાં જઈ આભૂષણો વિગેરે તજી દીધાં, અને સંવેગથી પાંચ મુષ્ટિવડે કેશ લેચ કરી પ્રભુને પ્રદક્ષિણ પૂર્વક વંદના કરીને બોલ્યા કે “હે સ્વામી! અમે જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી ભય પામી તમારે શરણે આવ્યા છીએ, માટે તએ સ્વયમેવ અમને દીક્ષા આપવાને પ્રસન્ન થઈ અનુગ્રહ કરે.” પછી પ્રભુએ નિર્દોષ મનવાળા તે દંપતીને દીક્ષા આપી અને સમાચારી તથા આવશ્યકની વિધિ કહી સંભળાવી. “સર્વ સંપુરૂષે ઉપકારી હોય છે, તે પછી સર્વ કૃતજ્ઞ પુરૂમાં શિરોમણિ પ્રભુની તો વાત જ શી કરવી!” પછી પ્રભુએ ચંદના સાધ્વીને દેવાનંદા અને સ્થવિર સાધુઓને ઋષભદત્તને સેંપી દીધા. બંને પરમ આનંદથી વ્રતને પાળવા લાગ્યા. અનુક્રમે એકાદશાંગીનું અધ્યયન કરી, વિવિધ તપમાં તત્પર થઈ કેવળજ્ઞાન પામીને તેઓ મેક્ષને પ્રાપ્ત થયા.
ભગવંત શ્રી વિદ્ધમાન સ્વામી જગતના આનંદમાં વૃદ્ધિ કરતા છતા ગામ, આકર અને નગરથી આકુળ એવી પૃથવીપર વિહાર કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે પ્રભુ ક્ષત્રીયકુંડ ગામે પધાર્યા. ત્યાં સમવસરણમાં બેસી દેશના આપી. પ્રભુને સમવસરેલા જાણી રાજા નંદિવર્દન મોટી સમૃદ્ધિ અને ભક્તિથી પ્રભુને વાંદવા આવ્યા. ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી જગદ્ગુરૂને વાંદી ભક્તિથી અંજળિ જોડીને તે યોગ્ય સ્થાને બેઠા. તે વખતે જમાળિ નામે પ્રભુને ભાણેજ અને જામાતા, પ્રભુની પુત્રી પ્રિયદર્શના સહિત પ્રભુને વાંદવા આવ્યો. ભગવંતની દેશના સાંભળીને પ્રતિબોધ પામેલા જમાળિએ માતા પિતાની રજા લઈ પાંચસો ક્ષત્રીઓની સાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. જમાળિની સ્ત્રી અને ભગવંતની પુત્રી પ્રિયદર્શનાએ પણ એક હજાર સ્ત્રીઓ સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. પછી પ્રભુએ ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો. જમાળિમુનિ પણ ક્ષત્રિય મુનિઓ સહિત પ્રભુની સાથે વિહાર કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે જમાળિએ અગ્યાર અંગનું અધ્યયન કર્યું, એટલે પ્રભુએ તેને સહસ્ત્ર ક્ષત્રિયમુનિઓના આચાર્ય કર્યા. તેમણે ચતુર્થ, છઠ્ઠ અને અઠ્ઠમ વિગેરે તપ કરવા માંડશે, તેમ જ ચંદનાને અનુસરતી પ્રિયદર્શનાએ પણ તપ કરવા માંડ્યું.
એક વખતે જમાળિએ પિતાના પરિવાર સહિત પ્રભુને નમીને કહ્યું, “સ્વામી! તમારી આજ્ઞા હોય તો અમે હવે અનિયત વિહાર કરીએ.” પ્રભુએ જ્ઞાનચક્ષુવડે તેમાં ભાવી અનર્થ જાર્યો હતો, તેથી જમાળિ મુનિએ વારંવાર પૂછયું તથાપિ કાંઈ પણ ઉત્તર આપ્યો નહીં. એટલે “જેમાં નિષેધ ન હોય તેમાં આજ્ઞા સમજવી.” એવું વિચારી જમાળિમુનિ પરિવાર સહિત બીજે વિહાર કરવા પ્રભુ પાસેથી નીકળ્યા. અનુક્રમે વિહાર કરતાં કરતાં શ્રાવસ્તી નગરીએ ગયા. ત્યાં કેક નામના નગરની બહારના ઉદ્યાનમાં વિરસ, શીતળ, લુખા, તુચ્છ,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પ ૧૦ મું સમય વગરના અને ઠંડા અન્નપાન વાપરવાથી અન્યદા જમાળિમુનિને પિત્તવર ઉત્પન્ન થયો. એ વરની પીડાથી કાદવમાં પડેલા ખીલાની જેમ તે ઉભા રહી શકતા નહીં, તેથી એકદા પાસેના મુનિઓને તેમણે કહ્યું કે, “સંથારો કરો.” મુનિઓએ તરત જ સંથારે કરવા માંડયો. “ રાજાની આજ્ઞા સેવકો ઉઠાવે તેમ શિખ્ય ગુરૂની આજ્ઞા ઉઠાવે છે.” પિત્તની અત્યંત પીડાથી જમાળિમુનિએ વારંવાર પૂછવા માંડયું કે, “અરે સાધુઓ! સંથારો પાથર્યો કે કેમ?” સાધુઓ બોલ્યા કે-સંથારે કરેલે છે. એટલે વરાત્ત જમાળિમુનિ તરતજ ઉઠીને તેમની પાસે આવ્યા, ત્યાં સંથારે પથરાતે જોઈ શરીરની અશક્તિથી તે બેસી ગયા અને તત્કાળ મિથ્યાત્વને ઉદય થવાથી ક્રોધ કરીને તે સાધુઓ પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે,
અરે! સાધુઓ ! આપણે ઘણું કાળથી ભ્રાંત થઈ ગયા, હવે ચિર કાળે તત્વ જાણવામાં આવ્યું કે જે કાર્ય કરાતું હોય તેને “કર્યું” એમ કહેવાય નહીં, જે કાર્ય પૂર્ણ થઈ ગયું હોય તેજ “કર્યું” કહેવાય, સંથારો પથરાતો હતે, છતાં તમે “પાથર્યો” એમ જે કહ્યું તે અસત્ય છે, અને તેવું અસત્ય બોલવું અયુક્ત છે. ઉત્પન્ન થતું હોય તેને ઉત્પન્ન થયેલું કહેવું, અને કરાતું હોય તેને કરેલું કહેવું, તેવું અરિહંત પ્રભુ કહે છે તે ઘટતું નથી, કારણ કે તેમાં પ્રત્યક્ષ વિરોધ જણાય છે. વર્તમાન અને ભવિષ્ય ક્ષણેના બૂહના યોગથી નિષ્પન્ન થતાં કાર્યને વિષે “કર્યું' એમ આરંભમાંજ શી રીતે કહેવાય? જે અર્થ અને ક્રિયાનું વિધાન કરે છે, તેને વિષેજ વસ્તુતા રહેલી છે, તો તે પ્રથમ કાળે ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થમાં કદિ પણ સંભવે નહીં. જે કાર્ય આરંભમાં જ કર્યું કહેવાય તે પછી બાકીના ક્ષણે કરેલાને કરવામાં જરૂર અનવસ્થા દોષ આવે છે, તેથી યુક્તિવડે એમ સિદ્ધ થાય છે કે, જે કાર્ય પૂર્ણ કર્યું તેજ ફુટ રીતે કરેલું કહેવાય. “નહિં જન્મેલા પુત્રનું નામ કઈ પાડેજ નહીં.' માટે હે મુનિઓ! હું કહું છું તે પ્રત્યક્ષ નિર્દોષ છે, તેને અંગીકાર કરો. પ્રભુ જે કાંઈ કહે તે ગ્રહણ કરાય નહીં, જે યુક્તિયુક્ત હોય તેનું જ ગ્રહણ થાય છે. સર્વજ્ઞપણાથી વિખ્યાત એવા અહંત પ્રભુ મિથ્યા બોલે જ નહીં એવું ધારશો નહીં, તે પણ કઈ વાર મિથ્યા બાલે, કારણ કે-મહાન પુરૂષોને પણ ખલના થાય છે.”
આ પ્રમાણે વિપરીત ભાષણ કરતા અને ક્રોધથી મર્યાદાને છેડી દેતા જમાળિ પ્રત્યે સ્થવિર મુનિઓ બોલ્યા કે “અરે જમાળિ! તમે આવું વિપરીત કેમ બોલો છે? રાગદ્વેષથી વજિત એવા અહત પ્રભુ કદિ પણ અન્યથા બોલતાજ નથી. તેમની વાણીમાં કદિ પણ પ્રત્યક્ષ પ્રમુખ દેષને એક અંશ પણ હોતું નથી. જે આદ્ય સમયમાં વસ્તુ નિષ્પન્ન થયેલી ન કહેવાય તે સમયના અવિશેષપણુથી બીજા સમયમાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થયેલી કેમ કહેવાય? અર્થ અને ક્રિયાનું સાધકપણું એ વસ્તુનું જે લક્ષણ છે, તે નામના અન્ય ઉપયોગથી કાંઈ વ્યભિચાર (વિપરીત ભાવ) પામતું નથી. જેમ લેકમાં કઈ કાર્ય કરતાં પ્રથમથી જ કઈ પૂછે કે, “શું કરો છો?' ત્યારે કાર્ય પૂર્ણ થયેલું ન હોય તો પણ એમ કહેવાય છે કે, અમુક ઘટ વિગેરે કરીએ છીએ.” પૂર્વ કાળે કરેલી વસ્તુ કરવામાં અનવસ્થા દેષ લાગુ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૮ મ ] કષભદત્ત, જમાળિ ગોશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૪૧ કરે તે પણ યુક્ત નથી, કારણ કે તેમાં પિટા ભાગે કાર્યાતરનું સાધન રહેલું છે. વળી તમારા જેવા છદ્મસ્થને યુક્ત અયુક્તને પૂર્ણ વિવેક ક્યાંથી હોય? અને તેથી તમારું વચન યુક્તિવાળું કેમ માની શકાય કે જેથી તે ગ્રહણ કરાય? કેવળજ્ઞાનના આલોકથી રૈલોક્યની વસ્તુઓને જાણનારા એવા સર્વજ્ઞ શ્રી વીરપ્રભુનું કથન જ અમારે પ્રમાણ છે. તેની પાસે તમારી યુક્તિ બધી મિથ્યા છે. હે જમાળિ! તમે જે કહ્યું કે, “મહાન પુરૂષને પણ
ખુલના થાય છે તે તમારું વચન મત્ત, પ્રમત્ત અને ઉન્મત્તના જેવું છે. “જે કરાતું હોય તેને કરેલું કહેવું છે એવું સર્વજ્ઞનું ભાષિત બરાબર જ છે, નહીં તે તેમના વચનથી તમે રાજ્ય છોડીને શા માટે દીક્ષા લીધી? એ મહાત્માના નિર્દોષ વચનને દૂષિત કરતાં તમે કેમ લાજતા નથી? અને આવા સ્વકૃત કર્મથી તમે શા માટે ભવસાગરમાં નિમગ્ન થાઓ છે ? તેથી તમે શ્રી વીર પ્રભુ પાસે જઈ આ બાબતનું પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કરે, તમારું તપ અને જન્મ નિરર્થક કરો નહીં. જે પ્રાણ આરિહંતના એક અક્ષર ઉપર પણ શ્રદ્ધા રાખે નહીં, તે પ્રાણ મિથ્યાત્વને પામીને ભવપરંપરામાં રખડે છે.” આ પ્રમાણે સ્થવિર મુનિઓએ જમાળિને ઘણી રીતે સમજાવ્યું તથાપિ તેણે પિતાને કુમત છેડો નહીં, માત્ર મૌન ધરીને રહ્યો. એટલે તે કુમતધારી જમાળિને છોડીને કેટલાક સ્થવિર મુનિ તો તરત જ પ્રભુ પાસે ચાલ્યા ગયા અને કેટલાક તેની પાસે રહ્યા.
પ્રિયદર્શનાએ પરિવાર સહિત સ્ત્રી જાતિને સુલભ એવા મેહ (અજ્ઞાન)થી અને પૂર્વના નેહથી જમાળિના પક્ષને સ્વીકાર્યો. અનુક્રમે જમાળિ ઉન્મત્ત થઈ બીજા માણસોને પણ પિતાને મત ગ્રહણ કરાવવા લાગે અને તે પછી તે કુમતને ફેલાવવા લાગ્યા. જિનેન્દ્રના વચનને હસી કાઢતો અને સર્વજ્ઞ છું ” એમ કહેતે જમાળિ પરિવાર સહિત વિહાર કરવા લાગ્યા.
એકદા તે મન્મત્ત જમાળિમુનિ શ્રી વિરપ્રભુને ચંપાનગરીના પૂર્વભદ્ર નામના વનમાં સમવસરેલા જાણી ત્યાં ગયા અને બોલ્યો કે-“હે ભગવન્! તમારા ઘણું શિખ્યો છદ્મસ્થ. પણામાં જ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા વગર મૃત્યુ પામી ગયા, પણ હું તે નથી. મને તે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન અક્ષયપણે ઉત્પન્ન થયા છે, તેથી આ પૃથ્વી પર હું પણ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી* અહંત છું.” તેના આવા મિથ્યા વચને સાંભળીને ગૌતમસ્વામી બોલી ઉઠયા કે, “અરે જમાળિ! જે તું જ્ઞાનવાનું છે તો કહે કે, આ જીવ અને લેક શાશ્વત છે કે અશાશ્વત છે?” આ પ્રશ્નને પ્રત્યુત્તર આપવાને અસમર્થ એવો જમાળિ કાગડાના બચ્ચાંની જેમ મુખ પ્રસારી શૂન્ય થઈ ગયો. પછી ભગવંત શ્રી વિરપ્રભુ બોલ્યા કે-“જમાળિ ! આ લોક તત્ત્વથી શાશ્વત અને અશાશ્વત છે, તેની જેમ જીવ પણ શાશ્વત અને અશાશ્વત છે. આ લોક ૧ આ વિષયમાં ઉંડું તત્વજ્ઞાન સમાયેલું છે. બહુ વિચાર કર્યા વગર વિષય ગ્રાહ્ય થઈ શકશે નહિ. કોઈ
ગીતાર્થ પાસે આ વિષય વિચાર ઉચિત છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨].
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું દ્રવ્યરૂપે શાશ્વત છે અને પ્રતિક્ષણે નાશ પામતા પર્યાયની અપેક્ષાએ અશાશ્વત છે, તેમજ
જીવ પણ દ્રવ્યરૂપે શાશ્વત છે અને દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ વિગેરે પર્યાયોના સંભવથી અશાશ્વત છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુએ કહ્યું તે સાંભળ્યું તો પણ મિથ્યાત્વથી જેનું હૃદય મથિત થયેલું છે એ તે જમાળિ કાંઈ પણ બોલ્યા વિના પિતાના પરિવાર સહિત સમવસરણની બહાર નીકળે. આવા નિહનવપણુથી તે જમાળિને સંઘે સંઘબહાર કર્યો. તે સમયે પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉપજ્યા ચૌદ વર્ષ થયા હતા. સર્વ ઠેકાણે પોતાના દર્શનના અભિપ્રાયને કહેતો અને સ્વચ્છેદથી ફરતો જમાળ પિતાના આત્માને સર્વજ્ઞ માનતો છતાં પૃથ્વી પર વિહાર કરવા લાગ્યો. પરંતુ “જમાળ અજ્ઞાનવડે શ્રી વિરપ્રભુથી વિપરીત થઈ મિથ્યાત્વને પામ્યો છે.” એવી લોકમાં સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિ થઈ ગઈ.
એકદા વિહાર કરતો કરતો જમાળિ શ્રાવસ્તી નગરીએ ગયો અને નગર બહાર ઉદ્યાનમાં પરિવાર સાથે ઉતર્યો. પ્રિયદર્શના પણ તેજ નગરીમાં એક હજાર આર્યા સહિત “કંક” નામના સમૃદ્ધિવાન્ કુંભારની શાળામાં ઉતરી હતી. તે ઢંકકુલાલ પરમ શ્રાવક હતો, તેણે પ્રિયદર્શનાને આવા કુમતમાં રહેલી જોઈને ચિંતવ્યું કે, “હું કોઈ પણ ઉપાયથી આને પ્રતિબોધ પમાડું.” આવા વિચારથી એકદા તેણે નીભાડામાંથી પાત્રને એકઠા કરતાં કરતાં બુદ્ધિપૂર્વક અગ્નિનો એક તણખો પ્રિયદર્શના ન જાણે તેમ તેના વસ્ત્ર ઉપર નાખે. વસ્ત્રને બળતું જોઈ પ્રિયદર્શના બોલી કે–અરે ઢંકજે ! તારા પ્રમાદથી આ મારૂં વસ્ત્ર બળી ગયું !' કંક બોલ્યો-“હે સાવી ! તમે મૃષા બોલે નહીં, તમારા મત પ્રમાણે તે
જ્યારે બધું વસ્ત્ર બળી જાય ત્યારેજ બળ્યું એમ કહેવું ઘટિત છે. બળતું હોય તેને બળી ગયું કહેવું, એતો શ્રી અહંતનું વચન છે અને અનુભવથી તેમનું તે વચન સ્વીકારવાને યોગ્ય જણાય છે.” તે સાંભળી પ્રિયદર્શનાને શુદ્ધબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ તેથી તે બોલી કે “હે કંક! હું ચિરકાળથી વિમૂઢ થઈ ગઈ હતી, તેને તે સારો બોધ કર્યો. અરે ! મેં આટલા વખત સુધી શ્રીવીર પ્રભુના વચનને દૂષિત કર્યું, તેથી તે સંબંધી મને મિથ્યાદુષ્કત છે, હવેથી શ્રીવીરભગવંતની વાણુ મારે પ્રમાણ છે.” પછી ઢંક કુંભારે કહ્યું કે, “હે સાધ્વી ! તમે સારા હૃદયવાળા છે, તથાપિ હમણાં જ સર્વજ્ઞ પ્રભુની પાસે જાઓ અને પ્રાયશ્ચિત્ત લો.” ડંકના આવા વચનથી પ્રિયદર્શના “હું પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું ઈચ્છું છું” એમ કહી જમાળિને છોડી દઈને પોતાના પરિવાર સહિત શ્રી વિરપ્રભુની પાસે આવી. પછી ઢંકે પ્રતિબોધ પમાડેલા એક જમાળિ સિવાય બીજા સર્વ મુનિ શ્રી વિરપ્રભુની પાસે ચાલ્યા ગયા. એક જમાળિ કુમતથી છેતરાઈ ઘણું વરસ સુધી પૃથ્વી પર વ્રતધારી પણ ભમ્યો. છેવટે, અર્ધા માસનું અનશન કરી પોતાના તે દુષ્કર્મની આલોચના કર્યા વગર મૃત્યુ પામીને છઠ્ઠા દેવલેકમાં કિલિવષ દેવતા થયો. - જમાળિને મૃત્યુ પામેલો જાણી ગૌતમે શ્રી વિરપ્રભુને વંદના કરીને પૂછ્યું કે, “હે સ્વામી ! તે મહા તપસ્વી જમાળિ કઈ ગતિને પામ્યો છે?' પ્રભુએ કહ્યું કે, તે તપાધન
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૮ મો ] ઋષભદત્ત, જમાળિ ગશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૪૩ જમાળિ લાંતક દેવકમાં તેર સાગરોપમના આયુષ્યવાળો કિલ્વિષિક દેવતા થયા છે.” ગૌતમે ફરીથી પૂછયું કે “તેણે મહા ઉગ્ર તપ કર્યું હતું, તથાપિ તે કિવિષિક દેવ કેમ થયો? અને ત્યાંથી આવીને કયાં જશે?' પ્રભુ બોલ્યા કે-“જે પ્રાણી ઉત્તમ આચારવાળા ધર્મગુરૂ, (આચાર્ય), ઉપાધ્યાય, કુળ, ગણ તથા સંઘને વિરોધી હોય, તે ગમે તેટલી તપસ્યા કરે તો પણ કિવિષિકાદિ હલકી જાતિનો દેવતા થાય છે. જમાળિ પણ તે દોષથી જ કિરિવષિક દેવ થયેલ છે. ત્યાંથી આવી પાંચ પાંચ ભવ તિર્યંચ, મનુષ્ય અને નારકીના ફરી ફરીને બેલિબીજ પ્રાપ્ત કરી છેવટે નિર્વાણને પામશે. તેથી કઈ પણ પ્રાણીએ ધર્માચાર્ય વિગેરેના વિરોધી થવું નહીં.” આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપી ભગવંતે ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
સાકેતપુર નામના નગરમાં સુરપ્રિય નામે એક યક્ષનું દેવાલય હતું. ત્યાં પ્રતિવર્ષ તેની પ્રતિમાને ચિત્રાવીને લોકો મહત્સવ કરતા હતા. પરંતુ તેને જે ચિત્રે તે ચિત્રકારને તે યક્ષ મારી નાખતો હતો અને જે કોઈ તેને ચિત્રે નહી તો તે આખા નગરમાં મહામારી વિમુવતો હતો. તેથી ભય પામીને બધા ચિત્રકારો તે નગરમાંથી પલાયન કરવા લાગ્યા. એટલે પિતાની પ્રજામાં મહામારી ઉત્પન્ન થવાના ભયથી રાજાએ તેમને જતા અટકાવ્યાં, અને તેમના જામીન લઈ ચિઠ્ઠીઓમાં તે સર્વેના નામ લખી યમરાજની ચપાટ જેવા એક ઘડામાં બધી ચિઠ્ઠીઓ નાખી. પછી પ્રતિવર્ષ તેમાંથી એક ચિઠ્ઠી કાઢતાં જેના નામની ચિઠ્ઠી આવે તે ચિત્રકારને બોલાવી તેની પાસે તે યક્ષની મૂર્તિ ચિત્રાવવા લાગ્યો. આ પ્રમાણે કેટલેક વખત ગયા પછી એકદી કોઈ ચિત્રકારને પુત્ર કૌશાંબી નગરીથી ચિત્રકળા શીખવાને માટે ત્યાં આવ્યો, અને કોઈ ચિત્રકારની વૃદ્ધ સ્ત્રીને ઘેર ઉતર્યો. તેને તે વૃદ્ધાના પુત્રની સાથે મૈત્રી થઈ. દૈવયોગે તે વર્ષે તે વૃદ્ધાના પુત્રના નામની જ ચિઠ્ઠી નીકળી, જે ચિઠ્ઠી યમરાજના ચોપડાના પાના જેવી હતી. તે ખબર સાંભળી વૃદ્ધાએ રૂદન કરવા માંડ્યું; તે જોઈ કૌશાંબીના યુવાન ચિત્રકારે રૂદન કરવાનું કારણ પૂછયું, ત્યારે વૃદ્ધાએ યક્ષનું વૃત્તાંત અને પિતાના પુત્રને આવી પડેલી વિપત્તિની વાર્તા જણાવી. તે બોલ્યો-“માતા! રૂદન કરો નહીં, તમારો પુત્ર ઘેર રહે, હું જઈને ચિત્રકારના ભક્ષક તે યક્ષને ચિતરીશ.” સ્થવિરા બોલી કે-વત્સ! તું પણ મારો પુત્ર જ છે.” તે બોલ્યો-“માતા ! હં છતાં મારે ભાઈ સ્વસ્થ રહે.' પછી તે યુવાન ચિત્રકાર છઠ્ઠને તપ કરી, હાઈ ચંદનથી શરીર પર વિલેપન કરી, મુખ ઉપર પવિત્ર વસ્ત્રને આઠ૫ડું કરી બાંધીને નવીન પીંછીઓ અને સુંદર રંગથી તેણે યક્ષની મૂર્તિ ચિત્રી. પછી તે બાળ ચિત્રકાર યક્ષને નમીને બોલ્યો કે-“હે સુરપ્રિય દેવશ્રેષ્ઠ! અતિ ચતુર ચિત્રકાર પણ તમારા ચિત્રને ચિતરવાને સમર્થ નથી તે હું ગરીબ મુગ્ધ બાળક તો કેણુ માત્ર છું. તથાપિ હે યક્ષરાજ! મેં મારી શક્તિથી જે કાંઈ કર્યું છે તે યુક્ત કે અયુક્ત જે હોય તે સ્વીકારજો અને કાંઈ ભૂલચૂક થઈ હોય તે તેને માટે ક્ષમા કરજે; કારણ કે તમે નિગ્રહ અને અનુગ્રહ કરવામાં સમર્થ છે.” આવી તે બાળકની વિનય ભરપૂર વાણીથી યક્ષ પ્રસન્ન થઈને બોલ્યો કે “હે ચિત્રકાર / વર માગ.'
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું બાળ ચિત્રકાર બોલ્યો કે-“હે દેવ! તમે જે હું ગરીબ ઉપર પ્રસન્ન થયા તે હું એવું વરદાન માગું છું કે, હવેથી કઈ ચિત્રકારને મારશો નહીં.” યક્ષ બે -“તને માર્યો નહીં ત્યારથી જ હવે તેમ કરવું તે સિદ્ધ થઈ ગયેલ છે. પણ હે ભદ્ર! તારા સ્વાર્થની સિદ્ધિને માટે કાંઈ બીજું વરદાન માગી લે.” યુવાન ચિત્રકાર બે-“હે દેવ! આપે આ નગરમાંથી મહામારીને નિવારી, તે એટલાથી જ હું કૃતાર્થ થયો છું.” યક્ષ વિસ્મય પામીને બે -“કુમાર! પરમાર્થને માટે તે વરદાન માગ્યું, તેથી હું તારી ઉપર પુનઃસંતુષ્ટ થયો છું, માટે સ્વાર્થને માટે કાંઈક વરદાન માગી લે.” ચિત્રકાર બેલ્યો-“હે દેવ! જે વિશેષ સંતુષ્ટ થયા હો તો મને એવું વરદાન આપે છે, જે કઈ મનુષ્ય, પશુ કે બીજાનો હું એક અંશ જોઉં તો તે અંશને અનુસારે તેના આખા સ્વરૂપને વાસ્તવિક આલેખવાની મને શક્તિ પ્રાપ્ત થાય.” યક્ષે “તથાસ્તુ' એમ કહ્યું. પછી નગરજનોએ પૂજા કરાતે તે ત્યાંથી પેલી વૃદ્ધા તથા પિતાના મિત્ર ચિત્રકારની રજા લઈને શતાનીક રાજાએ આશ્રિત કરેલી કૌશાંબી નગરીમાં આવ્યું.
કૌશાંબીમાં એકદા શતાનીકરાના લક્ષ્મીથી ગર્વિત થયે છતે સભામાં બેઠો હતો, તે વખતે તેણે પરદેશ જતા આવતા દૂતને પૂછ્યું કે “હે દૂત! જે બીજા રાજાઓની પાસે છે ને મારે નથી એવું શું છે? તે કહે.' દૂત બોલ્યા- હે રાજન ! તમારે એક ચિત્રસભા નથી.” તે સાંભળી રાજાએ તત્કાલ ચિત્રકારને આજ્ઞા કરી કે, “મારે માટે એક ચિત્રસભા તૈયાર કરો. પછી ઘણા ચિત્રકારોએ એકઠા થઈને ચિતરવાને માટે સભાની ભૂમિ વહેંચી લીધી. તેમાં પેલા યુવાન ચિત્રકારને અંતઃપુરની નજિકનો પ્રદેશ ભાગમાં આવ્યું. ત્યાં ચિત્રકામ કરતાં જાળીઆની અંદરથી મૃગાવતીદેવીના પગને અંગુઠો અંગુઠી તેના જોવામાં આવ્યો. તે ઉપરથી “આ મૃગાવતીદેવી હશે” એવું અનુમાન કરીને તે ચિત્રકારે યક્ષરાજના પ્રસાદથી તેનું સ્વરૂપ યથાર્થ રીતે આલેખવા માંડયું, છેવટે તેના નેત્ર આલેખતા પછીમાંથી મલીનું બિંદુ તેણીના સાથળ ઉપર પડયું, એટલે તત્કાળ ચિત્રકારે તે લુંછી લીધું. પાછું ફરીવાર પડયું, તેને પણ લુંછી લીધું. પાછું ત્રીજીવાર પડ્યું. તે જોઈ ચિત્રકારે ચિંતવ્યું કે, “જરૂર આ સ્ત્રીના ઉરૂપ્રદેશમાં તેવું લાંછન હશે, તો તે લાંછન ભલે રહો, હવે હું તેને લુંછીશ નહીં.” પછી તે મૃગાવતીનું ચિત્ર પૂરેપૂરું આલેખી રહ્યો. તેવામાં ચિત્રકામ જેવાને રાજા ત્યાં આવ્યા. અનુક્રમે જોતાં જોતાં મૃગાવતીનું સ્વરૂપ તેના જેવામાં આવ્યું. તે વખતે સાથલ ઉપર પિલું લાંછન કરેલું જોઈ રાજાએ ક્રોધથી ચિંતવ્યું કે, “જરૂર આ પાપી ચિત્રકારે મારી પત્ની ભ્રષ્ટ કરી જણાય છે; નહિંત વસ્ત્રની અંદર રહેલા આ લાંછનને એ દુરાશય શી રીતે જાણી શકે !' આવા કે પછી તેને તે દેષ પ્રગટ કરીને રાજાએ નિગ્રહ કરવા માટે તેને રક્ષકોને સ્વાધીન કર્યો. તે વખતે બીજા ચિત્રકારોએ મળીને રાજાને કહ્યું કે, “હે સ્વામી ! એ ચિત્રકાર કઈ યક્ષ દેવના પ્રભાવથી એક અંશ જોઈને આખું સ્વરૂપ યથાવત આલેખી શકે છે, માટે આમાં તેને અપરાધ નથી. ” તેમના
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૮ મા]
ઋષભદત્ત, જમાળિ ગેાશાળાદ્ધિ ચરિત્ર
[ ૧૪૫
આવા વચનથી ક્ષુદ્ર ચિત્તવાળા રાજાએ તે ઉત્તમ ચિત્રકારની પરીક્ષા કરવાને માટે એક કુખડી દાસીનું મુખ માત્ર તેને બતાવ્યું. તે ઉપરથી તે ચતુર ચિતારે તેનુ યથાર્થ સ્વરૂપ આલેખી ખતાવ્યું. તે જોઈને રાજાને ખાત્રી થયા છતાં ઈર્ષ્યા આવી તેથી ક્રોધ વડે તે ચિત્રકારના જમણા હાથના અંગુઠો તેણે કપાવી નાખ્યા.
તે ચિત્રકારે પેલા યક્ષની પાસે જઈ ઉપવાસ કર્યાં. એટલે યક્ષે તેને કહ્યું કે, ‘તું વામ હસ્તથી પણ તેવા ચિત્રા કરી શકીશ.' યક્ષે આવુ વરદાન આપ્યું, તેથી તે ચિત્રકારે ક્રોધથી વિચાર્યું` કે, ‘તે દુષ્ટ રાજાએ મારી નિરપરાધીની આવી દશા કરી, માટે હું કાઈ ઉપાયથી તેના બદલા લઉ*.? “ બુદ્ધિમાન્ પુરૂષો જે પરાક્રમથી અસાધ્ય હોય તેને પણ બુદ્ધિથી સાધ્ય કરે છે.” આવા વિચાર કરીને તેણે એક પાટીઆ ઉપર વિશ્વમૂળુ મૃગાવતીદેવીને અનેક આભૂષણ્ણા સહિત આલેખી, અને પછી સ્ત્રીઓના લેાલુપી અને પ્રચંડ એવા ચડપ્રદ્યોત રાજાની પાસે જઈ ને તે મનેાહર ચિત્ર બતાવ્યું. તે જોઈ ચડપ્રદ્યોતે કહ્યું કે, “ હે ઉત્તમ ચિત્રકાર! તારૂં' ચિત્રકૌશલ્ય ખરેખર વિધાતા જેવુ જ છે એમ હું' ધારૂં છું.... આવું સ્વરૂપ આ માનવંલેાકમાં પૂર્વ કઢિપણુ જોવામા આવ્યું નથી. તેમજ સ્ત્રČમાં આવું રૂપ હોય તેમ સાંભળવામાં પણ આવ્યું નથી, તે છતાં મીજી નકલ સિવાય તે. આ શી રીતે આલેખ્યુ? હે ચિત્રકાર! આવી ી કયાં છે! તે ખરેખરૂં કહે તા તરતજ હું તેને પકડી લાવું, કેમકે એવી સ્ત્રી કાઈ પણ સ્થાને હોય તો તે મારેજ લાયક છે.” રાજાના આવાં વચન સાંભળી હવે મારા મનારથ પૂરા થશે' એવું ધારી ચિત્રકારે હી ત થઈ ને કહ્યું કે, હે રાજા ! કૌશાંબી નગરીમાં શતાનીક નામે રાજા છે. પૂર્ણમૃગાંક જેવા મુખવાળી મૃગાવતી નામે આ મૃગાક્ષી એ સિંહ જેવા પરાક્રમી રાજાની પટરાણી છે. તેનું યથાર્થ રૂપ આલેખવાને તો વિશ્વકર્મા પણ સમથ નથી, મે' તો આમાં તેનું જરા માત્ર રૂપજ આળેખેલુ છે, કેમકે તેનું વાસ્તવિક રૂપ તા વચનથી પણ દૂર છે.' ચંડપ્રદ્યોતે કહ્યુ` કે, ‘મૃગના દેખતાં સિંહ જેમ મૃગલીને ગ્રહણ કરે, તેમ હું શતાનીક રાજાના દેખતાં એ મૃગાવતીને ચતુણુ કરી લઈશ. તથાપિ રાજનીતિ પ્રમાણે પ્રથમ તેની માગણી કરવાને દૂત મેાકલવા યોગ્ય છે, કે જેથી મારી આજ્ઞા માન્ય કરે તે તેને કાંઈ પણ અનથ ન થાય.' એવા વિચાર કરીને ચ ડ પ્રદ્યોતે વજજ ઘ નામના દૂતને સમજાવીને શતાનીક રાજા પાસે માકલ્યા. તે ક્રૂતે શતાનીક રાજાની પાસે આવી આ પ્રમાણે કહ્યું “હું શતાનીક રાજા! ચડપ્રદ્યોતરાજા તમને આજ્ઞા કરે છે કે—તેં દૈવયેાગથી મૃગાવતી દેવીને પ્રાપ્ત કરી છે, પણ એ સ્ત્રીરત્ન મારે યાગ્ય છે, તું કાણુ માત્ર છે; માટે જો રાજ્ય અને પ્રાણ વહાલા હાય તા તેને સત્વર અહીં મોકલી ૐ” કૃતના આવાં વચન સાંભળી શતાનીકરાજા મલ્યે કે“ અરે અધમ ક્રૂત ! તારા મુખે તુ' આવા અનાચારની વાત ખેલે છે, પણ જા, કૃતપણાથી આજે તને મારતા નથી. જે સ્ત્રી
D - 19
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું મારે આધીન છે તેને માટે પણ તારા પાપી રાજાને આ આચાર છે, તે પિતાને સ્વાધીન પ્રજા ઉપર તે તેને કે જુલમ હશે ?” આ પ્રમાણે કહી શતાનીકે નિર્ભયપણે દૂતને તિરસ્કાર કરીને કાઢી મૂક્યો. તે અવંતીએ આવીને તે વાર્તા ચડપ્રદ્યોતને કહી. તે સાંભળી ચંડપ્રદ્યોતને ઘણે ક્રોધ ચડયા. તેથી સૈન્ય વડે દિશાઓને આછાદન કરતે મર્યાદા રહિત સમુદ્રની જેમ તે કૌશાંબી તરફ ચાલે. ગરૂડના આવવાથી સર્ષની જેમ ચંડપ્રદ્યોતને આવતે સાંભળી શતાનીકરાજા શૈભવડે અતિસાર થવાથી તત્કાળ મૃત્યુ પામી ગયે.
દેવી મૃગાવતીએ વિચાર્યું કે, “મારા પતિ તે મૃત્યુ પામ્યા અને આ ઉદયનકુમાર હજુ અલ્પ બળવાબે બાળક છે. બળવાનને અનુસરવું' એવી નીતિ છે, પણ આ સ્ત્રીલંપટ રાજાના સંબંધમાં તો તેમ કરવાથી મને કલંક લાગે, માટે એની સાથે તે કપટ કરવું એજ યોગ્ય છે. તેથી હવે તો અહીંજ રહીને અનુકૂળ સંદેશાથી તેને લેભાવી યોગ્ય સમય આવે ત્યાં સુધી કાળ નિર્ગમન કરૂં.” આ વિચાર કરી મૃગાવતીએ એક દૂતને સમજાવીને ચંડપ્રદ્યોત પાસે મોકલ્યો. તે દૂત છાવણીમાં રહેલા પ્રદ્યોતરાજાની પાસે આવીને બે કે -“દેવી મૃગાવતીએ કહેવરાવ્યું છે કે, મારા પતિ શતાનીક રાજા સ્વર્ગે ગયા તેથી હવે મને તમારૂં જ શરણું છે, પરંતુ મારો પુત્ર હજુ બળરહિત બાળક છે, તેથી જે હું હમણા તેને છોડી દઉં તો પિતાની વિપત્તિથી થયેલા ઉગ્ર શોકાવેગની જેમ શત્રુરાજાઓ પણ તેને પરાભવ કરશે.” મૃગાવતીની આવી વિનંતિ સાંભળી પ્રદ્યોતરાજા ઘણે હર્ષ પામીને બે કે, “હું રક્ષક છતાં મૃગાવતીના પુત્રને પરાભવ કરવાને કણ સમર્થ છે?” દૂત બોલ્યા કે-“દેવીએ પણ એમ જ કહ્યું છે કે, પ્રદ્યોતરાજા સ્વામી છતાં મારા પુત્રને પરાભવ કરવાને કોણ સમર્થ છે. પણ આપ પૂજ્ય મહારાજા તો દૂર રહે છે અને શત્રુ રાજાઓ તો નજિના રહેનારા છે, તેથી “સર્પ ઓશીકે અને ઔષધિઓ હિમાલય ઉપર એ પ્રમાણે છે. તેથી જે તમે સારી સાથે નિવિદને એગ કરવાને ઈચ્છતા હો તો ઉજયિની નગરીથી ઈટો લાવી કૌશાંબી ફરતે મજબુત કિલ્લો કરાવી આપે.” પ્રદ્યોતે તેમ કરવાને સ્વીકાર્યું. પછી ઉજજયિની ને કૌશાંબીના માર્ગમાં પિતાની સાથેના ચૌદ રાજાઓને પરિવાર સાથે શ્રેણિબંધ સ્થાપિત કર્યા, અને પુરૂષોની પરંપરાવડે હાથે હાથ ઉજજયિનીથી ઈટો મંગાવીને થોડા સમયમાં કૌશાંબી ફરતે મજબુત કિલો કરાવી દીધા. પછી મૃગાવતીએ ફરીને હત મેકલી કહેવરાવ્યું કે, “હે પ્રદ્યોતરાજા! તમે ધન ધાન્ય અને ઈધનાદિકથી કૌશાંબી નગરીને ભરપૂર કદી છે. પ્રદ્યોતરાજાએ તે સર્વ પણ સત્વર કરાવી દીધું. “આશાપાશથી વશ થયેલે પુરૂષ શું શું નથી કરતે.” બુદ્ધિમતી મૃગાવતીએ જાણ્યું કે, “હવે નગરી રોધ કરવાને યોગ્ય છે. તેથી તેણીએ દરવાજા બંધ કર્યો અને કિલ્લા ઉપર સુભટને ચડાવ્યા. ચંડપ્રદ્યોત રાજા કાળથી ભ્રષ્ટ થયેલા કપિની જેમ અત્યંત વિલખો થઈ નગરીને વીંટીને પડ્યો રહ્યો.
એકદા મૃગાવતીને વૈરાગ્ય આવ્યો કે, “જ્યાં સુધી શ્રી વીરપ્રભુ વિચરતા છે, ત્યાં સુધીમાં હું તેમની પાસે દીક્ષા લઉં.” તેણીને આ સંકલ્પ જ્ઞાનવડે જાણી શ્રી વિરપ્રભુ સુર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ગ ૮ મો] ઋષભદસ, જમાળિ, ગશાળાદિ ચરિત્ર
[ ૧૪૭ અસુરના પરિવાર સાથે તત્કાળ ત્યાં પધાર્યા. પ્રભુને બહાર સમવસર્યા સાંભળી મૃગાવતી પુરદ્વાર ઉઘાડી નિર્ભયપણે મોટી સમૃદ્ધિ સાથે પ્રભુ પાસે આવી અને પ્રભુને વંદના કરીને
ગ્ય સ્થાને બેઠી. પ્રદ્યોતરાજા પણ પ્રભુને ભક્ત હેવાથી ત્યાં આવી વૈર છોડીને બેઠે. પછી એક જન સુધી પ્રસરતી અને સર્વ ભાષાને અનુસરતી વાણીવડે શ્રી વીરપ્રભુએ ધર્મદેશના આપી.
અહીં સર્વજ્ઞ પધાર્યા છે એવું લોકો પાસેથી સાંભળી કોઈ એક ધનુષ્યધારી પુરૂષ પ્રભુની પાસે આવ્યો અને નજિક ઉભો રહીને પ્રભુને મનવડેજ પોતાને સંશય પૂછો. પ્રભુ બેલ્યા-અરે ભદ્ર! તારો સંશય વચન દ્વારા કહી બતાવ કે જેથી આ બીજા ભવ્ય પ્રાણીઓ પ્રતિબોધ પામે. પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું, તે પણ તે લજજાવશ થઈ સ્પષ્ટ બોલવાને અસમર્થ થયો, તેથી તે ચેડા અક્ષરમાં બોલ્યો કે, “હે સ્વામી! યારા, સાસા. પ્રભુએ પણ ટુંકાજ અક્ષરમાં તેને “લમે' એ ઉત્તર આપ્યો. તે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું કે, “હે ભગવંત! “વાસા, કાના' એ વચનને શો અર્થ છે?” પ્રભુ બોલ્યા કે
આ ભરતક્ષેત્રને વિષે ચંપાનગરીમાં પૂર્વે એક સ્ત્રીલંપટ સુવર્ણકાર હતા. તે પૃથ્વી પર ફરતો હતો અને જે જે રૂપવતી કન્યા જેતે તેને પાંચ પાંચસો સોનૈયા આપીને પરણતો હતે. એવી રીતે અનુક્રમે તે પાંચસો સ્ત્રીઓને પરણ્યો હતે. અને પ્રત્યેક સ્ત્રીને તેણે સર્વ અંગના આભૂષણો કરાવી આપ્યા હતા. પછી જ્યારે જે સ્ત્રીને વારે આવે ત્યારે તે સ્ત્રી સ્નાન અંગરાગ વિગેરે કરી સર્વ આભૂષણે પહેરી તેની સાથે ક્રીડા કરવાને સજજ થતી હતી. તેના સિવાય બીજી કઈ પણ સી જે પોતાના વેશમાં કાંઈપણ ફેરફાર કરે તે તે તેને તિરસ્કાર અને તાડન વિગેરે કરતો હતો. પિતાની સ્ત્રીઓ પરના અતિ ઈર્ષ્યાળુપણાથી તેમના રક્ષણમાં તત્પર એ તે સોની નાજરની જેમ કદાપિ પણ ગૃહદ્વારને છોડતે નહોતે, તે પિતાના સ્વજનોને પોતાને ઘેર કેઈ દિવસ જમાડતે નહોતે તેમજ સીઓના અવિશ્વાસથી પિતે પણ બીજાને ઘેર જમવા જઈ શકો નહોતો.
એક વખતે તેનો કોઈ પ્રિય મિત્ર છે કે તે ઈછતો ન હતો પણ તેને અત્યાગ્રહથી પિતાને ઘેર જમવા લઈ ગયો. કેમકે એ મૈત્રીનું આદ્ય લક્ષણ છે. સોનીના જવાથી તેની સર્વ સીએએ ચિંતવ્યું કે, “ આપણું ઘરને, આપણુ યોવનને અને આપણા જીવિતને પણ ધિક્કાર છે કે જેથી આપણે અહિં કારાગૃહની જેમ બંદીવાન થઈને રહીએ છીએ. આપણે પાપી પતિ યમદૂતની જેમ કદિપણુ દ્વારને છડતો નથી, પરંતુ આજે તે કાંઈક ગમે છે એટલું સારું થયું છે, માટે ચાલે,. આજે તો આપણે ક્ષણવાર વેચ્છાએ વત્તિએ.” આવો વિચાર કરીને સર્વ સ્ત્રીઓએ સ્નાન કરી, અંગરાગ લગાવી ઉત્તમ પુષ્પમાળાદિ ધારણ કરી, સુશોભિત વેષ ધારણ કર્યો પછી છેવામાં તે સર્વે હાથમાં દર્પણ લઈ પોતપોતાનું રૂપ તેમાં જેતી હતી, તેવામાં તે સોની આવ્યો અને તે જોઈને અત્યંત ક્રોધ પામ્ય; તેથી તેમાંથી એક સ્ત્રીને પકડીને તેણે એવી મારી છે, જેથી હાથીના પગ નીચે ચંપાયેલી કમળનીની જેમ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું તે મૃત્યુ પામી ગઈ તે જોઈ બીજી સ્ત્રીઓએ વિચાર કર્યો કે, “આવી રીતે આપણને પણ આ દુષ્ટ મારી નાખશે, માટે આપણે એકઠી થઈને તેને જ મારી નાખીએ. આવા પાપી પતિને જીવતો રાખવાથી શું ફાયદો છે? આ વિચાર કરીને તે બધીએ નિઃશંક થઈને ચારસોને નવાણુ પણ ચક્રની જેમ તેની ઉપર ફેંક્યા, તેથી તત્કાળ તે સોની મૃત્યુ પામી ગયો. પછી સર્વ સ્ત્રીઓ પશ્ચાત્તાપ કરતી છતી ચિતાવ, ગૃહને બાળી દઈ તેની અંદર રહી પિતે પણ બળીને મૃત્યુ પામી. પશ્ચાત્તાપના યોગે અકામ નિર્જરા થવાથી તે ચારસોને નવાણુ સ્ત્રીઓ મરણ પામીને પુરૂષપણે ઉત્પન્ન થઈ. દુદેવયોગે તેઓ બધા એકઠા મળી કઈ અરણ્યમાં કીલો કરીને રહેતા છતાં ચોરી કરવાને ધંધો કરવા લાગ્યા. પેલો સોની મૃત્યુ પામીન તિર્યંચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા. તેની જે એક પત્ની પ્રથમ મરી ગઈ હતી, તે પણ તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થઈ. અને પછી બ્રાહ્મણના કુળમાં પુત્રરૂપે થઈ. તેની પાંચ વર્ષની વય થતાં પેલે સની તેજ બ્રાહ્મણને ઘેર તેની બેનપણે ઉત્પન્ન થયે. માતાપિતાએ તે પુત્રીને પાળક પેલા પુત્રને કરાવ્યો. તે પિતાની બેનનું સારી રીતે પાલન કરતો હતો, તથાપિ અતિ દુષ્ટતાથી તે રોયા કરતી હતી. એક વખતે તે દ્વિજપુત્ર તેના ઉદરને પંપાળતાં અચાનક તેના ગુહ્યસ્થાને અડક, એટલે તે રેતી બંધ થઈ. તે ઉપરથી તેણે રૂદનને બંધ કરવાને તે ઉપાય જાણ્યો. પછી જ્યારે તે રૂદન કરે ત્યારે તે તેના ગુહ્યસ્થાનને સ્પર્શ કરતો હતો, એટલે તે રોતી રહી જતી હતી. એક વખતે તેના માતાપિતાએ તેને તેમ કરતો જે એટલે ક્રોધથી તેને મારીને ઘરની બહાર કાઢી મૂક્યો. તે કોઈ ગિરિની ગુફામાં ચાલ્યો ગયો. અનુક્રમે જે પાળમાં પેલા ચારસો ને નવાણુ ચાર રહેતા હતા, ત્યાં તે જઈ પહોંચ્યો અને તે ચોરોની સાથે તેને સમાગમ થવાથી તેની ભેળો ભળી ગયો. અહિં તેની બેન યુવાવસ્થાને પામતાં કુલટા થઈ. તે સ્વેચ્છાથી ફરતી ફરતી એકાદ કઈ ગામમાં આવી. પેલા ચારેએ તેજ ગામને લુંટી લીધું અને તે કુલટાને પકડી જઈને એ બધાએ તેને સ્ત્રી તરીકે અંગીકાર કરી. એક વખતે બધા ચોરોએ વિચાર કર્યો કે, “આ બીચારી એકલી છે, તેથી આપણા બધાની સાથે ભેગવિલાસ કરવાથી જરૂર થોડા સમયમાં તે મૃત્યુ પામી જશે. માટે કઈ બીજી સ્ત્રી લાવીએ તો ઠીક.” આવા વિચારથી તેઓ બીજી સ્ત્રીને લાવ્યા, ત્યારે પેલી કુલટા સ્ત્રી ઈર્ષ્યાથી તેના છિદ્ર શોધવા લાગી અને પોતાના વિષયમાં ભાગ પડાવનારી માનવા લાગી. એક વખતે બધા ચોર કોઈ ઠેકાણે ચોરી કરવાને ગયા, તે વખતે છળ મેળવીને પૂર્વ સ્ત્રી કોઈ બાનું કાઢી તેને કઈ કુવાની પાસે લઈ ગઈ અને બોલી કે, “ભદ્ર! જે આ કુવામાં કાંઈક છે. તે સરલ સ્ત્રી જોવા ગઈ એટલે તેણુએ ધક્કો મારીને તેને અંદર નાખી દીધી. ચેરેએ આવીને પૂછયું કે, “પેલી સ્ત્રી ક્યાં છે? એટલે તે બેલી. “મને શી માલુમ, તમે તમારી પત્નીને કેમ જાળવતા નથી?’ ચેરએ જાણી લીધું કે, “જરૂર તે બીચારીને આણે ઈર્ષાથી મારી નાખી છે.” પેલા બ્રાહ્મણે વિચાર્યું કે, “શું આ મારી દુશીલા ભગિની હશે?’ તેવામાં તેણે લોકો પાસેથી સાંભળ્યું કે, “અહિં સર્વજ્ઞ ભગવાન આવેલા છેએટલે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગે ૮ ]. રષભદત્ત, જમાળ ગોશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૪ તે અહી આવ્યું, અને પિતાની બેનના દુશીલ વિષે પૂછવાની લજજા થવાથી તેણે પ્રથમ મનથી જ પૂછયું, પછી મેં કહ્યું કે “વાણીથી પૂછ.” એટલે તેણે “માસી, સાસ” એવા અક્ષરેથી તે સ્ત્રી શું મારી બહેન છે” એમ પૂછયું. તેને અમેએ gવે એટલેજ ઉત્તર આપીને “તે તેની બેન છે” એમ જણાવી દીધું. આ પ્રમાણે રાગ દ્વેષાદિકથી મૂઢ થયેલા પ્રાણીઓ આ સંસારમાં ભભ ભમે છે અને વિવિધ દુઃખના પાત્ર થયા કરે છે.'
આ પ્રમાણે સર્વ હકીક્ત સાંભળી તે પુરૂષે પરમ સંવેગને પામીને પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી અને પાછા પલ્લીમાં આવ્યું. ત્યાં જઈને તેણે ચારસો નવાણુ ચરને પ્રતિબોધ આપે, તેથી તે બધાઓએ પણ વત ગ્રહણ કર્યું.
યોગ્ય સમયે મૃગાવતીએ ઉઠી પ્રભુને નમીને કહ્યું કે “ચંડપ્રદ્યોત રાજાની આજ્ઞા મેળવીને હું દીક્ષા લઈશ.” પછી ચંડપ્રદ્યોત પાસે આવીને કહ્યું કે જે તમારી સંમતિ હોય તે હું દીક્ષા લઉં, કારણ કે હું આ સંસારથી ઊઠેગ પામી છું, અને મારે પુત્ર તે તમને સપી જ દીધો છે.” તે સાંભળી પ્રભુના પ્રભાવથી પ્રદ્યોતરાજાનું વૈર શાંત થઈ ગયું એટલે તેણે મૃગાવતીના પુત્ર ઉદયનને કૌશાંબી નગરીને રાજા કર્યો અને મૃગાવતીને દીક્ષા લેવાની આજ્ઞા આપી. પછી મૃગાવતીએ પ્રભુની સમિપે દીક્ષા લીધી. તેની સાથે અંગારવતી વિગેરે પ્રદ્યોતરાજાની આઠ સ્ત્રીઓએ પણ દીક્ષા લીધી. પ્રભુએ કેટલીક શિક્ષા આપીને તેમને ચંદના સાધ્વીને સેંપી તેઓએ તે સાધ્વીની સેવા કરીને સર્વ સમાચારી જાણી લીધી.
હવે પરમ સમૃદ્ધિ વડે નિરૂપમ એવું વણિજકગ્રામ નામે એક વિખ્યાત નગર હતું. તેમાં પિતાની જેમ પ્રજાને પાળનાર જિતશત્રુ નામે પ્રખ્યાત રાજા રાજ્ય કરતે હતો. તે નગરને વિષે પૃથ્વી પર ચંદ્ર આવ્યો હોય તેમ જેના દર્શનથી નેત્રને આનંદ થાય તે
આનંદ” નામે એક ગૃહપતિ રહેતો હતો. ચંદ્રને રોહિણીની જેમ તેને “શિવાનંદા” નામે રૂપલાવણ્યવતી એક પત્ની હતી. તેને ચાર કરોડ સોનૈયા ભંડારમાં, ચાર કરોડ વ્યાજે અને ચાર કરોડ વ્યાપારમાં રોક્યા હતા, તથા ગાયના ચાર ગોકુળ હતા. તે નગરની ઈશાન દિશામાં આવેલ કલાક નામના પરામાં તે આનંદના ઘણા બંધુઓ અને સંબંધીઓ રહેતા હતા. અન્યદા સમયે પૃથ્વી પર વિહાર કરતા કરતા સિદ્ધાર્થનંદન શ્રી વીરપ્રભુ તે નગરના યુતિ પલાશ નામના ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા. રાજા જિતશત્રુ પ્રભુને આવેલા સાંભળી સંજમથી પરિવાર સાથે તેમને વાંદવા ગયે. આનંદ પણ પગે ચાલી પ્રભુના ચરણ પાસે આવ્યો. અને કણને અમૃતના ગંતુષ જેવી પ્રભુની દેશના સાંભળ્યા પછી મહા મનવાળા આનંદ પ્રભુના ચરણને નમીને બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ ધર્મને અંગિકાર કર્યો.
તેની અંદર શિવાનંદા સિવાય બીજી સ્ત્રીઓને અને નિધિમાં, વ્યાજમાં અને વ્યાપારમાં રહેલા બાર કેટી સોનૈયા ઉપરાંત બીજા દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યો. ગાયોના ચાર પણ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦] શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[૫ ૧૦ મું વિના બીજા ધણને અને પાંચસે હળ ઉપરાંત બીજા હળનો તેમજ ૧૦૦ ક્ષેત્ર ઉપરાંત ક્ષેત્રને પણ ત્યાગ કર્યો. પાંચસો ગાડાં ઉપરાંત બીજા ગાડાંઓને વ્યાપાર નિમિત્તે ત્યાગ કર્યો, અને દિશાઓમાં પ્રવાસ કરવા માટે ચાર વહાણ ઉપરાંત બીજા વહાણોનો ત્યાગ કર્યો. ગંધકાષાયી (રક્ત) વ વિના અંગ લુંછવાના અને ત્યાગ કર્યો, અને આદ્ર (લીલી) મધુયષ્ટિ (જેઠીમધ) સિવાય બીજા દંતધાવન (દાતણ)ને ત્યાગ કર્યો. ક્ષીરામલક વિના બીજાં ફળને તજી દીધાં અને સહસ્ત્રપાક તથા શતપાક તેલ વિના બીજા અભંગને ત્યાગ કર્યો. એક જાતના સુગંધી ગંધાઢય ઉદ્વર્તન સિવાય બીજા ઉદ્વર્તન તજી દીધાં અને આઠ ઔષ્ટ્રીકર પાણીના કુંભ કરતાં વધારે પાણીથી નહાવું ત્યજી દીધું. ક્ષોમયુગળઃ સિવાય બીજા વોને ત્યજી દીધાં અને શ્રીખંડ, અગર તથા કેશર વિના બીજાં વિલેપનેને છોડી દીધાં. માલતીની માળા સિવાય બીજી માળાને અને કમળ સિવાય બીજા પુને ત્યાગ કર્યો. કર્ણિકા તથા નામાંક્તિ મુદ્રિકા સિવાય બીજા આભૂષણોનો ત્યાગ કર્યો અને તરૂષ્કપ તથા અગરૂ સિવાય બીજા ધૂપનો ત્યાગ કર્યો. ઘેબર તથા ખાંડના ખાજાં સિવાય બીજી સુખડી ત્યજી દીધી અને કાપેયા વિના બીજા પેય ભજનો ત્યાગ કર્યો, કમળશાળી વિના બીજા ભાતને તજી દીધા અને અડદ, મગ તથા કલાય વિના બીજા કઠોળની દાળને સરાવી દીધી. શરદ્દ ઋતુના ગાયના ઘી વિના બીજુ ઘી તજી દીધું અને સ્વસ્તિક, મંડુકી તથા વાસુકીટ વિના બીજા શાક છોડી દીધાં. આંબલી વિના બીજા અસ્લ પદાર્થને અને આકાશના પાણી સિવાય બીજાં પાણીને વસરાવી દીધાં તેમ જ પંચસુગંધી તાંબુળ વિના બીજા મુખવાસને તજી દીધાં.
આ પ્રમાણે નિયમ લઈ હર્ષ પામતે આનંદ ઘેર આવ્યા અને પિત ગ્રહણ કરેલા ગૃહસ્થ ધર્મની સવિસ્તર હકીક્ત શિવાનંદાને કહી. તે સાંભળી ગૃહિધર્મની અથી શિવાનંદા પિતાના કલ્યાણને માટે તત્કાળ વાહનમાં બેસી પ્રભુના ચરણ સમીપે આવી. પ્રભુને નમી શિવાનંદાએ પણ સમાહિત મને તેમની આગળ ગૃહિધર્મ અંગીકાર કર્યો. પછી ભગવંતની વાણુરૂપ સુધાના પાનથી હર્ષિત થઈ છતી શિવાનંદા પ્રકાશિત વિમાન જેવા વાહનપર બેસીને પિતાને ઘેર આવી. પછી ગૌતમસ્વામીએ પ્રણામ કરીને સર્વજ્ઞને પૂછ્યું કે, “હે સ્વામી! આ મહાત્મા આનંદ યતિધર્મને ગ્રહણ કરશે?” ત્રિકાલદશી" પ્રભુ બોલ્યા કે, “આનંદ શ્રાવક ચિરકાળ શ્રાવક ધમને પાળશે અને મરણ પામીને સૌધર્મ દેવલોકના અરૂણપ્રભ વિમાનમાં ચાર પલ્યોપમના આયુષ્યવાળે દેવતા થશે.”
૧ એ જાતના ક્ષીર જેવા મધુર આમળા, ૨ બહુ નાના કે બહુ મોટા નહીં-હચિત પ્રમાણુવાળા ધી તે ઓપ્ટીક કુંભ. ૩ ટીકાકાર બે સુતરૂ વસ્ત્ર કહે છે. ૪ કાનમાં પહેરવાનાં કુંડળ. ૫ સેકારસ. ૬ મગ વિગેર યુક્ત ઘીમાં તળેલી તંદુળની પયા. ૭ એક જાતનું ચણ જેવું ધાન્ય, વટાણા કે મસુર. ૮ આ ત્રણે જાતના શાકના ચોકસ નામ સમજાતા નથી, ટબામાં પથ્થો, અમથી ને ડેડી કહે છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૮ ] રષભદત્ત, જમાળિ, શાળાદિ ચરિત્ર
[૧૫૧ ગંગાના કિનારા પર રહેતા હસની શ્રેણિ જેવા સુંદર ચિત્યષ્ય જેથી વિરાજમાન ચંપા નામે એક માટી નગરી છે, તેમાં સપના શરીર જેવી ભુજાવાળો અને લક્ષમીના કુલગ્રહરૂપ જિતશત્રુ નામે રાજા છે. તે નગરમાં કામદેવ નામે એક બુદ્ધિમાન કુલપતિ રહે છે. તે માગમાં આવેલા મહાન વૃક્ષની જેમ અનેક લોકોને આશ્રયભૂત છે. સ્થિર રહેલી લક્ષમી જેવી અને ભદ્ર આકૃતિવાળી ભદ્રા નામે તેને સધમિણી (પત્ની) છે. તેને છ કરોડ સોનૈયા ભંડારમાં, છ કરોડ વેપારમાં છે. દશ દશ હજાર ગાવાળા છ કુળો છે. અન્યતા પૃથ્વીપર વિહાર કરતાં કરતાં શ્રી વીરપ્રભુ પૃથ્વીના મુખમંડન જેવા તે નગરની બહાર રહેલા પુણ્યભદ્ર નામના ઉદ્યાનમાં આવીને સમવસર્યા. તે ખબર સાંભળી કામદેવ પગે ચાલતે ભગવંતની પાસે આવ્યા અને શ્રવણને અમૃતરૂપ ધર્મદેશના સાંભળી. પછી શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા કામદેવે દેવ મનુષ્ય અને અસુરેની સમક્ષ ગુરૂ શ્રી વિરપ્રભુની પાસે બાર પ્રકારને ગૃહિધર્મ અંગીકાર કર્યો. તેણે ભદ્રા સિવાય બીજી સ્ત્રીને, ગાયના છ કુળ ઉપરાંત બીજી ગાયનો અને ભંડાર, વ્યાજ અને વ્યાપારમાં રહેલા છે છ કેટી દ્રવ્ય ઉપરાંત દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યો. બાકીની બીજી વસ્તુઓને પણું આનંદ શ્રાવકની જેમ નિયમ ગ્રહણ કર્યો. પછી પ્રભુને નમીને તે પિતાને ઘેર ગયો, અને પિતે લીધેલા શ્રાવકત્રત સંબંધી ખબર ભદ્રાને કહ્યા, એટલે ભદ્રાએ પણ પ્રભુ પાસે જઈને શ્રાવકનાં વ્રત ગ્રહણ કર્યા.
ગંગાનદીને કાંઠે કાશી નામે એક ઉત્તમ નગરી છે, જે વિચિત્ર અને રમણિક રચનાથી પૃથ્વીના તિલકની શોભા હોય તેવી દેખાય છે. અમરાવતીમાં ઇંદ્રની જેમ તે નગરીમાં અખંડિત પરાક્રમવાળો જિતશત્રુ નામે ઉત્તમ રાજા છે, અને જાણે માનવધર્મ મનુષ્યપણાને પ્રાપ્ત થયેલ હોય તે ચુલની પિતા નામે એક ધનાઢય ગૃહસ્થ ત્યાં રહે છે. જગતને આનંદદાયક તે ગૃહસ્થને ચંદ્રને શ્યામાની જેમ શ્યામા નામે એક અનુકૂળ રૂપવતી રમણી છે. તે શ્રેષ્ઠીની પાસે આઠ કેડ ભંડારમાં, આઠ કેડ વ્યાજે અને આઠ કેડ વ્યાપારમાં મળી ચોવીશ કોડ સોનૈયાની સંપત્તિ છે. એક એક ગોકુળમાં દશ દશ હજાર ગાવાળા તેને આઠ ગેકુળ છે, કે જે લક્ષમીના કુળગહ જેવા શોભે છે. એકદા તે નગરીના કોષ્ટક નામના ઉદ્યાનમાં વિહાર કરતા શ્રીવીરપ્રભુ સમવસર્યા, એટલે ઇંદ્ર સહિત દેવતાઓ, અસુરે અને જિતશત્રુ રાજા પ્રભુને વાંદવા આવ્યા. તેમજ તે ખબર સાંભળીને ચુલની પિતા પણ જગત્પતિ વીરને વાંદવાની ઈચ્છાથી યોગ્ય આભૂષણે પહેરી પગે ચાલતો ત્યાં આવ્યું. ભગવંતને નમી યોગ્ય સ્થાને બેસી ચુલની પિતાએ પરમ ભક્તિથી અંજળી જેડીને ધમરદેશના સાંભળી. જ્યારે પર્ષદા ઊઠી ત્યારે ચુલની પિતાએ પ્રભુના ચરણમાં નમી વિનીત થઈને કહ્યું કે-“હે સ્વામી ! અમારા જેવાને બોધ આપવા માટે જ તમે પૃથ્વી પર વિચરો છે, કારણ કે સૂર્યનું સંક્રમણ જગતને પ્રકાશ આપવા સિવાય બીજા કોઈ પણ અ હેતું નથી. સર્વ જનની પાસે જઈને યાચના કરીએ તો તે કદિ આપે કે ન આપે પણ તમે તો યાચના વગર ધમ આપે છે, તેને હેતુ માત્ર તમારી કૃપાજ છે. હું જાણું છું કે આપની પાસે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [પર્વ ૧૦ મું યતિધર્મ ગ્રહણ કરૂં તો ઠીક, પણ મારા જેવા મંદભાગ્ય મનુષ્યમાં તેટલી ગ્યતા નથી. તેથી હે નાથ! હું શ્રાવકધમની યાચના કરું છું, તે મને પ્રસન્ન થઈને આપે, કારણ કે મેઘ પિતાની મેળે જળ વહન કરી યોગ્ય લાગે ત્યાં વસે છે.” પ્રભુએ કહ્યું કે “જેમ સુખ ઉપજે તેમ કર.એટલે પ્રભુની સંમતિ મળતાં તેણે બાર પ્રકારનો શ્રાવકધર્મ ગ્રહણ કર્યો. ચોવીશ કેટી ધનથી વિશેષ ધનને અને ગાયના આઠ ગોકુળથી વધારે ગોકુળનો તેણે ત્યાગ કર્યો. તે સિવાય બીજી વસ્તુઓના પણ કામદેવ શ્રાવકની જેમ તેણે નિયમ લીધા. તેની પત્ની શ્યામાએ પણ પ્રભુની પાસે શ્રાવકના વ્રત અંગીકાર કર્યા એ સમયે ગૌતમ ગણધરે પ્રભુને નમીને પૂછ્યું કે, “હે સ્વામી! આ ચુલનીપિતા શ્રાવક મહાવ્રતધારી થશે કે નહીં ?” પ્રભુ બેલ્યા કે, “તે આ ભવમાં યતિધને પામશે નહીં, પણ ગૃહસ્થ ધર્મ પ્રીતિપૂર્વક પાળી મૃત્યુ પામીને સૌધર્મ દેવલેકમાં દેવ થશે. ત્યાં અરૂણાભ નામના વિમાનમાં ચાર પોપમનું આયુષ્ય ભોગવી ત્યાંથી વી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈને નિર્વાણને પામશે.”
તેજ નગરમાં સુરાદેવ નામે એક ગૃહસ્થ રહેતું હતું. તેને ધન્યા નામે પ્રિયા હતી. તેની પાસે પણ કામદેવની જેમ પુષ્કળ ધન હતું. તેણે પણ કામદેવની જેમ પ્રભુની પાસે જઈને શ્રાવકના વ્રત ગ્રહણ કર્યા અને ધર્મવડે ધન્ય એવી તેની ધન્યા નામની તેની પત્નીએ પણ શ્રાવકપણું ગ્રહણ કર્યું.
શ્રી વિરપ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરીને આલંભિકા નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં શંખવન નામના ઉદ્યાનમાં પ્રભુ સમવસર્યા. તે નગરીમાં ચુલશતક નામે ગૃહસ્થ રહેતો હતો. તે પણ કામદેવના જેવો સમૃદ્ધિમાન હતું. તેને બહુલા નામે સ્ત્રી હતી. તે પણ કામદેવની જેમ શ્રી વીરપ્રભુના ચરણ પાસે ગયા અને પિતાની બહુલા સ્ત્રીની સાથે તેણે ગૃહીધમ અને બીજા નિયમ પણ ગ્રહણ કર્યા.
વિહાર કરતાં કરતાં પ્રભુ અન્યદા કાંપીલ્યપુરે આવ્યા, અને સહસ્સામ્રવન નામના ઉધાનમાં સમવસર્યા. ત્યાં કામદેવના જેવો ધનવાન મુકેળિક નામે ગૃહસ્થ રહેતો હતો. તેને શીલવડે અલંકૃત પુષ્પા નામે સ્ત્રી હતી. તેણે પણ પુષ્પાની સાથે કામદેવની જેમ પ્રભુની પાસે જઈને શ્રાવક વ્રત અને બીજા નિયમે ગ્રહણ કર્યા.
પલાશપુર નામના નગરમાં શબ્દાલપુત્ર નામે એક કુંભાર રહેતો હતો. તે ગોશાળાને ઉપાસક હતો. તેને અગ્નિમિત્રા નામે સ્ત્રી હતી. તેને એક કોટી સોનૈયા ભંડારમાં, એક કોટી વ્યાજે અને એક કેટી વ્યાપારમાં હતા, તેમજ એક ગાયોનું ગોકુળ હતું. પિલાશપુરની બહાર તે કુંભારની પાંચસો દુકાનો તેના માટીના વાસણે વેચવાની હતી. અન્યદા અશોક વનમાં કોઈ દેવતાએ આવીને તેને કહ્યું કે, “કાલે પ્રાતઃકાળે મહાબ્રા અને ત્રિપૂજિત સર્વજ્ઞ પ્રભુ અહિં આવશે. તેમને પીઠ, ફલક અને સંસ્મારક વિગેરે આપીને હું તેમની સેવા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુગ ૮ મા]
ઋષભદત્ત, જમાળિ ગૈાશાળાદ્દેિ ચરિત્ર
[ ૧૫૩
"
કરજે.' એવી રીતે એ ત્રણવાર કહીને તે દેવ અંતર્ધ્યાન થઈ ગયા. શબ્દાલપુત્ર કુંભારે ભક્તિથી વિચાયુ` કે, ‘ જરૂર મારા ધર્મગુરૂ સર્વજ્ઞ એવા ગોશાળાજ પ્રાતઃકાળે અહિં આવશે.’ આવે વિચાર કરીને તે તેમની રાહ જોઈ રહ્યો હતા, તેવામાં પ્રાતઃકાળે શ્રીવીરપ્રભુ સહુસામ્રવન નામના ઉદ્યાનમાં આવીને સમવસર્યાં. તે હકીકત સાંભળીને કુંભકારે ત્યાં જઈ ભગવતને વંદના કરી. પ્રભુ દેશના આપીને તે કુલાલ પ્રત્યે ખેલ્યા કે “ હે શબ્દાલપુત્ર! ગઈ કાલે કાઈ દેવતાએ અશાકવનમાં આવીને તને કહ્યું હતું કે, કાલે પ્રાતઃકાળે બ્રહ્મા અને સર્વજ્ઞ એવા અહુ "તપ્રભુ અહી આવશે, તેમની તા૨ે પીઠ, ફલક વિગેરે આપીને ઉપાસના કરવી. તે વખતે તેં પશુ વિચાર્યું" હતું કે, પ્રાતઃકાળે ગાશાળા અહીં આવશે. ” આવા પ્રભુનાં વચન સાંભળીને તેણે ચિંતવ્યુ` કે અહા ! આ સર્વજ્ઞ મહાભ્રાહ્મણુ અંત શ્રીમહાવીર પ્રભુજ અત્રે પધાર્યા, તે તે મારે નમસ્કાર કરવા ચેાગ્ય અને સર્વથા ઉપાસના કરવા યાગ્ય છે.’ આ પ્રમાણે વિચારી ઉભેા થઈ પ્રભુને નમી અંજલિ જોડીને તે એલ્યુ કે, “હે સ્વામી! આ નગરની બહાર જે મારી પાંચસેા કુંભકારપણાની દુકાને છે તેમાં રહેા અને પીઠ, ફૂલક વિગેરે જે જોઈ એ તે ગ્રહણ કરીને મારા પર અનુગ્રહ કરે. ” પ્રભુએ તેનું વચન સ્વીકાર્યું અને ગેાશાળાની શિક્ષાથી તેણે ગ્રહણ કરેલા નિયતિવાદથી યુક્તિપૂર્વક નિવૃત્ત કરી દીધા. પછી તેણે નિયતિવાદ છેાડી પુરૂતાને પ્રમાણ કરી આનંદ શ્રાવકની જેમ પ્રભુની પાસે શ્રાવકના વ્રત ગ્રહણ કર્યાં. તેના નિયમમાં એટલુ” વિશેષ કે, તેણે ભંડાર, વ્યાજ અને વ્યાપારમાં મળી ત્રણ કેાટી સુવણુ રાખ્યું, અને ગાયાનુ એક ગાકુળ રાખ્યું. તેને અગ્નિમિત્રા નામે પત્ની હતી, તેને તેણેજ પ્રતિમાધ પમાડ્યા, એટલે તેણે પણ પ્રભુની પાસે જઈ શ્રાવકનાં વ્રત સ્વીકાર્યો. પછી પ્રભુએ ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
ગાશાળે લેાકવાણીથી સાંભળ્યુ’ કે, ‘ શમ્હાલપુત્રે આજીવિકામતને છોડી દઈને નિગ્રંથ સાધુએના શાસનને સ્વીકાર્યુ છે. ' તેથી ‘ચાલ, હું ત્યાં જઈ તે શબ્દાલપુત્રને પાછે આજીવિકામતમાં પૂર્વની જેમ સ્થાપન કરૂં.' એમ ધારી ગાશાળા પેાતાના મતવાળાએથી પરવરેલા તેને ઘેર આવ્યા. શબ્દાલપુત્રે ગોશાળાને દૃષ્ટિથી પણ માન આપ્યું નહીં, તેથી શબ્દાલપુત્રને પેાતાના મતમાં સ્થાંપન કરવાને અને શ્રાવક વ્રતમાંથી ચલિત કરવાને અશક્ત થયા છતા ગાશાળા ત્યાંથી પાછે ચાલ્યા ગયા.
અન્યદા વીરપ્રભુ રાજગૃહ નગરની બહાર આવેલા ગુણશીલ નામના ચૈત્યમાં સમવસર્યો, તે નગરમાં ચુલનીપિતાની જેટલી સમૃદ્ધિવાંળા મહાશતક નામે એક ગૃહસ્થ હતા. તેને રેવતી વિગેરે તેર પત્નીએ હતી. રેવતી આઠ કેાટી સુવર્ણ અને આઠ ગાયાના ગાકુળ પાતાના પિતાને ત્યાંથી લાવી હતી, અને ખીજી પ્રત્યેક સ્ત્રીએ એકેક કાટી સુવર્ણ અને એક એક ગાયાનું ગેાકુળ લાવી હતી. તેણે પણ ચુલનીપિતાની જેમ પ્રભુની પાસે શ્રાવકના વ્રત અને નિયમા ગ્રહણુ કર્યા તેમજ તેર સ્રીએ વિના ખીજી સ્ત્રીઓના ત્યાગ કર્યો.
D - 20
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[પ ૧૦ મું એકદા પ્રભુ વિહાર કરતા કરતા શ્રાવસ્તીપુરીએ આવ્યા, ત્યાં કેક નામના ઉપવનમાં સમવસર્યા. તે નગરીમાં આનંદના જેવો કદ્ધિમાન નંદિની પિતા નામે ગૃહસ્થ રહેતો હતો. ચંદ્રને અશ્વિનીની જેમ અશ્વિની નામે તેને પ્રિયા હતી. શ્રી વીરપ્રભુના મુખથી ધર્મદેશના સાંભળી તેણે પણ આનંદની જેમ શ્રાવરપણું અને નિયમો ગ્રહણ કર્યા. તેજ નગરમાં આનંદના જેટલી સમૃદ્ધિવાળે લાંતકપિતા નામે એક બીજે ગૃહસ્થ રહે તે હતો. તેને મધુર ભાષણ કરનારી ફાગુની નામે પત્ની હતી. તેણે પણ વીરપ્રભુની પાસે આવી દેશના સાંભળીને આનંદની જેમ શ્રાવકપણું અને નિયમો ગ્રહણ કર્યા.
આ પ્રમાણે દેવતાઓથી પણ અક્ષોભ્ય અને પર્વતની જેમ શ્રાવકપણામાં સ્થિર રહેનારા શ્રી વીરપ્રભુના મુખ્ય દશ શ્રાવકો થયા. એવી રીતે કમળને સૂર્યની જેમ ભવ્યજંનેને પ્રતિબધ કરતા શ્રી વીર ભગવંત કરીને કૌશાંબી નગરીએ પધાર્યા. દિવસને છેલ્લે પહેરે ચંદ્ર સૂર્ય સ્વાભાવિક (શાશ્વત) વિમાનમાં બેસી પ્રભુને વાંદવા આવ્યા. તેઓના વિમાનના તેજથી આકાશમાં ઉદ્યત થયેલ જોઈ લોકે કૌતુકથી ત્યાં જ બેસી રહ્યા. રાત્રિ પડવાથી પિતાને ઉઠવાને સમય જોઈ ચંદના સાધ્વી પિતાના પરિવાર સાથે વીરપ્રભુને નમીને પિતાને ઉપાશ્રયે ગયા, પરંતુ મૃગાવતીએ સૂર્યના ઉદ્યોતના તેજવડે દિવસના મથી રાત્રિ થયેલી જાણું નહીં, તેથી તે ત્યાંજ બેસી રહી. પછી જ્યારે સૂર્ય ચંદ્ર ચાલ્યા ગયા, ત્યારે મૃગાવતી રાત્રિ પડી ગઈ જાણ કાળાતિક્રમના ભયથી ચક્તિ થઈ ઉપાશ્રયે આવી. ચંદનાએ તેને કહ્યું કે, “અરે મૃગાવતી ! તારા જેવી કુલીન છીને રાત્રે એકલા બહાર રહેવું શું ઘટે છે?” આ વચન સાંભળી તે ચંદનાને વારંવાર ખમાવવા લાગી. તેમ કરતાં કરતાં શુભ ભાવવડે ઘાતકર્મના ક્ષયથી મૃગાવતીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે વખતે નિદ્રાવશ થયેલા ચંદનાની પડખેથી સર્પ જતું હતું, તેને કેવળજ્ઞાનની શક્તિધી જોઈને મૃગાવતીએ તેમને હાથ સંથારાપરથી ઊંચો લીધે. તેથી ચંદનાએ જાગીને પૂછયું કે “મારા હાથ કેમ ઊંચે કર્યો?' મૃગાવતી બોલી–અહીં મેટો સર્પ જતો હતે, ચંદનાએ ફરીને પૂછયું કે, “અરે મૃગાવતી ! આવા સમયે વીંધાય તેવા ગાઢ અંધકારમાં તે શી રીતે સર્પ જે ? એથી મને વિરમય થાય છે.” મૃગાવતી બેલી-“હે ભગવતી ! મેં મને ઉત્પન્ન થયેલા કેવળજ્ઞાન ચક્ષુથી તેને દીઠા.” તે સાંભળતાંજ “અરે ! કેવળીની આશાતના કરનારી એવી મને ધિક્કાર છે!” એવી રીતે પિતાના આત્માની નિંદા કરતાં ચંદનાને પણ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
આ અરસામાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને પૂછ્યું કે, “સ્વામી ! જે સ્થિર પદાર્થો છે તે શું કદિ પિતાના સ્વભાવથી ચલિત થતા હશે કે જેથી સૂર્ય ચંદ્રના વિમાન ચલિત થઈને અહિં આવ્યા?' પ્રભુ બોલ્યા કે-“આ અવસર્પિણીમાં દશ આશ્ચર્યો થયા છે, તે આ પ્રમાણે-અરિહંતને કેવળજ્ઞાન થયા પછી ઉપસર્ગ, ગર્ભમાંથી હરણ, સૂર્ય ચંદ્રના વિમાનનું અવતરણ, ચમરેંદ્રનો ઉત્પાત, અભાવી પરિષદુ, એક સમયે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા એકસેને આઠ સિદ્ધ, ધાતકીખંડની અપરકંકામાં કૃષ્ણનું ગમન, અસંયમીની પૂજા, આ તીર્થકર, અને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૮ મો] 2ષભદત્ત, જમાળિ ગોશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૫૫ હરિવંશ કુળની ઉત્પત્તિ. આ દશ આશ્ચર્યની અંતગત સૂર્ય ચંદ્રના વિમાનનું અવતરણ પણ આશ્ચર્યભૂત થયેલું છે.” આ પ્રમાણે કહી ત્યાથી વિહાર કરીને પ્રભુ શ્રાવસ્તી નગરીએ પધાર્યા. ત્યાં નગરની બહાર કેષ્ટક નામના ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા.
ત્યાં તેજલેશ્યાનાં બળથી વિરોધને નાશ કરનાર, અષ્ટાંગ નિમિત્તના જ્ઞાનથી લોકેના મનની વાર્તાને કહેનાર અને જિન નહિ છતાં જિન નામને ધારણ કરનાર ગેાશાળે પ્રથમથી આવેલે હતો. તે હાલાહલા નામની કેઈ કુંભકારીની દુકાનમાં ઉતર્યો હતો. તેની “અહંત” તરીકેની ખ્યાતિ સાંભળી મુગ્ધ લોકે પ્રતિદિન તેની પાસે આવી ઉપાસના કરતા હતા. એવા વખતમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુની આજ્ઞાથી છઠ્ઠનું પારણું કરવા માટે નગરમાં ભિક્ષા લેવા ગયા. ત્યાં તેમણે સાંભળ્યું કે, અહીં ગોશાળ અહત અને સર્વજ્ઞના નામથી વિખ્યાત થઈને આવે છે. તે સાંભળતાંજ ગૌતમસ્વામી ખેદ પામી ભિક્ષા લઈને પ્રભુની પાસે આવ્યા. પછી વિધિપૂર્વક પારણું કરી યોગ્ય અવસરે ગૌતમસ્વામીએ બધા લેકેની સમક્ષ સ્વરછ બુદ્ધિથી પ્રભુને પૂછયું કે, “હે સ્વામી ! આ નગરીમાં લોકે ગોશાળાને સર્વજ્ઞ કહીને બોલાવે છે, તે ઘટે છે કે નહીં?” પ્રભુ બેલ્યા કે, “એ મંખ અને મખળીને પુત્ર ગોશાળો છે. એ કપટી અજિન છતાં પિતાના આત્માને જિન માને છે. હે ગૌતમ! મેં જ તેને દીક્ષા આપી છે, શિક્ષા પણ મેં જ આપી છે, અને પછી તે મિથ્યાત્વને પામી ગયે છે તે સર્વજ્ઞ નથી.” પ્રભુનાં આવાં વચન સાંભળી નગરજને નગરીમાં ચારે તરફ ચૌટામાં અને શેરીઓમાં પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે, “અહે ભાઈ! શ્રી વીરપ્રભુ અહંત અહિં આવેલા છે તે કહે છે કે, આ ગશાળે તે મંખલીને પુત્ર છે, અને તે પોતે મિથ્યા સર્વજ્ઞ માને છે. આવા લોકો પાસેથી ખબર સાંભળી શાળાને કાળા સર્ષની જેમ અત્યંત કેપ ઉત્પન્ન થયે; તેથી પોતાના પરિવારથી પરવાર્યો છતા કાંઈક વિપરીત કરવાને તૈયાર થઈ ગયો.
એ સમયે પ્રભુના શિષ્ય અને સ્થવિરાના અગ્રણી આનંદમુનિ છઠ્ઠનું પારણું કરવાને માટે નગરીમાં ભિક્ષા લેવાને આવ્યા. જે હાલાહલા કુંભકારીને ઘેર ગોશાળે રહેતા હતા ત્યાં થઈને આનંદમુનિ નીકળ્યા, એટલે તેને શાળે લાવ્યા, અને તિરસ્કાર પૂર્વક આ પ્રમાણે કહ્યું કે, “અરે આનંદ! તારે ધર્માચાર્યું કે માં પિતાને સત્કાર કરાવવાની ઈચ્છાથી સભા વચ્ચે મારે અત્યંત તિરસ્કાર કરે છે, અને કહે છે કે ગોશાળો તો મંખ પુત્ર છે, અહી તથા સર્વ નથી, પણ તે હજુ શત્રુને દહન કરવાને સમર્થ એવી મારી તેજલેશ્યાને જાણતા નથી, પરંતુ હું તેને પરિવાર સહિત ભસ્મ કરી દઈશ. માત્ર તનેજ એલે છેડી દઈશ. તે ઉપર એક દ્રષ્ટાંત સાંભળ
પૂર્વે ક્ષેમિલાનગરીમાં અવસર, પ્રસર, સંવાદ, કારક અને ભલન નામના પાંચ વણિક રહેતા હતા. તેઓ અન્ય કેટલાક કરિયાણાના ગાડાં ભરીને વ્યાપાર કરવા નીકળ્યા.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પ ૧૦ મું
માર્ગે જતાં તેઓ કાઈ નિજળ અરણ્યમાં પેઠા. ત્યાં તે પાંચે જણ મરૂસ્થળમાં ગયા હોય તેમ તૃષાથી આક્રાંત થઈ ગયા, તેથી તે મહાટવીમાં અટન કરીને તેએ જળ શેાધવા લાગ્યા. તેએમાંથી ભમતા ભ્રમતા અવસરને પાંચ શિખરવાળા એક રાફડો જોવામાં આવ્યેા. તેણે તે ચારે મિત્રોને મતાન્યા. પછી તેઓએ મળીને તેમાંથી પૂર્વનું શિખર ફાડયું, તેમાંથી પુષ્કળ જળ નીકળ્યુ, તેનું પાન કરીને તેઓ સ્વસ્થ થયા. પછી પ્રસરે કહ્યુ... કે, ' આનું દક્ષિણ શિખર ફાડીએ તેમાંથી જરૂર આપણુને કાંઈક બીજી વસ્તુ મળશે. ' ત્યારે અવસરે કહ્યું કે, ‘આપણે તે ખાદવું યેાગ્ય નથી, કારણ કે તેમાંથી કદી સપ નીકળે તેા શું કરીએ, કેમકે રાડા સત્તુ જ સ્થાન હાય છે.' તે સાંભળી સવાદ એલ્યા કે, તમારા માલવામાં માટા ફેર પડવો છે, કેમકે પ્રથમ ફાડેલા શિખરમાંથી સપ નીકળ્યા નથી પણ જળ નીકળ્યું છે.' અવસરે ફરીવાર કહ્યું કે, એ તેા દૈવયેાગે જળ નીકળી ગયુ'.' એટલે કારક એલ્યા કે, તેજ પ્રમાણે કદિ દૈવયેાગે આમાંથી પણુ ખીજી વસ્તુ નીકળશે. ’ આ પ્રમાણે કહીને કારક તે ખેાઢવા લાગ્યા. એટલે આ કરવામાં મારા મત નથી' એમ કહી અવસર પેાતાના ગાડામાં બેસી આગળ ચાલ્યા ત્યારે ભલન ખેલ્યા કે, કદિ અવસર ચાર્લ્સે ગયા તે ભલે ગયા, એના વિના પણ આપણે આ શિખરને ખાદીશું,' આ પ્રમાણે વિચારી તેએ ખાદવા લાગ્યા. તે ખાદતા તેમાંથી ત્રાંબાનાણુ' પુષ્કળ નીકળ્યું; એટલે અવસર વિના બાકીના ચારે જણાએ તે વહે...ચી લીધું, પછી તેમણે લેાલથી ત્રીજું શિખર ખાદ્ય, તા તેમાંથી રૂપ” નીકળ્યું; એટલે તેઓએ પ્રથમનું ત્રાંબાનાણુ તજી દઈ રૂપું વડે'ચી લીધું'. પછી ચેાથું શિખર ખેાધુ, તે તેમાંથી સુવણુ નીકળ્યું, એટલે લેાભથી રૂપાને છે।ડી દઈને સુવણૅ વહેંચી લીધું. પછી તેમણે જાણ્યું કે ‘આ પાંચમાં શિખરમાં તા જરૂર રહ્નાજ હશે? એવા વિચારથી તે લેાભાંધ વિષ્ણુકાએ તેને પણ ખાદ્ય. કેમકે ‘ લાભથી લાભ વધે છે.' પરંતુ અત્યંત મથન કરેલા સમુદ્રમાંથી છેવટ કાલકૂટ નીકળ્યું હતું તેમ તે શિખર ખેાદતાં એક દૃષ્ટિવિષ સપ નીકળ્યા. તે સર્પ રાફડા ઉપર ચડી સૂર્ય સામે જોઈને વિષદૃષ્ટિથી જોયુ કે તત્કાળ વૃષભ સહિત ચાર ગાડાં અને ચારે વિષ્ણુકા દહન થઈ ગયા. પેલા અવસરને નિલેíભી જાણીને તેની અધિષ્ઠાતાદેવીએ બળદ અને ગાડા સહિત તેણે ધારેલા સ્થાનકે પહોંચાડી દીધા. ’
હું આનંદમુનિ! આ પ્રમાણે તે ચાર વણિકની જેમ હું તારા ગુરૂને બાળી નાંખીશ અને પેલા અવસરની જેમ તને છેાડી મુકીશ.” આ પ્રમાણે સાંભળી ભિક્ષા સમાપ્ત કરી આનંદમુનિ પ્રભુ પાસે આવ્યા અને ગૈાશાળે કહ્યું હતું તે બધું કહી સસ્તંભળાવ્યું. પછી તેણે શ ંકિત થઈને પૂછ્યું કે, “હે સ્વામી! ગાશાળે કહ્યું કે હું ભસ્મ કરી દઈશ.' તે તેનુ' ઉન્મત્ત ભાષણુ છે કે તેમ કરવાને તે સમર્થ છે?” પ્રભુ ખેલ્યા કે, · તે અહુ ત સિવાય બીજાની ઉપર તેમ કરવાને સમર્થ છે, અને તે અનાય બુદ્ધિથી અહ“તને સંતાપ માત્ર કરી શકે છે. માટે આનંદ! તું જઈને ગૌતમ વિગેરે સર્વી મુનિને આ ખબર કહે કે જેથી તેની સાથે કાઈ મેલે નહિ. તેવી પ્રેરણા કરવાથી તારૂં' પણ હિત થશે. કેમકે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્ગ ૮ મો] sષભદત્ત, જમાળિ, ગોશાળાદિ ચરિત્ર
[૧૫૭ ધર્મના વિનો પણ આપણને પડે છે.” આનંદ તરત જ સર્વે મુનિ પાસે જઈને તે પ્રમાણે કહ્યું, તેવામાં ગશાળે પ્રભુ પાસે આવ્યો અને આ પ્રમાણે છે કે-“અરે કાશ્યપ! તું “આ શાળો મખલિપુત્ર છે અને મારો શિષ્ય છે” ઈત્યાદિ જે લોકે પાસે બેલે છે, તે તારું ભાષણ મિથ્યા છે કેમકે જે તારે શિષ્ય ગોશાળ હતો, તે શુકલકુળને હતો, તે તે ધર્મધ્યાનથી મૃત્યુ પામીને દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. તેનું શરીર ઉપસર્ગ અને પરિષહો સહન કરવામાં સમર્થ જાણે મારું શરીર છોડી દઈને હું તેમાં પેઠો છું, મારૂં નામ તો ઉદાય નામે મુનિ છે. તેથી મને જાણ્યા વગર “આ મંખલિને પુત્ર ગૌશાળા મારો શિષ્ય છે” એવું કેમ કહે છે? તું કાંઈ મારે ગુરૂ નથી.” પ્રભુ બેલ્યા કે-“ગશાળા ! જેમ કેઈ અ૫ બુદ્ધિવાળો ચાર પિોલીસથી પકડાય ત્યારે કઈ ખાડાનું કે દુર્ગ વનનું ઢાંકણું નહિં મળવાથી તે ઉન, શણ, રૂ કે ઘાસથી પોતાના શરીરને ઢાંકી પિતાની જાતને ગુપ્ત થયેલી માને, તેમ તું પણ “હું ગોશાળો નથી” એવું બોલી તારી જાતને ઢાંકવા માગે છે, પણ તું શા માટે અસત્ય બોલે છે? તું તેજ છે, બીજે નથી. ” પ્રભુનાં આવાં વચન સાંભળી ગોશાળ કેધ કરીને બોલ્યા કે-“અરે કાશ્યપ! આજે તું ભ્રષ્ટ થઈ જઈશ, નષ્ટ થઈ જઈશ, નાશ પામી જઈશ.” આવા તેનાં વચન સાંભળી પ્રભુના શિષ્ય સર્વાનુ ભુતિમુનિ પ્રભુ ઉપરના અત્યંત રાગથી તે સહન કરી શક્યા નહિ, તેથી તે ગોશાળા પ્રત્યે બોલી ઉઠ્યા કે, “અરે ગોશાળા ! આ ગુરૂએ તને દીક્ષા આપી છે અને તેમણે જ શિક્ષા પણ આપી છે, તે છતાં તું કેમ તેનો નિહનવ કરે છે? તું જ ગોશાળો છું.” તે સાંભળતાં જ કોપાયમાન થઈને ગોશાળે દૃષ્ટિવિષસર્ષ દૃષ્ટિરૂપ જ્વાળા મૂકે તેમ તે સર્વાનુભૂતિ મુનિ ઉપર તેલેશ્યા મૂકી. મહાશય સર્વાનુભુતિ ગોશાળાની તેજલેશ્યાથી દગ્ધ થઈ શુભ ધ્યાને મરણ પામીને સહસ્ત્રાર દેવલોકમાં દેવતા થયા. પોતાની વેશ્યાની શક્તિથી ગર્વ પામેલ ગોશાળ પછી વારંવાર ભગવંતની નિર્ભટ્સના કરવા લાગે એટલે બીજા સુનક્ષત્ર નામે ભક્તિમાન શિષ્ય પ્રભુની નિંદા કરનાર તે ગોશાળાને સર્વાનુભૂતિની જેમ ઘણા શિક્ષાનાં વચને કહ્યાં. તેથી ગોશાળે તેમની ઉપર પણ તેજલેશ્યા મૂકી, એટલે તેમનું શરીર પણ બળવા લાગ્યું. તત્કાળ તે મુનિએ પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરીને ફરીવાર વ્રત લઈ આલેચના-પ્રતિક્રમણ કરી, બધા મુનિઓને ખમાવ્યા, અને મૃત્યુ પામીને અશ્રુત કલ્પમાં દેવતા થયા.
ગોશાળ પિતાને વિજયી માનત છતે પ્રભુને કઠોર વચનેવડે આક્રોશ કરવા લાગ્યો. તથાપિ એકાંત દયાળુ પ્રભુ બોલ્યા કે-“અરે ગોશાળ! મેં તને દીક્ષા અને શિક્ષા આપીને શ્રતનું ભાજન કર્યો, તથાપિ તું મારાજ અવર્ણવાદ બોલે છે તે તારી બુદ્ધિ કેમ ફરી ગઈ છે? પ્રભુના આવાં વચનથી અતિ કપ પામેલા શાળાએ કાંઈક નજીક આવીને પ્રભુની ઉપર પણ તેજલેશ્યા મૂકી, પરંતુ તે તેજલેસ્યા પર્વત ઉપર મહાવાયુની જેમ પ્રભુની ઉપર અસમર્થ થઈ અને તેણે ભક્તિથી પ્રભુને પ્રદક્ષિણા કરી. તે તે વેશ્યાથી કાંઠા ઉપરના ઘાસમાં ઉત્પન્ન થયેલા દાવાનળથી નદીનું જળ જેમ તપે તેમ માત્ર પ્રભુના અંગમાં સંતાપ ઉત્પન્ન
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ ]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર
[ પ ૧૦ મું
9
થયા; પછી ‘આ દુષ્ટે મને અકાય કરવાને પ્રેરી એવા ક્રોધથી તે તેોલેશ્યાએ પાછી ફ્રીને છળથી ગાશાળાનાજ શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. તેનાથી અંદર દહન થતા છતાં પણ ગેાશાળે પીઠ થઈને ઉદ્ધૃતપણે પ્રભુને આ પ્રમાણે કહ્યું કે, “અરે કાશ્યપ! મારી તેોલેશ્યાથી અત્યારે તું મચી ગયા છે, તેા પણ તેનાથી થયેલા ચિત્તવરથી પીડિત થઈને આજથી છ માસને અંતે તુ છદ્મસ્થપણામાંજ મરણ પામીશ.” પ્રભુ મેલ્યા “ અરે ગોશાળા! તારા એ આગ્રહ વૃથા છે, કારણ કે હુંતા હજુ બીજા સેાળ વર્ષ સુધી કેનળીપણેજ વિહાર કરીશ, પશુ તુ' આજથી સાતમે દિવસે તારીજ તેોલેસ્યાથી થયેલા પિત્તજવરથી પીડિત થઈને મૃત્યુ પામીશ, તેમાં જરા પણ સંશય નથી.” પછી તોલેશ્યાથી જેનુ શરીર ગ્લાનિ પામી ગયું છે એવા ગાશાળા વિલાપ કરતા કરતા ત્યાંજ વાયુથી શાળવૃક્ષની જેમ પૃથ્વીપર પડી ગયા. તે વખતે ગુરૂની અવજ્ઞાથી કાપ પામેલા ગૌતમ વગેરે મુનિ મમવેધી વચનાથી ગાશાળાને ઉંચે સ્વરે કહેવા લાગ્યા કે—“ અરે મૂર્ખ ! જે કોઈ પાતાના ધર્માચાય થી પ્રતિકૂળ થાય છે, તેની આવી દશાજ થાય છે, અરે! તે' તારા ધર્માચાય ઉપર નાંખેલી તોલેશ્યા કયાં ગઈ? બહુ વખત સુધી જેમ તેમ ખેલનારા અને એ મહા મુનિઓની હત્યા કરનારા એવા તારી ઉપર પણ પ્રભુએ તે કૃપા કરી. પરંતુ હવે તુ' સ્વયમેવ મૃત્યુ પામીશ. પૂર્વે ને પ્રભુએ શીતલેશ્યાવડે તારી રક્ષા ન કરી હાત તા તુ` વેશકાયને મૂકેલી તેોલેશ્યાથી મરી ગયેા હાત, તે યાદ કર.” તેએનાં આવાં વચન સાંભળીને ખાડામાં પડેલા સિંહની જેમ અસમર્થ બનેલા ગાશાળેા તેમને કાંઈ પણ નહી કરી શકવા છતાં ક્રોધવડે ઉછાળા મારવા લાગ્યા. પછી દીઘ અને ઉષ્ણુ નિઃશ્વાસ નાંખતા, દાઢ અને કેશને ખેંચતા, પગથી પૃથ્વીપર તાડન કરતા અને ‘અરે હું મરાયે' એમ વારવાર ખેલતા તે પ્રભુની પાઁદામાંથી નીકળી ગયા; અને લેાકાથી ચારની જેમ તિરસ્કાર કરાતા છતા તે માંડ માંડ હાલાહલા કુંભકારીની દુકાને પહોંચ્યા. તેના ગયા પછી પ્રભુએ મુનિઓને કહ્યુ, “ગાશાળે જે તેનેલેશ્યા મારા વધ કરવાને મારાપર મૂકી હતી, તે પેાતાની ઉગ્ર શક્તિથી વત્સ, અચ્છ, કુત્સ, મગધ, મગ, વાલવ, કાશળ, પાડ, લાટ, ,િ માળિ. મલય, વાધક, અંગ, કાશી, અને સાગિરિના ઉત્તર પ્રદેશ-એ પ્રમાણેના સાળ દેશને ખાળવાને શક્તિવાન હતી. ગાથાળે તેોલેશ્યાને અત્ય'ત ઉગ્ર તપવડે સાધેલી હતી.” તે સાંભળી ગૌતમ વિગેરે મુનિએ પ૨મ વિસ્મય પામી ગયા કે, “ અા! સત્પુરૂષા શત્રુ ઉપર પશુ માત્સર્ય ભાવ રાખતા નથી.”
અહી પેાતાની તેોલેશ્યાથી દહન થતા ગાશાળે હાથમાં મદ્યનુ પાત્ર લઈને મદ્ય પીવા માંડવું; પછી તેનાથી મોન્મત્ત બનીને ગેાશાળો ગાવા તેમજ નાચવા લાગ્યા; અને હાલાહલા કુંભકારીને વારંવાર અંજિલ જોડી જોડીને નમવા લાગ્યા. પાત્રને માટે ચાળેલી મૃત્તિકા લઈ લઈ ને શરીર ચાળવા લાગ્યા, અને ઘરની ખાળમાં આળોટી વારવાર ઘરની ખાળનું જળ પીવા લાગ્યા; તેમજ અસબદ્ધ વિરૂદ્ધ વચને જેમ તેમ ખેલવા લાગ્યા. શેક સહિત શિષ્યાએ સેવેલા ગાશાળો એવી રીતે દિવસ નિગમન કરવા લાગ્યા.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગ ૮ મા]
ઋષભદત્ત, જમાળિ, ગાશાળાદિ ચરિત્ર
( ૧૫૯
એ સમયે પુત્રાળ નામે ગાશાળાના એક ઉપાસક હતા, તે પૂ રાત્રિ અને અપરાત્રિમાં ધર્મ જાગરણ કરતા વિચારવા લાગ્યા કે, · તૃણુગાપાલિકાનું સંસ્થાન કેવું હશે! તે હું જાણુતા નથી માટે મારા સત્ત ગુરૂ ગોશાળાની પાસે જઈ પૂછી જોઉં.' આવા વિચાર કરી તે અમૂલ્ય આભૂષણા ધારણ કરી ગેાશાળાની પાસે આવ્યા. ત્યાં હાલાહલા કુભકારીની દુકાને ગાશાળાને તેવી રીતે પડેલા તેણે જોયા. જળ લેવાને જતા ગશાળાના સ્થવિર શિષ્યાએ તેને ઉતાવળો આવતા અવલાકયા એટલે તત્કાળ તેઓ ખેલ્યા કે- અરે પુત્રાલ ! આજે પાછલી શત્રે તને તૃણાપાલિકાના સસ્થાન સંબધી સશય થયેલા છે.' તે સાંભળતાંજ પુત્રાય વિસ્મય પામ્યા; અને તે વાતને તેણે સ્વીકાર કર્યો. પછી પેાતાના ગુરૂના ચેષ્ટિત ગેપવવાને તે મહિષ એ ફરીવાર ખેલ્યા જે, આ તમારા ગુરૂ જે ગાય છે, નાચે છે, કરપાત્રવર્ડ અંજલિ જોડે છે, તે બધા તેમના નિર્વાણુનાં ચિન્હા જણાવે છે. જે આ તેમનુ સૌથી છેલ્લું ગાયન, નૃત્ય, મજલિ જોડવાનું કમ, પાન, અને મૃત્તિકાના અંગરાગ વિગેરે છે, તે બધુ ચાવીશમા તીથ કરનું નિર્વાણુ ચિન્હ છે. હવે તેમની પાસે જઈ તારા સંદેહ પૂછી જો, કેમકે એ તારા સર્વજ્ઞ ગુરૂ છે.' આ પ્રમાણે તેમના કહેવાથી તે પુત્રાલ ગાશાળાની પાસે જવા તત્પર થયા. એટલે તે મહર્ષિ આએ તેની અગાઉ ગાશાળા પાસે જઈ તેનું આગમન અને તેને જે સંશય હતા તે જણાવી દીધા, તેમજ તેમણે ગાશાળાની પાસેથી મદ્યપાત્ર વિગેરે ખીજે મૂકાવ્યું અને એક આસન ઉપર બેસાયે!. એટલામાં પુત્રાલ પણ ત્યાં આવ્યા. તે આગળ બેઠા એટલે ગાશાળે તેને કહ્યું કે ‘તૃણુગોપાળિકાનુ` સંસ્થાન કેવું હોય ? એ તારા સંશય છે. તે સાંભળ–વાંસના મૂળ જેવી તૃણુ પાલિકાની આકૃતિ જાણવી.' આ પ્રમાણે ઉત્તર સાંભળી તે પુત્રાલ હર્ષ પામ્યા છતો પાતાને સ્થાનકે ગયા.
*
અન્યદા ગાશાળે સાવધાન થઈ પોતાના અવસાન સમયને જાણી પાતાના શિષ્યાને આદરપૂર્વક લાવી આ પ્રમાણે કહ્યુ કે−“હું શિષ્યા ! મારા મરણ પામ્યા પછી મારા મૃત શરીરને સુગંધી જળથી સ્નાન કરાવી, સુગંધી વિલેપન કરો. પછી તેની ઉપર ઉત્કૃષ્ટ વસ વીટાળજો. પછી દિવ્ય આભૂષણૈાથી શણગારી તેને સહસ્ર પુરૂષોએ વાઘ એવી શિબિકામાં એસારી ઉત્સવ સહિત બહાર કાઢો, અને તે વખતે આ ગેાશાળક ચાલતી અવસર્પિણીના ચાવીશમા તીર્થંકર માક્ષે ગયેલ છે” એવી ઉંચે સ્વરે આખા નગરમાં આધાષણા કરાવો.” તેઓએ તેમ કરવાને સ્વીકાર્યું. પછી સાતમે દિવસે ગોશાળાનું હૃદય ખરેખરૂ શુદ્ધ થયું, તેથી તેણે અત્યંત પશ્ચાત્તાપ કરવા માંડવો. “ અહો! હું કેવા પાપી! કેવા દુમતિ! મેં મારા ધર્મગુરૂ શ્રી વીર અદ્ભુત પ્રભુની મન વચન કાયાથી અત્યંત આશાતના કરી. મે સવ ઠેકાણે મારા આત્માને મિથ્યા સર્વજ્ઞ કહેવરાન્ચે અને સત્ય જેવા જણાતા મિથ્યા ઉપદેશ વધુ સવ લેાકેાને છેતર્યો; અરે મને ધિક્કાર છે, મે' ગુરૂના એ ઉત્તમ શિષ્યાને તેજલેશ્યાવર્ક બાળી નાખ્યા; વળી છેવટે મારા આત્માનું દહન કરવા માટે મે' પ્રભુની ઉપર પણ તેનેલેસ્યા મૂકી. મને ધિક્કાર છે! અરે! ચોડા દિવસને માટે ઘણા કાળ સુધી નકાવાસમાં નિવાસ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦]
શ્રી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર [ પર્વ ૧૦ મું થાય તેવું અકાય મેં આચર્યું. વળી કેવળ મેં મારા આત્માને જ નરકનો અતિથિ કર્યો નથી પણ અસત્ માર્ગના ઉપદેશથી આ બધા લોકોના આત્માને પણ નરકના અતિથિ કર્યા છે. ભવતુ! હવે આટલેથીજ સયું, હવે તો લોકે પાછા સન્માર્ગે ચાલો.” આ વિચાર કરી તેણે પોતાના સર્વ શિષ્યોને બોલાવીને કહ્યું કે, “હે શિષ્યોસાંભળો, હું અહંત નથી તેમ કેવળી પણ નથી, હું તો મંખલિને પુત્ર અને શ્રી વીરપ્રભુનો શિષ્ય ગોશાળો છું. આશ્રયને જ ભક્ષણ કરનાર અગ્નિની જેમ હું ગુરૂનો પ્રત્યેનીક થયો છું. મેં આટલા કાળ સુધી દંભથી મારા આત્માને અને લોકોને ઠગ્યા છે. મારી પિતાની તેજલેશ્યાથી જ દહન થયા છતા હું છઘસ્થપણે જ મૃત્યુ પામીશ. માટે મારા મરણ પામ્યા પછી મારા મૃત શરીરના ચરણને રજજુથી બાંધી મને આખા નગરમાં ઘસડજે. મરેલા શ્વાનની જેમ મને ખેંચતાં મારા મુખ ઉપર થુંકો અને આખી નગરીમાં ચૌટા, ત્રિક, ચેક અને શેરીએ શેરીએ એવી આષણા કરજો કે, લોકોને દંભથી ઠગનાર, મુનિને ઘાત કરનાર, જિન નહીં તે (છઘસ્થ), દેષનું જ નિધાન, ગુરૂનો દ્રોહી અને ગુરૂનેજ વિનાશ ઈચછનાર. મંખલિનો પુત્ર આ ગશાળે છે, તે જિન નથી, જિનેશ્વર તો ભગવાન, સર્વજ્ઞ, કરૂણાનિધિ, હિતોપદેખા શ્રી વીરપ્રભુ છે. આ ગોશાળો વૃથા માની છે. આ પ્રમાણે કરવાના સોગન આપી ગોશાળ અત્યંત વ્યથાથી પીડાતો છતો મૃત્યુ પામ્યો. એટલે તેના શિષ્યોએ લજજાથી તે કુલાલ (કુંભાર)ની શાળાના દ્વાર બંધ કરી સોગનથી મુક્ત થવાને માટે અંદર શ્રાવસ્તિ ચીત્રી ગશાળાના શબને તેમાંથી તેણે કહેલી આઘોષણા કરવા પૂર્વક ઘસડયું. પછી તે શિષ્યોએ ગશાળાના કલેવરને મકાનની બહાર કાઢયું એટલે તેના ઉપાસકોએ મોટી સમૃદ્ધિથી તેને અગ્નિસંસ્કાર મહોત્સવ કર્યો.
શ્રી વીરપ્રભુ ત્યાંથી વિહાર કરી મેંઢક ગામે આવ્યા. ત્યાં કણક નામના ચૈત્યમાં સમેસર્યા. ત્યાં ગૌતમે પ્રભુને પૂછ્યું કે, “સ્વામી ! ગોશાળો કઈ ગતિને પામે? પ્રભુ બોલ્યા કે- અય્યત દેવલેકમાં ગયે. ગૌતમે ફરીવાર પૂછયું કે-“મહારાજ ! એ ઉન્માગી અને અકાર્ય કરનાર દુરાત્મા ગે શાળે દેવતા કેમ થયે? એમાં મને મોટું આશ્ચર્ય થાય છે. એટલે પ્રભુ બોલ્યા કે– હે ગૌતમ! જે અવસાન કાળે પણ પિતાના દુષ્ટ કૃત્યની નિંદા કરે છે, તેને દેવપણું દૂર નથી. ગોશાળે પણ તેવી રીતે કર્યું હતું. ગૌતમે ફરીથી પૂછયું, “હે સ્વામી! તે અશ્રુત દેવલોકમાંથી ચ્યવીને કયાં ઉત્પન્ન થશે અને જ્યારે સિદ્ધિને પામશે?” પ્રભુ બોલ્યા“આ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પુદ્રદેશમાં શતદ્વાર નામે એક મહાન નગર છે, તેમાં સમુચિ નામના રાજાની ભદ્રા નામની રાણીથી ગોશાળાનો જીવ મહાપદ્ય નામે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થશે. તે મોટે રાજા થશે. પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર નામે બે ઉત્તમ યક્ષે તેનું સેનાપતિ પણું કરશે. તેથી પ્રજા ભાગ્યના નિધિ સમાન એ રાજાનું દેવસેન એવું બીજુ ગુણ પ્રમાણે નામ પાડશે. તે અદ્દભુત તેજસ્વી ને ચક્રવતીની જેમ એક વેતવણી અને ચાર દાંતવાળે બીજા ઐરાવત જેવો હસ્તી પ્રાપ્ત થશે. તેની પર આરૂઢ થયેલા તે રાજાને જોઈને હર્ષ પામેલા
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬૧
વર્ગ ૮ મો]
રાષભદર, જમાળિ, ગોશાળાદિ ચરિત્ર લોકો વિમલવાહન એવું તેનું ત્રીજું નામ પણ પાડશે. અન્યદા તેને પૂર્વ ભવના અભ્યાસથી મુનિ ઉપરના હૈષ્ય કર્મ વડે મુનિઓ પર અત્યંત દુષ્ટ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થશે. કોઈપણ મુનીને જોતાં કે સાંભળતાં જ તે નિંદા, તાડન, બંધન, હીલણ અને છેવટ હણવા વિગેરેથી તેમને પીડા કરવા લાગશે. પછી નગરના લોકો અને મંત્ર ઓ તેને વિજ્ઞપ્તિ કરશે કે, “રાજાઓએ તે દુષ્ટનો નિગ્રહ અને સાધુજનનું પાલન કરવું જોઈએ. માટે હે સ્વામી ! આ નિરપરાધી ભિક્ષુક અને તપસ્વી સાધુઓની તો આપ રક્ષા કરો, અને કદિ જે રક્ષા ન કરો તો ભલે પણ તેઓનો નિગ્રહ શા માટે કરે છે? કદાપિ કોઈ નિરપરાધી મુનિ તાડન કરવાથી કોપ કરશે તો તે પિતાના તેજથી તમને તેમજ તમારા દેશને પણ બાળી નાખશે.' આ પ્રમાણેનાં તેમનાં વચને તે માનશે નહીં. એક વખત તે રથમાં બેસી ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરવાને જશે, ત્યાં ત્રણ જ્ઞાનના ધારક અને જેને તેજલેશ્યા સિદ્ધ થયેલી છે એવા સુમંગળ નામે મુનિ કાયેત્સર્ગે રહીને આતાપના કરતા તેના જેવામાં આવશે. એટલે સાધુના દર્શન માત્રથી જ વિરૂદ્ધ થયેલો તે રાજા નિઃકારણ કોધ કરીને રથના અગ્ર ભાગથી તે મુનિને પાડી નાખશે, તે મુનિ પાછા ઉભા થઈને કાર્યોત્સર્ગ કરશે, પાછે તે રાજા તેને ફરીવાર પૃથ્વી પર પાડી નાંખશે, ફરીવાર પાછા મુનિ કાયોત્સર્ગ ધારણ