Sanskrit Mandirant Praveshika

Author(s): Anantchandravijay
Publisher: Chandroday Charitable and Religious Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004488/1

Page #1
19DE DECEEDEDEEFeFEEDEDEDEE सर रामकृष्ण गोपाल भाण्डारकर पीएच. डी., एल. एल. डी., के. सी. आइ इ. रचित आम संस्कृत मन्दिरान्तः प्रवेशिका गुजराती भाषान्तर रची प्रसिद्ध करनार शास्त्री ताराशंकर रामचंद्र स्मात आशीर्वाददाता प० पू० आ० म० श्री विजयचंद्रोदयसरीश्वरजी म० सा० प्रेरणादाता 50 पू० आ० म० श्री विजयजयचंद्रसूरीश्वरजी म. सा. संपादक पू० मुनिराज श्री अनंतचंद्रविजयजी म. सा. प्रकाशक श्री चन्द्रोदय चेरीटेबल एन्ड रीलीजीयस ट्रस्ट अहमदाबाद. ЕЭСЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭСЭЭС

Page #2
सर रामकृष्ण गोपाल भाण्डारकर एम. ए. पीएच. डी., एल. एल. डी., के. सी. आइ इ. रचित संस्कृत मन्दिरान्तः प्रवेशिका गुजराती भाषान्तर रची प्रसिद्ध करनार ___ शास्त्री ताराशंकर रामचंद्र स्मात आशीर्वाददाता 50 पू० आ० म० श्री विजयचंद्रोदयसरीश्वरजी म० सा० प्रेरणादाता 50 पू० आ० म० श्री विजयजयचंद्रसूरीश्वरजी म० सा० . संपादक .. . पू० मुनिराज श्री अनंतचंद्रविजयजी म. सा. प्रकाशक श्री चन्द्रोदय चेरीटेबल एन्ड रीलीजीयस टस्ट . अहमदाबाद.

Page #3
पुनः प्रकाशन वर्ष सं. 2046 .. वि. सं. 2046 मूल्य रू. 22-00 वीर सं. 2516 फागण सुद-५ इ. स. 1990 प्राप्तिस्थान, श्री चन्द्रोदय चेरीटेबल एन्ड रीलीजीयस ट्रस्ट-अहमदाबाद.. _C/o अनिलभाई एस. गांधी महाकान्त शोपींग सेन्टर, बीजेमाळे, .. वी. एस. हॉस्पिटल नी सामे, अहसदाबाद-३८०००६. पार्श्व प्रकाशन निशापोल, झवेरीवाड, अहमदाबाद -380001. मुद्रक : कांतिलाल डी. शाह " भरत प्रिन्टरी" न्यु मार्केट, पांजरापोळ रीलीफ रोड, अहमदाबाद-१ फोन : 387964 .

Page #4
ઋણ સ્વીકાર 1. શાસનસમ્રાટુ તપાગચ્છાધિપતિ બાલબ્રહ્મચારી 5. પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજાધિરાજ શ્રીમદ્વિજય નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજા. 2. વાત્સલ્યવારિધિ સમયજ્ઞ કરૂણાનિધિ પ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયવિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મહારાજા. 3. ધર્મરાજા પ્રાકૃતિવિશારદ સિદ્ધાંતમહોદધિ પ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયકસ્તૂરસૂરીશ્વરજી મહારાજ. 4. જિનશાસનશણગાર આશીર્વાદદાતા પ્રગુરુ પ. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજંય ચંદ્રોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજા પ. પંચ પ્રસ્થાનમય સૂરિમંત્ર સમારાધક 5. પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયઅશોકચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા. 6. સ્વાધ્યાયમાર્ગનું સિંચન તેમજ સતત પ્રેરણા કરનાર પુસ્તક પ્રકાશનના પ્રેરણાદાતા પંચ પ્રસ્થાનમય સૂરિમંત્ર મારાધક પ. પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ શ્રી મદ્વિજયજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા. 7. આરાધનામાર્ગમાં આગળ વધારનાર તથા સહાયક બનનાર તમામ સહવર્તિ મુનિ ભગવંતે આ પુસ્તકના લખાણમાં શાસ્ત્રમર્યાદા વિરૂદ્ધ કાંઈપણ લખાયું હોય તે એનું ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડમ મુનિ અનંતચંદ્રવિજય

Page #5
નિમિત્તમ્ વિકમ સંવત ૨૦૪૪માં રાજનગર અમદાવાદ આંબાવાડી મુકામે ચાતુર્માસ બિરાજમાન પરમ પૂજ્ય શાસનસમ્રાટુ આચાર્ય મઠ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટધર પરમ પૂજ્ય આચાર્ય મ. શ્રી વિજયવિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર પ. પૂ. આ. મ. શ્રી વિજયકસ્તરસૂરીશ્વરજી મસા. ના પટ્ટધર પ.પૂ. જૈનશાસનશણગાર આચાર્ય માટે શ્રી વિજયચંદ્રોદયસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબના પટ્ટધર પ. પૂ. આચાર્ય મ. શ્રી વિજયજયચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા. આદિ ઠાણાની શુભ નિશ્રામાં સામુદાયિક 117 આરાધકેએ સિદ્ધિતપ આરાધના અપૂર્વ ભાલ્લાસપૂર્વક કરી હતી. તે આરાધના દરમ્યાન પૂજ્યશ્રીના વિનયી શિષ્ય પૂ. મુનિશ્રી અનંતચંદ્રવિજયજી મહારાજે પણ ચાલુ વરસીતપની આરાધનામાં સિદ્ધિતપની આરાધના આ વખતે કરેલ હતી. શ્રી સિદ્ધિતપની આરાધનાને અનુલક્ષીને શ્રી સંઘે પંચાહ્નિકા જિનેન્દ્રભક્તિ મહોત્સવ, શ્રી વિશ્વશાંતિ વિધાયક શ્રી અરિહંત મહાપૂજન, ભવ્યાતિભવ્ય ઐતિહાસિક રથયાત્રા, શ્રી સામૂહિક જ્ઞાનપૂજનને વિરલ પ્રસંગ, પર્વાધિરાજ

Page #6
પર્યુષણ મહાપર્વની આરાધના, શ્રી પંચદશાહ્નિકા જિનેન્દ્ર ભક્તિ મહોત્સવ તથા સર્વ તપસ્વીઓનું કંચનહાર દ્વારા સામૂહિક બહુમાન વગેરે પ્રસંગે ખૂબ જ સુંદર રીતે પરિપૂર્ણ થયા હતા. આ શુભ પ્રસંગમાં પરમ પૂજ્ય આચાર્ય મ0 શ્રી વિજયરામસૂરીશ્વરજી મ. સા(ડેલાવાળા), પ. પુ. આચાર્ય મઠ શ્રી પ્રિયંકરસૂરીશ્વરજી મ. સા., પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકીતિચંદ્રસૂરીશ્વરજી, પ. પૂ. આચાર્ય મશ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ. સા., 50 પૂ. પંન્યાસશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મ.સા., પ. પૂ. પંન્યાસ શ્રી જયકીર્તિ વિજયજી મ. સા. આદિ ઠાણું સમયાનુસાર પધારેલ. તેમ જ શ્રી શ્રેણિકભાઈ કસ્તુરભાઈ શેઠ, શ્રી રમણીકભાઈ અંબાણી, શ્રી યુ. એન. મહેતા, શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શેઠ, શ્રી સી. એમ. બાંધણીવાળા, શ્રી બાબુભાઈ વાસણવાળા, શ્રી નરપતલાલ નાગરદાસ શાહ, ડો. કુમારપાળ દેસાઈ, શ્રી શાંતિલાલ સેમચંદ કાજી, શ્રી મનુભાઈ ઘડીયાળી ઈત્યાદિ મહાનુભાવો પણ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. શ્રી સિદ્ધિતપના તપસ્વીઓના બહુમાનને લાભ તથા શ્રી સિદ્ધિતપના તપસ્વીઓને શ્રી નાગેશ્વર પાશ્વનાથતીર્થ સહિત અનેક તીર્થોની યાત્રા કરાવવાને અમૂલ્ય લાભ અ. સી. સુશીલાબહેન રમેશભાઈ શાહે લીધો હતો.

Page #7
તેમજ શ્રી સંઘમાં થયેલ અડ્ડાઈ તપના સર્વ આરાધકેનું બહુમાન અ૦ સૌપ્રેમબહેન રસીકલાલ મરડીયાએ કર્યું હતું. આ સર્વ શુભ પ્રસંગેની સ્મૃતિ રૂપે અમારા સંઘ તરફથી ત્રણ પુસ્તકોનું પ્રકાશન કરવાનું નકકી કરવામાં આવ્યું હતું. તેમાંથી આ દ્વિતીય પુસ્તકનું પ્રકાશન કરતાં અમે આજે આનંદ અનુભવીએ છીએ. શ્રી આબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ-વતી કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય નવમ જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી પ્રસંગ નિમિત્તે આ પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું છે. શ્રી આંબાવાડી છે. મૂર્તિપૂજક જૈન શ્રી સંઘ.

Page #8
* પ્રસ્તુત પ્રકાશન અંગે પ્રાસંગિક ભારતીય સંસ્કૃતિને ખ્યાલ આપવા માટે તેમ તે સંસ્કૃતિને દેવવાણું સંસ્કૃત વાલ્મયથી જીવંત રાખનાર સંસ્કૃત ભાષાને જે સમયે ભારત સરકારના શિક્ષણક્ષેત્રના અધિકારીઓ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને ભાષાવિજ્ઞાનનું જ્ઞાન મેળવવામાં જરૂપ ન થઈ જાય તેવી વાતને લક્ષ્યમાં લઈ ભારતના વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત ભાષાથી દૂર કરવાને અને તેથી તે ભાષાના જાણુ વિદ્વાનો જ ભારતમાં ન થાય અને તેમ થતા ભારતીય સંસ્કૃતિને જાજરમાન ઈતિહાસને લેપ કરી ઈસાઈ સંસ્કૃતિમાં પ્રચાર અને પ્રસાર કરવા માટેનું એક પ્રચ્છન્ન રીતે ચાલી રહેલ કૌભાંડના સમયે આ સંસ્કૃત બીજી બુક કે જે ડે. ભાંડારકરે પાણિની વ્યાકરણ ઉપર આધારિત સંકલિત કરી ભારતમાં વ્યાપક બનાવી હતી. ગુજરાતી ભાષા-મહારાષ્ટ્રીયને તેમ જ ઇગ્લિશ માધ્યમથી અભ્યાસ કરનાર અનેક સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓ માટે એક ઉપકારક બની રહી હતી. - હવે તે ભારતના ભાષાકીય અધ્યયન ક્ષેત્રમાંથી વિદ્યાથીઓ માટે સંસ્કૃત ભાષા તો જાણે મૃત્યુ પામી ગઈ છે. તેવા સમયે પણ આ પ્રકાશન તે સંસ્કૃત ભાષાને જીવંત

Page #9
[ 8] રાખવાને પ્રચાર કરી રહેશે તે એક પાવન આશયથી આ પ્રકાશન કાર્ય થઈ રહ્યું છે. આ પ્રકાશન કાર્ય અંગે વિ. સં. 2044, ઈ.સ. ૧૯૮૮ના આષાઢી ચાતુર્માસના પાવન દિવસેમાં મહાગુજરાતના ભાવનગર બંદરમાં ભારતીય દાર્શનિક શાસ્ત્રના મહાવિદ્વાન શાસનસમ્રાટુ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ. ના પરિવારના પ.પૂ. આચાર્ય મ. શ્રી વિજયચંદ્રોદયસૂરીશ્વરજી મ. સપરિવાર ચોમાસું રહ્યા હતા. શ્રમણ સંસ્કૃતિના સંરક્ષક અને પ્રચારક જૈન શ્રમણની દિન રાત એક માત્ર પ્રવૃત્તિ એ રહે છે કે પિતાની શક્તિ મુજબ લેકસમૂહ સુધી તે શ્રમણ સંસ્કૃતિને પહોંચાડવી અને જેથી લોકસમૂહમાં વિશ્વમૈત્રીપ્રમાદ–કરૂણું વસે અને અશાંત જગતમાં શાંતિ પથરાય. આ માધ્યમથી-જ્ઞાન-ધ્યાન ને તપની સાધનાના માધ્યમથી જેન શ્રમણે પિતાને પુરૂષાર્થ કરતા હોય છે. તે એક યશજજવલ પુરુષાર્થ ભાવનગર જૈન સંઘમાં પ્રવર્તે. જેના પરિપાકરૂપે જગતભરના જૈન અને જૈનેતરોના સાધનાના ઈતિહાસમાં હજારો વર્ષમાં ન બનેલ તપ-સાધના બની અને તે વિશ્વ વિક્રમરૂપ તરીકે પંકાઈ છે. આ છે તેની આછી ઝલક– પૂજ્ય આચાર્યશ્રીની ભાવનગર ચાતુર્માસ સ્થિરતા દરમ્યાન જિનબિંબ અને જિનાગમ - અને શ્રમણ સંસ્કૃતિના મૂળભૂત પાયા છે. તે પાયાને વધુ સ્થિર કરી જૈનીઓના હૃદયમાં જિનમાર્ગની શ્રદ્ધા વધુ સ્થિર કરવા જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાના કૃષ્ણનગર– દાદાસાહેબ અને સુભાષનગરના જિનચૈત્યમાં

Page #10
[9] પ્રભુ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉજવાયા. સાધકેના આત્મભાવે પરમાત્મા સાથેના અનુસંધાન, ભક્તિ અને સમર્પણના જવાબ તરીકે પ્રભુ પ્રતિષ્ઠા બાદ જિનમૂર્તિઓ અને મંદિરોમાં અમી વર્ષા - જલવર્ષો નજરે નિહાળવા મળી. જિનાગમથી તો સાધક પિતાને અંતરમાં જ્ઞાનતેજ મેળવી શકે છે અને તે તેજથી પિતાની જીવનશુદ્ધિને માર્ગ મેળવી દેહાતીત ભાવ મેળવવા ઉત્સાહી બને છે. તે અંગે જ્ઞાન શિબિરનું આયોજન થયું. પ્રવચનમાં પણ અંતરમુખ દષ્ટિ કેળવવા જીવનમાં શલ- સમતા - સંતેષ - સાદાઈ અને સરળતા કેળવવા પ્રચંડ પ્રેરણા થતી રહી. જે પ્રેરણા શ્રીસંઘના 9 વર્ષના બાળકથી લઈ 82 વર્ષના 800 બુઝર્ગોએ ઝીલી લીધી અને 44 દિવસમાં 36 દિવસના 1-2-3-4-5-6-7-8 એમ ક્રમિક ઉપવાસની ઘોર સાધના પ્રારંભી અને તે બધા તપસ્વીઓએ અદમ્ય ઉત્સાહ અપ્રમત્તભાવ - પ્રસન્નચિત્ત અને દેહાતીત અવસ્થા મેળવવા માટેની આત્મદષ્ટિને માધ્યમમાં રાખી નિર્વિન તે સાધનાને પાર પામ્યા. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ 2515 વર્ષ સુધીના પ્રાપ્ત થતા જૈન ઈતિહાસના પ્રાચીન ગ્રન્થોમાં કયાંય પણ 800 જેટલી વિશાળ સંખ્યામાં 44-44 દિવસના મહાતપની આરાધના કર્યાને ઉલલેખ મળતું નથી. અરેઆ પંચમ કાળમાં ન મળે બહુશ્રુત પૂજ્ય, ન મળે યુગપ્રધાન પુરૂષ, ન મળે પૂર્વધર પુરૂષે જે કંઈ પંચમકાળના સ્વનામ ધન્ય અમારા શાસનપ્રભાવક પૂજ્ય પુરૂષના શાસનકાળ

Page #11
t10] દરમ્યાન આવી એક અજોડ સાધના વિશ્વવિક્રમરૂપ બની અને તેની પ્રતિભા - અનુમોદના ભારત અને ભારત બહારના જૈન શ્રીસંઘમાં થઈ અને જગતના ચેકમાં ભાવનગર ઝળકી ઉઠયું. ભાવનગર શ્રીસંઘે પણ આ તપને ઉજવવામાં અનેકવિધ પ્રભાવક કાર્યો કરી ગૌરવ માન્યું-મનાવ્યું. જ્યારે ભાવનગર શહેરની નગરપાલિકાએ પણ પોતાના નગરને વિશ્વમાં વિખ્યાત બનાવવાનું નિમિત્ત 800 જન તપસ્વીઓના તપની સાધના થતાં તે સાધનાની આદરબહુમાનપૂર્વક ચિરસ્મૃતિ બની રહે તે રીતે શહેરના મુખ્ય વિભાગને “સિદ્ધિતપક” નામકરણ કરી પિતાનું પણ કર્તવ્ય બજાવ્યાનું ગૌરવ માની રહી છે. આવી એક હજાર વર્ષના ભૂતકાલમાં ન બનેલ શ્રમણ સંસ્કૃતિને જીવંત રાખતી તપ સાધનાની પુણ્ય સ્મૃતિ માટે પ્રસ્તુત પ્રકાશનના કાર્ય માટે શ્રીસંઘે –શેઠ શ્રી ડેસાભાઈ અભેચંદ પેઢીએ યત્કિંચિત્ આર્થિક સહયોગ આપી સંસ્કૃત ભાષાના વિદ્યાર્થીઓને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે અનુકુળતા કરી આપવા પ્રયાસ છે. વિજયચંદ્રોદયસૂરિ.

Page #12
સંસ્કૃત ભાષાની અસ્મિતા પ્રત્યેક ભાષા પિતાની આગવી અસ્મિતા (પિતાપણું ) ધરાવે છે જ પણ તેમાં સંસ્કૃત ભાષાની અસ્મિતા અને ખી રીતની છે. સંસ્કૃત=સારી રીતે સુશોભિત કરેલ. જે પોતે સ્વયં સુંદર - અસુંદર સારા - બોટાના વિવેક-વિભાજન=પૂર્વક તૈયાર થાય છે. તેની સ્થિતિ જોવા જેવી-દર્શનીય હોય છે. પ્રશંસનીય હોય છે-સંસ્કૃત ભાષામાં આવું જોવા મળે છે. * મૂલ ધાતુને પ્રત્યય અને તે પ્રત્યય પણ કાલ-વચન ભેદ તથા ઉપસર્ગ ચગે અર્થાતર દર્શાવનાર સંસ્કૃત શબ્દ હોય છે. આવી અપૂર્વ શક્તિ સંસ્કૃત ભાષામાં છે. તેથી જ તે તે સકલ ભાષાની માતા રૂપ યા જનની રૂપે યશોગાન પામે છે. ગવાય છે. જે વાસ્તવિક છે. . સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દોમાં બીજી કલા છે. ટૂંકા શબ્દમાં-મિતાક્ષરે માં વધુ અને ગૂઢ ગહન અગાધ અર્થ જણાવવાની ને આમેદ આપવાની આ કલાનું દર્શન પ્રત્યયભેદે ને કાલદે થાય છે. જેથી પદાર્થનું હાર્દ, ઉપયોગ યાથાતથ્યજ્ઞાન અને વૈવિધ્યના દર્શન થાય છે. વળી જ્યારે એક જ ધાતુ ઉપસર્ગના સહયોગે અનેક અર્થમાં જોડાઈ જાય છે. ત્યારે આ ભાષા પિતાની તાકાતનું વિપુલ દર્શન કરાવે છે.

Page #13
[12] ત્યારે ચંચલ એવું મન મુગ્ધ બની તન્મયતા અનુભવે છે. જેમ કે 5 = કરવું. મા લગાડે તે આકાર, પ્રા લગાડે તે પ્રાકાર, કિલ્લો, વિ લગાડે તે વિકાર. સં લગાડે તે સંસ્કાર. આમ અર્થ વૈવિધ્ય બતાવે છે. - તથા જવામિ. કવિતા કરું છું. "" બાદ કરતાં વચામ” વણું છું. ‘વ’ બાદ કરતાં ચારિ” જાઉં છું. આમ આનંદ પણ આપે છે. ત્રીજી વાત એ છે કે સંસ્કૃત ભાષાના નિયમોનું આકરાપણું, નિયમેનું કડક બંધારણ જ તેની અસ્મિતાનું કારણ છે. નિયમેની મજબૂત પકડના કારણે હજારો વર્ષ થવા છતાં ભાષા તેવી ને તેવી જ રહે છે. જે આનંદની લહરી કર્તાને રચનાકાલે પશે છે. તેવી લહરી હજાર વર્ષ બાદ પણ તેના અભ્યાસકને આવરી લે છે. આ કડક નિયમને જ તેને એ સ્થિરતા બક્ષી છે. જ્યારે હિન્દી અને ગુજરાતી જેવી ભાષાઓમાં સદીયે સદીયે અને બાર બાર ગાઉએ ફેરફાર જોવાય છે. આથી જ સંસ્કૃત ભાષા સર્વોત્તમ ગણાય છે. આ ભાષા ગીર્વાણ ભાષા–દેવભાષા કહેવાય છે. જગતમાં સુખી જી–ઉત્તમ જીવોમાં મુખ્ય દેવ ગણાય છે. તેઓ આ ભાષામાં બેલે એટલે આ ભાષાનું નામ ગીર્વાણ ભાષા પથું અર્થાત્ ઉત્તમ છની ભાષા છે તેથી સંસ્કૃત ભાષા પણ ઉત્તમ ભાષા છે એમ પણ કહી શકાય. આવી કેત્તમ ભાષા માટે પણ અવર્ણવાદ છે જ. કેટલાકે આજે “મૃતભાષા” કહે છે આના ઊંડાણમાં નજર

Page #14
" [ 13 ] કરીએ તો મૃતભાષા કહેનારા અને પરિશ્રમથી પાછા ફરેલા કે કંટાળેલા યા પરબલે જીવનારાઓને કડક નિયમવાળી ભાષા કઠિન પડે છે. તે પોતાની નબળાઈ ઢાંકવા માટે તેમ જ પોતાની ભાષાને પ્રચાર વધારવા માટે ને જનમનને ફેરવવા માટે તેઓને આ બધા અનુચિત-નિંદ્ય પ્રયાસ છે, તેમ અનુભવ ને વિચારથી જણાય છે. વળી સંસ્કૃત વામયમાં તેવા પણ દષ્ટાંતે મલે છે કે ઘર આંગણે પાંજરામાં રહેલ પક્ષીઓ આગન્તુકનું સ્વાગત સંસ્કૃત ભાષામાં બેલી શકે તે શું માનવ ન બેસી શકે? શું પરિશ્રમથી સાધ્ય સિદ્ધ નથી થતું? માટે કહ્યું છે કે “વિદ્યા પરિશ્રમાધીના.” સંસ્કૃત ભાષાની અસ્મિતાના ઉલ્લેખ સાથે પ્રાસંગિક લખવાનું કે-દરેક ભાષામાં નિપુણતા મેળવવા માટે વ્યાકરણ જોઈએ જ. તેવી રીતે સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રવેશ માટે તેનું વ્યાકરણ જોઈએ જ. તેવા પ્રવેશ માટે પ્રથમ તે માતૃભાષામાં નિયમો ને શબ્દરચના આદિ હોય તે જ થઈ શકે. આ જ કારણે પ્રાચીન કાળમાં પાંચકાવ્ય ખપ પૂરતા કરાવતા ને પછી વ્યાકરણ કરાવતા હતા. વર્તમાનમાં વ્યાકરણના નિયમનું ગુજરાતીમાં રૂપાંતર કરી શબ્દ તથા તેના અર્થનું સંકલન કરી તેની ઉપગ પદ્ધતિ બતાવી છે જેથી ભવિષ્યમાં વ્યાકરણ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ નિરાબાધ સુલભ થઈ શકે છે. આવા ભવ્ય, ઉદાર મનોભાવ રાખીને સ્વ. ડો. . ભાંડારકરે પ્રથમ માર્ગો પદેશિકા બનાવી બાદ સંસ્કૃત

Page #15
[14] મહેલમાં પ્રવેશદ્વાર સમી મંદિરાન્તઃ પ્રવેશિકા” બતાવી છે. જેનું હુલામણું નામ “બીજી બુક” છે. કઈ વધુ મગજશક્તિવાલા ન હોય તે આટલા જ્ઞાનથી શામ શું કહેવા માંગે છે તે સમજી શકે છે. પણ દઢ ચેકસ નિર્ણય તેમ જ પાંડિત્ય માટે વ્યાકરણ ખૂબ જરૂરી છે. જ્ઞાનીઓ તે અપેક્ષાએ કહે છે કે વ્યાકરણ ભણે ને ઉપયોગ રાખે તે જે વ્યક્તિ મૃષાવાદના દોષથી બચી શકે છે માટે શક્તિસંપન્ન વ્યક્તિઓએ બીજી બુક ભણીને અથ ઈતિ ન માનવી પણ વ્યાકરણના મંદિરમાં પ્રવેશ કરીને કર્તાએ જે નામ આપ્યું છે તેને સાર્થક કરવું. પ્રાતે લખવાનું કે સાધુજીવનમાં આ ભાષાને અભ્યાસ શાસ્ત્રોનાં રહસ્ય કે જે પ્રાયઃ સંસ્કૃત ભાષામાં ગૂંથાયેલાં છે. તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે છે અને તે રહસ્ય પણ આત્મ-કલ્યાણ માટે છે તે વાત અભ્યાસી ન ભૂલે તેવી પ્રાર્થના...... દઃ સૂર્યોદયસાગરિ

Page #16
* અનુક્રમણિકા પાઠ વિષય 1 ૧લી, ૪થા, ૬ઠ્ઠા અને ૧૦મા ગણના ધાતુઓમાં અનિયમિતપણું 2 પાંચમે અને આઠમો ગણ 3 પાંચમે અને આઠમો ગણ (ચાલુ): હ્યસ્તન ભૂતકાળ 4 પાંચમો અને આઠમે ગણુ (ચાલુ): આજ્ઞાથે તથા વિયર્થ 5 નવમો ગણુ વર્તમાનકાળ તથા, આજ્ઞાર્થ. 6 નવમો ગણ (ચાલુ): હ્યસ્તને ભૂતકાળ તથા વિધ્યર્થ 41 7 બીજે ગણઃ વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ 45 8 બીજે ગણુ (ચાલુ): હ્યસ્તન ભૂતકાળ તથા વિધ્યર્થ 58 9 બીજે ગણ (ચાલુ) 10 બીજો ગણ (સાધુ) 11 ત્રીજે ગણ 12 સાતમ ગણ 13 ગણકાર્યરહિત કાળ : પરક્ષ ભૂતકાળ 14 પક્ષ ભૂતકાળ (ચાલુ) 115 15 સ્તન ભવિષ્યકાળ; સામાન્ય ભવિષ્યકાળ અને 127 ક્રિયાતિપરા 127 103

Page #17
137 159 197 [ 18 ] પાઠ આ વિષય ' 16 નામના અનિયમિત રૂપે 17 સંખ્યાદર્શક શબ્દો 18 વિશેષણનાં અધિકતાદર્શક અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક રૂપ વગેરે 168 19 સમાસઃ % અને તપુરુષ - 178 20 સમાસઃ બહુત્રીહિ. અને અવ્યયીભાવ " 188 પ્રેરક ભેદ * 22 અદ્યતન ભૂતકાળઃ પહેલે, બીજા અને ત્રીજો પ્રકાર 203 અદ્યતન ભૂતકાળ (ચાલુ): છઠ્ઠો અને સાતમો પ્રકાર 215 અદ્યતન ભૂતકાળ (ચાલુ): ચોથે અને પાંચમો પ્રકાર અને આશીર્વાદાથે ઇચ્છાદર્શક રૂપ 26 ધાતુસાધિત શબ્દો મનેયત્ન માટે ચૂંટી કાઢેલા પાઠ સંસ્કૃત શબ્દોને સામાન્ય કાશ ગુજરાતી શબ્દોના સંસ્કૃત શબ્દો 27 શુદ્ધિ-પત્રક 336 કે 234 241 251 266 325 ICON

Page #18
મૃતદેવી ભગવતી શ્રી સરસ્વતી દેવી... પ્રેરક :માનશ્રી અાંત બ્રિજરાજી રીલી નિવર્સીહોઠથી દાદ થઈ જઍરટ છે કે હ. કં ન્ટેજ (હાલ.દtહ્મ-સંબઈ)

Page #19
સને સંન્માણ ગ®ાપતિ પ.પૂજયશ્રી ૮ચર્ચ૨બ્રહ્મ જ | નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજા. મુનિ શ્રી અનંતચંદ્રવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી મહવા નિવાસી લલુભાઈ નેમચંદભાઈ દોશી પરિવાર તરફથી દf ના ..

Page #20
સમય-વક્સાવારિધેિ-તસર પ.પૂજ્યપાદ અાચાર્યદેવ શ્રીમતજય. વિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મહારાજા. પૂ.વયોવૃદ્ધ સા.શ્રી પદ્માશ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ.વિદુષી સાપમોજીમના સદ ઉપદેશથી જિનશાસનરસિક મહાનુભાવો તથી નાથે .....

Page #21
ધર્મરાજા-પ્રાકૃતવિશારઠ સિદ્ધાંતમહોદધિ ૫.પૂજય આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ધજય.... કસ્તૂરસૂરીશ્વરજી મહારાજા... હ Nevva છ પૂ.વિદુષી સા.શ્રી પુષ્પાશ્રીજીમ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રીશ્રીમતીજી મ.ના સદુપદેશથી શ્રી ધર્મપ્રેમી ગુણાનુરાગી ભકતજનો તરફથી

Page #22
જૈન શાસન શણગાર આશીર્વાદદાતા પ.પૂજય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા If રી - , પૂજયશ્રીના પ્રથમ ઘટ્ટધર પૂ.આ.શ્રી વિજય રુચંદ્રસૂરીજીન્સસ્સાના ઉયઠ્ઠી યોગેશ્નઆર્ટ હાલતાણા) વાળા તરફથી ન થે

Page #23
પંચસ્થ શ્રીસૂરિમંત્રની આરાધફ ક્યોર્તિવિશારદાચાર શ્રીમદ્વિજય અશોકચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પૂ.ગણિી સ્રોમચંદૃવિજચજીસ.ની શ્રેBટાથી સરતનવાસ્ટીશ્રીવિરજાંલભાઈ જ ઝવેરી રિવરત૨ર્થી છ8–ાશે.

Page #24
શાસન પ્રભાવક પ્રેરણાદાતા અ.મૂયેલા આચાર્ય દેવશ્રીમદ્વિજય જચંદ્રસૂરીશ્વરજીહારાજા પૂ.સનિ શ્રી અનંતચંડ્રવજયજી .સા.ની ઉઠંથી વડોદરા નિવાસી.વસંતકુમાર બાયુલાલશાહ તરફથી દશનાથે...

Page #25
તીરાજ થ્રી શત્રુંજય જહાતીર્થ શિાવર રિરાજ વિરલા પાવે શ્રીઆદીશ્વરાય નમ: ' . મુનિ અનંતચંદ્ર સુ.....રૈ.જી સક્સ.રોચ્ચ ગુ.સા.શ્રી તસ્વય..ઍજી ૪.૪૮.ના સદઉં282 8ના

Page #26
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પાઠ 1 લો ૧લા, કથા, ૬ઠ્ઠા અને ૧૦મા ગણના ધાતુઓમાં અનિયમિતપણું 1. જુq “રક્ષણ કરવું” પરઍ, ઘg “તપાવવું” પરસ્મ, વિરજી જવું” અથવા “પાસે જવું' પરસ્મ, જ્યારે ઘળુ પરમૈને અર્થ વખાણ કરવાં' એવો થાય છે ત્યારે, અને વન " સ્તુતિ કરવી” પરઐ૦, આ બધા 1 લા ગણના ધાતુઓ (વિર સિવાયના કારણ કે તે છઠ્ઠા ગણને છે) ને ગણની નિશાની (ગ) લગાડતાં પહેલાં મારા લગાડવામાં આવે છે. જેમકે griાતિ, ધૃતિ વગેરે ([+ગ+ + તિ) વગેરે. આ સાની પૂર્વે ગુરૂમાંના ૩ને ગુણ થાય છે. જેમકે જો પથતિ. માર્ચ વિકલ્પ ગણુકાય-રહિત કાળમાં (પક્ષ ભૂત, અદ્યતન ભૂત, સ્તન ભવિષ્ય, આશીલિંગ, સામાન્ય ભવિષ્ય, ક્રિયાતિપસ્યર્થમાં) રાખવામાં આવે છે. ઘણ અને જ્યારે સર્ચ લાગ્યો ન હોય ત્યારે આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. જેમકે guત્તે. * - 2. પ્રારા આત્માને ,સ્ટાઆત્મને , અને પ્રમ, રામ, 45 =, , gis, વજ.(ઉપાસગ રહિત હોય અથવા સમુ પૂવક હોય ત્યારે) આ સર્વે પરસ્મપદના છે અને તે પહેલા અને ચોથા ગણના છે; અને કુટું પરસ્મ ચોથા અને છઠ્ઠા ગણન છે જેમકે ઝરતે રથરે વગેરે. 3. ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળમાં (વર્તમાનકાળ આજ્ઞાર્થ, હ્યસ્તન ભૂતકાળ, વિધ્યર્થ) મું ને જ્યારે પરસ્મ પ્રત્યયો લાગે છે, ત્યારે તેના ઉપાત્ય અને માં થાય છે. જેમકે જાતિ અથવા તિ; પણ આત્મપદમાં આમતે રહે છે તે જ પ્રમાણે gig, 5 અને મા

Page #27
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી. સાથે રમ્ 1 લે ગણ, એ ધાતુઓમાંને સ્વર લંબાય છે. 4. ચેથા ગણના ધાતુઓ રામ, તક, રસ, શ્રમ, મ, ને અને પ્રમ્ તથા ક્ષમ જ્યારે ચોથા ગણના હોય છે ત્યારે તેમને ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળોમાં સ્વર લંબાય છે. જેમકે શrmતિ, ગ્રામ્પત્તિ અથવા પ્રતિ વગેરે. ભ્રમ નું પ્રસ્થતિ પણ થાય છે. પ. 4 અને તમ (જ્યારે તેને વાગ્યાથી સાફ કરવું” એ હોય છે, ત્યારે 1 લા અને પ મ ગણના ગણાય છે, જેમકે ક્ષતિ અથવા અશાંતિ.. 6. દH “કવું', ધમવું,ત્ર “ટૂંધવું, ના વિચારવું', “જવું', છુ જ્યારે દેડવાના અર્થમાં હોય ત્યારે, 26 “દાબમાં રાખવું” અને રાઃ “નાશ પામવું', આ તે પહેલા ગણના ધાતુઓના ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળોમાં તેનાં રૂપ કરતી વખતે ધરુ, ક્વિ, મર, અર, ધ, અને એવા આદેશ અનુક્રમે થાય છે. જેમકે ધમતિ, નિવ્રત્તિ વિગેરે. આમાંને છેલ્લો શત્ ધાતુ ગણુકાય વિશિષ્ટ કાળામાં આત્મપદી છે. 7. અન્ને ઉમાન્ય 3 ગણની નિશાની લગાડતાં પહેલાં તેમજ ગુણ કરાવે એવા કોઈ પણ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પહેલાં લંબાય છે. જેમકે ગતિ. 8. કા અને સન્ પરમૈ૦, રાજ્ આત્મને અને રજૂ પરસૈં. તેમજ આત્મને આ બધા પહેલા ગણના છે તેમાં ગણની નિશાની લગાડતાં પૂ વે અનુનાસિકનો લેપ થાય છે. જેમકે રાતિ, રવઝતે વગેરે. 9, જ્યારે ધાતુમાંના દીધું ને ગુણ અથવા વૃદ્ધિ થતી નથી ત્યારે તેનો ઉજૂ થાય, અને જે કોઈ ઓઝસ્થાની વ્યાજન અથવા તો તેની પૂર્વે હોય તો 3 થાય છે. આ ર અને ૩૬નાં તેમજ જે ધાતુને છેડે હોય તેમનાં 6 અથવા 3 જ્યારે કોઈ વ્યંજન તેની પછી આવે છે ત્યારે લંબાય છે. આ પ્રમાણે ૪થે ગણ નીતિ, જૂઠ્ઠો ગણ જાતિ, કૃત્ત

Page #28
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 10 મો ગણ કિર્તરિ, રિઝુ અને પિત્ત 4 થા ગણનાં રીતિ, સતિ વગેરે. 10. અન્ય ન હોય એવા ૪થા ગણના ધાતુઓના ઓ ને ગણની નિશાની લગાડતાં પહેલાં લોપ થાય છે. આ પ્રમાણે તો નું શુતિ, હો નું ઇતિ, શો નું ફાતિ, અને જો નું ઇતિ થાય છે. 11, છઠ્ઠા ગણની નિશાની ન લગાડતાં પૂર્વે અન્ય 6 અથવા 3 (હસ્વ કે દીઘ) નો હુ અથવા ૩ર અનુક્રમે થાય છે. (પાઠ સાતમો નિયમ બીજે) જેમકે રિ-રાત્તિ, જૂ-જુવતિ, ધૂ-યુવતિ. 12. ચોથા ગણના દઈ ધાતુનો ગણની નિશાની ચ લગાડતાં પૂર્વે fધ થાય છે. જેમકે વિતે. 13. ચા, રજૂ એ બે છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓનાં ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળામાં અને તૃ રૂપ થાય છે. જેમકે કૃતિ, વૃતિ વગેરે. 14. મન્નુ અને સના ઉપાત્ય સ્ ને લેપ થાય નહિ ત્યારે તેને રૃ થાય છે. (પા. 71, નિયમ 10) જેમકે મતિ વગેરે 1. 6 ઠ્ઠો ગણના ધાતુઓ સુનુ, ત્રિ, fa, છત્ત અને વિ ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળામાં અન્ય વ્યંજન પહેલાં અનુનાસિક લે છે. જેમકે રિતિ વગેરે 16. દશમા ગણના કેટલાક ધાતુઓ માત્ર આત્માનપદી જ છે. જેવા કે 3 વિત, મર્ક્સ, જર્, તર્ક, વિ૬, રંગ, વગેરે. જેમકે તન્ન, તારે વગેરે. 17. ઘણું ધાતુઓ વિકપે પહેલા અને દશમા ગણના છે. જેમકે ગુજ્ઞ વૃ, , વૃજ્ઞ, રૃ, કૂ, રિઝ, તp, તૃg, , ક વગેરે જાતિ, યોસતિ વગેરે. સંસ્કૃત વાક્યો वैषम्यमपि प्राप्ता धैर्यधनाः साधव आत्मनः सञ्चरणव्रतं गोपायन्ति।

Page #29
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી स्वजनवियोगेन व्यथितं मे मनो निष्ठाशून्यं भ्रमतीव / / मार्ग बन्यानां कुसुमानामामोदमुपजिघ्रन्तौ तौ दम्पती __ऋषेराश्रममगच्छताम् / . . अयं शीत आकाशवायुस्तव मुखे धर्मजास्वेदलवानाचामति / नदत: सिंहस्य स्वनं श्रुत्वा यथा सर्वे मृगास्त्रसन्ति तथैव भीमस्य शब्दं श्रुत्वा सर्व योधा अत्रस्यन् / / गगनमध्यमारूढस्य सवितुः प्रचण्डेन तापेन क्लान्तोऽयं शिखी तरोरालवाले स्थित शीतमदकं पर्याप्तमाचामति / / निदाघेऽल्पैरपि तोयैर्मालाकारेण या तरोः पुष्टिविरच्यते सां किमनल्पान्यपि तोयानि विश्वतो विकिरता वारिदेन जनयितुं शक्या / श्रोत्रियायाभ्यागताय वत्सतरी महोक्ष महाजं वा निर्वपन्ति गृहमे धिनः / तं हि धर्म धर्मसूत्रकाराः समामनन्ति / प्रत्युत्पन्नमति: प्राप्तां क्रियां' कर्तु व्यवस्यति / एतान्यनीकानि महानुभावं गृहन्ति मेघा इव रश्मिवन्तम् / यावत्प्रतापनिधिराक्रमते * न भानुरहनाय तावदरुणेन तमो निरस्तम् // . व्य तिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतु न खलु बहिरुपाधीन्प्रीतयः संश्रयन्ते लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जन नभः असत्पुरुषसेवेव दृष्टिनिष्फलतां गता / / त्वं तेनाभिहितः पथ्यं किं कोपं न नियच्छसि // * आ साथे क्रम धातु न्यारे नमम ना 56. माटे १५२राय छ, भने न्यारे तने। अथ म' 8' मेवे। थाय छे, त्यारे આત્મપદી ગણાય છે. xदुह्याचपचदण्डरुधिच्छिचिब्रूशासु जिमथ् मुषां / कर्मयुक्स्यादकथितं तथा स्यान्नीकृष्वहाम् टसा धातु। म सध्या छे ते मने

Page #30
સંસકૃત બીજી ચેપડી - तद्विद्विषां जरति चेतसि मोगतृष्णा / तेषां वपूंषि विपिनेषु च जारयन्ति / / सहते शस्त्रसंपातं सहति श्रममाहवे / उत्साहयति तञ्चित्तमपि जेतुं शचीपतिम् / / पूजामहति सर्वेषामृषीणामाश्रमेऽप्यसौ / अर्हयत्यय॑सत्कारं मधुपर्क च पावनम् // न क्षाम्यति क्षितीशानामपराधलवानपि / अपराधसहस्राणि क्षमते यो द्विजन्मनाम् // नाहिर्दशयते कंचित्तद्देशे गरुडाशया / यदि प्रमादादशति तस्मिन्न क्रमते * विषम् // न तर्जति रुषा कंचिन्नीचमप्युपकारिणम् / परं तर्जयते दुष्टान् समन्तात्संगतान्मिथः / / તેવા જ અથના બીજ ધાતુઓ બે કમ લે છે. સહ્યભેદમાં ટુર્ થી પુષ્પ અને તવા બીજા ધાતુમાં બીજુ કમ પ્રથમ વિભક્તિમાં આવે છે, અને भु। म दितीयामा मा छे. नी, हृ, कृष् २मने वह मने तवा બીજ ધાતુઓ માં મુખ્ય કમ પ્રથમામાં અને બીજુ કમ દ્વિતીયામાં भू बलिं याचते वसुधाम त 2 त ५ली पासेथा पृथ्वी भागेछ' नुबलिर्याच्यते वसुधाम सबमेहमां थाय छे. शतं जयति देवदत्तम् तत्त पाथा से (सि४1) छे' नुशतं जीयते देवदत्तः सद्यममा थाय. ग्राममजां नयति नु ग्राममजा नीयते थाय. प्रस्तुत प्रभा अभि साये धातु अभिहित त थाय छ, तना मर्थ ब्रू मास' ना 4 छे. * આ અને પછીના નવ કલેજા કૃષ્ણ નામના રાજાને લગતા છે. __* न्यारे क्रम् / / मथ 'मस२ ४२वी' अथवा 'साथ' થાય છે, ત્યારે તે તમને પદી ગણાય છે.

Page #31
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી कोटिभिः पणते नित्यं राष्ट्रे तस्य वणिरजनः / यक्षाश्चापि पणायन्ति तद्विभूति गृहेगृहेx // सर्वोऽभिलषति श्रीमानिन्द्रियार्थोपसेवनम् / .. अभिलष्यत्यसौ योगी तेभ्य एव निवर्तनम् // लुम्पति प्रतिपक्षाणां स लक्ष्मी बाणवृष्टिभिः / न लुप्यति मतिस्तस्य संकलेऽप्यर्थसंशये / / अर्जते धर्ममेवैकमर्थ धर्मार्थमर्जति / अर्जयत्यूजिताल्लोकान् धर्मेणैव शाश्वतान् // सर्वस्य जायते मानः स्वहिताच प्रमाधति / वृद्धो भजति चापथ्यं नरो येन विनश्यति // भजन्ति विपदस्तूर्णमतिकामन्ति संपदः / तान्मदानावतिष्ठन्ते+ ये मते न्यायवादिनाम् / प्राज्ञास्तेजस्विनः सम्यक्पश्यन्ति च वदन्ति च / तेऽवशाता महाराज क्लाम्यन्ति विरमन्ति* च / / जीर्यन्ति जीर्यत: केशा दन्ता जीर्यन्ति जीर्यत: / जीवनाशा धनाशा च जीर्यतोऽपि न जीर्यति / / अहो खलभुजङ्गस्य विचित्रोऽयं वधक्रमः / अन्यस्य दशति. श्रोत्रमन्यः प्राणैर्वियुज्यते / / विधौ विध्यति सक्रोधे वर्म धर्मः शरीरिणाम् / स एव केवलं तस्मादस्माकं जायतां गतिः // विहितस्याननुष्ठानान्निन्दितस्य च सेवनात् / अनिग्रहाच्चेन्द्रियाणां नरः पतनमृच्छति // * જેનાં રૂપ થાય છે એવા શબ્દના બેવડા પ્રગાને અર્થ “પ્રત્યેક मेवा थाय छे. भ गृहे गृहे प्रत्ये धे२, दिने दिने प्रत्ये दिवस. + सम, अव, प्र अथवा बि पू४ स्था होय. तो त.मात्मनेपहना પ્રત્યય લે છે, * वि, आ, परि अथवा उप था युत रम् ५२२भैही छे.

Page #32
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી - ગુજરાતી વાકયો 1. જેનાથી સંસારનું ચક્ર ચાલે છે (અ) એ ઈશ્વરની શક્તિ છે. 2. તેની નિમકહરામીથી ગુસ્સે થયેલા વિષ્ણુદતે તેને તીવ્ર શબ્દથી વીંધી નાખ્યો. (સ + તમ્). 3. તે સભામાં ઉતાવળથી ઊઠતા ઘણા રાજાઓની કંઠીઓ તેમના એકબીજા સાથે અથડાવાથી તૂટી. (ગુરુ) 4. ક્ષમા ન કરે એ સાપ શું લેહીની ઈચ્છાથી, જે મનુષ્ય તેને પગથી અડકે છે તેને કરડે છે? (સં ) પ. ઈક્વાકુ વંશના આચાર્ય વસિષ્ઠને પહેલું નમન કરી રામ પિતાના ભાઈઓને ભેટ્યા. (શવજ્ઞ) 6. ઇન્દ્રજિત મરી જવાથી તેના કવેળાના મતને લીધે શકે રાવણને અગ્નિની માફક બાળે. (પ્રશ્ન ) 7. જેનાથી હું જીવું છું તે લઈ લે, તો તું મારી જિંદગી લઈ લેવા યત્ન કરે છે. () * 8. દીવાની જતથી (આકર્ષાયેલું) ખેંચાયેલું પતંગિયું એકદમ તેના પર પડયું અને મરી ગયું. (*, મૃત્યુ ની દ્વિતીયા સાથે વાપરવું.) 9. તે હાથીને પાછી ફેરવવાનું ઈચ્છતા અને તેને બાણ વડે વી . ( 6) 10. રાક્ષસની સાથે લડાઈમાં રામે સેંકડો દુશ્મનને તીક્ષ્ણ શસ્ત્રોથી કાપ્યા, (ત્ર) 11 રામને આત્મા સીતાના વિરહથી ઉત્પન્ન થયેલા શોકમાં ડૂબ્યો. (મદ્ ) 12. જ્યારે પદી સિવાય યુધિષ્ઠિર પાસેથી બધું જિતાયું હતું, ત્યારે ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રોએ યુધિષ્ઠિરને કહ્યું કે તારી સ્ત્રી પાંચાલીની હેડકર.(0)+ * હ્યસ્તનભૂતકાળમાં પૂર્વે લગાડવામાં આવતું આ ધાતુના પ્રથમ સ્વરથી જોડાતાં માણ થાય છે. + ચોથા પાનાની નીચે આપેલી કોંધ જુઓ

Page #33
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 13. પક્ષીએ છીનવી લીધેલું રત્ન મેળવવા મેં ઘણી મહેનત લીધી. ( +યમ્) 14. જે મોટા જોડે શત્રુતા રાખે છે તે તરત મરે છે. (2) 15. હજારે અપરાધે મારાથી દરેક ક્ષણે કરાય છે. અરે ઈશ્વર ! તે સર્વને માફ કર. () 16. આ કન્યાની ન કહી શકાય તેવી શક્તિ ! કે ફક્ત સજીવ (વિત) વસ્તુઓ જ નહિ, પણ નિજીવ વસ્તુઓ પણ તેની સેવા કરે છે. 17. તે પાસેની નદીના જળકણથી ઠંડો આ પવન બાગમાં અતિમુક્તવેલાને ધીમે કંપાવે છે. (6) 18. જ્યારે અને પિતાને શંખ વગાડયો (દા,) ત્યારે તેના દ્ધાઓ જેઓ નાસી ગયા હતા તેઓ પાછા આવ્યા અને તેના શત્રુઓનાં સૈન્યને ઊંધતાં દીઠાં. , શબ્દકોશ 1 ધાતુઓ અ 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. | 6 ગ. પરસ્મવેરવું; ર જોડે, મેળવવું પામવું, કમાવું પાથરવું. મદ્રે 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગણ | # 10 ગ. પ્રશંસા કરવી, યોગ્ય થવું વખાણવું, સ્તુતિ કરવી સન્ 1 ગ. આત્મને મેળવવું, રામ પરસ્મચાલવું, પગલું ભરવું; પામવું આત્મને પરિણામ આણવું, - 6 ગ. પરમૈ કાપવું | શક્તિને ઉપયોગ કર;માડે, જ અહીં વૈરાય આત્મને વાપરવું. જેમકે ત્રીજો પુ. એ. વ. વૈરાયતે.

Page #34
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પાસે જવું પગ મૂકવો, ઊભા | ધૂ૬ ગ. પરમૈત્રુજાવવું હલાવવું થવું ઊગવું; અતિ ડે, | નવું ૧ગ. પરમૈ અવાજ કરવો, ઓળંગવું, છૂટા થવું. | ગાજવું, ગર્જના કરવી. કમ પરસ્મ થાકવું, થાકી જવું. 7 વિ જોડે, નાશ પામવું. પરિશ્રમ પામ, નરમ પડવું, | Tw 1 ગ. સ્તવન કરવું, હાડ ખિન્ન થવું કરવી, જુગાર રમવો. ક્ષમ 4 ગ. પરમૈ૦ માફ કરવું પર ભટકવું, ફરવું. મુહૂ ૧.૫રમે આત્મને સંતાડવું પ્રશ્ન 1 ગ. પરસ્મ, આત્મને ઘr 1. પરસ્મ જોડે ટૂંધવું. ભૂજવું બાળવું. 1 ગ. પરમ ચાટી જવું. મન્ 6 ગ. પરમૈ૦ ડૂબી જવું. મા જોડે, પીવું, વિત ૧૦ગ.આત્મને ચેતન હોવું, ના 1 ગ. પરમૈ૦ મનમાં ફરી હાલવા-ચાલવાની શક્તિ હોવી બોલવું, મનન કરવું; રમ પૂર્વક આ છેડે, વારંવાર મનન ગાય-ઝન નું કારક રૂપ, ઉત્પન્ન કરવું, જન્મ આપો.કજિતુમ કરવું, કથાઓને આધારે બોલવું, હેત્વર્થ કૃદંત. અમલ કરે. 1 ગ. 4 ગ. પર૦, 10 ગ. | ચમ્ 1 ગ. પર સ્મકાબુ રાખ. ઘરડા થવું. ઘસાઈ જવું, , પાછું ખેંચવું; નિ જેડે, ખવાઈ જવું. કબજામાં રાખવું. તમ્ ૧ગ. પરમૈ૦ છાલવું કાપવું. 4 રા પરસ્મ યતન કરો; જોડે, કકડા કરવા. ઘાયલ - ક જોડે કોશિશ કરવી. કરવું, શબ્દથી વીંધવું. ગુજ્ઞ વિ છેડે, સહ્ય, જુદા થવું તરૂં લગ. પરમેહ,1_.આમને રજૂ fષ જોડે, ગોઠવવું. ધમકી આપવી, ઠપકે આપવો. | કર જોડે, અટકવું. પર ધ્રુજવું, બીવું. | સ્ટ૬ પર ઈચ્છા કરવી; મામ રૂદ્ પરમ ભાંગવું, તૂટવું. | જોડે, લોભ કર, માગવું. વં 1 ગ. પરમૈ૦, 10 ગ. | gi 6 ગ. પરમૈ૦, આત્મને આત્મને દેશ દેવો, ડંખવું. | ચોપડવું, લીંપવું, આંજવું.

Page #35
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સુણ ગ. પરમૈ નાશ પામવો, ( ક્રિસ જોડે, આશ્રય લેવો, આધાર અદશ્ય થવું, ઊડી જવું. | રાખવો, વિશ્વાસ રાખવે હૃg 6 ગ. પરમૈત્ર આત્મને લઈ સદ્ 36 જોડે, શક્તિમાન હેવું લેવું, લુંટવું, ચોરવું છીનવી લેવું યોગ્ય થવું, હિંમત કરવી વજુ 1 ગ. પરમૈ૦ આત્મને | સરું 1 ગ. પરમૈત્ર વળગવું, કાપવું, વાવવું; નિ જેડે, | લાગી રહેવું;વ પૂર્વક, અતિ જોડે, બલિ આપવો (તિષ) એકઠાં કરવું. વૃ૬ 1 ગ. પરસ્પે. વરસવું. તો 4 ગ પરસ્મ અંત આણ, વરસાવવું, રેડવું પૂરું કરવું. નાશ કરવો. વિ પૂર્વક દથ૪. પરસ્મક વીંધવું, ઘા કરો | અવ જે, નિશ્ચય કરવો, કોશિશ ત્રમ્ 6 ગ.પરસ્મ કાપવું, ફાડવું | કરવી, યત્ન કરવો. શદ્ ૧ગ, નાશ પામ, ક્ષીણ થવું થા મા જોડે ઊભા રહેવું, વસવું અલ ન. અવયવ * અગાજત અમિ+મા+નમ્ ભૂ.કૃ. યસન ન. મેશ, કાજળ આવેલું; પુ. પરણે મનનુણાન.(મનુષ્ઠાન ન કરવું તે, મા પુ. સયને સારથિ સાધવું તે)ન કરવું તે ન કીધાની ભૂલ | અર્થાલાર પુ.(સાર પુ.માન સભ્ય સર્વનામ પુ. શ્રી. ન. બીજું | અર્થથી એટલે અતિથિની પૂજા વિષ્ણુ પુ. (નિઝદ પુ. દાબ) | કરવાનાં અથવા માન આપવાના દાબમાં ન રહેવું, તે નિરંકુશપણું સાહિત્યથી આપેલું માન. મન ન. સૈન્ય આર્થરાણ પુ.(તશાપુ.શક ભય) ન, પ્રકૃતિ બગડે એવી કોઈ ધનને લગતા ભય પણ ચીજ, અવગુણકારક ચીજ બાપુ.સ્ત્રી.ન નાનું ઓછું, સત્તા અપરાધazત્ર ન. (સહસ્ત્ર ન. પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણ, ઘણું હજાર) એક હજાર અપરાધે ગવશાત સવ+જ્ઞાનું કર્મણિભૂ.કૃ. અમિત મિથા નું કર્મણિ | ધિકકારાયેલું ભૂ. કૃ બેલાયેલું કાનપુછવાસ્ત્રી.()પુ.સ્ત્રીન

Page #36
સેવા. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સારું તેવા ચાકરી) જે ક્ષિતીજી પુ. (fક્ષત્તિ સ્ત્રી. પૃથ્વી) માણસ સારો નથી તેની ચાકરી, | રાજા પૃથ્વીપતિ ખરાબ અથવા દુષ્ટ માણસની | મુફ પુ. (વટ પુ. હરામી. મુન પુ. સાપ( ખલરૂપી સાપ મણિ પુ. સાપ વહુ અ. નક્કી સાઇ કિ. વિ. અવ્યય. તલ્લણ | નાના પુ. ન ઝિઝન છે. જલદી, ઝડપથી આકાશ, અષ્ઠ પુ. ન. વચલો માજાશાપુ પુ.આકાશમાંને પવન | ભાગ) આકાશનો મધ્ય ભાગ આરતા પુ. સ્ત્રી. ન. અંદરનું નિતિ સ્ત્રી. આશરો, શરણ માનો પુ. સુગંધ, ખુશબે નિશા સ્ત્રી ગરુડનો હુકમ આ+નું ભૂ.કૃ. ચઢેલું વૃધિન પુ. ગૃહસ્થ સાટવાઢ ન. ઝાડના મૂળની ઘર્મા પુ. શ્રી. ન. (ઘ પુ. આસપાસ પાણી માટે ક્યારી | ધામ, ગરમી) ઘામથી ઉત્પન્ન સાદર પુ. યુદ્ધ થયેલું દિશા સેવન ન.(રૃચિન. ચેતન ન. મન, ઈન્દ્રિય,અર્થપુ. પદાર્થ, 3gવન | sોકના સ્ત્રી (કવર)ન.જિંદગી ન. આશ્રય કરો ત, ઉગ) | મારાrઉમેદ,ઈરછા જીવવાની ઈચ્છા ઇન્દ્રિયવિષયને ઉપભોગ કરવો તા પુ. તેનો દેશ તે વિષયલંપટપણું તબ્રિક્રિy પુ. તેને શત્રુ પુ સ્ત્રી. ન. ઉપકાર દ્વિભૂતિ સ્ત્રી. તેને ઉદય કરનારું કવિત પુ. સ્ત્રી. ન. મોટું, ઉત્તમ તાપ પુ. ગરમી વોરા પુ. વાળ તાવ ક્રિ. વિ. ત્યાંસુધી, તેટલામાં કોટિ શ્રી. કરોડ 76 ક્રિ. વિ જલદીથી શોપ પુ. ગુસ્સો તેvશ્વન પુ સ્ત્રી. ન. તેજસ્વી કાજ નું .ક. થાકી ગયેલું, પ્રકાશવાન નિર્ગત થયેલું, કરમાયેલું, તોય ન. પાણી ગ્લાનિ પામેલું ' qતી પુ. દ્વિવચન-સ્ત્રીપુરુષ

Page #37
12 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રત પુ. દાંત | નિત્તા સ્ત્રી.નિષ્ફળપણું,વ્યર્થતા. કુછ પુ. સ્ત્રી. ન. નિશ્વ | નર પુ. સ્ત્રી. ન. નીચું, હલકું, નિજમન પુ.(fzબે, ન. | અપ્રતિષ્ઠિત. જન્મ) જેને બે જન્મ હોય તે, | થાયવારિ પુ.સ્ત્રીન પહેલા ત્રણ વર્ષમાં એક,બ્રહ્મિણ | પુ. જે ખરું હોય તે) ખરું બ્રિસિદ્ધ પુ. (નિર્દી સ્ત્રી. જીભ) બેલનાર જેને બે જીભ હોય તે, સાપ | પતન ન. પડવું,સગુણથી ભ્રષ્ટ થવું કૃદ્ધિ પુ. શત્રુ ન. હિતકારક ધનાર સ્ત્રી. ધનની ઈચ્છા પાર્થ પુ. ચીજ, વસ્તુ ધર્મત્રત્રકાર પુ. (ધર્મ પુ. કાયદે, 5 ઉ. અ. પણ, પરંતુ મૂત્ર ન. વચન) કાયદાનાં વચન gua6 કિ. વિ. સંપૂર્ણ રીતે, બનાવનાર, ધર્મ શાસ્ત્ર લખનાર ઈચ્છીનુરૂપ ધર્માર્થy(ધર્મ અર્થ)અધર્મને માટે પાવન પુ શ્રી. ન. પવિત્ર કરનાર, ધધન પુ.સ્ત્રી.ન.(ધર્યન. ધીરજ) | સ્વરછ જેનું ધન ધીરજ છે તે પુષ્ટિ સ્ત્રી. પોષણ નિરાઇ પુ. ઉનાળો page પુ.સ્ત્રી. ન. ગરમ ઊષ્ણ, નિતિ નિનું કમણિ ભૂ.કૃ. | નિન્દાયેલું. ઠપકાને લાયક [ પ્રતાનિધિપુ. ( તાપ પુ ગરમી) નિરત નિર+સત્ર ફેંકવું’નું કર્મણિ તાપનો ભંડાર ભૂ.કૃ વિખેરી નંખાયેલું દૂર કરેલુ. પ્રતિજ્ઞા પુ. શત્રુ રિવર્તન ન અટકવું તે દૂર રહેવું તે, ને પ્રત્યુત્પન્નમતિપુ.સ્ત્રી.ન. પ્રત્યુત્પન્ન વગર રહેવું તે ત+૩+૨નું ભૂ.કૃ.)હાજરનિદાન્ય પુ.સ્ત્રી ન.(નિgr સ્ત્રી. | જવાબી, ચપળ, ચંચળ સ્થિરતા ન્હ પુ.સ્ત્રી.ન.રહિત) : પ્રકાર પુ. ભૂલ સ્થિરતા રહિત,અસ્થિર, ચંચળ | કાન પુ. (બહુવચન) જીવ તીણું અન્ય પ્રથમાના એકવચનમાં અને વ્યંજનાદિ પ્રત્યયો પછી આવે તો તેને 6 અથવા ટૂ થાય છે.

Page #38
સકૃત બીજી ચોપડી 13 fજાધિ પુ.(૩viધપુ, ધર્મ, | વસતી સ્ત્રી. વાછરડી વિશેષ ગુણ) બાહ્ય હેતુ, બહારને | વરદાન પુ. મારવાની રીત ગુણ વન્ય પુ. સ્ત્રી. ન. વનને લગતું વૃષ્ટિ સ્ત્રી.(વૃષ્ટિ સ્ત્રી.વરસાદ) વગુણ ન. શરીર બાણને વરસાદ. वर्मन् न वय માનું પુ. સૂય. વારિઃ પુ. વાદળું, મેઘ માતૃ સ્ત્રી.મોજપુ. સાંસારિક | વિવિત્ર સ્ત્રી ન. અજાયબ જવું સુખ, નૃETT સ્ત્રી. તરસ, ઈચ્છા) | વિપિન ન. જંગલ, વન સાંસારિક સુખની ઈચ્છા *વિશ્વત: ક્રિ વિ. સર્વ દિશામાં મત ન અભિપ્રાય, સલાહ વિદિતા વિઘાનું કર્મણિ ભૂક) મધુપર્વ પુ. આવેલા અતિથિને શાસ્ત્રમાં બતાવેલું મધુ, દહીં વગેરેનું અપણ મgra પુ. મોટો બકરો વૃદ્ધિ સ્ત્રી. ઉદય મહાગુમાર પુત્રીન.મોટાઈવાળું પણ ન. મુશ્કેલી, સંકટ મહાન પુ. મોટો રાજા. દથિત હાથ નું ભૂ.કૃ. દુઃખિત મોક્ષ પુ. (૩ાન પુ. વૃષભ) રાવી પુ. શ્રી ન. બની શકે એવું મોટા વૃષભ પતિ પુ. ઈંદ્ર શચીને પતિ માન પુ. અભિમાન, ગર્વ.. જૈ કિ. વિ. ધીમે મારારિ પુ. માળી ફાદઃ પુ. અવાજ, બાલ મિથ: ક્રિ. વિ. અરસપરસ, સાથે | રિન્ પુ.સ્ત્રીના શરીરવાળું; થાવત ક્રિ વિ.જે વખતમાં, જ્યાં. - પુ. મનુષ્ય, માણસ ન. યુદ્ધભૂમિ સુધી સાસઘાત પુ.(ત્ર ન. આયુધ, રિમવત પુ.(રરિપુ.કિરણ)સૂર્ય હથિયાર, સંપાત પુ ઉપર પડવું Trષ્ટ ન. રાજ્ય, પ્રી તે) હથિયારને ઘા સંપ ત્રી. ક્રોધ શાશ્વત પુ.શ્રી ન. હંમેશનું અખંડ જો સ્ત્રી ધનનીદેવી, શોભા વૈભવ | fફાનિ પુ. મોર afજના (વળજ્ઞ પુ. વેપારી) | શત પુ. શ્રી ન. ઠંડું વેપારી . ' શ્રમ પુ.થાક નામને તર્ પ્રત્યય ઉમેરવામાં આવે ત્યારે તેમાં પંચમીને અને કઈ વખતે સપ્તમીને અથ આવે છે.

Page #39
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ત્ર ન. કાન " | સેવન ન.સેવવું તે, ચાકરી કરવી તે શ્રોત્રિય પુ. વેદ ભણેલો બ્રાહ્મણ | fસ્થત(સ્થાનું ભૂક)રહેલું, થયેલું, સંગમ (સમ્+ નું .કૃ.) હયાત રહેલું એકઠું થયેલુ સ્વઝરવિ પુ. પોતાનાં માણ૪ પુ. સ્ત્રી.ન. આખું. સઘળું સેથી જુદા પડવું તે જોધ પુ. સ્ત્રી. ન. ગુસ્સા સાથે પુ. અવાજ, ગર્જના સ રળવ્રત ન.(ત્રત) ન. વરત, વતિ ન. પિતાનું કલ્યાણ માનતા) સારી ચાલરૂપી વરત રઘન ક્રિ. વિ એકદમ ધૈરવ પુ. ( પરસેવો) રમતત ક્રિ. વિ. આસપાસ ‘પરસેવાને છાંટો રસ કિ. વિસારું દેતું પુ. કારણ અજ (નામ છે ) અન્ન પુ. | કંઠી દૃર પુ. અતિમુક્તવેલ રિઝરતા સ્ત્રી. | ક્રોધાયમાન થયેલું 2 વર્ષ નું અવશ્ય નિર્વાચન પુ.સ્ત્રી.ન, ભૂ.કૃ.) નિર્વય પુ. સ્ત્રી. ન., | ખેચાયેલુ ઉવોfમત (fજુમનું ાિક અપ પુ. સ્ત્રી. ન. | પ્રેરક કર્મણિ ભૂ . કુ.) ઇવાકુઓ (રામના કુલના રાજાઓ / જળકનું પુ., સર પુ. રૂક્યા (બ. વ. માં વપરાય છે.) | જાત શિવા સ્ત્રી. ઈચ્છા થા સ્ત્રી. ઝૂટવાયેલું માસિસ(ગા+fqનું ઇન્દ્રજિત (રાવણને પુત્ર)રૂષિત કમણિ ભૂ. કુ ) પુ. ઉતાવળથી ગ્રામ્ કિ.વિ. | દુનિયા કાકી ન., શ્રદ્ધા ન. એકદમ સત્તા ક્રિ. વિ. ધીમે ક્રિ. વિ. એકબીજા સાથે અથડાવું તે નિમકહરામીપણું તન્નતા સ્ત્રી. guસંદૃર ન. પતંગિયું વર્તક પુ. કઠોર પાપ પુત્રી. ન. (શબ્દ) | પહેલું પ્રથમ ક્રિ. વિ. મ. ઘરુષાર પુ. શ્રી. ન. | નું સ. વિ. એ. વ

Page #40
પ્રેરક. * સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પાછો ફેરવવા ઈચ્છતું નિવર્સવિધ્યત્વ ભીનું સાર્દ પુ. સ્ત્રી. ન. નિવૃત્ત નું કત. ભૂ. 5. માફકરેનહિએવું સમર્થન પુસ્ત્રી.ન. ' લોહી શાબિત ન. પાંચાલી(પાંચાલદેશની રાજકુમારી) શક્તિ માત્ર પુ. પાશ્ચાત્ય સ્ત્રી. શોક ફોર પુ. પુનઃપ્રાપ્તિ (ફરીથી મેળવવું તે) સમીપવર્તી સંનિહિત (મુનિ પ્રત્યાગમ પુ. પાનું કર્મણિ ભૂ. 5.) પાઠ ર જે પાંચમા અને આઠ ગણ સંસ્કૃતમાં ક્રિયાપદના કાળ અને અર્થ મળીને દશ વિભાગ થાય છે. એમાંના ચાર-વિમાન, હ્યસ્તને ભૂતકાળ, આજ્ઞાર્થ અને વિધ્યમાં ક્રિયાપદે નાં રૂપમાં વિશેષ ફેરફાર થાય છે આ ક્રિયાપદને ધશ ગણવિભાગ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ ચાર વિભાગોને ગણકાર્ય વિશિષ્ટ અથવા વિશેષ કાળ અને અર્થ કહે છે. 1. સંસ્કૃત વૈયાકરણએ કરેલા દશ ગણવિભાગમાં, ઉપલા વિભાગને અનુસરતી રીતે બે વિભાગમાં ગોઠવાઈ શકે, પહેલા વિભાગમાં પહેલો, ચોથે, છો અને દશમો ગણ, અને બીજા વિભાગમાં બાકી રહેલા ગણને સમાવેશ થાય. પહેલા વર્ગનું સામાન્ય લક્ષણ એ છે કે તેમાં ધાતુઓને ગણની નિશાની લાગ્યા પછી જે રૂપ થાય છે તેને અન્યાક્ષર મ આવે છે, અને બીજા વર્ગમાં મ આવતો નથી. બીજા વિભાગના ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળાને લગતા સામાન્ય નિયમ 2. અમુક પ્રત્યય પહેલાં ધાતુ તથા ગણની નિશાનીઓમાં વિશેષ ફેરફાર થાય છે, જેથી પ્રત્યેના બે ભાગ કરવામાં આવ્યા છે; તેમાં એકને વિકારક અને બીજાને અવિકારક કહેવામાં આવે છે.

Page #41
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પરસ્મપદ 3. એકવચનના પ્રત્યય વિકારક છે. અપવાદ-વિધ્યથના એકવચનના પ્રત્યયો અને આજ્ઞાર્થના બીન પુરુષને એકવચનને પ્રત્યય વિકારક નથી. 4. દિવચન અને બહુવચનના પ્રત્યયો અવિકારક છે. અપવાદ-આજ્ઞાર્થમાં પહેલા પુરુષના દ્વિવચન અને બહુવચનના પ્રત્યયો અવિકારક નથી. આ પ્રમાણે વર્તમાનકાળ અને હ્યસ્તનભૂતકાળના બધા પુરુષોના એકવચનના પ્રત્યયે, આજ્ઞાર્થ પહેલા પુરુષના બધાં વચનના પ્રત્યયો અને ત્રીજો પુરુષને એકવચનને પ્રત્યય એટલા વિકારક છે, અને બાકીના અવિકારક છે. આભને પદ 5. બધા પ્રત્યયો અવિકારક છે.' અપવાદ -આજ્ઞાર્થ ના પહેલા પુરુષના પ્રત્યયો અવિકારક નથી 6 વિકારક પ્રત્યયો પૂવે રૂપના અન્ય સ્વર અને ઉપાન્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ છે વર્તમાનકાળ 7. ગણના બીજા વિભાગના વર્તમાનકાળના પરપદ પ્રત્યયો પહેલા વિભાગના વતમાનના જેવા જ છે, પણ આમને પદ પ્રત્યમાંના કેટલાકમાં નીચેના ફેરફાર થાય છે. (1) માર્ગો પદેશિકામાં આપેલા આત્મને પદ પ્રત્યયોમાંના કેટલાકમાં છે તેને ઠેકાણે આ મુકાય છે. (2) પહેલા પુરુષના એકવચનને પ્રત્યય aa છે. (3) ત્રીજા પુરુષના બહુવચનમાં - ને લોપ થાય છે. એટલે પ્રત્યે નીચે પ્રમાણે છે.

Page #42
બહુવચન 0 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી એકવચન દ્વિવચન : ' વહે તે आथे તે आते 1 લા પુ. 2 જે , 3 જો , महे અને 8 પાંચમા ગણમાં = અને આઠમા ગણમાં 3 ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળામાં પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વ ધાતુઓ લગાડવામાં આવે છે. . 5 મે ગણ ત્તિ પરમૈ૦, આત્મને એકઠું કરવું એકવચન દિવચન બહુવચન 1 લો चिनोमि चिनुवः-चिन्वः चिनुमः-चिन्मः 2 જે ,, જિનેવિ વિનથઃ 3 જે , વિનોતિ ઉજનુતઃ જિજવનિત અહીં ત્તિ ધાતુમાં સુ ઉમેરવાથી વિનુ થયું. અન્ય 3 ને મો થાય છે એટલે આખું રૂપ ચિત્ત થયું. fu, રિ, તિ વિકારક છે તેથી ઓ થયા, વ, મર્ વગેરે પહેલાં એમનું એમ રહે છે, કારક કે તે અવિકારક છે. (અ) પ્રત્યયના સ્વર 3 ની પૂર્વે જે સંયુક્ત વ્યંજન ન આવ્યો હોય, તે અને 5 ની અગાઉ તેને વિકલ્પ લેપ થાય છે. તેથી વિગુરઃ-રિવા, વિનુભા-વિકમ અને વિનુ-વિ, વિનુમ- જિદે થાય; પણ અry ધાતુનાં મનુવા અને સાનુક: એ રૂપમાં 3 લપાતો નથી. એકવચન દ્વિવચન બહુવચન 1 લો પુ. વિવે જિનુવ-જિનમ-વિદે 2 જે ,, far fauથે વિષે 3 જે , વિનુ રિવાજો અહીં બધા પ્રત્યયો અવિકારક હોવાથી કેઈ પણ જગાએ ગુને નો થત નથી.

Page #43
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી મg પરમૈત્ર મેળવવું. એકવચન દ્વિવચન બહુવચન લે आप्नोभि | મrcગુર: નમ: 2 જે ,, आप्नोषि आप्नुथ: आप्नुथ 3 જે ,, આત્તિ आप्नुतः आप्नुवन्ति (બ) આ ગણમાં વ્યંજન અત્યે હોય એવા ધાતુઓ પછી ગુના 3 ને 3 એવો ફેરફાર થાય છે. આ ફેરફાર સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે જ થાય છે. તેથી આનુવનિત થયું. કારણ કે હૂ ધાતુને છેડે ઇ વ્યંજન છે. 8 મો ગણ તન પરઐ૦ આત્મને તાણીને લાંબું કરવું. એ. વ. દિ વ. બ. વ. લે પુ. તો તા:-તથ: તમ:-તા: જે , તોષિ તજુથ તથ જે , તોતિ તાત: તત્વરિત 1 લો પુ. તપે તન-તન્ય તનમ-તરણે 2 જે ,, તનુજે तन्वाथे | તનુ 3 જો , તનુજે તવા तन्वते (અ) નિયમથી તનુવા અથવા તવ: વગેરે થાય છે. 9. ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળમાં ઋ (કરવું) 8 મો ગણ પરમૈ૦ આત્મને ને વિકારક પ્રત્યય પહેલાં જા અને અવિકારક પ્રત્યય પહેલાં સુર રૂપ થાય છે.

Page #44
19 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પરમે. અત્મિને૦ मे. 5. दि. 4. 5. 1. मे. 4. 6. 1. 5. 1. 1 सो 5 करोमि कुर्वः कुर्मः कुर्वे कुर्वहे कुर्महे 2. ने ., करोषि कुरुथ: कुरुथ कुरुषे कुर्वाथे कुरुध्ये 3 ,, करोति कुरुतः कुर्वन्तिx कुरुते कुते कुर्वते (અ) 6 ધાતુમાં 6 અને પૂર્વે ૩ને નિત્ય લોપ થાય છે આ नियम प्रभारी कुर्व:, कुर्मः पोरे थाय छे. સંસ્કૃત વાકયો यज्ञेषु सोमं सुन्वतेऽध्वर्यवः / प्रत्यहं प्रातरुत्थायोपवनं च गत्या पुष्पाण्यवचिनोमि / महात्मनां यशांसि दिक्षु प्रतन्वन्ति कवयः / दुःखपीडितामपि मां हृदयमर्मच्छिद्भिर्वचनैः किं पुनर्दुनोषि / माःस्थौ पुरुषौ राजकुलस्य द्वारमपावृण्वाते / पुण्यकृत: स्वेषां सुचरितानां फलं स्वर्गलोकेऽश्नुवते / भार्याः मंसारसुखानि त्यक्त्वा किमर्थमरण्यवासमङगीकुरुध्धे / श्रतिमनोहरांश्चित्रालापाशृण्मः / आकाशं मेघा वृण्वते / हे जगन्नायक न वयं चर्मचक्षुषा तव विभूतिमुपवी क्षितुं शक्नुमः / यत्त्वं कुरुषे तदन्यथा विधातुं कः शक्नोति ? | केनापि रक्षसा हृतमस्माकं तुरगं वयं विचिनुमः / वारंवारमीश्वरस्याराधनां साधवः कुर्वन्ति / सत्कृतिर्मनुष्यस्य कीर्ति सर्वेषु देशेषु तनोति / दुरापमपि लोकेऽस्मिन् यघद्वस्त्वभिवाञ्छति / तत्तदाप्नोति मेधावी तस्मात्कार्यः समुद्यमः / / * જ્યારે દુન્તસ્થાની વ્યંજન જૂની પછી આવે છે ત્યારે ગુને થતો નથી.

Page #45
સકૃત બીજી ચોપડી *न दुनोति दयालुत्वाद्वचसा कंचिदप्यसौ / दुरुक्तैरपि दीनानां मनस्तस्य न दूयते // सोमं सुनोति यज्ञेषु सोमवंशविभूषणः / पुरः सुवति संग्रामे स्यन्दनं स्वयमेव सः / / ગુજરાતી વાક્યો . 1. તમે તમારી મનની લાગણીઓને વશ કરવાને શક્તિમાન નથી. (ર ) : 2. અમે દર વર્ષે કાશીની જાત્રા કરીએ છીએ. (8) 3. ચાતક પાણી માગે છે. (વન), પણ તે પામતું નથી. (મry) 4. હું કહું છું તે તું સાંભળે છે? (4) પ. હું તે વિચાર કહી દેખાડતો નથી (વિ = ઝું), કારણ કે તે -- પાપી છે. 6. મહેલના દરવાજા હું બંધ કરું છું. (સમ + ), 7. તે બે શિક્ષકે પોતાના શિષ્યોને ન્યાયના મૂળ વિચારે સમજાવે છે. ( વ + ) 8 આમ કરવામાં+માત્ર તમે તમારી પોતાની હલકાઈ ઉઘાડી પાડો છે (અવિ૬ + ) 9. કંજસે પૈસા સંધરી મૂકે છે. ( 6+ ર ) . 10. સમજુ માણસ પોતાની મતલબો સહેલાઈથી પાર પાડે છે.(સાધુ) 11. મેં એક પશુ જોયું. તેને જાડી પૂછડી છે, જેને તે વારંવાર હલાવે છે. (પુ). * આ અને એની પછીનો શ્લોક ગયા પાઠના જેવા જ કૃષ્ણ નામના રાજાને લાગુ પડે છે. * * + તમેને ગુણ બતાવનાર વર્તમાન કૃદંત વાપરો.

Page #46
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી * શબ્દકોશ 2 પાંચમાં ગણના ધાતુઓ સર આમને વ્યાપવું પૃષ્ણ પરમૈ હિંમત કરવી, હેડબકવી. સાપુ પરસ્મ મેળવવું, પરમૈ૦,આત્મને ઢાકવું,g+ ષિ પરમૈ આત્મને એકઠ [+] ઉઘાડવું,વિ+3 ચોખું સમજા કરવું વિ+જ શેધવું ખળવું; વિવું કહી દેખાડવું;[+બંધ કરવું; વનિ ભેગું કરવું સારૂ કાબૂ રાખ, દાબ રાખ. ટુ પરમેટ દુ:ખ દેવું, પજવવું, શ પરમૈ૦ શક્તિમાન થવું,શકવું ચીડવવું () પરમૈ૦ સાંભળવું ધુ અથવા ધું પરઐ૦, આત્મને૦ પર સાધવું, પાર પાડવું મુળવવું હાલવવું સુપર આત્મને સેમસકાઢ આઠમા ગણના ધાતુઓ # પરમૈ૦આત્મને કરવું પ્રતિસામાં થવું, બદલો લે, વશ કરવું,જીતવું; મ+અંગીકાર | વેર લેવું કરે,કબૂલ કરવું;ાવ +ઉઘાડું | તન પરસ્મ આત્મને તાણવું, કરવું, ખુલ્લું કરવું; તિર+ પાથરવું,યજ્ઞ કરે;+તન પાથરવું. ધિક્કારવું ! વન્ આત્મને માગવું અવળું પુ. બલિદાન તૈયાર કરી | કરવા લાગ્ય અગ્નિમાં હોમનાર યાજ્ઞિક, ગોર વવદ્યુમ્ ન. (જર્મન ન.ચામડું, સન્યથા અ. નહીં તો, બીજી રીતે ચામડી, અને સલૂન ન. આંખ) સર થવાન પુ.(અજાણ ન. વન, ચામડાની આંખ, શારીરિક દષ્ટિ વાર પુ રહેઠાણ) વનમાં રહેઠાણ વિજ્ઞાાપ પુ (વિત્ર તરેહ તરેહનું, સારાધના સ્ત્રી, પૂજા વિવિધ, અને અઢાણ પુ. વાત) કાર્ય પુ. સ્ત્રી. ન. કરવા લાયક | વિવિધ વિષયની વાતચીત ' જ કેટલાક ધાતુઓના ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળમાં જે આદેશ થાય છે તે કસમાં આપેલ છે.

Page #47
ઘણું સંસ્કૃત બીજી ચોપડી જ્ઞાનાયક પુ.( પત્ન.જગત, વારંવારમ્ કિ.વિ.વારેવારે, વારંવાર વિશ્વ, નાથ પુ. ઘણું) વિશ્વને ! ને સ્ત્રી શક્તિ મા શ્રુતિ મનોહર પુ.સ્ત્રી..(જીવિત્રી. સુરજ પુ. ઘેડ કર્ણ, કાન; મનોર પુ.સ્ત્રી.ન. હજુર ન. દયાભાવ, માયાળુપણું રમણીય) કાનને રમણીય લાગે તીન પુ. સ્ત્રી. ન. ગરીબ, દરિદ્રી, એવું સંગમ પુ. યુદ્ધ સુરજવિત પુત્રી.ન. દુઃખથી પડાયેલું | સંસારસુલન.(રંવારપુનિયામાં સુરાપ પુ સ્ત્રી.ન. મેળવવું મુશ્કેલી Lહેવું તે, ગુણ ની દુનિયાની પડે એવું સ્થિતિનું સુખ સંસ્કૃતિ સ્ત્રી. પુણ્યકમ, કામ તુજ ન. અનુચિત વચન, સારી રીતે નહીં બેલેલા શબદે સૂ 6 ગણ પર હડસેલવું, દુર્ભાષણ , આગળ ચાલવવું 6 4 ગણ આત્મને દુઃખિત થવું, સોમવંરામિષ , સ્ત્રીન.(રોમન દુઃખ પામવું , પુ. ચંદ્ર) ચંદ્રવંશને શોભાવનાર, તા:રથ પુ સ્ત્રી ન. બારણે ઊભેલું, ચંદ્રવંશ (ચંદ્રવંશના રાજાકાર ન. બારણું દ્વારપાળ એને) અલંકાર guથત પુત્રી.ન. (પુષ્ય ન. ચન્દ્રન પુ. રથ પુણ્ય અને કરવું) પુણ્ય કરનાર વચમ્ અ પોતે, જાતે પ્રત્યન અ.(તિ દરેક અને | ટૂરથમમંદિર પુ.વી.ન.(દર અન્ન ન. દિવસ દરરોજ ન. હૈયું, મન ન.જેમાં મારવાથી યશ પુ. યજ્ઞ, જગન જીવ જાય એવા ભાગો, મમનાગઢન(કાનું પુ.અને ગુઢ | સ્થાન,અને છિ કાપવું) હદયના ન. ઘર, મહેલ) રાજમહેલ | મમસ્થાનને છેદનારું

Page #48
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી કંજૂસ માણસ જાર પુ. મનની લાગણું મનીષ પુ, કારણ કે યત: અવ્યય fણ અ. ફનિકયવૃત્તિ સ્ત્રી. નિદ્રય ન. જાડી રટ પુ. સ્ત્રી. ન. મૂળ વિચાર તવ ના, ના પુ. લડવા ગુરાય, શુદ્ધ, થોમ વિપુત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. વારંવાર નિ ક્રિ. વિ. જવા પાત્ર સ્ત્રી, વિચાર સંસદ પુ., યુક્તિ સ્ત્રી. દર વરસ પ્રતિવણામ્ ક્રિ.વિ.અ. શિક્ષક અધ્યાપ પુ. સ્ત્રી. ન. દરવાજે દ્વાર ન. સમજુ દૂરફાન પુ. સ્ત્રી. ન. પાપી પાપ પુ. શ્રી. ન. - 24 પુ. શ્રી. ન. પિતાનું વીચ પુ. શ્રી. ન. સહેલાઈ તૌયે ન. મતલબ ને હલકાઈ ત્રશુતા સ્ત્રી. પાઠ 3 જો પાંચમો અને આઠમો ગણુ (ચાલુ) હસ્તન ભૂતકાળ 1. પરમપદના પ્રત્યયો પહેલા વિભાગના કહ્યા છે તેના તે જ છે. આત્મપદના પ્રત્યો પણ તે જ છે માત્ર દુત્તા અને થામને બદલે માતા ને માથાકૂ થાય છે. (જુઓ પા. 16 મું-૧), અને ત્રીજા પુરુષ બહુવચનને પ્રત્યય મત છે. એટલે પ્રત્યયો નીચે પ્રમાણે છે. દિ. વ. . બ. વ. 1 લો પુ. 3 વણિ * 2 જે ,, થાત્ आथाम् ध्वम् 3 જો , તો आताम् अत 5 મે ગણ માન્ પરમૈત્ર મેળવવું એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. आप्नवम् आप्नुव आप्नुम आप्नोः आप्नुतम् / आप्नोत् आप्नुताम् / आप्नुवन् महि તે

Page #49
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી .. अश् मात्मने० व्या५यु . स. प. प. प. म... . 1 / पु. आरनुवि आश्नुवहि . आश्नुमहि 2 ले, आरनुथा: आश्नुवाथाम आश्नुध्वम् . 3 ने, आश्नुत आश्नुवाताम् आश्नुवत - 5256 मेवयनना प्रत्ययो वि४।२४ छे, तेथा नु नुनो ५सां सदा ३यामा यु. आप्नुवन्, आश्नुवि वगेरे ३पामा (पा. 18 5. प्रमाणे) नु ना उ उव् थाय छे. मेटले नु ने महले नुव थाय छे. चि आत्मने० मे 42 मे. 1... दि. .. 5. 4. 1 सो पु. अचिन्धि अचिनुवहि-अचिन्वहि अचिनुमहि-अचिन्महि 2 , ने अचिनुथाः अचिन्वाथाम् अचिनुध्वम् 3 ,, अचिनुत अचिन्वाताम् अचिन्वत . 8 मे 1 - तन् 5220 समाव स. 1. . . 5. म. अतनवम् अतनुव-अन्तवः अतनुम-अतन्म 2 न, अतनोः अतनुतम् अतनुत न्ले, अतनोत अतनुताम् अतन्वन् આત્મને. सो 5 अतन्वि अतनुवहि-अतन्वहि अतनुमहि अतन्महि 2 ने, अतनुथाः अतन्वाथाम् अतनुध्वम् 3 ले, अतनुत अतन्वाताम् अतन्वत 5. 17 (24) प्रमाण अचिन्वहि, अतन्व, अतन्वाह कोरे ३थे। थाय छे. कृनां 35o 1 सो अकरवम्, अकुर्व, अकुर्म वजेरे थाय छे. (5 / 18.8) (24) प्रमाणे. सो पु. می بم به هر ه ه

Page #50
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી * સંસ્કૃત વાકયો देवा वै यज्ञमतन्वत तांस्तन्वानानसुरा अभ्यगच्छन् / हे संजय कुरुक्षेत्र मामकाः पाण्डवाश्च किमकुर्वत तन्कथय / रामादीनानेतु दूतानयोध्यां प्राहिणोजनकः / एकस्मिन्निबिडेऽरण्ये वसन्फलमृलादीनामशनेन वृत्तिमकुर्वि / कथय नो याः कथा वृद्धेभ्यस्त्वशृणोः / / रामं युद्धेऽष्णुवत्राक्षसाः / उद्यमं कुर्वन्नपि फलं नवाप्नवं तस्माद्भवितव्य तैवात्रोपालभ्या / ईदृशः कर्मभिर्महत्पुण्यं त्वं समचिनुथा / भो भो अध्वर्यवः सोम यूयव सुनुध्वं न वेति पृच्छति होता / रामलक्ष्मणौ सीतामरण्येऽन्विष्यन्तौ महान्तं कालं * समीहितं नैवाश्नुवाताम् / आपतिता आपदः प्रत्यकुर्म भवतां साहाय्येन / ગુજરાતી વાકયો 1. २०iना दुश्मनी तेना साथे युद्ध ४२वा लिंमत 421. (धृष् ) 2. ६१२थे सरयूना विना२। उ५२. यस यो. (तन ) 3. शत्रुनी सियासतपासवान प्रधानाय भने साक्ष्यो.(प्र+हि) 4. म त साना ६२वान घाया. ( अप+आ+वृ) 5. तो यु (क) तथा ता२। भित्राने 77 दुः५ थाय छे. (दु) 1. 5 तना शि५२ सुधा हु यढी यो नलि. (शक् ) 7 मे पुस्तंड भावासा ता ते तमे या शोध्या ? (वि+चि) 8. 2 असे माये छोरीयामे पाताने माटे सोxयूया.(अव+चि) * भुत तावना२ मा विमतिमा भूवामां आवे छे. 4 આ ઠેકાણે ધાતુનું આત્મપદ રૂ૫ વાપરવું. જ્યારે ધાતુ ઉભયપદી હોય ત્યારે ક્રિયાનું ફળ કર્તાને મળતું હોય તો આત્મને પદ રૂપ વાપરવું અને બીજાને મળતું હોય તો પરમૈપદ રૂપ વાપરવું.

Page #51
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 9. તેમણે યત્નથી ઈચ્છાઓ, ગુસ્સ અને લેભ દબાવ્ય (+) અને બ્રહ્મનું ધ્યાન કરતાં મોક્ષ મેળવ્યો. (મry ) , , 10. બ@વાહને તીર વડે અજુનને છાતીમાં ઘાયલ કર્યો. (શાળ અથવા કમ્) 11. તે લડાઈમાં યોદ્ધાઓના ઘડાઓ મરાયા, પણ તેમણે બીજા મેળવ્યા (સાપુ) અને ફરીથી લડ્યો. 12. તેં અને રામે પાપ કીધું (), તેને માટે તમે બને શિક્ષાને પાત્ર છે. શબ્દકેશ 3 કાળ , ફિાળુ ૮મો ગણ પરમૈ૦ | પુ.સ્ત્રી.ન.(મૂઢકન્ડ) ઘાયલ કરવું ફળ, મૂળ વગેરે. દિ 5 મો ગણ પરમૈ૦ જવું મવિત થતા સ્ત્રી.નસીબ, પ્રારબ્ધ +દ મોકલવું , મામ પુ. શ્રી. ન મારું આવિષ્ય(અનુમyગ પરમૈત્ર અમારિ પુ.(રામ વિશેષ નામ છે, નું વ. ઉ.) શોધતું; શોધતાં અને આરંભ) રામ અને બીજાઓ, રામ વગેરે અણન ન. ખાવું તે, ભજન વૃત્તિ સ્ત્રી. ગુજરાન, આજીવિકા દિશ પુ. સ્ત્રી. ન. આવું ઉપાશ્વ વૃદ પુ. સ્ત્રી, ન. ઘરડું પુ.સ્ત્રી.ન. ઠપકા લાયક, | અ. પાદપૂરણ માટે વાપરેલે શબ્દ દોષપાત્ર સંજ્ઞા પુ. વિશેષ નામ છે. સુક્ષેત્ર ન. કુરુઓ લડ્યા તે સનત પુ. સ્ત્રી. ન. જે ઇચ્છેલું જગાનું નામ હોય તે મિwા હુમલો કરવો સાદાએ ન. મદદ નિવિર પુ. સ્ત્રી ન. ફાટચીરા હૈ , અરે ! સાધનાર્થ અવ્યય વગરનું, ઘાડું હો પુ.હેમ કરનાર, યાજ્ઞિક, ગોર

Page #52
સાસ્કૃત બીજી ચેપડી ઈરછા કામ પુ. * બીજુ અપર પુ.શ્રી.ન. સર્વનામ કિલ્લો તુ ન. * મરાયું હુત કમણિ ભૂ.કૃ. લોભ સ્ત્રોમ પુ. ખોવાયેલું ના ભૂ.. શિક્ષા 26 પુ. તપાસવા નિ પથિતુ(નિમંત્રણ સરયૂ (અયોધ્યા પાસેની નદી) 10 મો ગણ, હેત્વર્થ કૃદન્ત) રજૂ સ્ત્રી. નિત્ય શાશ્વત પુ. સ્ત્રી, ન. સુખ સુણ ન. બબ્રુવાહન (અર્જુનનો પુત્ર પાડવ) હિલચાલ થાપર પુ. પyવાર પુ. * ! હજુ પણ માgિ પાઠ 4 થે પાંચમે અને આઠમે ગણુ (ચાલુ) પરમપદ આજ્ઞાથે 1. ગણાના બીજા ભાગમાં આજ્ઞાથ રૂપના બીજા પુરુષના એકવચનમાં fહ પ્રત્યય લાગે છે. પાંચમા ગણમાં જ્યારે ધાતુને છેડે સ્વર હોય ત્યારે, અને આઠમા ગણમાં બધે એ દિનો લેપ થાય છે. એટલે પ્રત્યયો નીચે પ્રમાણે છે. એ. વ. કિં. વ. . બ. વ. 1 લો પુ. માનિ જા ? आम I , દિ (-) તમ 2 2 ताम् अन्तु મામ્ પ મ ગણુ (મેળવવું) એ વ. દિ. વ. પુ. અા નવનિ માનવા 2 જે ,, : ' મનુ માગુતમ્ ,, મનુનું 24 24 બ વ. आप्नवाम માજુલા आप्नुवन्तु

Page #53
એ છે કે હું TE * સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 5 મો ગણુ (સોમરસ કાઢવો) એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે પુ. સુવાનિ સુનવાવ સુનામ 2 જે , સુનું सुनुतम् . सुनुत 3 જે , સુનોતુ કુતુતા સુવતુ આ રૂપોમાં પહેલા પુરુષના ત્રણે વચનના પ્રત્યયો વિકારક હોવાથી ને થયા છે, અને તેની પછી પ્રત્યયોને આદિ સ્વર મા આવવાથી નો ને થયો અને તેમાં મળીને નr થયું છે, એટલે માનવનિ આ નકાર વગેરે બીજા પુરુષના બધા પ્રત્યયો તેમજ ત્રીજ પુરુષના દ્વિવચન અને બહુવચનના પ્રત્યો પણ અવિકારક છે 2. હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યેની પૂર્વે ચા મૂકવાથી વિધ્યર્થના પ્રત્યય થાય છે ત્રીજા પુરુષના બહુવચનને પ્રત્યય સુ છે. એટલે વિધ્યર્થના પ્રત્યયો નીચે પ્રમાણે છે. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. થામ याम 2 જે ,, यास् . यातम् यात यात् याताम् युस् વિ 5 મો ગણ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. चिनुयाम चिनुयाव चिनुयाम चिनुयाः चिनुयातम् चिनुयात 3 જે ,, चिनुयात् चिनुयाताम् चिनुयुः અહીં બધા પ્રત્યે અવિકારક છે તેથી ગુણ થતા નથી. આમને પદ આજ્ઞાથ 3. ગણાના બીજા વિભાગમાં વર્તમાનકાળ અને હ્યસ્તન ભૂતકાળમાં થાય છે, તે જ પ્રમાણે આજ્ઞાથના આત્મને પદ પ્રત્યયોમાંના ને મા याव 24 ع به 2 4 في تع 2 2

Page #54
ع ه م ع ه સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 28 થાય છે, અને ત્રીજા પુરુષના બહુવચનના પ્રત્યયમાંને ને લેપ थाय छे. _ . मानाथ ना प्रत्ययो नये प्रमाणे छे. स. व. दि. 5 ५.प. 1. यो पु. 6 आवहै आमहै , स्व आथाम् ध्वम् ले, ताम् आताम् अताम् से. प. दि. 4. म. . चिनवै चिनवाब है चिनवामहै चिनुष्य चिन्धाथाम् चिनुध्वम् चिनुताम् चिन्वाताम् . चिन्वताम् पु. अनवै अश्रवावहै अनवामहै 2 ले , अश्नुष्य अंश्नुवाथाम् अश्नुध्वम् 3 ,, . अश्नुताम् . अश्नुवाताम अश्नुवताम् આત્મને પદ પ્રત્યયોમાં આજ્ઞાર્થના પહેલા પુરુષના ત્રણે વચનના प्रत्ययो 04 मात्र वि४।२४ छे, मेटले मे ३५मा नु न। गु थई नो થાય છે અને પછી રજૂ થાય છે. विय 4 વિધ્યર્થના આત્મને પદ પ્રત્યયે ગણના પહેલા વિભાગના આત્મને પદ પ્રત્યય જેવા જ છે. मे. व.. . दि. 4. 5. 4. पु. . चिन्वीय चिन्वीवहि / चिन्धीमहि 2 ने, चिन्वीथाः चिन्वीयाथाम् चिन्वीध्वम् ले, चिन्धीत चिन्वीयाताम् चिन्वीरन् می >>

Page #55
w هم ع સંસ્કૃત બીજી ચોપડી એ. વ. દિ. વ... બ. વ. 1 લો પુ. સુધી ૩જીથg ગુમતિ 2 જે , અનુવીથાઃ અનુવયાથા અનુવાદવમ જે ,, , અનુદીત wતુથીયાતા મનુથી આ બધાં રૂપમાં નુ ને સુ થયો છે. (પા. 18 બ. જુઓ). 5. આઠમા ગણના ધાતુઓનાં રૂપો જિનાં રૂપો જેવાં છે : માત્ર ફેર એટલો જ છે કે પાંચમા ગણમાં 7 અને આઠમા ગણમાં 3 લાગે છે. # ને 3 વિધ્યર્થના 2 થી શરૂ થતા પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વે લેપાય છે. આજ્ઞાથ આત્મને એ. વ. બ. વ. લે પુ. સર तनवाब है तनवामहै છે તનુજ तन्वाथाम વિગેરે પરમૈને तनवानि तनवाय तनवाम तनुतम् વિગેરે વિધ્યથ પરસ્મ कुर्याम् कुर्याव कुर्याम કુર્ચા: कुर्यातम् कुर्यात कुर्यात् कुर्याताम् તથી વિયર્થ આત્મને 1 લો પુ. એ. વ તનુણામ્ , પરઐ૦ સુર્યાય છે, આત્મને કરવા આજ્ઞાર્થ પરમૈ૦ , - ,, 2 જે પુ. એ. વ. વાર્થ , આત્મને 1 પુ. , ઉપલાં કેટલાંક રૂપોમાં (5. 18 8 પ્રમાણે) ને જ થયો છે. 2 س ع 0 તનું. م 2 ع 24 2 به

Page #56
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી " સંસ્કૃત વાક્યો खादिरं यूपं कुर्वीत स्वर्गकामः / खादिरेणैव धै यूपेन देवाः स्वर्ग लोकमजयंस्तथैवैतघजमानः खादिरेण यूपेन स्वर्ग लोकं जयति / दुःखसंतापेन पच्यन्त इव मेऽङ्गान्युत्क्वथ्यत इव हृदयं प्लुष्यत इव दृष्टिवलतीव शरीरम / अत्र यत्प्राप्तकालं तत्करोतु भवान् / वत्स प्रसन्नोऽस्मि ते कथय किं ते प्रियं करवाणि / हे ऋत्विजोऽद्य सुत्यादिने सोमं सुनुध्वम् / कथं नाम प्रभोरादेशमुल्लङ्घयितुं शक्नुयाम। . पतैरालापेरात्मनः कार्पण्यं मापावृणुष्व / राजन्यनुरागमाविष्कुर्वतां जना यतस्तेषां संकटानि नश्येयुः। आत्मनः पुत्राणां प्रवृत्युपलब्धये दासं श्रीनगरं प्रहिणु / राजन्प्रीताः स्मः शुश्रूषया तवैतया तस्मात्सर्वैर्गुणरुपेतं पुत्रमवाप्नुहि श्रृणुत रे पौराः, अयं वसन्तसेनाघातकश्चारुदत्तो वधस्तम्भ नीयते तघदोदृशं कर्म केऽपि. कुरन्दण्डमप्येतादृशं प्राप्नुयुः / मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ / .. विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति // तस्माद्धर्म सहायार्थ नित्यं संचिनुयाच्छनैः / धर्मेण हि सहायेन तमस्त रति दुस्तरम् / पूर्व वयसि तत्कुर्याधेन वृद्धः सुखं वसेत् / यावजीवेन तत्कुर्याधेनामुत्र सुखं वसेत् // श्वः कार्यमय कुर्वीत पूर्वाह्ण चापराणिकम् / न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् / /

Page #57
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ગુજરાતી વાક્યો 1. ચાકર જમીનને શેતરંજીઓથી ઢાંકે. () * *, 2. બ્રાહ્મણ જગતમાં ભમે અને નળને શેળે. (f ) 3. જે તે મને ફરમાવે તો હું તે કરું. (4) 4. તમારા શત્રુઓને તિરસ્કાર ન કર (તિરસૂ+); કારણ કે તેઓ બળવાન છે. પ. નબળા પુરુષોએ જે પિત ડાઘા હોય તો જબરા માણસો સામે હિંમત કરવી નહીં. (પૃg) 6. સોમયજ્ઞમાં ગોરલોકેએ સોમ છેડવાને રસ કાઢવો જોઈએ. કુ) 7. તે શું કહે છે તે સાંભળ (); તે કહે છે કે તું મૂખ છે. 8. હું ઈચ્છું કે તમે તમારા છોકરાને ભણવા માટે બનારસ મોકલશે, ( ) 9. જ્યાં સુધી એ આપણું ઉપર કૃપાશીલ છે ત્યાં સુધી આપણે આપણાં કામ પાર પાડીએ. (રા) 10. પેલાં નિર્દોષ પક્ષીઓને પજવો નહીં (6) | શબ્દકેશ 4 મનુરાજ ! પ્રીતિ મહેરબાની | રેત કાનું કમણિ ભૂ.કૃ. અમુત્ર અ. પરલોકમાં જોડાયેલું, યુક્ત થiાપુ.સ્ત્રી. ન. પાછલા | ઋવિજ્ઞ પુ. યાજ્ઞિક ગોર પહેરને લગતું,ઊતરતા દિવસને લગતું | cતાશ પુત્રી.ન.આવા પ્રકારનું, ગઢાઇ પુ. વાતચીત પ્રતિક જેવું, સંભાળ લેવી. થનામ અ. ખરેખર, કેમ દરકાર કરવી, રાહ જોવી થાઇશ ન. નીચપણું આવું

Page #58
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 33 જાણોસમ પુ. સ્ત્રી.ન. (ાઇ | ૪થે ગણ પરઐ૦ બાળવું ન. લાકડું, ટોઇ પુ.ન. માટીનું | યજ્ઞમાર પુ. યજ્ઞ કરનાર ઢે અને જેવું) લાકડાં અને | સાયકીન ફિ વિ. જીવન પર્યંત માટીનાં ઢેફાં જેવું ચૂપ પુ. યજ્ઞમાં પશુને બાંધવાને કર્ણાવશુ 1 લે ગણપરસ્મક ખીલ ઉકાળવું ર૬ 1 લો અને 10 મો ગણુ ક્ષિત્તિ સ્ત્રી. પૃથ્વી પરમૈ૦ આત્મને જવું 36+ રવારિર પુ.સ્ત્રી.ન. ખેરના લાકડા તેડવું, ઉલ્લંઘન કરવું પુ. વિશેષ નામ છે. વધતન્મ . (વધ પુ. મારી ક ૧લે ગણ પરમૈ૦ બાળવું નાખવું તે, અને તમ પુ’ ત૬ ક્રિ. વિ. તેથી થાંભલો) ફાંસી દેવાને થાંભલો સુત્તર પુ. સ્ત્રી. ન. ઓળંગાય નહીં એવું, અસંય वसन्तसेनाघातकपु.(वसन्तसेना સ્ત્રીનું નામ છે. વાત પુ. સુકતા પુ. ફુલ ન. દુઃખ, સંતાપ પુ. તા૫) દુઃખને તાપ, | મારી નાખનાર) વસંતસેનાને શોક, પીડા ઘાત કરનાર પૂર્વા પુ. દિવસને પહેલો ભાગ | વિમુવ પુ. શ્રી. ન. આડું મુખ પ્રસન્ન, રૂનું ભૂપૃ. ખુશ થયેલું | H ક્રિ. વિ. ધીમે ધીમે પ્રવૃષ્યિ સ્ત્રી. (પ્રવૃત્તિ સુશ્રુષ સ્ત્રી. ચાકરી, સેવા ખબર-અંતર,૩પરિધ પ્રાપ્તિ) શ્ય: ન. કાલનું કામ ખબર-અંતરની પ્રાપ્તિ સટ્ટાથ પુ. મદદગાર, સોબતી વાત 8 પુ. સ્ત્રી. ન. (gra, અત્યારન ન. સુત્યા સ્ત્રી). સામg+ગા નું ભૂ કુ. મેળવવું, યજ્ઞમાં સોમરસ પીવાને દિવસ 4 પુ. વખત) વખતને તૃ પમો ગણ પરસ્મ,આત્મને અનુસરતું, કાલયોગ્ય. ઢાંકવું, પાથરવું. સમૂ+ રીત, ,નું કર્મણિ ભૂ.કૃ. ખુશ રવામ પુ. શ્રી. ન. સ્વર્ગની થયેલું. ઈરછાવાળા 3

Page #59
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી કેળવણું અધ્યયન ન વિનાન. ! નિરપરાધી અનપરિન પુ.સ્ત્રી.ન. કપાશીલ સિંઘ (રિનનું ભ્ર ! રસ રસ પુ. , ક.) સ ર્ણ પુ. સ્ત્રી. ન. જમીન મમિ સ્ત્રી. નબળે ટુર્વ૮ પુ. સ્ત્રી. ન. તરફ જતિ (એની સાથે દ્વિતીયા ફરમાવવું મારુતિ હો ગણુ વિભક્તિ વપરાય છે) શેતરંજી જુથ પુ. નળ (એક રાજાનું નામ છે) નર પુ. સમયાગ સોમથાળ પુ. . પાઠ 5 મે નવમો ગણુ વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાથે 1. નવમા ગણના ધાતુ અને પ્રત્યયની વચ્ચે ના આવે છે. વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂવે ના નું ના થાય છે, અને સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂવે ન થાય છે. બીજા વિભાગના ગણોના પ્રત્યય ગયા ત્રણ પાઠમાં બતાવ્યા છે. જી પર આત્મને “વેચાતું લેવું.' એ. વ. દ્વિ વ. બ. વ. 1 લે !. rfમ જીft: क्रीणीमः 2 જે ,, શનિ શીળાશઃ क्रीणीथ क्रीणाति શત: क्रीणन्ति વર્તમાન-આત્માને એ. વ. હિં. વ. - બ. વ. 1 લે પુ. क्रीणे क्रीणीवहे क्रीणीमहे क्रीणीषे શાળા क्रीणीध्ये कीणीते શાળા * क्रीणते w 23 24 هم نه به 2 જે , જે છે

Page #60
35 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી . माशाथ-५२स्म० स. प. वि. 1. म.व. . पु. . क्रोणानि क्रीणाव क्रीणाम क्रीणीहि क्रीणीतम् क्रीणीत क्रीणातु क्रीणीताम् क्रीणन्तु माज्ञाथ-सात्मन 1 सो पु. क्रीण क्रीणावहै क्रीणामहै 2 ले, क्रीणीय क्रीणाथाम् क्रीणीध्वम् 3 , क्रीणीताम् क्रीणाताम् क्रीणताम् આ રૂપમાં નાનો ફેરફાર કરતી વેળા વિકારક ને અવિકારક પ્રત્યયો ધ્યાનમાં રાખો 2. જે આ ગણના ધાતુને અને વ્યંજન હોય તો આજ્ઞાથ પરમૈપદ બીજા પુરુષના એકવચનનું રૂપ માત્ર ધાતુને મન લગાડવાથી થાય છે. नभ मुष् ' या२यु' ५२था मुषाण * (तु.) यारी 42.' / मुष् ५२२०-माज्ञा स. . . . .. म. प. 1 सो पु. मुष्णानि , मुष्णाव मुष्णाम ने ,, मुषाण मुष्णीताम् मुष्णीत 3 ,,: मुष्णातु मुष्णीताम् मुष्णन्तु सस्त वाच्या अग्नितप्तं सुवर्ण विलिनाति / प्रियाय दातुं पुष्पन ग्रथनामि / दोहनकाले वत्सं स्तम्भे बध्नन्ति / अस्मिन्नरण्ये मार्ग कर्तु तरूँल्लुनीहि / अयं तव सदाचारस्ते लक्ष्मी पुष्णातु / युद्धेषु वीराः शत्रूणां शिरोभिर्भूमिमास्तृणते / * જુઓ પાઇ નોંધ मा पा० 38 नय: و می م

Page #61
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી उद्धतं गच्छन्त्यास्तव गलितमुत्तरीयं गृहाणैतत् / विवाह विधौ कन्यायाः पाणि वरो गृह्णाति / ' सुवर्णशतं दत्वा वयमश्वं महाजवं क्रीणीमहे / रुद्रो देवानवददहं वरं वृणे / वृणीष्वेति तेऽभाषन्त / पावकस्तीर्थोदकं च पापकृत: पुनीत इति ब्राह्मणा बदन्ति / क्षणध्वंसिनो मनुजा वयमनाघनन्तत्स्य कथं परमेश्वरस्य कथं तत्त्वं जानीमः अस्मिन्महति दुर्भिक्षे धान्यं न लभ्यते ततः किमनाम कथं च जीवितं धारयाम / * धूनोति चम्पकवनानि धुनोत्यशोक चूतं धुनाति स्फुटितातिमुक्तम् / वायुर्विधूनयति चम्पकपुष्परेणू स्तत्कानने धवति चन्दनमञ्जरीश्च // बाणावलिं किरत्याजौ करोति शरमण्डपम् / कृणोति करिणः शत्रोः स कृणाति हयान्परान् / / स्तम्भते पुरुषः प्रायो यौवनेन धनेन च / न स्तभ्नाति क्षितीशोऽपि न स्तनोंति युवाप्यसौ // कृणात्यसौ द्विषां दर्प शिरस्तेषां निकृन्तति / कीर्तयन्ति गुणांस्तस्य विस्मयेन दिवौकसः / / स्तणोति बाणजाल: स रणे वीरवरूथिनीम् / ताच्छिरोभिx स्तृणात्युर्वी तृणराजफलैरिव // * આ પાઠમાં તેમ જ આવતા પાઠોમાં આ અને એવી જાતના કે કૃષ્ણ નામના રાજાને લાગુ પડે છે, અને એને લાગુ જ પડતા લેક બે પાછલા પાઠોમાં આપેલા છે. x विस ५छ। श, ष स मावे मन तेनी (श ष स्)नी પછી અઘોષ વ્યંજન હોય, તો વિસગને વિકલ્પ લોપ થાય છે.

Page #62
હe સંસ્કૃત બીજી ચોપડી स्वप्नेऽपि नानृतां वाणी संगृणाति स भूपतिः / यस्य संगिरते किंचित्तस्मै तत्प्रतिपादयेत् // लिनाति धर्म एवासौ नेन्द्रियार्थषु लीयते / / प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्री यद्भर्तुरेव हितमिच्छति तत्कलत्रम् / तन्मित्रमापदि सुखे च समक्रियं यदेतत्त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते // ગુજરાતી વાક્યો 1. પવન ઝાડોનાં શિખરને હલાવે છે. (6) 2. તું પૈસા ચોર મા (); કારણ કે દેશનાં અધિકારીઓ જેઓ એમ કરે છે તેમને શિક્ષા કરે છે. 3. ઉપવાસને દિવસે અમે કંઈ ખાતા નથી. () 4. હમણું તે બ્રાહ્મણે ઑો પાસેથી પણ દક્ષિણ લે છે. (ર) પ. મારે માટે મુંબઈમાં ધાન્યના મેટા ઢગ ખદદ કર. () 6. ગોવિંદ તે ઝાડની ડાળીઓ કાપી નાખે છે (ઝૂ) 7. નારાયણ પોતાને ઘડે તળાવે પાણીથી ભરે. (3) 8. તું તેમનાં કાવતરાં જાણતો નથી (જ્ઞા) 9. આડે રસ્તે લઈ જનારી ઈચ્છાઓને તેઓ કાબૂમાં રાખે.( નિદ) . 10. મારે ઘેર આવવા દરેક માણસને હું ખુશ કરું છું. (0) - 11. હું અહીં બહુ વાર સુધી રહ્યો છું, મને જવા દે. (અનુ+શા) 12, એ દેવો ! પાપી માણસો માત્ર તમને સ્મરે છે, એટલે તમે તેમને પાવન કરે છે. (g) સામાન્ય રીતે પ્રેરક ભેદને અર્થ હોય તે ધાતુનાં રૂપાખ્યાન ૧૦મા ગણનાં રૂપાખ્યાન જેવાં થાય છે.

Page #63
સંસ્કૃત બીજી પડી શબ્દકોષ 5. નવમા ગણના ધાતુઓ a પરસ્મ ખાવું [ પરમૈ૦ આત્મને પવિત્ર કરવું જે પરસ્મ, આત્મને ખરીદવું | સ્ત્રી પરસ્મ ઓગળવું, ક્રિસ્ટી ચિ પરમ રીબવું, દુઃખ દેવું ઓગળી જવું કહ્યુમ પર આકુળવ્યાકુળ કરવું. જૂ પર , આત્મને કાપવું પરસ્મગૂંથવું એકઠું કરવું | સ્વ પર. આત્માને ઢાંકવું, ઘ૬ (૬)પરમૈ૦ આત્મને આ જોડે, પાથવું લેવું, નિદ્ કબજે રાખવું પરમૈ૦ આત્મને મારવું શr (aa) પર૦, આત્મને જાણવું, અનુકૂશ રજા આપવી પર ઘરડું થવું, ઘસાઈ જ પુણ્ પરસ્મ પાળવું જે પરસ્મ ન જડે, બોલવું શિ પરસ્મ, આત્મને પ્રેમ પરમે. આત્મને હલાવવું રાખ, ખુશ કરવું. v પરસ્મ ભરવું સુર પર બાળવું 6 પરસ્મ ફાડવું વધુ પરસ્મ બાંધવું ની પરસ્મ, આત્મને નાશ કરવું | 1 પરમૈ૦ આત્મને પસંદ કરવું કુ પરમેટ ચોરવું અr પરસ્મ, આત્મ રાંધવું રાશિત પુ. સ્ત્રી. ન.(ર અને રામ પરસ્મ અટકાવવું અથવા | તન તપેલું) દેવતાથી તપેલું ગર્વિષ્ઠ થવું અનાજનના પુ. સ્ત્રી. ન.નાદ્રિ જ આ ધાતુમાં ગણની નિશાની 7 ને જૂ થતા નથી. : આ ગણમાં ધાતુના ઉત્પાજ્ય અનુનાસિકને લેપ થાય છે. 4 ફૂ અને તેની પછીના દશ ધાતુઓના અન્ય સ્વર ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળમાં હસ્વ થાય છે.

Page #64
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 38 જેને આરંભ નહીં તે, અને / અથવા મોર) ચંદનના ઝાડનું સનાત જેને છેડો નહીં તે) | કીચકું, ફણગો. મોર વગેરે. આરંભ અને છેડા વિનાનું चम्पकपुष्परेणु पु. (चम्पक 5. માિત ન. (પ )નું કર્મણિ ચંપાનું ઝાડ, રેણુ પુ. પુષ્પરજ) ભૂ.કૃ. ઈચ્છેલું ચંપાના ફૂલોની રજ કરા પુ. ઝાડનું નામ છે. ચાયન ન. ચંપાનાં ઝાડને માનિ પુ. સ્ત્રી. લડાઈ, યુદ્ધ સમૂહ અથવા ઘટા ફરીય ન, ઉપલું વસ્ત્ર ચૂત પુ. આંબાનું ઝાડ उद्धृतम् उद्+हन्नु भू.. તfજીર્ ન. તેનું માથું (ક્રિ. વિ. પેઠે વપરાયેલું છે) તતાના ન. (શાન ન. જંગલ, બેફિકરાઈથી વૃક્ષની ઘટા) તેનું વન, તેની કર્થી સ્ત્રી. પૃથ્વી વૃક્ષઘટા પુ. હાથી તથા ન. (તર્ણન. પવિત્ર કરણ નભાર્યો સ્થળ, જેવી કે નદી, 3 ન. છે પમ ગણ પરસ્મ, આત્મને પાણ) પવિત્ર પાણી મારવું તૃળાર રન ( વૃ ષપુતાડ) પણુ પુ. સ્ત્રી, ન, માયાળુ ખજૂરીની જાતના ઝાડનું ફળ શાસન્ પુ. સ્ત્રી. ન.(ક્ષr (નાળિયેર) . પુ, પળ, દહતિ નાશવાળું) કય ન. કણ (વસ્તુ)નો સમૂહ ક્ષણભંગુર રવા (aa આપવું” નું સંબંધક ક્ષિત પુ. (ક્ષિત્તિસ્ત્રી. પૃથ્વી) ભૂ.કૃ.) આપીને પૃથ્વીપતિ રાજા ઉં પુ. અભિમાન તિ, જનું ભૂ. 3. પડેલું રોઢિ પુ(લોનન.દોહવું તે કો ગણ પરસ્મો ગળવું, 45. વખત)દેહવાનો વખત આત્મને વચન આપવું | ધૂ (ધૂન)૧૦મેગણુfજોડે બુજાવવું જનમો સ્ત્રી. (વન પુ. | પૃ ૧લો ગણ પરઐ૦ આત્માને સુખડનું ઝાડ, મસરી સ્ત્રી, ફૂલ | ધ્રુજાવવું,ગતિમાન કરવું

Page #65
40 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી. પર સવનામ પુ. સ્ત્રી. ન બીજા | વર પુ. વરદાન પક્ષને લગતું વહિં પુ. અગ્નિ, g શ્વર પુ.જગતને શ્રેષ્ઠ રાજ- વિવાદવિધિ પુ. વિવાહપુ. લગ્ન, કર્તા ઈશ્વર વિધિ પુ. ક્રિયા)લગ્નની ક્રિયા તારા હવાલે કરવું, આપવું વિરમથ પુ. આશ્ચર્ય, અચંબ (ાતિ સાથે ઘનું પ્રેરક રૂ૫) કારથિના સ્ત્રી વંથિનસ્ત્રી. પાપ પુ. શ્રી. ન (ાપ ન. પાપ અને 7 જેણે કીધું છે. સેના) વીરોની અથવા તે) જેણે પાપ કીધું છે તે દ્ધાની સેના શરમ પ પુ. ન.બાણનો માંડ પવિ8 પુ. અગ્નિ rega6 સ્ત્રી. (ggન ફલ, સT | સાવાર પુ.(તત પુ.સ્ત્રી.ન.સારું, સ્ત્રી, હાર) ફૂલને હાર અવર પુ. ચાલ) સારી ચાલ પ્રાય અવ્યય ઘણું કરીને, ઘણી- | સમય પુ. સ્ત્રી.ન. (તમસરખું ખરી બાબતમાં શિયા સ્ત્રી. કરણી) સરખી નાના િન.(નાટન સમૂહ) * રીતે વર્તનારું, નિષ્પક્ષપાત બાણને સમૂહ કુવાત ન.(સુદ પુ.સોનાને મgs પુ. માણસ સિક્કો, રાત ન. સો સોનાના મgisષ પુત્રી.ન. (મામેટું સો સિકકા. = પુ. વેગ) મોટા વેગવાળું | તમ્ ૧લે ગણ આત્મને અને *શુઘન પુજુવાનિયો,જુવાનપુરુષ પમો ગણુ પરમૈ ચેટી જવું, પવન ન. જુવાની વળે નહીં એવું થવું, મગરૂબ રક પુ. શિવ, મહાદેવ થવું જ કથા ગણુ આત્મને વળગવું, સ્તન્મ પુ. થાંભલો જેરથી વળગી રહેવું, લીન | ઝૂ પમો ગણુપરસ્મ, આત્મને અથવા ગરક થવું ઢાંકવું, પાથરવું, વિખેરવું | આ શબ્દનાં રૂ૫ અનિયમિત થાય છે. (પાઠ 16 જુઓ) નવમા ગણુમાં થાય છે તેમ પાંચમા ગણમા પણ આ ધાતુના અનુનાસિક ગણુકાય વિશિષ્ટ કાળામાં લેપાય છે. (પ. ૩૮ટીપ જુઓ)

Page #66
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી. स्फुटितातिमुक्ति न. भासेलु मति- | स्वप्न पु. शमा મુક્તાનું ફૂલ हय पु. घोर। उपासना 31 उपवासदिन न. | मुंबई मुम्बापुरी स्त्री. (उपवास पु. उपवास भने / उपवास मन / मात्र केवलम् . वि. दिन न. हिवस) 27 यवन पु. माउ 22 ते उत्पथम् . वि. अवत३ कपटप्रबन्ध पु. 29 स्था; २यु स्थित भू. . घ। कुम्भ पु. २सननी सपिारी राजपुरुष पु. 3 शाखा स्त्री. / खास सम्प्रति . वि. म. 5. 1.. अक्रोणीम् अक्रीणीत अक्रीणन् ع પાઠ 6 ઠ્ઠો नवमे। ग (या ) હાસ્તન ભૂતકાળ પરમૈ૦ स. 4. 6 1 લો ! अक्रीणाम् .. अक्रोणीव , अक्रोणा: अक्रीणीतम् / , अक्रीणात् अक्रीणीताम् मात्मनेपद Y. अक्रोणि अक्रीणीवहि 2 ने, , अक्रीणीथा: अक्रीणाथाम् , अक्रीणीत अक्रीणाताम् विध्यय-५२स्म० 1 सो पु . . क्रीणीयाम् क्रीणीयाव 2 ले, क्रीणीयाः क्रीणीयातम् ने, क्रीणीयात् क्रीणीयाताम् ه : 2022 :: م अक्रीणीमहि अक्रीणीध्वम् अकीणत به क्रीणीयाम् क्रीणीयात क्रीणीयुः به

Page #67
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી , વિધ્યર્થના પરમૈત્ર પ્રત્યયો અવિકારક છે એ ધ્યાનમાં રાખવું. તેઓ व्य था श३ थाय छ तथा नाना पानु 34, 1 प्रमाण नी थाय छे. विध्यथ-सामने 1 सो पु. क्रीणीय . क्रीणीवहि क्रीणीमहि 2 ले ,, क्रीणीथाः क्रीणीयाथाम् क्रीणीध्वम् 3 ले, क्रीणीत क्रीणीयाताम् क्रीणीरन् मन्थ् 5220 यस्तन भूत॥ 1. सो पु. अमथ्नाम्-अमथ्नीवअमथ्नीमx वगेरे लू ५२स्म० बरतन भूता 1 / 5. अलुनाम्-अलुनीवअलुनीम* मेरे लू मात्मने बस्तन भूत 1 सो . अलुनि-अलुनीवहिअलुनीमहि कोरे - સંસ્કૃત વાકયો कार्तिक्येकादश्यां कथयत कान्पदार्थानानीत / क तानि वस्त्राणि यानि त्वमक्रीणीथाः / रे परिचारक किमर्थमद्य भूमि कटै स्तृणाः / यज्ञांस्तन्वाना वयं बन्पशून्यूपे देवोभ्योऽबध्नीम / तस्मिन्देशे मया साधू योद्धं बहबो भटा आगतास्तानहमेकाकी शस्त्रास्त्रैरमृदनाम् / न कन्यायाःशुल्कं गृह्णीयादिति शास्त्रप्रतिषेधे सत्यपि केचिदुदरं भरयो ब्राह्मणा गृह्णन्त्येव / / दमयन्त्याः स्वयंवरकाले बढो राजानो मामियं वृणीत मामियं वृणीतेति मन्यमानाः कुण्डिनपुरमागता रङ्ग प्राविशन् / नलं वुवर्षद मयन्ती रङ्गागतान्नृपान्प्रेक्षमाणा नलतुल्याकृतीन्पश्च पुरुषानपश्यत / ततः संदेहान्नाभ्यजानान्नलं नृपम् / तेषां चत्वारो नलरूपधारिण इन्द्रादयो देवा इति ज्ञात्वाभाषत / x पानु 38 : 5 शुमा. * पानु 38 x 15 मा

Page #68
સંસ્કૃત બીજી પડી कथं देवाञानीयां कथं च नलं नृपं बोधेयम् / यदा सा देवाशरणं गता तदा ते स्वीयानि रूपाण्याविरकुर्वन् / पश्चान्नलं नृपं दयमन्त्यवृणीत / अनन्तरं देवानां कोपं प्रतिकतु तावुभौ स्तुतिभिस्तानप्रीणीताम् / ततो देवा नलं वरैरन्वगृह्णन् / यत्कृतेऽरीन् व्यगृह्णीम समुद्रमतराम च / सा हतेति वदन राममुपातिष्ठन्मरुत्सुतः // ગુજરાતી વાક્યો 1. મંદાર પર્વતને રવૈયો કરી દેવોએ સમુદ્ર વલવ્યો. (મન્થ) 2. મેં મારા પુસ્તક તથા સરસામાન વેચ્યો (વિ ), પણ બહુ ધન પ્રાપ્ત કર્યું નહિ. 3. ઇન્ડે પિતાનાં શત્રુ વૃત્ર કે જે બ્રાહ્મણ હતા તેના ચૂરેચૂરા કરી નાખ્યા (સૂ); આ પ્રમાણે તેણે બ્રહ્મહત્યાનું પાપ કર્યું અને તે પાપમાંથી અમે તેને શુદ્ધ કર્યો નહીં. (g). 4. ઋષિઓનાં વચન તેં ક્યારે એકઠાં કર્યા? ( ન્યૂ) પ. જો તમે તમારી ભક્તિથી દેવોને ખુશ કરો (), તે તેઓ તમારી ઉપર કૃપા કરે. (અનુ+) 6. આ વનમાં રામ અને લક્ષમણ સીતા જોડે રહેતા, અને ફળો અને મૂળો ખાતા. (ર) 7. મેં ના કહ્યા છતાં તમે વાડીમાં ડાળી પરથી કૂલો શા માટે તેમાં? (વિ+=+સ્ટ્ર) 8. જો હું ગાવિંદની ચોપડીઓ લઉં (6) તો ગુરુ મને ઠપકે દે. 8. વિરાટ દેશમાં પાંડ એક વર્ષ સુધી રહ્યા તે તમે જાણતા નહેતા? ( શા) . 1. અહીં અનાદર પછી વાપરો. 2. પા. 25 * નોંધ જુઓ.

Page #69
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી શબ્દકોશ દ * વિ જોડે, આત્મને વેચવું | જત્વા:(સંખ્યાવાચક પ્ર.બ.વ. ચાર પદ્ 9 ગણ મનુ જોડે,મિત્રભાવથી | મનતી સ્ત્રી. નળની સ્ત્રી. આવકાર દે, ની ઉપર કૃપા | નઢતુરારિ પુ. સ્ત્રી. ન.(નર કરવી; વિ જોડે, લડાઈ કરવી પુનળ, તુાપુ. શ્રી.ન.સમાન, શ૯મો ગણ અમિ ડે ઓળખવું અતિ સ્ત્રી આકાર) નળના મદ્ ૯મો ગણ પરસ્મ વલોવવું . સમાન રૂપવાળું મૃ૬ 9 ગણુ પરમૈત્ર ખાંડવું, કાઢTધારનું પુ. શ્રી.ન.(નહિ, ચૂરેચૂરા કરવા. #g, ઘરનું ધારણ કરનાર) નળના જેવું રૂપ ધારણ કરનાર પન્ન (સંખ્યાવાચક)પ્ર. અને દિનું જુર (દર અને આદિ પ્રારંભ) બ. વ. પાંચ જેમાં ઇન્દ્ર મુખ્ય છે તે,ઈન્દ્ર વગેરે. gવાર પુ. ખિજમતદાર કમર પુ. સ્ત્રી ન. (૦ર ન. ' મઃ પુ. લડવૈયે પેટ અને મૃભરવું) પોતાનું પેટ મફતૂત પુ. પવનને પુત્ર,મારુતિ, ભરે તે, પેટભરું, એકલપેટું, લેભી રામને ભક્ત વીર હનુમાન ઘarવાન પુ. સ્ત્રી. ન. એકલું, તે અવ્યય. જેને માટે જેને લીધે એકાંતવાસી રક પુ. જે સ્થળે કંઈ મોટું કાર્ય વટ પુ. સાદડી કરવામાં આવે તે, નાટક સ્થળ wrfીંજાતા સ્ત્રી. (કાતિ | gnત પુ. સ્ત્રી. ન. રંગમંડપ સ્ત્રી. કાર્તિક માસની અને વિષે આવેલું પાવર સ્ત્રી.(અગિયારશ)કાર્તિક v ન. આકાર માસની અગિયારશ કૂવુપું પુ. સ્ત્રી. ન. વરવાને આતુર નિપુર ન. વિશેષ નામ છે. રાત્રાધ ન.બધી તરેહનાં હથિયાર વિદર્ભ એટલે વરાડ પ્રાંતની રાજધાની | Tamતિષેધ પુ. (ફાઇન.શાસ્ત્ર, કોઇ પુ. ગુરુસો, રીસ પ્રસિધપુ. અટકાવ)શાસ્ત્રને અટકાવ *રિ, વિ અથવા સંઘ જેડે માત્ર આત્મપદી છે.

Page #70
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સુરા પુ. ન. કન્યાના માબાપને | વિભક્તિના ગે વપરાય છે). જે પૈસા આપેલા હોય તે(અસલ | ૩+થા પાસે જવું તે પૈસા કન્યાની કિંમત તરીકે વરાપુ વયંવર પુ.પોતે આપતા હતા). વર પસંદ કરે છે, વાઢિ સંદ પુ. સંદેહ પુ. વખત) કન્યાએ પિતે વર રાઈમ અવ્યય. સાથે (ત્રીજી | પસંદ કરવાને વખત ઠપકે દેવો મર્જ 10 ગણ | વલોવવું તે અને રાષ્ટ્ર પુ. હાથે) કાજોડે,અતિઆ+ વિટ્ટીગણ | Hથાન પુ. ડાખળી (ફૂલનું મૂળ) વરઘન ન. વચન વચન ન. 3 િસ્ત્રી. બ્રહ્મહત્યા કરવા સ્ત્રી. ભક્તિ મ%િ સ્ત્રી. વનિ સ્ત્રી. | વિરાટ (રાજાનું નામ છે.વિરાટપુ. મૂળ મૂટ ન. ત્ર (ઈન્દ્રને શત્રુ) વૃત્ર પુ. રવૈયો માથાપટ પુ. (કથન ન. 1 સરસામાન પૂરવાર પુ. પાઠ 7 મે બીજે ગણુ વર્તમાનકાળ અને આજ્ઞાર્થ 1. બીજા ગણમાં ધાતુને સીધા જ પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. - ચાર જે ગણ પરસ્મ “જવું” વર્તમાનકાળ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. પુ. યામિ થાવ: થામ: જે ,, ifa - " થાથ: याथ 3 જે , યાતિ વાત: यान्ति * 24 w

Page #71
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આજ્ઞાર્થ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. જાનિ થાય થામ 2 જે ,, યાદિ સાતમ્ यात 3 જે , વાતુ યાતમ્ यान्तु આ રૂપોમાં ધાતુમાં કંઈ પણ ફેરફાર થતો નથી; માત્ર ધાતુને પ્રત્યય લગાડવાથી રૂપો થાય છે. ના, 2, 4, gr “રક્ષણ કરવું, હવા, મા, મા લા, શ્રા અને ‘કાપવું'-આ ધાતુનાં રૂપો ઉપર પ્રમાણે થાય છે. જેને છેડે અr હોય એવા ધાતુ સિવાય આ ગણના લગભગ બધા ધાતુઓ અનિયમિત છે. એમાંના ઘણાખરાના વિશેષ નિયમો નીચે આપવામાં આવ્યા છે. 2. સન્ ધાતુને જ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે લોપાય છે. જેમકે રત: 3. પુ. દિ. વ., સત્તિ 3. પુ. બ. વ. - પરમ૦ વર્તમાન એકવચન દ્વિવચન બહુવચન લો પુ. રિમ : મ: 2 જે ,, અનિ 3 જે , સરિતા ત: सन्ति આ રૂપમાં બીજા પુરુષનું એકવચન નિયમ પ્રમાણે થવું જોઈએ, પણ તેમને એક લેપાય છે પરસ્મ આજ્ઞાર્થ એ. વ. દિ. વ. બ. વ 1 લે પુ. અarઉન असाव असाम 2 જે ,, ઇધિ स्तम् 3 જે ,, સ્તુ स्ताम् પહેલા પુરુષનાં ત્રણે રૂપમાં પ્રત્યયો વિકારક છે. તેથી અને લેપ થતો નથી. પfધ ર જે પુ. એ. વ. અનિયમિત છે. في ર : स्त

Page #72
स्महे 24 24 w साथे સંસ્કૃત બીજી ચોપડી જ્યારે કેટલેક ઠેકાણે આ ધાતુને આત્મને પદ પ્રત્યય લાગે છે, ત્યારે વર્તમાનકાળનાં રૂપે નીચે પ્રમાણે થાય છે. - એ. વ. દિ. વ બ. વ. 1 લો પુ. છે स्वहे 2 જે ,, હૈ ध्वे 3 જે ,, સૈ. सातो सते આ રૂપમાં બધાં પ્રત્યયો અવિકારક છે. તેથી 3 ને લેપ થાય છે, નો 1 લો પુ. એ. વ માં શું થાય છે, અને હવે પહેલાં તે લોપાય છે. નિયમ નીચે પ્રમાણે છે. ૧થી શરૂ થતા પ્રત્યયપૂવે ની પૂર્વના ને લેપ થાય છે. 3. t “સૂઈ રહેવું” એ ધાતુનો અન્ય સ્વર બધા પુરુષવાચક પ્રત્યય પહેલાં ગુણ પામે છે. આ ધાતુમાં ત્રીજ પુરુષના‘બહુવચનમાં પ્રત્યય પહેલાં મૂકવામાં આવે છે. આત્મને વર્તમાન એ. વ. દિ. વ. 1 લો . હવે शेमहे 2 જે ,,, રે સાજા. शेध्ये 3 જો કે, તે રાતે शेरते - આત્મને આજ્ઞાર્થ લે પુ. શર્થ शयावहै शयामहै 2 જે ,, a 'થાથામ शेध्वम् 3 જે આ તામ્ થાતા शेरताम् શ ને ઉપલા નિયમ પ્રમાણે શું થાય છે અને તે સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે રજૂ થાય છે, એટલે રાજેન વગેરે રૂપ થાય છે. મતે અને મતામ્ ની પૂવેર મૂક્યાથી તે અને રતાનું પ્રત્યય થાય છે. બ. વ. , 2

Page #73
T: નથઃ नुवन्ति नवाम સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 4. વ્યંજનથી શરૂ થતા વિકારક પ્રત્યય પૂવે ધાતુને અન્ય 3 (હસ્વ) વૃદ્ધિ પામે છે એટલે તેને સૌ થાય છે. .. 2, ધાતુને અને તે ( હસ્વ કે દીઘ) 6 કે 7 હેય અને તેની પછી સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય આવે, ! (હસ્વ કે દીઘ) નો છુ અને 3 (હસ્વ કે દીવ)ને થાય છે. | | પરમે. વર્તમાન એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. નૌમિ * કુવ: , નૌષિ : નથ: 3 જે , નીતિ નુતઃ પરસ્મ આજ્ઞાથ 1 લે પુ. નવાઈન ગુવાવ नुतम् 3 જે ,, નૌતુ. नुताम् नुवन्तु મિ, fણ વગેરે વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે નૌf= નૌષિ વગેરે રૂપો થાય છે; કારણ કે તે વ્યંજનથી શરૂ થાય છે; પણ આજ્ઞાર્થના પહેલા પુરુષના પ્રત્યયો વિકારક છે તોપણ સ્વરથી શરૂ થાય છે, માટે ત્યાં ના 3 ને સામાન્ય નિયમ પા. 16, 6 પ્રમાણે ગુણ થઈ નો થાય છે, અને રવર પૂર્વે નો ને ના થાય છે. શુ “જોડવુંએ ધાતુનાં રૂપો ઉપર પ્રમાણે થાય છે. 5. તુ અને 4 ધાતુમાં વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યા પહેલાં વિક છું મૂકાય છે. પર વર્તમાનકાળ એ. વ. દિ. વ. - બ. વ 1 લે પુ. સ્તfમ-રતથીfમ તુ-તુઘીવ: અમ:-સંતુષાર 2 જે , જિ-રતષિ સ્તુથ:તુવીર્થ: તુ-તુવીથ 3 જે ,, રતિ-સતતિ સ્તુત-તુઘીત: સ્તુતિ नुत

Page #74
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ત્તિ અને બીજા વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે પા. 48, 4 પ્રમાણે 3 વૃદ્ધિ પામે છે, પણ જ્યારે નિયંમ 5 પ્રમાણે એ પ્રત્યય પૂર્વે શું મૂકવામાં આવે છે ત્યારે તેઓ વ્યંજનથી શરૂ થતા નથી, તેથી સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે ગુણ પામે છે, એટલે તુનો રસ્તો થાય છે અને પછી રત થઈ તથતિ વગેરે રૂપ થાય છે. જ્યારે અવિકારક પ્રત્યે પહેલાં મુકાય છે ત્યારે ધાતુના અન્ય ૩ને પા. 48, 2 પ્રમાણે રદ્ થાય છે, એટલે સુરત: વગેરે રૂપો થાય છે. ત્રીજા પુરુષના બહુવચનના પ્રત્યય નિરમાં પહેલો સ્વર છે, વ્યંજન નથી, માટે તેની પહેલાં હું મુકાતી નથી; એટલે ત્યાં માત્ર એક જ રૂપ થાય છે. આ જ નિયમ પ્રમાણે આજ્ઞાથનાં રૂપો કરવાં, તૌતુ-સ્તરીતુ 3. પુ. એ. વ., તુર્દૂ-સ્તુgિ 2. પુ. એ. વ. રતવાનિ 1. પુ. એ. વ. સતવાવ 1. પુ. દિ. વ. વગેરે. આત્મપદ રૂપ-રતુ-તુવીને 3. પુ. એ. વ. સ્તુવારે 3. પુ. હિં. વ., તુવે ૩.પુ.બ.વ. વગેરે રૂપ આ જ નિયમ પ્રમાણે સિદ્ધ કરવાં. ૪નાં રૂપો સ્તુનાં રૂપોની જેમ જ કરવાં. 6. ટૂ ધાતુ પછી વ્યંજનથી શરૂ થતાં વિકારક પ્રત્યયના પહેલાં હું મુકાય છે. પરમે. વર્તમાનકાળ એ વ. દિ. વ. બ, વ, ૧લે પુ ત્રવામિ જૂથ: * રજે " ગ્રંfar જૂથ: ૩જે " સંવત ब्रुवन्ति આમાનું છેલ્લું યુવનિત પા. 48 નિયમ 2 જા પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે. આત્મને પદ રૂપસુતે 3. પુ.એ.વ. કૂવાતે 3 પુ. દિ. વ., ગુવતે 3 પુ. બ. વ. વગેરે. આજ્ઞાથનાં 1. પુ. નાં રૂપો ત્રવાળિ વગેરે થાય છે. 7. નીચે લખેલાં પાંચ એક ખંડિત ધાતુ જેનો અર્થ બોલવું થાય છે તેનાં વર્તમાનકાળનાં અનિયમિત રૂપ થાય છે. માણું 3. પુ. એ. વ., ब्रूथ જૂત:

Page #75
50 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આતુર 3. પુ. દિ. વ, સાઘુ 3. પુ. બ. વ. કારણ 2. પુ. એ વ.. માથુ: 2. પુ. દિ. વ. 8. 4 “પ્રસવવું” “જન્મ આપો” એના આજ્ઞાથના પહેલા પુરુષના પ્રત્યય અવિકારક છે. આત્મપદ વર્તમાનકાળ–સૂતે 3. પુ.એ.વ., ગુવત્તેિ 3. પુ. દિવ, સુવતે 3. પુ. બ. વ. વગેરે. આજ્ઞાથ–સૂક્વ 2. પુ. એ. વ, પુર્વ 1. પુ. એ. વ, સુવાહૈ 1. પુ. દિ. વ, કુવામë 1 પુ. બ. વ. 9, 20, વરૂ, શ્ય, મન અને કમ્ ધાતુઓ પછી જ સિવાયના વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યયોની પૂર્વે મૂકાય છે. જેમકેરોહિમિ વગેરે પરસ્પે. વર્તમાનકાળ એકવચન દ્વિવચન બહુવચન 1 લો પુ. રિષિ વિવ: रुदिमः જો , રવિકિ रुदिथ 3 જે ,, રતિ रुदितः रुदन्ति આજ્ઞાથનાં રૂપો એ જ નિયમ પ્રમાણે સમજવાં– ૨.પુ. એ. વ, રોહાનિ 1. પુ. એ. વ. વગેરે 9 મા નિયમમાં આપેલાં બીજા ધાતુનાં રૂપાખ્યાન એ જ પ્રમાણે કરવાં. કમ્ ના 3. પુ. બ. વ. ના પ્રત્યયમાંના - ને લોપ થાય છે તે વિષે આગળ કહેવામાં આવશે. 10. 6 “જવું” એ ધાતુ પા.૪૮, 2 જા નિયમને અપવાદરૂપ છે. એની પછી સ્વરથી શરૂ થતો અવિકારક પ્રત્યય આવે તો એને થાય છે. પરમૈત્ર વર્તમાનકાળ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે પુ. નિ. ફુવડ . મઃ જે ,, જિ કુથ: 3 જે ,, પતિ રૂત: : કારત આજ્ઞાર્થ 1. પુ. મારિ વગેરે.

Page #76
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 51 अधि+इ 'सभ्यास 42 / ', मात्मनेप६. વર્તમાનકાળ मे.व. दि. 4. म.. 1 सो पु. अधीये अधीवहे अधीमहे 2 ने, अधीषे अधीयाथे अधीध्वे 3 ले ,, अधीते अधीयाते अधीयते अधि पूवेन भूत।छेदसा त्र 3 // इते, इयाते, इयते थाय छे. તેમાં અને પૂર્વે સુ થાય છે; તે જ પ્રમાણે બીજામાં. मासाथ १.पु. अध्यय-अध्यावहै-अध्ययामहै. 6 ને ગુણ થઈ ! થાય છે અંતે 7 ને કરુ થઈ પ્રત્યયો સાથે भणा अय कोरे 35 // थाय छे. आस् मात्मने५६ આજ્ઞાથે स. 1. दि. 4: 5. व. 1. सो पु. आसै आसावहै आसामहै आस्स्व आसाथाम् आध्वम् 3 ले, आस्ताम् . आसाताम् / आसताम् ___ पा. 47. 1 प्रमाणे ध्वम् नी पूवे स् सोपाय छे. 2 ले ,, - સંસ્કૃત વાયો अस्मिञ्जगति ये सन्ति कवयस्तान्नमस्कृत्यतं ग्रन्थमारंभे / पृच्छ बालक: किं रोदिति / . हे कृपानिधे जगदात्मस्त्वां ब्रह्मादयः सर्वे देवाः स्तुवन्त्य॒षयश्च सर्वे / ईदृशं त्वां शरणमुपैमि / प्रसीद / पाहि मां नरकाघोरात् / अस्यां पाठशालायां बालकाः काव्यमधीयते /

Page #77
પર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી तरुषु भधुरं रुवन्ति पक्षिणो वायुश्च शीतलो वाति तस्माद्रम्यमिदं स्थानम् / अत्रैव वृक्षमूले शिलामध्यासामहै * / भो भोः पौरा: क्व गतोऽस्माकं महागज: / किं बथ / देध्या सह क्रीडाशैलमध्यास्त इति / एवमस्तु / अहं तंत्र गच्छामि सर्व च वृत्तं कथयामि / अकिंचनो वितृष्णश्च सुखं स्वपिति रात्रौ / ये प्राणन्ति जीवन्ति च तेषां जडानां चादिहेतुं मे ब्रूहि / वत्से, समाश्वसिहि / समाश्वसिहि / अयमागतस्तव पुत्रको यं त्वं मृतं मन्यसे / गोविन्दः स्मितेनात्मनः कोपमपहनुते / अश्विनौ मदनमपि सौन्दर्ये ऽतिशयाते / रात्रावुदयते चन्द्रो दिवोदयति भास्करः / उदेति स सदैवो नोदीयन्ते च 'विद्विषः // प्राणिनामुपकाराय प्राणिति प्रियदर्शन: / प्राण्यते पुण्यपुरुषः श्रेयसे यशसे च सः // स स्तौति भास्करं भक्त्या नौति पापहरं हरम् / एधि कार्यकरस्त्वं मे गत्वा प्रवद राघवम् / दिक्षुमैथिली राम पश्यतु त्वाऽविलम्बितम् // ते जन्मभाजः खल जीवलोके येषां मनो ध्यायति विश्वनाथम् / वाणी गुणान्स्तौति कथां शृणोति श्रोत्रद्वयं ते भवमुत्तरन्ति / धर्मदूषण नूनं त्वं नाजाना नाशणोरिदम् / निराकृत्य यथा बन्धूल्लघुत्वं यात्यसंशयम् // भूमौ शेते दशग्रीवो महार्हशयनोचितः / नेक्षते विह्वलं मां च न मे वाचं प्रयच्छति // ___ *शी, आस् भने स्था धातुनी पूर्व अधि उपस मा तारे સ્થળે ક્રિયા થઈ હોય તે સ્થળના નામને દ્વિતીય વિભક્તિ લાગે છે.

Page #78
5 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી समाश्वसिमि केनाहं कथं प्राणिमि दुर्गतिः / लोकत्रयपतिर्धाता यस्य. मे स्वपिति क्षितौ / / रोदिभ्यनाथमात्मानं बन्धुना रहितस्त्वया / प्रमाणं नोपकाराणामवगच्छामि यस्य ते // आस्ते भग आसीनस्योर्ध्वस्तिष्ठति तिष्ठतः / शेते निपद्यमानस्य चराति * चरतो भगः / / गाधोदके मत्स्य इव सुखं विन्देत कस्तदा / अनवाप्तेषु कामेषु मृत्युरभ्येति मानवम् // जातमेवान्तकोऽन्ताय जरा चान्वेति देहिनम् / अनुषता द्वयेनेते भावाः स्थावरजङ्गमाः // निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु . लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् / अद्यैव वा मणरमस्तु युगान्तरे वा . न्याय्यात्यथः प्रविचलन्ति पदे 'न धीराः // .. ગુજરાતી વાક 1. सभे गाविना वयन 52 विश्वास रामता नथी. (वि+श्वस्) 2. ने निशाने पात्र छ तमने तमे वाणी छ।. (स्तु) 3. ५क्षीय गोमताना छिना। 52 सू 2 छ. (शी) 4. हे मा, तु. 21 नडि (रुद); तारी भी थमा . भावानु 14 मी मावे छे. (अभि+आ+इ) 5. मा में गाये 62 वर्षे वा७२।माने सन्म मापे छ. (सू) 1. 014 २।मने। सस। ती से तुगत नथा ? (अव+इ) * 'चरति' ने पहले नियम वि९६ 35, अथवा ७६२यना માટે 4 માંના જ નું દીધ રૂપ થયું છે.

Page #79
54 સંસ્કૃત બીજી પડી 7. તું અને તારે ભાઈ નિશાળમાં શું ભણે છે? (f ) 8. ઊંચા પર્વતોનાં શિખર ઉપર માણસો મુશ્કેલીથી શ્વાસ લે છે. ( નિશ્ચન્) 9. આ જગાના લકે ગરીબ છે એમ મને લાગે છે. (મા) 10. એવો કોઈ પુરુષ છે ( અ) કે જે ગરીબ લેકેને અને આશ્રય વગરના લેકેને પીડે છે? 11. આળસુ માણસ ઘણો વખત ઊંઘે છે. (an). 12. ખરા ઈશ્વર સિવાય બીજાને જે લેકે ઉપાસે છે (3+ આણ) તેઓ નિત્ય સુખ મેળવતા નથી. 13. ઘડો કઈ જાતનું જાનવર છે તે અમને કહો. (સૂ) શબ્દકેશ 7 બીજા ગણન ધાતુ સન પરસ્મ શ્વાસ લે; પ્રક્સ | હથા પરસ્મ કહેવું શ્વાસ લે, જીવવું ન પર ખાવું ર્ પરમૈ. હેવું તા પરસ્મ કાપવું સન્ આત્મને બેસવું; અધિ+. નુ પરમૈ૦ વખાણવું સન્ બેસવુંg+ાણ પૂજવું, gr પરમૈ૦ રક્ષણ કરવું ઉપાસના કરવી દત્તા પરસ્મ ભક્ષણ કરવું 6 પરમેજવું; શરમૂ+ ફૂ પરમૈત્ર આત્માને બોલવું 36 તાબે થવું, શરણે થવું; મr પરઐ દેખાવું, ભાસવુંપ્રકાશવું મિષ્ટ્ર તરફ જવું; અને થા પરમૈ૦ જવું આવવું; અવરૂ જાણવું; 36 યુ પરમૈ૦ જોડવું ઊગવું, આબાદ થવું રાં પરસ્મ આપવું 6 ડિ જેડે આત્મને અભ્યાસ | ર પરસ્મ શેક કરવો, અવાજ કરે, અધ્યયન કરવું કરો. *અને ફક્ત ગણકાર્યવિશિષ્ટ કાળામાં વપરાય છે.

Page #80
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 55 જ પરસ્મ રડવું, શોક કરવો | સત પુ. છેડો નાશ ઢા પરમૈ૦ આપવું, લેવું તો પુ. યમરાજા વન્ આત્મને પહેરવું 1 ગણુ આત્મને 036 વા પરમૈ૦ વાવું જેડે, ઉદય થવો. ફો આમને સૂઈ રહેવું, ઊંધવું; અવઢવમ ક્રિ.વિ.વિલંબવગર અતિ + ફ ચઢિયાતા થવું અશ્વિન પુ. દિ. વ.માં વપરાય છે) શ્રી પરઐ૦ રાંધવું અશ્વિનીકુમાર, દેના બે વિદ્યો શ્યન્ પરસ્પેશ્વાસલેનિશ્ચમ્ સંસાર ક્રિ. વિ. શક વિના દમ લે, શ્વાસ લેવો ને કાઢવઃ | માં હેતુ પુ. મૂળ કારણ વિશ્વમાનવું,વિશ્વાસ રાખ; | સારા પુ. સ્ત્રી. ન. બેઠેલું +મા+શ્વર મન શાંત કરવું. | ત્ર આત્માને જન્મ આપવો ગાદવ પુ. લડાઈ 6 1 ગણ પર હતુ પરમ આત્મને વખાણવું 36 જોડે, ઉદય થી સત્તા પર નાહવું i4 થે ગણ આત્મને 36 નુ પર, ઝરવું, ટપકવું જોડે ઊગવું વજુ પરસ્મો ઊંધવું 3 ક્રિ. વિ. જેરથી, સખત દૂનુઆત્મને સંતાડવું મg+હૂનું ૩ઘાર પુ. પરગજુ કામ, ઉપકાર અથવા નિ+નુ છુપાવવું. | ઝર્વ પુ. સ્ત્રી. ન. ઊભું ઊંચું ઉપલું વાર પુ.સ્ત્રી. ન (બીજાને વંદન પુ. શ્રી. ન. (નહીં, | માટે) જે કોઈ કામ કરે તે 'વિન ન. કંઈક) જેની પાસે વાદથ ન. કવિતા કાંઈ પણ ન હોય તે, ગરીબ # 8 મો ગણ નમત સાથે, પગે મદ્ કથા ગણ આત્મને 5 | લાગવું, નમસ્કાર કરવા જોડે શ્વાસ લે, જીવવું. | નિદ્ મા જોડે છેડી દેવું. મનાથ પુ.સ્ત્રી.ન.લાચાર, નિરાધાર નિરાકરણ કરવું મનુષ(ાનુ અને સજી, સન્નનું | પરિધિ પુ. (પા સ્ત્રી,દયાઅને કર્મણિ ભૂ.કૃ.) સાથે રહેલું યુક્ત | નિધિ પુ.ભંડાર, દયાને ભંડાર

Page #81
56 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી જીવારોઝપુ. (ફ્રી સ્ત્રી. રમત, | દ 1: ગણ પર ધ્યાન ધરવું, રૌઢ પુ. પર્વત) રમતને મનન કરવું , માટે પર્વત નર પુ. ન. નરક ક્ષિત્તિ સ્ત્રી. પૃથ્વી નિપજમાન(નિષ્ણનું વ.કૃ)સૂતેલું હ અ. નક્કી નતિનિg પુ. સ્ત્રી. ન. (ાતિ જાધવન. (ાષ પુ. સ્ત્રી. ન. સ્ત્રી.રાજવિદ્યા, વ્યવહારબુદ્ધિ, છાછર, 36 ન. પાણી) નિપુણ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રવીણ) છાછર પાણી રાજવિદ્યામાં તથા વ્યવહારમાં ગોમતી સ્ત્રી. નદીનું નામ છે પ્રવીણ પર પુ. સ્ત્રી. ન. ભયંકર નૂનમ અ. નક્કી 24 ક+વિ છેડે, દૂર ખસેડવું, થાર્થ પુ. શ્રી. ન વાજબી, યોગ્ય બાજુએ કરવું પથઃ (gfથન પુ. રસ્તો” એ શબ્દ કરવામન પુ. (જ્ઞાત ન. વિશ્વ, પંચમીનું એકવચન) રસ્તેથી આમન પુ. આત્મા) પરમાત્મા y2 ન. પગલું પુ. સ્ત્રી. ન. નિજીવ, અચેતન પાપ પુ.સ્ત્રી.ન. પાપ લઈ લેનારું કમાન્ પુ. શ્રી. ન. જન્મ પુષ્યપુરુષ પુ. પવિત્ર અથવા પામેલું, પુ. માણસ સદ્ગણ માણસ નવો પુ. પ્રાણુઓની દુનિયા, | પ્રમાણ ન. પ્રમાણ મૃત્યુલેક પ્રિયવન ! સ્ત્રી. ન. રમણીય રિદ્ર પુ. સ્ત્રી. ન. ગરીબ દેખાવવાળું વિષ્ણુ પુ. સ્ત્રી. ને. જેવાને આતુર | રન ન. વિશ્વનું જે તત્વ છે તે રિવા ક્રિ. વિ. દિવસે વારિ પુ.(ત્રહ્મનું પુ. બ્રહ્મદેવના તુત પુ. સ્ત્રી. ન. દુઃખી, કંગાલ આરંભ) બ્રહ્મદેવ અને બીજાઓ સાહન પુ. દેહવાળ, માણસ મા પુ. નસીબ, ઉદય દવે ન. બે ચીજોને સમૂહ એ પુ. દુનિયા પકૂપ પુ. સ્ત્રી. ન. ધમને કલંક | માર ચીજ, પદાથ લગાડનાર મારવાર પુ- સૂર્ય

Page #82
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પછી મિત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. જુદું | વિક્સ સમ્ક્સ જોડે, પ્રવેશ મધુરમ્ કિ.વિ.મીઠી રીતે મધુરતાથી કરો, અંદર આવવું મહારાગ પુ. મોટા રાજ, ધણી, વિશ્વનાથ પુ. જગતને સ્વામી ઈશ્વર મgréફાયનોવિત પુ. સ્ત્રી ન. | વિઠ્ઠ પુ. સ્ત્રી. ન. આકુળ(મદા પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણી કિંમત- | વ્યાકુળ, બેબાકળું વાળું, રાજન ન પથારી, વિત વૃક્ષ ન. (વૃક્ષ પુ ઝાડ, પુ. સ્ત્રી ના ટેવાયેલું) કીમતી ] મૂઢ ન. મૂળ) ઝાડનું મૂળ પથારીમાં સૂવાને ટેવાયેલું વૃત્ત ન. બની ચૂકેલી વાત, બનાવ . માનવ પુ. માણસ થિી સ્ત્રી. મિથિલા દેશની ત૮ પુ. સ્ત્રી. ન. ઠંડું રાજપુત્રી, સીતા શ્રીરથ ન. બે કાન થેg ક્રિ. વિ. મરજી મુજબ, (fr) 1 ગણ પરમૈ૦ મનમાન્યું, ઈચ્છા પ્રમાણે બેસવું; ઇ ડે, પ્રસન્ન થવું યુનત્તર ન. (યુજ ન. કાળ HTયમ્ ક્રિ. વિ. સાંજે જુગ, અત્તર બીજુ) બીજે જુગ સ્થાવરઝમ પુ. શ્રી. ન.(થાવર અથવા કાળ | પુ. રત્રી. ન. એક જગાએથી બીજી જગાએ ન લઇ જવાય એવું, શ્વ પુ. સ્ત્રી. ન. મનહર . 1 પુ. શ્રી. ન. એક જગારવિત પુ. સ્ત્રી. ન. વિનાનું, એથી બીજે લઈ જવાય એવું) રાઘવ પુ. રઘુને વંશજ ચળ-અચળ ઘુવ ન. હલકી સ્થિતિ, અપમાન મિત્તન. હાસ્ય ઢોવાયત પુ. (થ ન. ત્રણને દુર પુ. શિવ, મહાદેવ સમૂહ, તિ પુ. સ્વામી) સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાળ એ ત્રણ | આળસુ અત્રણ પુ. સ્ત્રી ન. તન્દ્રિ દુનિયાને સ્વામી | પુ. સ્ત્રી. ન. વત્તા સ્ત્રી. વહાલી, છોકરી |આશ્રય વગરનું અનાથ પુ. શ્રી. ન વિરૃદ પુ. સ્ત્રી. ન (વિ. વિનાનું, ઊંચું 34 પુ. સ્ત્રી. ન. soft સ્ત્રી. ઈચ્છા) જેને કંઈ કંઈ જાતનું રૌદા પુ. સ્ત્રી. ન. પણ ઇચ્છા નથી તે. - આ જગાનું સત્રપુ. શ્રી. ન.

Page #83
58 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી પીડા કરવી ૮મો ગ. 3 અથવા વાછરડો વર પુ. નિ જેડે, હું 10 ગણુ વેણ વઘ ન. કવન ન. બાબત વિષય પુ. સસરે શ્વસુર પુ. મુશ્કેલી અ ર્થ ન. 9 ન. ! સાચે ઈશ્વર પારવણપ પુ. સ્ત્રી. લઈને હવા, 6 નું અવ્યય-| ન. સાચે પરમેશ્વર ઉમારૂપ કૃદન્ત - પુ. 5 cube في ع , પાઠ 8 મે બીજે ગણુ (ચાલુ) હ્યુસ્તો ભૂતકાળ અને વિધ્યર્થ 1. સાકારાન્ત ધાતુઓ પછી હ્યસ્તન ભૂતકાળના ત્રીજા પુરૂષના બહુવચનને પ્રત્યય વિકલ્પ ફુસ થાય છે, અને તેની પહેલાં અન્ય સ્વરને ( ને) લેપ થાય છે. , હ્યસ્તન ભૂતકાળ યા ધાતુ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે. પુ. अयाम् अयाव . अयाम 2 જે , અથા: अयातम् अयात 3 જે , વાત અહીં યા ના માને લેપ થયો અને એની પૂર્વ મુકાવાથી અ થયો અને તેમાં 3 પ્રત્યય મળીને જવું: રૂપ થયું. વિધ્યથી એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો. પુ. यायाम् यायाव यायाम યથા: यायात यायात 3 જે, यायात् في 2 8 9 م

Page #84
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 58 2. अस् 'हा' से धातु पछी बरतनभूतना स् भने त् ५डेसां ई () दागे छे. मे. 1. 6. प. म. 1. 1 सो पु. आसम् आस्व आस्म 2 ले , आसी: आस्ताम् आस्त 3 ले ,, आसीत् आस्ताम् आसन् विध्यर्थ उन्ले पु. स्यात् स्याताम् स्युः वगेरे. 3. रुद्, स्वप् श्वस् , अन् भने जश् धातुमा 57 / यस्तन भुत. કાળના જૂ અને તુ એ બે પ્રત્યયો પૂર્વે ફુ અથવા મૂકવામાં આવે છે. मे.व. वि. 1. 5. 5. सो पु. अरोदम् अरुदिम 2 ने, अरोदी:-अरोदः / अरुदितम् अरुदित 3 ले, अरोदीत्-अरोदत् अरुदिताम् अरुदन् अरुदिताम् कोरे ३यामा प्रत्यये। पूर्व इ खायो छ (पा. 50, 8 જુઓ, કમ્ ધાતુના વ્યસ્તન ભૂતકાળના ત્રીજા પુરુષના બહુવચનને प्रत्यय मा ४डेवाशे तम उस छ. मे 1. दि. 4. . 5. 4. विध्यर्थ उनले पु. रुद्यात् रुद्याताम् रुधुः पोरे यस्तन भू.. 3 ने पु. अशेत अशयाताम् अशेरत / विध्य 3 ने पु. शयीत .शयीयाताम् शयीरन् એ રૂપ માટે જુઓ 3, પાનું ક૭ અને પ્રત્યય માટે જુઓ 1, पानु 23 सन 4, पानु 28 स. व. वि. प. प. प. | बस्तन अस्तौत् अस्तुताम् | | भू. 1.3 ले. अस्तवीत् / अस्तुवीताम् | अस्तुवन् 5220 अh | अस्तुवाताम् अस्तुवत मात्मने। . . विध्यर्थ | स्तुयात् ।स्तुयाताम् |स्तुयुः | त्रीने 5. स्तुवीयात् स्तुवीयाताम् |स्तुवीयुः આત્મને | स्तुवीत स्तुवीयाताम् स्तुवीन् /

Page #85
" " સંસ્કૃત બીજી ચે પડી, આ રૂપોમાં વૃદ્ધિ થઈ છે તેને માટે જુઓ-૪, પાનું 48; અને ફુ વિકલ્પ પ્રત્યય પહેલાં મૂકવામાં આવી છે, તેને માટે જુઓ 5, પાનું 48. यस्तन भू. 1. उले पु. अब्रवीत् अब्रूताम् अब्रुवन् ५२भै० " अब्रूत अब्रुवाताम् अब्रुवत मामाने . विध्यर्थ " ब्रूयात् ब्रूयाताम् बयुः 5280 " " " बीत वीयाताम् वीरनमात्मन જુઓ 6, પાનું 49 इ यस्तन मू ने पु. ऐत् : ऐताम् आयन् અહીં ધાતુની પૂર્વે આગમ લાગે છે અને એકવચનમાં 1 અને બીજે ૬ની સાથે 1 અથવા જુની વૃદ્ધિ લે છે. (જુઓ માર્ગો. પા. 62) ૩જા पुरुष मर्डवयनमा इ+अन् यन् थाय छे.१,५.५० मने आ 5i भू. पाथीआयन्, अधि+इमात्मने० स्तनभू : 31 पु. अध्यैत-अध्येया. ताम् ,अध्ययत,आताम् पूवे इने इय् थाय छ (नुमा 2, पा. 48); मने आताम् भजा इयाताम् थाय छ,तेनी पूवे आ २मा भूवाथा ऐयाताम् તેની પહેલાં કવિ મૂકવાથી માતાજૂ થાય છે. બીજા બધા સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે આવા જ ફેરફાર થાય છે. વિધ્યર્થ ૩જે પુ. એ. વ. अधीयीत. म०४ प्रमाणे मान्न 35 // 421. आस स्तन भू. १.२ले पु. आस्था:- आसाथाम्-आध्वम्. સંસ્કૃત વાક अहरहः स्नात्वा संध्यामुपासीत / दशरथस्य भार्या कौसल्या चैत्रे नवम्यां तिथौ मध्याहने पुत्र राम प्रासत / पारिक्षितस्य जनमेजयस्य सत्र सारमेयोऽभ्येत् / तत्र च जनमेजयर्विजस्तमताडयन् / सोऽरोदीद्रुदंश्व मातरमयात / मातापृच्छद्वत्स किं रोदिषि / सोऽब्रवीजनमेजयस्य सत्रमायं तब्र केऽफि मां प्राहरन / मातावदत्कि त्वमकरोः किं तानस्पृश: / / .

Page #86
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી सोऽभाषत नाहं मर्यादामत्यायम् / सरमा सत्रभूमिं गत्वोच्चैर्वाचाब्रूत / अयं मे पुत्रको न युष्मानस्पृशत्तत्किमेनमनपराधिनमताडयत / तां न कोऽपि प्रत्यभाषत / तेन वा सा देवशुनी सरमा जनमेजयं शप्त्वा गृहमयात् / द्रोणाच्छस्त्रविद्यामध्ये यत पाण्डवाः कुशलवौ वाल्मीके रध्यैयातां कर्णध्यै परशुरामादश्चत / अमिवाद्य गुरुं ब्रूयादधीष्व* भगवन्निति / अनिषण्णे गुरौ नासीत / विदेहानुपयन्तो वयमेकरात्रं गङ्गायास्तीरेऽवसाम तत्र च पूर्व रात्रे नाना रम्याः कथाः कृत्वानन्तरमस्वपिम / ब्रयात्क्षमी गभीरोऽसीति बत युधिष्ठिरं प्रभु को न / कथमहं बली स्यां कथं मयि प्रजा विश्वस्यु; कथं च प्रकृतयोमामु. पासीरन्नित्येवं चिन्तयतस्तस्य रात्रिरयात् / ततः प्रामुह्यतां वीरौ राघवावरुतां तथा / / उष्णं च प्राणितां दीर्घमुच्चैाक्रोशतां तथा // . यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ / समेत्य च व्यपेयातां तद्वभूतसमागमः। | ગુજરાતી વાકયો 1. ધૃતરાષ્ટ્રના છોકરા પાંડુના છોકરા સાથે જુગાર રમ્યા અને તેમની પાસેથી તેમની બધી પૂજી લઈ લીધી. પછી પાંડે વનમાં ગયાં. (6) 2. त्यां / था। तेमनी पाठ गया. ( अनु + इ) x कसे सधुताश: प्रत्यय छे. * अधि + इ 'शव' से सभा १५२।यो छे..

Page #87
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 3. ત્યારે યુધિષ્ઠિરે તેમને કહ્યું (સૂ) કે તમારે અમારી પાછળ આવવું જોઈએ નહીં (અન +6); હમણાં અમે ધન વગરના છીએ (અ) અને તમને અન્ન આપી શકતા નથી. 4. ત્યારે બ્રાહ્મણે બોલ્યા (#) કે અમે અમારું અન્ન કમાવાને શક્તિમાન છીએ. (અ) - પ. ત્યારે યુધિષ્ઠિરે તેમને ના પાડી નહીં. (તિ + અ + યા) 6. પણ બ્રાહ્મણો પોતાના અનને માટે મહેનત કરે, એ તેને ગમ્યું નહીં.” 7. ત્યારે તેણે પોતાના ગોરને પૂછયું કે મારે શું કરવું? 8. તેણે તેને કહ્યું કે સૂર્યની સ્તુતિ કરે. (7) 9, ત્યારે યુધિષ્ઠિરે સૂર્યની સ્તુતિ કરી ( સ ), અને જ્યારે સૂર્ય પ્રસન્ન થયા ત્યારે તેની પાસેથી એક થાળી મળી અને તેમાંથી તેમને જોઈએ તેટલું અન્ન હંમેશ મળતું. , 10. સગરની સ્ત્રીઓએ ઘણું છોકરાઓને જન્મ આપ્યો. (a) 11. ગઈ રાત્રે હું ઉો નથી. (v) 12. તમે ગંગાના પાણીમાં ક્યારે નાહ્યા ? (4) 13. કૃષ્ણ મથુરા ગયા ત્યારે વ્રજની સ્ત્રીઓ મોટેથી રડી. (6) 14. હું કાશીમાં ન્યાય ભણ્યો. (આ + 6) 15 જે હું હસ્તિનાપુરમાં હોઉં ( મા ) તે ધૃતરાષ્ટ્રને કહુ(ફૂ) કે પાંડવો પાસેથી કપટવાળા જુગારથી તમે તેમની પૂજી લઈ લીધી, એ કંઈ યોગ્ય કર્યું ન હતું. 16. કેઈએ પણ દુષ્ટ માણસોનાં વચને ઉપર વિશ્વાસ રાખવો ન જોઈએ. (વિ+ 4) * “ઈચ્છવું” એ અર્થને ધાતુ જા સાથે વાપરવો.

Page #88
'Cષ સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ' શબ્દકોશ 8 અનાધિન પુ. શ્રી. ન અપ- , દ્રોણ પુ. વિશેષ નામ છે રાધ રહિત, નિર્દોષ નામ સ્ત્રી. પખવાડિયાને સરિષUા પુ. સ્ત્રી. ન. ન બેઠેલું નવમે દિવસ મgઃ અ. દરરોજ નાના અ. જુદાં, ઘણાં બાપુ 5 ગણ અવ જોડે, | giffક્ષત પુ. પરિક્ષિતનો પુત્ર મેળવવું, પામવું પૂર્વત્ર પુ. ( પૂર્વ આગળનું, વિ+મg જોડે જુદું પડવું; સમુ+ ત્રિ સ્ત્રી. રાત્ર) રાતને પહેલા મા જોડે, એકઠું થવું,સાથેઆવવું ભાગ સ્ત્રી. રૈયત લોકો, 3H કિ. વિ. અ. મોટથી પ્રધાનમંડળ વત અ. આશ્રય ૩curક્રિ. વિ.(ગરમીથી)નુંઊનું ખેદ વગેરે દર્શાવનાર અવ્યય gr= ન. એક રાત પુ. વિશેષ નામ છે મામ્ 1 ગણ આત્મને પ્રતિ ક્ષમઃ પુ. સ્ત્રી. ન. ધીરજવાન જેડે, જવાબ આપવો સુરા પુ. સ્ટવ પુ.રામના પુત્રો | રામના પત્રો | મૂતસમાગમ પુ. પ્રાણીઓનું એકઠું થવું તે અથવા એકત્ર મળવું તે ગુ 1 ગણ પરસ્મો +આ જોડે, ઊંચે સ્વરે રેવું શક કરો મધ્યાહ્ન પુ ( મચ ન. વચલું, મીર પુ. સ્ત્રી. ન. ગંભીર, ઊંડું મન ન. દિવસ) બપોર ત્ર પુ. શાલિવાહન હિંદુ વર્ષને મથારા ત્રીહદ, સીમા પહેલે મહિને, ચિત્ર મહોઉં પુ. મોટો સમુદ્ર ના પ્ર. પરિક્ષિતનો પત્ર | ૪+મુઠ્ઠ મેહ પામવો, મૂર્ણાગત થવું અને અર્જુનને પૌત્ર વા %i 5. ઋષિનું નામ છે તત ક્રિ. વિ. તેની પેઠે તે જ રીતે વેદ પુ.દેશનું નામ છે(બહુવચન) તિથિ પુ. સ્ત્રી મહિનાનો દિવસ | રાજુ 1 ગણ પરમૈત્ર આત્માને કીર્થમ્ ક્રિ. વિ. લાંબે વખત, | શાપ દેવ, રાખવા અવ્યયકૃદંત. ચિરકાળ, ઊંડું , | રાવિયા સ્ત્રી. (શાસ્ત્ર અને જેવશુની સ્ત્રી. દેવોની કૂતરી | વિઘા) યુદ્ધકળા, યુદ્ધજ્ઞાન

Page #89
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સત્ર ન. યજ્ઞને સમારંભ સત્રમૂનિ ગોર હાઇ પુ. પુરોહિત પુ. સ્ત્રી. યજ્ઞની જગા | જરૂર હોવી + ગ. આત્મને૦ સામાં સ્ત્રી દેવેની કૂતરીનું નામ છે. થાળી થારી સ્ત્રી, સંધ્યા સ્ત્રી. સંધ્યાકાળ (સવારે | દુષ્ટ (પુરુષ) રદ પુ. પુ. અને સાંજે ઝળાંઝળાં વખતે કુરામન પુ. અને બપોરે બ્રાહ્મણે ઈશ્વરની ઘત રમવું ; ગ. પરમૈ. પ્રાર્થના કરે છે તે) ધન વગરનું ષનહાન પુ. સ્ત્રી. ન, સામેથ પુ. સરમાને પુત્ર કુતરો, મથુરા મથુરા સ્ત્રી.. મહેનત કરવી પરિઝમ 8 ગુણ અન્ન અન્ન ને. પરમૈત્ર અને આત્માને કપટયુક્ત જુગાર પરત ન. | ટેથી ૩જા અવ્યવ (પદ ન છળ, છૂત ન. જૂગટુ) | વાજબી યુ-પુનું ભૂ. 5 વત પુ. સ્ત્રી. ન. કમાવું = 1 ગ. પરમૈ. ખૂંચવી લેવું અg + દૃ 1 ગ. | વ્રજની સ્ત્રીઓ ત્રાકના સ્ત્રી. પ્રથમા બહુવચન ગઈ રાત ગત રાત્રિ સ્ત્રી. | સિંગર (રાજાનું નામ છે) સર પુ. પાઠ 9 મે બીજે ગણુ (ચાલુ). બાકીના ધાતુઓને પ્રત્યય લગાડતાં કેટલાક સંધિના ફેરફાર નીચે પ્રમાણે થાય છે. 1 ધાતુના અન્ય ની પછી અંતઃસ્થ કે અનુનાસિક સિવાય કેઈપણ વ્યંજન આવે અથવા કશુંયે આવે નહીં* તો ટૂ ને ટૂ થાય છે. જેમકે 4i પછી વર્ત કાળના ૩પુ.એ.વ.ને પ્રત્યયત્તિ આવ્યો એટલે પાનું 166 પ્રમાણે તિ,અને આ નિયમ પ્રમાણે +તિ થયું; કારણ કે તિ પ્રત્યયને ત અંતસ્થ કે અનુનાસિક સિવાયને વ્યંજન છે. હવે, કશું યે આવે નહીં એ શબ્દને અર્થ એવો છે કે પદને અનતે આવ્યો હોય; એનો અર્થ એવો નથી કે વાક્ય માં એની પછી કોઈપણ શબ્દ આવવો ન જોઈએ. તેને અર્થ ઉપર લખ્યા પ્રમાણે સમજવો.

Page #90
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 2. પ્રત્યયમાંના પ્રથમ અક્ષર 7 અને 9 કેઈપણ વગરના ચોથા અક્ષર પછી આવે તો ત અથવા શું ને ધૂ થાય છે. #તિ થી અક્ષર છે માટે તિને ઉઘ થાય છે જેfષ. જ્યારે દત્ય અને મૂર્ધન્ય વ્યંજનને યોગ થાય ત્યારે દત્ય વ્યંજનને સ્થાને અનુક્રમે મળતો મૂર્ધન્ય થાય છે. જુઓ માર્ગો પા. ૨૧દ્ધિ થયું હવે, 3, ૮ની પછી તુ આવે તો પહેલા ટૂ ને લેપ થાય અને તેની પહેલાંને 4 સિવાયને સ્વર જે હસ્વ હેય તો દીઘ થાય. એટલે સ્ટેઢિ થયું. જ્યારે 3 જ પુ..િવ. ને પ્રત્યય તન્ લગાડાય છે, ત્યારે પા. 64, 1 પ્રમાણે ૪િતમ્ર પ્રમાણે ત્રિ+ધર પછી દૃિઢ અને પછી 3 પ્રમાણે પૂર્વ ટૂ લપાઈ હસ્વ 6 દીર્ધ થઈ : થાય છે. આ રૂપમાં ગુણ થતો નથી કેમકે તર્ અવિકારક છે. (પા. 16,4 પ્રમાણે જો પુ બ.વ. નું રૂ૫ ઢિત્તિ થાય છે. અતિ સ્વરથી શરૂ થાય છે તેથી કંઈ ફેરફાર થતો નથી. 2 જા પુ.એ.વ.માં રિ વિકારક છે, તેથી ર+રિ થઈ પા. 64, 1 પ્રમાણે હૃત્તિ . હવે ફિ ને માર્ગો, પા. 21 નેધ પ્રમાણે થાય, તે પહેલાં નીચેને નિયમ લાગુ પડે છે. 4. અથવા 6 ૫છી સુ આવે તો ટૂ અથવા 6 નો થાય છે. એટલે +fણ થયું. સિ ને માર્ગોપા. ૯ર નોંધ પ્રમાણે વિ થાય છે, એટલે કૃષિ મળી ક્ષિ રૂપ થાય છે. પરમૈત્ર વર્તમાનકાળ કિં. વ. બ. વ. 1 લો પુ. શ્રદ્ધ 2 જે ,, aai રીઢ: लीढ 3 જે ,, દિ સ્ત્રીઃ लिहन्ति : ર જે પુ..િવ. અને રીર 2 જે પુ.બ.વ.આ રૂપે : 3 જે પુ. દિ. વ. જેવાં કરવાં. મિ, : અને H પ્રત્યય પહેલાં રિશ્ન:

Page #91
24 25 9 સંસ્કૃત બીજી પડી સંધિને કંઈ ફેરફાર થતા નથી, કારણ કે fમ અને : અનુનાસિકથી શરૂ થાય છે, અને : અધ સ્વરથી શરૂ થાય છે. * * આત્મને વર્તમાનકાળ - એ. વ. દિ. વ. બ વ. . 1 લે પુ. સ્ટિ लिहहे . लिमहे लिक्षे રી જે , સ્ત્રી બ્રિતિ लिहते આ રૂપો ઉપર પ્રમાણે કરવાં 1. બીજા વર્ગના ગણના આજ્ઞાર્થ પરમૈપદના 2 જા પુરુષ એકવચનનો પ્રત્યય જ્યારે ધાતુને છેડે અનુનાસિક અને અર્ધ સ્વર સિવાય કઈ પણ વ્યંજન હોય ત્યારે ધિ થાય છે. પર આજ્ઞાથે 1 લે પુ. लेहाम लीढि लीढम् लीढ 3 જે , लिहन्तु આત્મને આજ્ઞાથ૧ લે પુ. 2 જે , लिश्व लिहाथाम् लीढ्वम् 3 જે ,, लीढाम् लिहाताम् लिहताम् 1 લા પુરુષના ત્રણે વચનના પ્રત્યય વિકારક છે, અને પરસ્મપદ 2 જા પુરુષ એકવચનને પ્રત્યય અવિકારક છે તે યાદ રાખવું. 5. ધાતુના આરંભમાં હું અને અને હેય અને પહેલા નિયમમાં કહેલી બાબતો લાગુ પડતી હોય તો ટૂ ને શું થાય છે. જેમકે ફુલનું તિ પ્રત્યય વિકારક હેવાથી રોદુકતિ અને ઉપલા નિયમ પ્રમાણે વો+તિ થયું.પછી પા.૬૫,૨ પ્રમાણે વોનધિ થયું પછી 2 જે છે به लीढाम् m लेहामहै 0 2

Page #92
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 6. શબ્દ અથવા પદની અસિદ્ધ અવસ્થામાં વર્ગના ત્રીજા કે ચેથા અક્ષર (જૂ 6 -2 ર્ષ મ) પૂર્વે અનુનાસિક સિવાયના પૂર્વ વ્યંજનને બદલે પોતાના વર્ગનો ત્રીજો અક્ષર (1 - 66) થાય છે. એ પ્રસંગે ક્યે ઠેકાણે ટુ થાય છે. એ પ્રમાણે વનદિનું રોકથિ=ોષ થયું દિ. વ. નું રૂપ સુધ: એ જ પ્રમાણે કરવું બ. વ. નું રૂપ ટૂતિ , એમાં કંઈ ફેરફાર થતો નથી. 2 જ પુ. એ. વ. નો પ્રત્યય fણ ઉમેરાતાં નિ૫ પ્રમાણે હિ થાય. એ સ્થિતિમાં માર્ગો પાનું 5 નોંધ $ માં આપેલ નિયમ લાગતા પહેલાં નીચે નિયમ લાગુ પડે છે. 7. કઈ પણ ધાતુ , " કે 6 થી શરૂ થતો હોય અને તેને છેડે વગને ચેાથે અક્ષર (જ઼ ટૂ ધૂમ) હોય અને તેની પછી કે દ આવે અથવા કંઈ નહીં આવે, તો જ ન 6 ના અનુક્રમે મઘ છું થાય છે. આ નિયમ પ્રમાણે વો+રિનું ધો+ણિ થયું; પછી માર્ગો પાનું પનોંધમાં આપેલા નિયમ પ્રમાણે ઘોતિ થયું; પછી માર્ગો પાનું ૯ર પ્રમાણે ઘો+વિથઈ પણ થયું એટલે રૂપે નીચે પ્રમાણે થયાં. પરમૈ૦ વર્તમાનકાળ : એ. વ. દિ. વ બ. વ. 1 લો પુ. લોન્નિ 3: 3: धोक्षि दुग्ध 3 જે ,, રોષ . दुहन्ति આત્મને વર્તમાનરૂપુ. સુ રજે , ધુ धुग्ध्वे मेरे પરસ્મ આજ્ઞાર્થ વજે, વધુ दुग्धाम् સુદ, વગેરે આત્મને , ૩જે , સુઘામ્ दुहाताम् दुहताम् वगैरे , , ર, પુર્વ दुहाथाम् धुगध्धम् मेरे 2 જે , दुग्ध दुहते दुहाते दुहाथे

Page #93
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી - 2, () અર્ધસ્વર અથવા અનુનાસિક સિવાય કોઈ પણ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે પ્રશ્નને - લોપાય છે, અને સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂ ઉપાત્ય ન ઊડી જાય છે. (મા) આજ્ઞાર્થ ર જે પુ. એ. વ. ગરિ થાય છે. (6) આ ધાતુના 6 ની પછી તરત જ આવે તે દૃને શું થાય છે 8. કેઈ શબ્દમાં અથવા નિયમાનુસાર બનેલા રૂપમાં અને 5 પછી જે અક્ષર આવતો હોય તે વગનો અનુનાસિક = ને 5 ની જગાએ મુકાય છે, અને તેની પછી તું, રા, ર, કે આવે તો અનુસ્વાર થાય છે. પરસ્પે. વર્તમાનકાળ એ. વ. દ્વિ વ. બ. વ. 1 લે પુ. દુમિ : 2 જે ,, હૃત્તિ 3 જે ,, हन्ति હૃતઃ घ्नन्ति આ રૂપમાં 7 ને બીજા પુ. દિ. વ., અને બીજા પુ. બ. વ.માં લોપ થયો છે; કારણ કે પ્રત્યયો અવિકારક છે અને અર્ધસ્વર કે અનુનાસિક સિવાયના વ્યંજનથી શરૂ થાય છે. સિ પૂર્વે જૂનું (8 પ્રમાણે) અનુસ્વાર થયું. અતિ સ્વરથી શરૂ થતો અવિકાર પ્રત્યય હોવાથી તેની પહેલાં દુન ના ઉપાડ - 3 ને લોપ થયો છે, અને અનિત મળીને (2, 6 પ્રમાણે) #નિત રૂપ થયું છે. કેટલેક પ્રસંગે આ ધાતુને આત્મને પદ પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે વર્તમાનકાળનાં રૂપે નીચે પ્રમાણે થાય છે. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. ને ટૂન્ય - हन्महे 2 જે , રે #ાથે * દવે 3 જે છે - ત્તે -- જ્ઞાતૈિ "Is છે એ જ नते E

Page #94
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આ પ્રમાણે અધસ્વર કે અનુનાસિક સિવાયના વ્યંજન પૂવે નૂ ના લેપ થયો છે, અને સ્વર પૂવે મને લોપ થઈ ટૂ ને 6 થે છે. આજ્ઞાર્થ પર. 3 જે પુ. તુ-તામ-દરતુ , , 2 જે પુ. એ. વ. નંદિ છે , 1 લો પુ. જ્ઞાતિ , આત્મને 3 જે પુ. તા-ઘાતામુ વગેરે. 3 અને ધાતુમાં 2 અને ઇ થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પહેલાં દૃ મુકાય છે, પણ ઘસ્તન ભૂતકાળના બીજા પુરુષના બહુવચનમાં 6 મુકાતી નથી. ' 9. ત્રર્, અન્ન, વૃત્ર , , ચન્, રાન્ , પ્રાર્ અને રાત અને છાત (એટલે જેને છેડે રા અને શું હોય એવા ધાતુઓ) ધાતુઓના છેલ્લા અક્ષરને અર્ધસ્વર અથવા અનુનાસિક સિવાય કેઈપણ વ્યંજન પૂર્વે અથવા પદાન્ત જૂ થાય છે. શું આત્મને વર્તમાન એ. વ. દિ. વ.. બ. વ. 1 લે 5. કુરો રવ કુમારે 2 જે, ફિરે ફાવે. કુંf 3 જે , ईशाते ईशते તે પહેલાં શું ન જી ને 8 પ્રમાણે જૂ થયે; 7 ને ર્ થઈ તે ને ? થયો એટલે છ થયું; તે અને તે પૂર્વે 6 મૂકવાથી ફાવે અને દિ થયાં. આજ્ઞાર્થ 3 જે પુ. ફુક્કાજૂ-જ્ઞાતા-રાત્તાન વગેરે , , 1 લે પુ. એ. વ. ક વગેરે. 4. ન્ ધાતુને ઉંડાન્ય વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વૃદ્ધિ પામે છે, અને સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ વૃદ્ધિ પામે છે, في م .

Page #95
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી દ્ વર્તમાન એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે પુ. મકમ વૃકવ: રમઃ 2 જે , માક્ષર : પૃષ્ઠ 3 જે , માઇ ખૂS: નિત-માનિત આમાં અન્ય ને તિ, તર્ વગેરે પ્રત્યય પૂર્વે 8 પ્રમાણે થયો, એટલે મf, g: વગેરે રૂપો થયાં છે. ઉપલા નિયમ પ્રમાણે એકવચનનાં રૂપમાં ત્રની વૃદ્ધિ અરુ થઈ છે, અને 3 જ પુ. બ. વ. માં વિકલ્પ વૃદ્ધિ થઈ છે. લિ પૂર્વે 6 ને 9 પ્રમાણે 6 થયો, અને 6 ને પા. 65, 4 પ્રમાણે થયો અને fસ ને દિ થયો એટલે મfક્ષ રૂ૫ થયું. આજ્ઞાથે 3 જે પુ. માટું-મૃણમુ--માતુ રજે પુ.એ.વ. કૃત્રિઃ આ રૂપમાં ઉફ પ્રત્યયને ધિ થયે, પા. 66, 1 પ્રમાણે, ના ને જૂ થયો, પા. 69,9 પ્રમાણે અનેક્ ને સુ થયો. પા. 67,6 પ્રમાણે. 5 ય ધાતના ને અવિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે 3 થાય છે. પરમે. વર્તમાનકાળ એ. વ. દિ વ. બ. વ. 1 લે પુ. વરિમ ૩ર : ફરમ: 2 જે , ક્ષિ उष्ठ 3 જે , વgિ આજ્ઞાર્થ જે જે પુ. એ. વ. 34 વ+ત્તિ–વ+તિ પા. 69, 9 પ્રમાણે, -વ+fટ (માર્ગો પા. ૨૧કોંધ પ્રમાણે)-ify; વ+વિ-વણિ 9 પ્રમાણે+વ+રિ પા. 65, 4 પ્રમાણે વર્ણવ-વ;િ ૩ણ વગેરે. વ+ધિ પાનું 66, 1 પ્રમાણે - +ધિ-8g+ઘિ-૩ +fa (માર્ગો પા. 21 નોંધ પ્રમાણે 34 પાનું 67, 6 પ્રમાણે 6. શું ધાતુના સાનો વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે શું થાય છે. उशन्ति

Page #96
શિg: - સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 7. રાજૂ, લક્ષ, વાસ,રિદ્રા અને ઝાઝુ એ ધાતુઓને ત્રીજા પુરુષને બહુવચનને પ્રત્યય લગાડતાં તેનો - લોપાય છે. શાન્ નું આજ્ઞાથ 2 જા પુ. એ. વ. નું રૂપ છે, અને રાત નું ઘrfજ અથવા વાઇ છે. એ. વ. દિ. વ. બ, વ, 1 લે પુ. ફાલ્મિ શિs: 2 જે ,, રારિ शिष्ठ 3 જે ,, શાસ્ત રિાષ્ટ: शासति શાન્ત રાષ્ટ્ર ઉપલા 6 પ્રમાણે-રાત્ત (સ્ ને 9 થવાથી)-શિષ +સ્ (માર્ગો, પા. 21 પ્રમાણે ) fઇ:: શાન્ + અતિ પ્રમાણે (પ્રત્યય મત છે, નિત નથી)–રાતિ . કાણુ પરમૈ૦ વત, ૩જે પુ. જ્ઞાતિ-જ્ઞામૃત-જ્ઞાતિ આજ્ઞાથ 2 જે પુ. એ. વ. ઝાઝુgિ 1 લે પુ. એ. વ. નrtrળા 8. ત્રિા ધાતુના અન્ય અને સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂવેલોપ થાય છે, અને વ્યંજનથી શરૂ થતાઅવિકારક પ્રત્યય પૂવેશ થાય છે. ૩જે પુ. રાતિ-રિદ્રિત: દ્રિતિ વગેરે. 9. વિધાતુની આજ્ઞાથરૂપ વિરામુ ને નાં આજ્ઞાર્થરૂપ લગાડવાથી વિકલ્પ નીચે મુજબ રૂપો થાય છે. આજ્ઞાથ 3 જે પુ. વેજુ કે વાંદરોતુ-વત્તા કે fકાંતા- વિતુ કે ઈવાંકુ વગેરે. વર્તમાન ૩જો પુ. વેત્તિ-વિરઃ- વિત વગેરે. 10. કેઈપણ જોડાક્ષરનો પહેલો અક્ષર 2 કે હેય તે તે સ્ અથવા અને અર્ધ સ્વર અથવા અનુનાસિક સિવાય . hઈપણ વ્યંજન પૂવે અથવા પદને અને લેપ થાય છે. વસ્ +તે આમાં હું એ જોડાક્ષર છે. એને પહેલે અક્ષર છે અને એની પછી તે પ્રત્યય આવ્યો છે. તેમને ત અર્ધસ્વર અથવા અનુનાસિક સિવાયનો વ્યંજન છે માટે જ લેપાય છે, એટલે વક્ત થયું. પછી માર્ગો, પા. 21 * નેધ પ્રમાણે જે થયું. 2 જેપુ.એ. વ. ; ઉપલા નિયમ પ્રમાણે લેપાય છે-+; પા. 65, 4 પ્રમાણે રે; માર્ગો પા. 92* નોંધ પ્રમાણે) રહે.

Page #97
1. 4. 72 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી चक्ष् मात्भने० वतमान मे. 4, . . . चक्षे . चक्षवहे चक्ष्महे 2 ले ,, चक्षे . .चक्षाथे चडढ़वे 3 , चष्टे चक्षाते . चक्षते चश्+ध्वे-१० प्रमाणे, चष्+ध्वे-भागे० . 21* नए प्रमाणे, चष+वे-मने पा. 97, नियम 6 प्रभा चड्ढवे माज्ञार्थ 3 ने 5 चष्टाम्-चक्षाताम् 4गेरे. द्वि त भान 3 ने पु. मे.व. द्वेष्टि वगेरे दिह ५२भै० वतमान० ले पु. मे 1. देग्धि वगेरे સંસ્કૃત વાક્યો सविता वै प्रसपानामीष्टे / गोपः सायं धेनूयॊग्धिx पयः / तस्मिन्पुष्पे भ्रमरौ मधु लीढः / अग्निमीडे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् / योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मस्तं घ्नन्त्विमान्यस्माभिः पठय ____मानानि मन्त्राक्षराणि / हे जगन्नाथाखिलस्यैतस्य वस्तुजातस्य त्वमीशिषे / हे दीनबन्धो यद्यन्मे नम्रस्य पापं भवेत्तत्तत्प्रतिजहि / शत्रु हन्तुं शरान्विषेण देग्घि / आचश्व क्व मामेकाकिनीमत्र बिहायाकरुण यासि / यं मां धर्ममाचड्ड्वे तमेव प्रत्यहमाचरामि / + ईश् धातुना भने 74ii विमति १५२।य छे. 4 ચોથા પાનાનીધ જુઓ.

Page #98
7 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી वत्से न युक्तं ते मङ्गलकाले रोदितुं प्रमृडढ्यश्रूणि / अथवा सख्यौ प्रमृष्टाम् / भाष्यकृत्पतञ्जलि: कात्यायनस्य वचनानि विस्तरतो व्याचष्टे / शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् / शास्त्यरीन्धर्ममाशास्ते कीर्तिमाशंसते पराम् / स शंसति सतां वृत्तं विशसत्युत्पथास्थितान् / / ईट्टे त्रिविष्टपास्थाने तत्कीर्ति वासवः स्वयम् / ईडयन्ति नरेन्द्राश्च भूमावुद्भूतविस्मयाः // या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागति संयमी / यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः // य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् / उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते // करोति पापं योऽज्ञानान्नात्मनो वेत्ति च. क्षयम् / प्रवेष्टि साधुवृत्तांश्च स लोकस्यै ति वाच्यताम् / प्राप्य चाप्तुत्तम जन्म लब्ध्वा चेन्द्रियसौष्ठवम् / न वेत्यात्महितं यस्तु स भवेदात्मघातकः // | ગુજરાતી વાકયો 1. तु. दिवसभा '32ii 1 / 2 गाये हा छ ? (दुह) 2 पु५माथा भयमापने 3313 नडी, तेने भय यू सवा है. लिह्) 3. रेमो विया२ विना प्रामाने भारे छ (हन्), तसा ही સુખ ભોગવતા નથી. 4. નગરના લેકે જ્યારે જ્યારે પોતાના દેશનેતાઓ શેરીઓમાં प्रवेश 42 छे, त्या त्यारे ते.या शेरीमानो वाणी सा रे छे. (सम्+मृज् 5. २त्रिने पासे पारे ऋषिना शिष्यो अछे (जागृ) सने વેદ ભણે છે. . x आत्मान साशु 53 छे.

Page #99
74. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 6. રાજગૃહ કે પાટલિપુત્ર મગધનું મુખ્ય શહેર હતું તે અમને ખબર નથી (વિ) 7. સજજનોને ધિકાર નહીં. (ઉત્તર) 8. આ સત્ર આપ સાહેબ સમજાવો. (fથ+મા+રક્ષ) | શબ્દકેશ 9 બીજા ગણના ધાતુઓ, આત્મને વખાણવું . પરસ્મ માજવું, સાફ કરવું, આત્મને ધણું થવું, રાજ કરવું સાફ કરી નાખવું, વાસ્ પરમૈત્ર પ્રકાશવું +મૃ૬ વાળવું. 4 ચમ્ આત્મને બોલવું, મારૂ ત્રિદુ પરમૈત્ર આત્માને ચાટવું કહેવું, વિ+મા+ક્યમ્ સમજાવવું | વશ પરસ્મ ઈચ્છવું પ્રકાશવું ઝાઝું પરસ્મ જાગવું ' | વિદ્ પરમૈ૦ જાણવું ત્રિા પરમૈ૦ ગરીબ થવું | રાપરમૈરાજ કરવું,નિયમમાં વિપરભૈ,આત્મને લેપ કરવો મૂકવું, નિયમિત કરવું 36 પરઐ૦ આત્મને દેહવું | શાન મા જોડે, આત્મને ઈચ્છવું fષ પરમૈ,આત્મને ધિક્કારવું | પર મારવું મોર પુ. સ્ત્રી.ન. (4 નહીં, ! વાત નાશ કરનાર) પિતાનો | નાશ કરનાર કાપ સ્ત્રી.) નિર્દય, દયારહિત | સામાદિત ન. (આમત્ર પોતાનું, ગરમ તપુ.ન.બારમન પોતે, | fuત ભલું) પિતાનું ભલું 4 ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળામાં અને પરાક્ષ ભૂતકાળમાં જ વપરાય છે. ગણુકાયરહિત કાળમાં તેને સ્થાને રદા પરસ્મ, આત્મને આદેશ થાય છે, અને પક્ષ ભૂતકાળમાં આદેશ વિકલ્પ થાય છે. A આ ધાતુનાં વર્તમાનકાળનાં રૂપે પરોક્ષ ભૂ, કા. ના. પ્રત્યો લગાડવાથી પણ થાય છે. જેમકે, વે, જિતુ વગેરે (જુઓ પાઠ 13)

Page #100
છે સંસ્કૃત બીજી ચેપડી fજઇવ ન. (દ્રિય ન. | ટેવ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રકાશિત અવયવ અથવા ઈન્દ્રિય, અને | ન પુ. સ્ત્રી. ન.ગરીબ સ્વભાવનું, gવ ન. ખૂબસૂરતી) સુંદર વિનયી બાંધે, નીરોગી શરીર નરેન્દ્ર પુ. રાજા 3 ૧૦મો ગણ વખાણવું vશ્યમાન (1 ગણ “વાંચવું” ડપથથિત પુ. સ્ત્રી. ન. (૩રવથ “મોઢે ભણી જવું'નું કર્મણિ) પુ. ખોટે રસ્તે, દોષવાળે માર્ગ, | વ. ક.) વંચાતું માથિત, માથાનુંભ પ્રાપ્ત uતષ્ઠિ પુ. મહાભાષ્ય નામના થયેલું ખોટે રસ્તે ગયેલું મોટા વ્યાકરણ ગ્રન્થને કર્તા ૩મતવિસ્મય પુ.સ્ત્રી. (૩મૂત પુરોત્તિ પુ. ગોર, કુળગોર અ મે “ઉત્પન્ન થવું ભૂ. કૃ.). guદ્મ પુ. સ્ત્રી. ન. (gqટૂનું જેનામાં અચંબો ઉત્પન્ન થયો. ભૂ, કુ) શરણે થયેલું પ્રણવ પુ. જે કંઈ ઉત્પન્ન થયું કમ સર્વનામ, બને હોય તે, ઉત્પત્તિ worશન પુ. મોટાવૈયાકરણનું મનુષ્ય પુ. ભાષ્ય અથવા અર્થ નામ છે. સમજાવનારા વ્યાકરણ ગ્રન્થને સંય પુ. નાશ કર્તા, ટીકાકાર Twાથ પુ(smત દુનિયા, મઢવાઢિપુ. (મસ્ટન કેઈપણ સંસાર, નાથ પુ. ધણી)જગતનો - શુભ વસ્તુ, કાર પુ. વખત) . ધણું શુભ અવસર તક્ષપ્ત સ્ત્રી. તેની આબરૂ માક્ષર ન.પવિત્ર અથવા વૈદિક ત્રિકિggrથાન ન. (વિછા ન | કવિતાને બોલ સ્વગડ, માથાન ન. સભા)દિવ્ય વસ્તુન્નાતન.(વહુ ન. વસ્તુ જ્ઞાતિ સભા, દેવોની સભા. ન. સમુદાય,જ)વસ્તુસમુદાય, દીનવધુ પુ. (રતન પુ. સ્ત્રી. ન. | વસ્તુને જ ગરીબ, વધુ પુ. ભાઈ) ગરીબને | વાચતા સ્ત્રી. નિન્દાને પાત્રતા, બેલી, પરગજુ ઠપકે દેવા લાયકપણું.

Page #101
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વાવ પુ. ઈન્દ્રદેવ સર્વમૂતાનિ ન.પ્રથમ અને દ્વિનું વિતરત: ક્રિ વિ. વિસ્તારથી બ. વ. સઘળી હયાત ચીજો વિદાઇ(f+# છોડવુંનુંઅવ્યયરૂપ | વિતૃ પુ. સૂર્ય ભૂ. કૃ.) છેડી દઈને લધુત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. સાધુ પુ. શ૬ ૧ગ. પરમૈofજોડે મારવું સ્ત્રી. ન. સારું, વૃત્તન. વર્તણુક) નાશ કર સદાચારી હિમનપુ. જેણે બધી ઇન્દ્રિયો | Rય અ. સાંજે વશ કરી છે એવો ઋષિ-ગી | ન્ર પુ.સ્ત્રી. ને મારી નાખનાર અવિચારથી મત્તા,મોદાતક્રિ વિ| ભમરે ભ્રમર પુ. આપ સાહેબ માવાન અથવા મુખ્ય શહેર રાધાની સ્ત્રી. મવાનું પ્રથમા એકવચન મગધ માયા:પુ.બ.વ.માંવપરાય છે કદી નહીં નૈવાલા (એક દેશનું નામ અથવા લોકનું નામ કેટલી વાર જાતિ : અવ્યય રાજગૃહ (મગધ દેશમાં એક છેલ્લે ઘરમ પુ. શ્રી. ન. શહેરનું નામ છે) નાગપૃR ન. જ્યારે જ્યારે ચા થવા-તાતા| વંશજ વંચ પુ. સ્ત્રી. ન. 4 પહાર (તુરાવો મr:)rમ પુ. | પુ. સ્ત્રી. ન. પાટલિપુત્ર (મગધ દેશમાં એક શેરી રહ્યા સ્ત્રી. શહેરનું નામ છે)grટઢિપુત્ર ન. | સૂત્ર સૂત્ર ન. ભણવું પદ્ 1 લે ગણું પરભૈ૦ | હાંકી મુકવું ઝગુલ૦ મે ગણ પાઠ 10 મે બીજો ગણ (ચાલુ) હાસ્તન ભૂતકાળ 1. હ્યસ્તન ભૂતકાળના બીજા અને ત્રીજા પુરુષના એકવચનના પ્રત્યયે સ્ અને સ્ ની પૂર્વે વ્યંજન આવે તો તેમને લેપ થાય છે,

Page #102
77 દિ. વ. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 2. અનુનાસિક સિવાય કોઈ વ્યંજન પદને છેડે આવે તે તેને સ્થાને વર્ગને પહેલ કે ત્રીજે વર્ણ થાય, અને 6 ને હું અથવા હું થાય, (અ) ઢિના હ્યસ્તન ભૂતકાળને ત્રીજા પુરુષના એકવચનમાં પહેલાં ન્ટિન થયું, પછી પા. 16, 6 પ્રમાણે અસ્ટેક્નત્ત થયું તેનો ઉપલા 1 પ્રમાણે લેપ થયો, એટલે અદ્ રહ્યું હવે નૈ પાનું 64, 1 પ્રમાણે થયો; અને ઉપલા નિયમ પ્રમાણે ર અથવા થયો એટલે મટે . એ પ્રમાણે 2 પુ. એ. વ.નો પ્રત્યય લોપાય છે, અને ૩જા પુ. એ. વ. ના રૂપમાં જે નિયમો લાગ્યા તે જ પ્રમાણે , અત્રે થાય છે. એ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. અા अलिब अलिह्म 2 જે ,, મહેર अलीढम् . अलीढ 3 જે , સ્ટેટ હું अलीढाम् अलिहन અરીઢા વગેરે રૂપો, રી: વર્તમાન. 3 પુ. દિ. વ. પ્રમાણે થાય છે. (તેને માટે પાછલે પાઠ જુઓ). આત્મપદ એ. વ. . દિ. વ બ. વ. 1 લો પુ. ચિgિ अलिमहि 2 જે , અટી: अलिहाथाम् अलीढ्वम् 3 જે , મલ્ટી अलिहाताम् अलिहत (આ)કુ+7 +ત્ પા 16.6 પ્રમાણે-મોદ્ પા. 76, 1 પ્રમાણે-અલોપાનું 66 5 પ્રમાણે કોઇ પા.૬૭, 7 પ્રમાણેઅથવા ઘો પા. 77, 2 પ્રમાણે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે હું પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે મધ- થાય છે. . એ. વ.. હિં. વ. બ. વ. 1 લે પુ. વોક્ત अदुह अटुह्म 2 જે , પશુ अदुग्धम् अदुग्ध જે , અધો अदुग्धाम् अदुहन्

Page #103
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આત્મને 3 જોપુ. મહુધ-માતામું-સત; 2 જ પુ.એ.વ. જસુધા, ને પા. 65, 2 પ્રમાણે થયો છે. * - (ઈ) માન-હનું પા. 76, 1 પ્રમાણે; માતાનુ(વિ)-પા. 68, 2 (5) પ્રમાણે ન લેપાય છે, એટલેસતા. મન+સન(બ.વ.)અન્ન+નન પા.૬૮, ૨(અ)ના છેલ્લા ભાગ પ્રમાણે અન્નનપા.૬૮,રપ્રમાણે. એ. વ. હિં. વ. બ. વ. 1 લે પુ. અનમ્ अहन्म 2 જે ,, મહેન अहतम् अहत 3 જે ,, માન अहताम् अनन् આત્મને ૩જો પુ. મહંત भनाताम् अन्नत 1. અશ્રુ+ત્ત-અમા+ત્ત પા. 69, 4 પ્રમાણે-ક્રમા પા.૭૬, 1 પ્રમાણે-અમiÉ પા. 69,8 પ્રમાણ. કામાર્ટર્ફ પા. 77, પ્રમાણે થાય છે. એવી જ રીતે 2 જ પુ. એ. વ અમારૂં- થાય છે. એ. વ દિ. વ. બ વ. 1 લ પુ. સામાન્ય अमृज्व अमृज्म 2 જે ,, અમા– 3EE अमृष्ट 3 જે , અમાત્યું अमृष्टाम् अमृजन्-अमान् 2. વિ, ના, પણ નમ્ વાર્ અને રિઝા એ ધાતુઓને હ્યસ્ત " ભૂતકાળના ૩જો પુ. બ. વ. ને પ્રત્યય ૩ણ છે. ક્રિષ આ પ્રત્યય વિકલ્પ લે છે. 3. ધાતુના અન્ય ને હસ્તન ભૂતકાળના બીજા પુ. એ. વ. માં વિક૯પે ? અથવા વિસગ થાય છે. - | * પહેલો વણ હોય એવો સંયુક્ત વ્યંજન પદને અન્ત આવે તે તેના છેલ્લા વ્યંજનનો લોપ થતું નથી; પણ જો 6 પહેલે અને 4 છેલ્લો વર્ણ એવો સંયુક્ત વ્યંજન પદને અન્ત હોય તે ર લોપાય છે.

Page #104
2 w સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 78 આ નિયમ પ્રમાણે અન્ન નું અન્ન-૨ અથવા H થાય છે. એ. વ. હિં. વ. બ. વ. લે પુ. भवेदम् अविद्र भविश्न જે ,, मवेत-अवेद-भवेः अवितम् अविस अवेत्-द अवित्ताम् अविदुः 2, અન્ય સ્વરને 3 પૂર્વે ગુણ થાય છે. લા-પરસ્મ હ્યસ્તનભૂતકાળ 3 જે પુ. અનાજ - નાતાસજાગરા, અનાવૃત્ત મઝાના+અને પા. 76, 1 પ્રમાણે સગાજર 2i می که به 4. ધાતુના અન્ય સ્ ને પ્રત્યય પૂર્વે અથવા 6 થાય છે, અને સ્ પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ ટૂ અથવા ટૂ થાય છે. શાણ પર એ. વ. દિ. વ. બ. વ. અપારમ્ અપિss માણ 2 જે ,, સાત-ટૂ-શાં રાષ્ટ્રમ્ अशिष्ट રાતિ-૬ શિખામ રાત્ત, તુ ને લેપ થયે એટલે સરાણ થયું ને ઉપલા 4 પ્રમાણે ગરા- થયાં. આત્મને હસ્તન ભૂતકાળ 3 જો પુ. ઈ-પેશાતા-રાત, 2 જે પુ. બ. વ વમુ. ને પા. 69, 8 6 થયો અને તે પા, 67, પ્રમાણે સુ થય અને વ્ નો ટૂ થયો-વે પર હ્યસ્તન ભૂતકાળ 3 જે પુ. એક-૩૩-છા-ર-તાપૂ પ્રત્યય પૂર્વ વને 3 થયો અને મા પૂર્વે મૂકી +3 ને સ્થાને 3 ની વૃદ્ધિ થઈ. વિધ્ય

Page #105
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી दुह 5220 . . . م दुह्याम ع به दुयुः في ع به 2 2121 मे.व. . . . 5. 5. दुह्याम् दुह्याव दुह्याः दुह्यातम् दुह्यात दुह्यात् दुह्याताम् मात्मने स. 4. हि. .. .. . . 1 લો પુ. दुहीय : दुहीवहि दुहीमहि दहीथाः. दुहीयाथाम् दुहीं ध्वम् 3 , दुहीत दुहीयाताम् दुहीरन् हन् 3 ने पु. हन्यात्-हन्याताम्- हन्युः मात्मने 3 ने पु.नीत-घ्नोयाताम्-नीरन् शास् ५२८भै० 3 ने पु. शिष्यात्-शिष्याताम्-शिष्युः सस्कृत पाये : सायं प्रातर्धेनुमग्निहोत्रायाधोगृषिः / दण्डकायां वसन्तौ रामलक्ष्मणौ रक्षसाँ सहस्राण्य हताम् / चाणक्योऽकिंचनो ब्राह्मणो नन्दानड्बुद्धिप्रभावाच्च तानहन् / तेषां च राज्यं चन्द्रगुप्तो नाम नृपतिश्चाणक्यस्य शिष्योऽशात् / देवानां संदेशं हरन्नलो दमयन्त्या अतःपुरं प्राविशत् प्रविशन्तं च तं देवानां वरद्रक्षितागे नाविदुः / केचिबटवस्तडागस्य तटमुपगता लोष्टै कानभ्यघ्नन् / स राजा दिग्विजयादारभ्यात्मनः सर्व वृत्तान्तं गन्धर्वकन्याया* आचष्ट / यथा पाण्डवा रणे नास्मान्हन्युन्तथा क्रियताम् / कश्चित्कुक्कुरो यज्ञपण्ड गती हवींष्यवालेद / तत्विजस्तमा. घ्नन्सर्व च समुपाहृतं यज्ञी द्रव्यं त्यक्त्वा मण्डपं. सममार्जन / राजानो धर्मेण वसुधां शिष्युः / Tran 1. નન્દવંશના રાજાઓ પછી મૌર્ય વંશના રાજાઓએ પૃથ્વી * જુઓ માર્ગો 50 પા. 102 નોંધ

Page #106
. સંસ્કૃત બીજી ચેપડી. ઉપર રાજ્ય કર્યું. (રા.) 2. કલિંગના યોદ્ધાઓએ અમને નીચે પ્રમાણે કહ્યું. (રક્ષ) જે અંગે લેકે અમને ઘણે વખત થયાં ધિક્કારતા હતા (ત્તિ), તેમણે અમારા મુલક પર હુમલો કર્યો. અમે તેમની સાથે લડાઈ લડયા અને તેમના સરદારોને માર્યા (). તેમને રાજા આ જાણતો ન હતો (વિ), અને તેથી તે લડાઈની જગાએ જાતે આવ્યા; પણ પોતાના માણસને મૂએલાં જોઈને તે પોતાના મૂલકમાં પાછો ફર્યો.” 3. તમે ગઈ કાલે ગાય દોહી ? (3) 4. હરિ આખી રાત વેદ ભણતા જગતો હતો.(કા) પ. દરરોજ સવારે માણસે પોતાનું મોઢું સાફ કરવું જોઈએ. (+ ). શબદકેશ 10 faણોત્ર ન.અગ્નિ દેવતાને યજ્ઞ | મેલ પુ. દેડકે કુર પુ. કૂતરો થશમuપ પુ. યજ્ઞને માટે તૈયાર જધાન્ધાસ્ત્રી.ગધર્વની દીકરી કરેલો માંડવો ગુa પુ. રાજાનું નામ છે. | કાકા 5. માંડ સાથ પુ. પુરુષનું નામ છે. અક્ષર પુ. સ્ત્રી. ન. યજ્ઞને લગતું તર પુ. સ્ત્રી. ન. કિનારે, કેર Tળ ન. લડાઈ વિવિઝા પુ. (દ્ધિા સ્ત્રી.દિશા વસુધા સ્ત્રી. પૃથ્વી વિઝા પુ. છત) દિશાઓની જીત, દેશની જીત વૃત્તાના પુ. હેવાલ, બનાવ દ્રય ને. ચીજ, વસ્તુ સમુપાદત ( +5v+મા+નું નર પુ. રાજવંશનું નામ છે, એ | ક. ભ્ર. કુ.) એકઠું કરેલું વંશનો માણસ લગ્ન ન. હજાર વટુ પુ. છોકરો ટૂન,મમિ અથવા જોડે મારવું

Page #107
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અંગદેશ અથવા મંગલકે સાદ | મૌર્યવંશ અથવા મૌર્યવંશનો કોઈ (બ. વ. માં વપરાય છે.) માણસ મૌર્ય પુ. કલિંગદેશ અથવા કલિંગલોક મોઢે ભણવું ઘ૧ લો ગણ પરસ્મક લડાઈની જગા ભૂમિ સ્ત્રી. ઢિાઃ (બ. વ.માં વપરાય છે.) સરદાર વકૃત્તતિ પુ. સેનાપતિપુ. જાતે સ્વયમ્ અ. હુમલો કરવો fમ+ફુલ લે ગણ મુલક વિષય પુ. | પરમૈત્ર * પાઠ ૧૧મો - ત્રીજે ગણું 1. આ ગણમાં પ્રત્યય લાગતા પહેલાં ધાતુઓમાં અભ્યાસ અથવા દ્વિરુક્તિ નામને ફેરફાર થાય છે. 2. અભ્યાસ અથવા દ્વિરુક્તિ માટે સામાન્ય નિયમ (ક) શરૂઆતના વ્યંજન સહિત સ્વર બેવડાય છે; જે એકથી વધારે સ્વર હોય તો શરૂઆતના વ્યંજન સહિત પહેલો સ્વર બેવડાય છે, અને સ્વરથી શરૂ થતો ધાતુ હોય તો એકલો સ્વર બેવડાય છે. બેવડાયા પછી ધાતુને પ્રત્યય લાગે છે. () વર્ગના બીજા અક્ષરો (વ, છું, ટુ, થ, , ન ધાતુના અભ્યાસમાં પહેલો અક્ષર ( , , , , g,) થાય છે. અને ચોથા અક્ષર ( , , , મ,)ને ત્રીજો અક્ષર (1, 3, 3, 6, 6) થાય છે. આ પ્રમાણે ની દ્વિરુક્તિ 2 (1) પ્રમાણે અને ઉપલા નિયમ પ્રમાણે પથઈ,ધા-વધારધાર() પ્રમાણે મરમીમી-વિમી. (6) ધાતુમાંના કંઠસ્થાનીને બદલે તેટલામો તાલવ્ય મુકાય છે. ઉપલા નિયમને આધારે દની જગાએ આવે છે. -લન્ 2 (ગ) પ્રમાણે-ઈવન ૨(૬)પ્રમાણે, વન(૨)(અr) પ્રમાણે હા-ાણા ર() પ્રમાણે, હૃહ ૨(૪)પ્રમાણે, EUR1 ઉપર પ્રમાણે,

Page #108
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી () જે જોડાક્ષરથી ધાતુઓ શરૂ થતા હોય તે જોડાક્ષરના પ્રથમાક્ષરની સ્વર સહિત દ્વિરુક્તિ થાય છે. હી-હીદીઉપરના નિયમ પ્રમાણે નિહ 2 ()અને(૪) પ્રમાણે. (3) અપવાદ–જે પહેલે અક્ષર 5, 6, ર્ હેય અને બીજે અક્ષર અઘોષ વ્યંજન હોય તે અઘોષ વ્યંજનની દ્વિરુક્તિ થાય છે. જેમકે સ્વ-guધું. (ક) ધાતુનાદીર્ઘ સ્વરને અભ્યાસમાં હસ્વ થાય છે અને જો જ થાય છે. જેમકે હી-વિહી, સારવા, અને -ચ. (3) ત્રીજા ગણના અનિયમિત ધાતુઓ-. મા, હા જવું', મૃg અથવા 9 અને 3 ધાતુઓના અભ્યાસના સ્વરનો શું થાય છે, અને નિઝ, વિન્ન અને વિદ્ ધાતુઓના અભ્યાસના સ્વરને ગુણ થાય છે. 4. ધાતુના અભ્યાસના ના રુ થાય છે. (પાઠ ૧૩,નિયમ 8) 5. પરમૈપદ અને આત્મપદના ૩જા પુ.બ.વ.માંથી 7 લેપાય છે. 6. હ્યસ્તનભૂતકાળના પરમપદના ત્રીજા પુરુષ બહુવચનને પ્રત્યય ૩ણ છે; તેની પૂર્વે ધાતુને છેડે માં હેય તે તે આ લેપાય છે, અને જે ( હસ્વ કે દીધ) 6 3 કે 4 હેાય તો તેને તેને ગુણ થાય છે.(પા. 78. 1 અને 79, 2 જોડે સરખાવો.) - મ પરસ્મર વર્તમાનકાળ એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. વિમi fમૃa: विभमः 2 જે , fજમrઉં बिभृथः विभृथ જે ,, વિમર્સિ विभृतः विभ्रति ' વિજા.

Page #109
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી હ્યુસ્ટન ભૂ તકાળ ' स. 1. 01. 1. सो पृ. अबिभरम् अबिभव अबिभम अबिभः . अबिभतम् अबिभत अबिभः अबिभताम् .. अबिभरु: આજ્ઞાથ विभराणि . बिभराव बिभराम बिभृहि बिभृतम बिभृत बिभर्तु बिभृताम् बिभ्रतु विध्यय बिभृयाम् बिभृयाव बिभृयाम 2 ले, बिभृयाः विभूयातम् बिभृयात 3 , बिभृयात् / विभृयाताम् बिभृयुः बिभृ 2 अ, आ भने 3 प्रभारी वि।२४ प्रत्यय पूवे गु थाय छे, (पा. 19, 6 प्रमाणे) बिभ्रत्ति पा. 83, 5 प्रमाणे; बस्तन भूत310 31 पु. मे 1. अबिभृ+त=अविभृत् 5 / . 16 : प्रमाणे पा. 71, 1 प्रमाणे, अबिभर अबिभः(भा 0 ५.७नध+)3Y.५ 2. अबिभरु 1 प्रमाणे. मात्मने० वत भान० ले पु. बिभृते बिभ्राते बिभ्रते ___ यस्तन भूत ,, ,, अबिभृत अबिभ्राताम् अबिभ्रत ही ५२स्मे वतभान० ले पु. जिडेति निहोत: जिहियति (5. 48, 2 प्रमाणे) ,, ,, यस्तन भूत० ,, ,, अजित् अजिहीताम् अजिह्वयुः(१प्रमाणे) 7. मा सने हा 'org' धातुन। पन्य 212 / व्य था શરૂ થતાં અવિકારક પ્રત્યય પૂછું થાય છે, અને સ્વરથી શરૂ થતાં અવિકારક પ્રત્યય પૂવે લોપ થાય છે. मा मात्मन० वतमान 36 . मिमीते मिमाते मिमते हा , org' , , जिहीते जिहाते जिहते ।अमिमीत अमिमाताम् अमिमत घरतन भूत उन्ने पु. अजिहीत अजिहाताम् अजित

Page #110
ع : સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 85 પા. 83, પ્રમાણે માની દ્વિરુક્તિ મિમાં થયું. તે પ્રત્યય વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક હોવાથી આ ધાતુના આ ને ડું થયે; તે પ્રમાણે મિત્તે થયું. માતે, તે વગેરે પ્રત્યયો પૂર્વે સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્ય છે, માટે ધાતુના મr ને લોપ થાય છે. 8. હા “ત્યાગ કરવો” એનો ઉપર પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે, પણ હું વિકલ્પ હસ્વ હું થાય છે. 2 થી શરૂ થતા વિધ્યર્થના પ્રત્યે પૂર્વે ધાતુના મા નો લોપ થાય છે, અને આજ્ઞાર્થના 2 જ પુ.એ. વિ. માં આ વિક૯પે કાયમ રહે છે.એટલે હાદિ,કgિgsીએમ ત્રણરૂપો થાય છે. શા ‘ત્યાગ કરો” પરસ્મ વતમાન એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. નામિ નહિ:-હવ: gિ:-કાલીન 2 જે ,, રાતિ જૂિથ -નહીથ: કથિ-ગદીશ 3 જો , જ્ઞાતિ जहितः-जहीत: जहति ઘસ્તન ભૂ૦ 3 જે પુ. જ્ઞાત સાહિતામૂ-ઝહીતા મનદુઃ આજ્ઞાથ , , જ્ઞદાતુ દતા-માહીતામ્ હતુ વિધ્યર્થ , , નાન્ કહ્યtતાનું 9. વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂવેર મી ને વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. 1. અંગમાં એક કરતાં વધારે સ્વર હોય અને ધાતુના 6 (હર કેદીઘS)ની પૂર્વે જોડાક્ષર ન આવ્યો હોય તો તેને સ્વરથી શરૂ થતા અવકારક પ્રત્યય પૂર્વે જૂ થાય છે. fમીતિ -રિસ્થતિ, કારણ કે એમાં એકથી વધારે સ્વર છે, પણ નિલગ્નતિ-નિહાલત થાય છે, કારણકે દિમાંના ફુની પૂર્વે જોડાક્ષર ટૂ આવ્યું છે. વર્તમાન 3 જે પુ.fમત વિમિતા-નિમીતઃ સ્થિતિ પરઐ૦ હ્યસ્તન ભૂ.કા , મામેત કવિમિતા-રમતામ્ જિમયુ, આજ્ઞાથે 1 લો પુ. વિમાનિ દિમાગ વિમથામ છે

Page #111
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી : 10 અવિકારક પ્રત્યય પૂવે હું અને ધ ધાતુના અન્ય સ્વરને सोप थाय छ, भने स्, ध्व, त भनेथ् पूर्व धाधत 35 था२९५ 42 छे. ५२स्म० भासाथ 2 न. पु. ये. १.नां 3 / देहि तथा घेहि थाय छे. . धा 'भू' 5220 १त भान स. 1 .. .. . प. दधामि दध्वः . दध्मः .2 ले , दधासि : धत्थ: घत्थ धत्तः / હ્યસ્તન ભૂતકાળ * अदधाम् अदध्म अधाः अधत्तम् अधत्त अदधात् अधत्तम अदधुः दध्वः هه م มิ 21 به " दधाति दधति ) अदध्व هه م 3, 3 : به આજ્ઞા दधाम धत्त दधतु 3, ม ม दधानि दधाव धेहि धत्तम् दधातु धत्ताम् વિધ્યર્થ दध्याम् दध्याव दध्याः दध्यातम् दध्यात् दध्याताम् આત્મપદ વર્તમાનકાળ स. 1. ६.प. दधे ध्वहे घत्से दधाथे दध्याम दध्यात दध्युः 05. 5. مر . ع दध्महे धध्वे दधते : : سه धते दधाते

Page #112
ا 22 22 ي : و સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ' હ્યસ્તન ભૂતકાળ सो पु. अदधि अदध्वहि अदध्महि 2 नन , " अधत्थाः अदधाथाम् अधद्ध्वम् अधत्त अदधाताम् अदद्धत આજ્ઞાથ दधै दधावहै दबामहै 2 ले , धत्स्व दधाथाम् घदध्वम् 3 , धत्ताम् दधाताम् दधाम् . विध्य 1 सा पु. दधीय दधीवहि दधीमहि 2 ले , दधीथाः दधीयाथाम् दधीध्वम् 3 ने , दधीत . दधीयाताम् दधीरन् धद्ध वम् कणेरे ३यामा त न द थाय छे, 4 / 2914 तेनी पछी मनुनासि सिवाय कोष व्यसन मावस छ अदधुः ३५मां आ / લોપ થયો છે, પા 83, 6 પ્રમાણે. તે પ્રત્યય સિવાય આજ્ઞાર્થના 1 લા પુ. ના પ્રત્યયો આજ થી શરૂ થાય છે, એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. दा ना ३थे। 241 प्रमाणे ४२वां. . 11. સ્વરથી શરૂ થતા વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે આ ગણમાં ઉપન્ય उस स्वरने। गुण थती नथी, रेभ नेनिजानिमाज्ञार्थ १ली पु. स. व. ५२-भै० वर्तमान उन्ले पु० नेनेति नेनिक्तः नेनिजति सामने , , नेनिक्ते नेनिजाते नेनिजते ति पूर्वे ज न। क् थाय छे. भा. पा. 81 + नाच प्रमाणे. ५२०यस्तनभू.१ सो पु. अनेनिजम अनेनिज्व अनेनिज्म मात्मन० , ,.. अनेनिजि अनेनिज्वहि अनेनिज्महि ५२स्म० माज्ञार्थ 1 सो पु. नेनिजानि नेनिजाव नेनिजाम सामने , , नेनिजै नोनजावहै नोनजामहै

Page #113
સંસ્કૃત બીજી પડી વર્તમાનકાળ हु ५२८भै० 3०ले पु. जुहोति - जुहुतः . जुहति ધસ્તન ભૂતકાળ अजुहोत् अजुहुताम् अजुहवुः ___ मानार्थ 2 ने पु . 1. जुहुधि // ३५मां हि ने स्थाने धि साव्यो छे. ગણકાર્ય વિશિષ્ટ કાળમાં દુધાતુના ને સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વ થતો નથી (પાઠ છ, નિયમ 2 પ્રમાણે, પણ જૂ થાય છે. * तभाना मा मात्मने 3 ने पु. मिमीते मिमाते मिमते ધસ્તન ભૂતકાળ , , , अमिमीत अमिमाताम् अमिमत . ( / 84, 7 मी.) વર્તમાનકાળ हा ,, ,जिहीते जिहाते जिहाते पृ 5280 , पिपति पिपृतः पिपाति पृ " पिपति पिपूर्तः / पिपुरति ऋ , , इयति इयतः ઘતન ભૂતકાળ ઉપરના अजिहीत अजिहाताम् अजिहत अपिपः अपिपृताम् अपिपरुः ધાતુઓને अपिपूर्ताम् अपिपरुः ऐय ऐयताम् ऐयरुः पृ धातुना ऋ / उर थाय छ (पा. 2, 8 प्रमाणे) ऋ-ऋऋ पानु 82,2 प्रमाणे-इऋपानु 83, 3 प्रमाणे. इय पार्नु 83, 4 प्रमाणेमा+इय-ऐय विज् 5280 3 ने पु. वेवेंक्ति वेविक्तः वेविजति 1 सो पु. अवेविजम् अवेविज्व अवेविज्म इयूति आपप:

Page #114
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી घि मात्मने० 3 ने पु. वेविक्ते वेविजाते वेविजते विष् ५२२म , वेवेष्टि वेविष्टः वेविषति त भाना ,, मात्मने० , वेविष्टे वेविषाते वेविषते સંસ્કૃત વાક્યો धान्यं मिमीते कुडवेन / अग्नौ समिधो जुहोत्यध्वर्युः / यथा मे पिता धर्म न प्रज हातु तथा मे वरं देहि / *येभ्यः सर्व लोका भविभयुस्तानाक्षसानरण्ये रामोऽहन् / भ; सह पितुः समीपं गच्छन्ती जिह्रमीत्यवदच्छकुन्तला / कृष्णश्चक्रमबिभरर्जुनो गाण्डीवं दुर्योधनभीमसेनौ गदामविभृता__ मन्ये सर्व योधाः साधारणं धनुरबिभरुः / ब्राह्मणोऽब्राह्मणो वा यः कोऽपि निर्धनोऽशक्तश्च भवेत्तस्मै दनं दत्त / रामभार्यां जहाहि जहि हि जहीहीति त्रिबिभीषणो रावण मुपादिशत् / यस्मिन्कन्यामलंकृत्य वरमाहूय तस्मै तां. ददति स ब्राह्मो विवाह उत्तमफलकः / हरिचरणयोः प्रक्षिप्तोऽयं पुष्पाणामञ्ज लिनः कल्याणं विधत्ताम् / पुरोहितास्तेषां गृहं गत्वा प्रथम पादानवानेनिजुः पश्चात्स मन्त्रकं कम व्यदधुः / * 'मय पामवा' भने. 'मयमांथा २क्षण 427 मे अर्थना ધાતુઓ (મી, ર અને સમાનાર્થ ધાતુઓ) પ્રયુક્ત હોય તો જ્યાંથી ભય ઉત્પન્ન થાય છે, તે હેતુ બતાવનાર શબ્દ પંચમી વિભક્તિમાં વપરાય x अबिभर 35 छे ते या६ 215

Page #115
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ददाति द्रविणं भूरि दाति दारिश्चमर्थिनाम् / सोऽवदायति कीर्ति च शिरोऽवधति विद्विषाम् / / संदधाति धनुायां यदैवेषून रुषान्वितः / तदैव तं भयाक्रान्ताः संधियन्ति धराधिपाः // न जहाति सदाचारं स सदा चारणस्तुतः / उजिहीते जगजित्वा तस्य कीर्ति: सुरालयम् // न क्लाम्यति दिनं कृत्स्नं ददानोऽपि धनं बहु / न च क्लाम्यति संग्रामे निघ्नन् गजघटाशतम् / / न्यायप्रवृत्तो नृपतिरात्मानमपि च प्रजाः / त्रिवर्गणोपसंधत्ते निहन्ति ध्रुवमन्यथा // अधर्मान्नात्रसः पाप लोकवादान्न चाबिभेः / देवाद्विभीहि काकुत्स्थ जिहाहि त्वं तथा जनात् / मिथ्या *मामभिसंक्रुध्यन्नवशां शत्रुणा हृताम् / / आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कदाचन / यद्ददासि विशिष्टेभ्यो यच्चश्नासि दिने दिने / तत्त वित्तमहं मन्ये शेषं कस्यापि रक्षसि // न बिभेति यदा चायं यदा चास्मान्न बिभ्यति / यदा नेच्छति न दृष्टि ब्रह्म संपद्यते तदा / ગુજરાતી વાક 1. धृतराष्ट्रना छ।४२मामे गायोन छोडी (हा), भने साने સ્થાનેથી નાઠા. * क्रुध् भने द्रुह् पातुनी पूवे ७५स भाव्या हाय तारे 525 અથવા વસ્તુ તરફ ક્રોધ અને દ્રોહની વૃત્તિ બતાવવામાં આવે, તે પુરુષ અથવા વસ્તુવાચક શબ્દ દ્વિતીયા વિભક્તિમાં વપરાય છે; ચતુર્થીમાં વપરાતા નથી.

Page #116
સંસ્કૃત બીજી પડી 2. રામે શિવનું ધનુષ વાળ્યું, માટે જનકે તેને પોતાની દીકરી સીતા દીધી. () 3. શરીર માણસો પોતાના શત્રુઓથી બીતા નથી. (મા) 4. રાજાના માણસે મારું ધન લઈ ન જાય માટે મેં તે પેલા ઘરમાં નાખ્યું. (નિ + ધા). 5. તમારા બળવાન શત્રુઓ જોડે સલાહ કરે (+ ધા) કે તમારો બધે દેશ નાશ ન પામે. 6. તું નાગ ફરતાં લાજતો નથી? (1) 7. સ્મૃતિઓ વિધવાઓના પુનર્લગ્નની આજ્ઞા કરે છે (વિઘા) 8. જ્યારે ગોવિંદ વાત કહેતો હતો ત્યારે તેં તારા કાન કેમ બંધ કર્યા? (ft + ધા અથવા વિ+ ) 9. સ્ત્રીઓ શરીરે ઘરેણાં પહેરે છે. (૫રિ + ધા) 10. માણસે ટકમાંથી તોછડાઈઓળખી કાઢવી જોઈએ. વિ+વિડ) 11. તારા હાથ અને પગ ધો (અવનિન્) અને પછી તારું સંધ્યાપૂજન શરૂ કર. 12. રાજાના અધિકારીઓએ તે જમીનની લંબાઈ માપી. (1) 13. યતિઓ તળાવે પાણીથી પોતાનાં કમંડળો ભરે છે. (g અથવા | શબ્દકેશ 11 ત્રીજા ગણના ધાતુઓ ઢા પરમૈત્ર આત્માને આપવું. ચૂંટાડવું; અgિધા કે fuથા ધા પરમૈત્ર આત્માને ધરવું; બંધ કરવું. નિ+મૂકવું, રાખી વિશ્વ પકડવું, મૂકવું, અમલ મૂકવું. મરઘાં ધ્યાન દેવું કર, કરવું, (ધર્મપુસ્તકમાં) નિપરમૈત્ર આત્માને સ્વચ્છ આજ્ઞા કરવી; પરિબ્ધ પહેરવું | કરવું, સવ+નિક ધાવું +ષા સમાધાન કરવું લગાડવું, | g અથવા 6 પરર્મ ભરવું

Page #117
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આ પર. બીવું fથg પરસ્મ આત્મને ઘેરી લેવું પરમૈ૦, આત્મને આશ્રય | શુ આત્મને જવું, 36+ આપવા, લઈ જવું મા આત્માને. માપવું રા પરમૈવ ત્યાગ કરવો, તજવું વિજ્ઞ પરસ્મ, આત્મને જુદું દુ પરમૈત્ર હેમવું પાડવું, વિ+વિજ્ઞ ભેદ જાણો હી પરમે શરમાવું, લાજવું અ૪િ પુ. ખોબો | Tઘટાપાર ન. (ારા સ્ત્રી રચના અશ્વથા કિ વિ. નહીં તો ! સમૂહ, સમુદાય, રાત ન. સો). સવિત મનુનું કર્મણિ હાથીઓની સો હાર, સેંકડો ભૂ.કૃ. યુક્ત, સૂહિત, ભરેલું હાથીઓ મfથન પુ. સ્ત્રી.ન માગનાર, યાચક Raa વી. ગદા અવફા પુ. સ્ત્રી.ન. આશ્ચયરહિત ! સાવ ન. અર્જુનના ધનુષનું લાચાર નામ રાજે પુ. સ્ત્રી. નબળું વાસ્તુત પુ. સ્ત્રી. ન. (વાર ૩રમજટલા પુ. સ્ત્રી. ન (ઉત્તમ પુ. ભાટ) ભાટોથી વખણાયેલું પુ. સ્ત્રી ન. સુંદર સ્ત્ર ન ફળ, fa: ક્રિ. વિ. ત્રણ વાર અને પ્રત્યય) ઉત્તમ ફળ- ! ત્રિવ પુ. (ધર્મ પુણ્ય કર્થ પૈસે, વાળું, સારા પરિણામવાળું | શામ ઈચ્છા) એ ત્રણ વસ્તુઓને #ાથ પુ. કકુના વંશમાં | સમુહ જન્મેલ પુરુષ, રામ રિદ્રિને ક્રિ. વિ. દરરોજ કડવ પુ. અનાજનું માપ સુઘરમાણેનો પુ. વિ. વિ. # અત્રમ્ જોડે, શણગારવું દુર્યોધન અને ભીમસેન (સમાસ) Bત્તર પુ. સ્ત્રી ને આખું | ૐ ૧લે ગણ પર અવ જોડે, દુધ સમિ+હમ્ જડે, ગુસ્સે થવું | સાફ કરવું, શુદ્ધ કરવું મ

Page #118
- સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વો ૪થો ગણ પરમૈ૦.સા જોડે, | મયાત્રા પુ.સ્ત્રી.ન. (માત્ર કાપવું +મુ નું કમણિ ભૂ.કૃ. વિન ન. પેસે જિતાયેલું વશ કરાયેલું)ભયનેશ ઇના સ્ત્રી. (૩થા સ્ત્રી. દોરી | મિથ્યા ક્રિ. વિ. અ. ખોટી રીતે, કામઠાની) ધનુષની દોરી ફેગટ ધરાધા પુ. (ધા સ્ત્રી. પૃથ્વી, રામમાં સ્ત્રી. રામની સ્ત્રી મઘ .ધણું) પૃથ્વીપતિ, રાજા 26 સ્ત્રી. ગુસ્સો ધર ૬ઠ્ઠો ગણ પરમૈ નમ્ જોડે, સ્ત્રાવા પુ. લોકની નિંદા સલાહ કરવી વિક્રમ્ વિદ્ જાણવું'નું વ. કુ. પૃથમ ક્રિ. વિ. નક્કી જાણતું નિર્ધન પુ રહી. ન ધનરહિત, વિરાછપુ.સ્ત્રી.ન.આબરૂદાર માણસ ગરીબ વ્યTણ પુ. મહાભારત આદિ વાઘપ્રવૃત્ત પુ.સ્ત્રી.ન. (ચાયપુ. કાવ્યો લખનાર ઈન્સાફ, પ્રમાણિકપણું, પ્રવૃત્ત સાપુતા સ્ત્રી.દુષ્યત રાજાની પત્ની ' આગળ ચાલવું' નું જ પુ. ન. બાકી રહેલું ભૂ, ક.) વાજબી વર્તણવાળું, સમદ્ ક્રિ. વિ.મંત્ર સહિત ઇન્સાફ પ્રમાણે ચાલનારું . એટલે મંત્ર ભણીને 56 4 ગણ આત્મને સન્ ! મધુ શ્રી.ઉદુંબર જેવા કોઈપણ જોડે થવું પવિત્ર ઝાડની હામાગ્નિમાં ઘાતુન્ ક્રિ. વિ. કે નામયોગી, 1 નાખવાની નાની ડાળી દેખીતું ખુલ્લું (ક્રિયાપદ સાથે | Rાધારણપુ.સ્ત્રી.ન.મધ્યમપંક્તિનું વપરાય છે. सुरालय पु. (सुर पु.देव, आलय કિમીજીપુરાવણના ભાઈનું નામ છે પુ. સ્થાન, રહેવાની જગા) ત્રા પુ. બ્રાહ્મણમાં ચાલતું અમુક દેવોને રહેવાની જગા, સ્વર્ગ પ્રકારનું લગ્ન | દર નિ જેડે, મારવું, નાશ કરવો કમંડળ મારું પુ. કરિશ્ન ટૂfજીનું કર્મણિ ક્ષય પામેલું ત્રસ્ત, દર્ઘ નું ભૂપૃ. 5 ભૂ.કૃ.

Page #119
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી જતિ વાનપ્રસ્થ પુ. ઘર પુ. લડાઈનું સ્થાન ભૂમિ સ્ત્રી. ટેક હવામાન પુ. લંબાઈ અાયામ પુ. તોછડાઈ વિનય પુ. વાળ્યું નrfમત રમના પ્રેરક રૂપનું નામું પુ. સ્ત્રી. ન. કર્મણિ ભૂકુ “રામે ધનુષ વાળ્યું નાસવું અને આત્મને ૧લો ગણ માટે રામે ધષિ રાત્તિ પા જોડે (કુરાનું પ્રત્યા થાય છે.) શરીર શરાર ન. તે પુ. પુનર્લગ્ન પુરદ્વાણ પુ. : સંધ્યાપૂજન સંથાવન ન. પાઠ 12 મેં સાતમે ગણું 1, આ ગણમાં વિકારક પ્રત્યય પૂવૅ ધાતુને સ્વર અને અન્ય વ્યંજન એ બેની વચ્ચે ર મૂકાય છે અને અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે 6 મૂકવામાં આવે છે. પ્રત્યય લગાડતી વખતે 9 માં અને 10 મા પાઠના સંધિનિયમો ધ્યાનમાં રાખવા. 2 ધાતુના અનુનાસિકને લોપ થાય છે. 3. વ્યંજનથી શરૂ થતા વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે 6 ધાતુના અન્ય વર્ણની પહેલાં જ ને બદલે મુકાય છે. પરમૈત્ર વર્તમાનકાળ ધ “અટકવું' એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે પુ. દિમ શ્ન: 2 જે , रुणत्सि રુદ્ર: જે , હાદ્ધિ રુદ્ર: रुन्धन्ति - પતિ-પદ્ધતિ પા. 84, 1 પ્રમાણે નધિ પા. 65, 2 પ્રમાણે. દૂધ અથવા રુદ્ધિ પા. 67, 6 પ્રમાણે.દદ વગેરેએ જ પ્રમાણે થાય છે હૃત્તિ માં ને માર્ગો પા.પ નેધપ્રમાણે તૂ થાય છે. می به به

Page #120
.. सस्कृत मील व्याप .स्तन भूता स. प. दि. 4. म.व. 1 पु. * अरुणधम् अरुन्ध्व अरुन्धम 2 ले , अरुण: त्-द अरुन्धम् अरुन्द्ध 3 ले, अरुणत्-दू अरुन्ताम् अरुन्धन् 3 . . . अरुणध् + तू - अरुण , प्रत्ययन। त् 5 थयो पा. 71, प्रमाणे. अरुणत्-द् पा. 77, 2 प्रमाणु. 2 ले पु. स. 4 मां द न विस्ये विस थाय छ, पा. 78, 3 प्रभाए. अरुन्धाम् कोरे, रुणद्धि प्रभारी थाय छे. सासाथ 1 सो पु. रुणधानि रुणधाव रुणधाम 2 ले , रुन्द्धि रुन्द्धम् 3 ले, रुणद्ध / रुन्द्धाम् रुन्धन्तु पानु 19, 4 भने 16, 1 प्रमाणे. विध्यय रुन्ध्याम् रुन्ध्याव रुन्ध्याम रुन्ध्याः .. रुन्ध्यातम् रुन्ध्यात रुन्ध्यात् रुन्ध्याताम् रुन्ध्यु : આત્મપદ વર્તમાનકાળ पु. . रुन्धे रुन्ध्वहे रुन्ध्महे , रुन्त्से रुन्धाथे रुन्ध्ये , रुन्द्धे रुन्धाते ધસ્તન ભૂતકાળ Y...' अरुन्धि .. अरुन्ध्वहि अरुन्धमहि 2 न्ने, अरुन्धा: अरुन्द्धाथाम् अरुन्ध्व 3 . अरुन्द्र अरुन्द्वाताम् अरुन्धत 23 22 रुन्धते

Page #121
' બ. વ. ទី 8 9 ទី 9 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આજ્ઞાર્થ ' એ. વ. દિ. વ. લો, પુ. रुणधै रुणधाव है रुणधामहै 2 જે છ હજa ધાથામ્ रुन्दध्व रुन्ताम् रुन्धाताम् . रुन्धताम् વિધ્યર્થ रुन्धीय બ્ધarg रुन्धीमहि જો , रुन्धीथाः रुन्धीयाथाम् रुन्धीध्वम् 3 જો કે ઘીત પીવાતા પ્રધાન અન્ન વર્તમાનકાળ 3 જે પુ. એ. વ =ત્તિ, એમાં અનુનાસિક લોપાય છે, પાનું 94, 2 પ્રમાણે અને સ્ નો માર્ગો, પા. 91. નોંધ + પ્રમાણે થાય છે. હ્યસ્તન ભૂ. કા. 3 જે પુ. એ. વ. માન-આજ્ઞાથ 2 જો પુ. એ. વ. અધિ fig વતમાન 3 જે પુ. એ. વ. નિષિ, એમાં તિ ને રિ થાય છે, માર્ગો, પાનું 21 * નેંધ પ્રમાણે. આજ્ઞાથ 2 જે પુ. એ. વ. વિષ + fધ પાનું દ ન પ્રમાણે. વિષ +ધિ પાનું 94, 1 પ્રમાણે. જિદ્ +રિ માર્ગો પા. 21* નેધ પ્રમાણે gi + ઢિ પાનું 67, 6 પ્રમાણે gir4 પાનું 68, 8 પ્રમાણે. ઘસ્તન ભૂતકાળ ૩જો પુ. એવ. પિન + ત પાનું 94, 1 પ્રમાણે. અનિgપા. 76, 1 પ્રમાણે વિન-ટુ પાનું 77, 2 પ્રમાણે ઉર પર વર્તમાન ૩જે પુ. એ. વ. રિન્યૂ+તિ-રિતિ % = નિજિ માર્ગો, પા. 91 + નેધ પ્રમાણે. આજ્ઞાર્થ જે જે પુ. એ. વ રિધિ હ્યસ્તન ભૂતકાળ : જો પુ. એ. વ. રિઝ -. fમ પરમૈત્ર વર્તમાન. 3 જે પુ. એ. વ. મિત્તિ આજ્ઞાથ 2 જે પુ. એ વ. મિદ્રિ ઘસ્તન ભૂતકાળ 2 જે પુ. એ વ. મિન-૬ અથવા 5 મિન;

Page #122
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી हिंस-५२-भै० माजा 2 ले पु. स. 1. हिन्धि, सभा स् सोपायो. पानु 47, 1 प्रमाणे. ___ बस्तन : 1. 3 ने पु. . व. अहिनत्-द; 2 ने पु. .. अ:-त्-दू, पार्नु 78, 4 प्रमाण. तृह 3 ने पु.मे. व., तृणे+ति पानु 84, 3 प्रमाणे-तृणेद्+ति -तृणेढ्+धि-तृणे+ढि-तृणे दि. लेढि नी भा४ तृण्ढः 6. प., तृ+न++अन्ति-तृहन्ति पानु 18, 8 प्रमाणे. मेम अतृणेट अलेट् नी पेठे. સંસ્કૃત વાક્યો दीनाय याचमानाय धनं ददतं मांमारुन्द्धि पापमेव तस्मात्या माश्रयेत् किर्मीरस्य शरीरं चूर्णवदपिनभीमसेनः। रिपोः करिणां गण्डस्थलान्यभिन्दत वीराः / अद्यप्रभूति त्वां कोशागारे नियुनज्मि तदात्मनोऽधिकारेऽप्रमत्तोभव। तस्यां तवानुरागमस्माकं पुरो व्यर्थ किं व्यनक्षि किं तेन लभेथाः / तामेव गच्छ / भरण्ये केचित्पशवोऽन्यान्हिसन्त्यतस्तान्हिस्रान्ब्रुवन्ति / रे रे पान्था जाले निपतितोऽहम् / अत्रागत्य मे पाशांरिछन्त्त / यत्किचिल्लभसे तभुञ्जीथाः / अन्यस्य कस्यचिद्धनं मा गृध्य / न हिंस्यात्सर्वाणि भूतानीत्येतं विधिमक्षरशो जैना अनुसरन्ति / स्वगृहमागतमर्थिनं रघुः कियद्वस्विष्यते त्वयेत्यन्युङ्क्त / रात्रौ नाभुति मह्यं किंचिभक्षयितु देहि / वेत्ति सर्वाणि शास्त्राणि गर्वस्तस्य न विद्यते / विन्ते धर्म सदा सदभिस्तेषु पूजां च विन्दति // वृणक्ति वृजिनैः सङ्गं वृक्ते च वृषलैः सह / वर्जत्यनार्जवोपेतैः स वर्जयति दुर्जनैः // न संपृणक्ति कृपणैः संपृक्त न पृथग्जनैः / संपर्यति सदाचारैः संपर्चयति पण्डितैः / /

Page #123
88 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી नियुक्के गुल्मपालान् स नियोजति नियोगिनः / नियोजयत्यनीकस्थान् स्वयं चात्मनि युज्यते / न हिनस्ति वृथा जन्तूंस्तृणान्यपि न हिंसति / तमेव हिंसयत्येकं यस्तदाशां. विलङ्घते / / खिद्यतेऽसौ न भृत्येषु याचकेषु न खिन्दति / खिन्त तेष्वेव ये द्रव्य दीयमनं न गृह्णते // प्रणिके दक्षिणीयानां विप्राणां चरणौ च सः / यत्पादौ मुकुटज्योत्स्नाजलै नेक्ति राजकम् // . छिनत्ति संशयं शास्त्रं विदुषां सूक्तिभिस्सदा / छेदयत्यसिधाराभिर्विद्विषां मस्तकं च सः। मनो नोद्विजते तस्य ददतोऽर्थमहर्निशम् / उछिनक्ति तु संसारादसारात्तत्त्ववेदिनः / / केचिदद्युम्नाय धावन्ति प्रद्युम्नाय च केचन / नोधुङ्क्ते कोऽपि धर्माय सर्वाभिप्रेत हेतवे // पीडाकरममित्राणां कर्तव्यमिति शक्रजित् / अब्रवीत् खड्गकृष्टश्च तस्या मूर्धानमच्छिनत् / / तृणेमि देहमात्मीयं त्वं वाचं न ददासि चेत् / कामान्दुग्धे विप्रकर्षत्यलक्ष्मी कीर्ति सूते दुष्कृतं या हिनस्ति / तां चाप्येतां मातरं मङ्गलानां धेनुं धीराः सनृतां वाचमाहुः॥ ગુજરાતી વાક્યો 1. ले रि भने २५वे नहीं (रुध)त मे उनी 10 पी ना. (छिद) * દહૂ ની પૂર્વે સ્વર આવ્યો હોય તો તેને રદ થાય છે. જે છું ને પૂર્વે સ્વર દીર્ઘ હોય અને પદને અનતે હોય તે ફેરફાર વિકલ્પ થાય, 555 मा (निषेधाथ मव्यय) मने आ (75 ) ५छ। छ भावे તો તેને ક્ નિત્ય થાય છે.

Page #124
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 2. તેણે માંદા ભાઈને આપવા માટે તે ઓસડિયાં ખાંડયાં (સુદ) 3. છેલ્લા બ્રાહ્મણરાજા સાથે વિશ્રામમહેલમાં ઘણું બ્રાહ્મણ હમેશાં જમતા, (6) 4. વાળિયો ઝાડોને અને ઘરને તોડી નાખે છે. () પ. મેં મારાં દુઃખે તેની આગળ કહી બતાવ્યાં (વિ ), તેથી તેનું હૈયું દયાથી પીગળ્યું, 6. આપ તેને સેનાધિપતિની જગાએ નીમ (નિમ્પન્ન ); તે હોશિયાર અને શા માણસ છે. 7. મને કાશી જતાં તમે શા માટે અટકાવે છે? (6) 8. ઘણું ખરું તું ક્યાં અને કયારે જમે છે? (મુ) 9. હિંદુસ્તાનમાં આપણે હાથ વડે તેમજ સંચાથી અનાજ દળીએ છીએ. () 10. હું મંત્રીની જગા ઉપર કોને નીમું? (નિપુ) 11. હવે જુદી જુદી જાતનાં જનાવરોને વિગતવાર ગણાવું છું. (વિરા) 12. ચડતીની તેની બધી આશાઓ ભાંગી. ન પાડે. (મન્ન) 13. તે યવને સાકેતને ઘેરે ઘાલ્યો. (સદ્) શબ્દકોશ 12 સાતમા ગણના ધાતુઓ અ૪ પરસ્મ તેલ ચોપડવું, | Fધુ આત્માને સળગાવવું,ચેતાવવું જિલ્ ખુલ્લું કરવું,ઉઘાડું કરવું | 6 પરઐઆત્મને ખાંડવું, ભૂકો કરવો

Page #125
100 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ઉલટુ આત્મને ખેદ પામવો, | અક્ષરજ્ઞાઃ ક્રિ. વિ. અક્ષરેઅક્ષર નાખુશ થવું, માઠું લાગવું અજર ન. ઘર fજી પર , આત્મને કાપવું | ઘકમતિ ક્રિ. વિ. મધ આજ, ટ્ટ પરઐ૦ મારવું, નાશ કરવો vમતિ માંડીને)અત્યારથી માંડીને વિદ્ પરમૈ૦ દળવું અધિક્કાર પહોદ્દો, જગા,અખત્યાર g6 નામ જોડે, પરમ , સંબંધમાં સજાવોપેત પુ.શ્રી.ન. મન નહીં, આવવું, જોડાવું માર્ક્સવ ન. પ્રમાણિકપણું, કત મ પર નાશ કરવેર, ભાંગવું ૩v+નું કમણિ ભૂ.કુ પ્રમામિ પર. આત્મને ચીરવું ણિકપણ વગરનું. અપ્રમાણિક મુ પરસ્મો ભોગવવું; આત્માને નજરથ પુ.સ્ત્રી.ન. (અનાન. જમવા સૈન્ય,થા ઊભા રહેવું)લશ્કરમાં પુત્ર પરસ્મ, આત્મને જોડવું; રહેનાર, સિપાઈ અનુરૂપુજ્ઞ પૂછવું નિષ્પન્ન અન્ય સર્વ બીજું નીમવું; કર્યુ ઝ પયત્ન કરે, મvમત્ત પુ. સ્ત્રી.ન. (મ નહીં, ઉદ્યોગ કરવો. પ્રમત્ત બેફિકરું)બેફિકરું નહીં તે રિ પરઐ૦ આત્મને ખાલી fથન પુ. ગરજવાન, યાચક કરવું ૩રફ સ્ત્રી. ખોટું નસીબ, પરમૈ૦ આત્મને અડચણું દુદેવ, દરિદ્રતા કરવી, રોકવું, ઘેરો ઘાલ કણા પુરી.ત. (સાર પુ જીવ, વિદ્ 3 જોડે, પરસ્મ ધ્રુજવું, તવ) તત્ત્વ વગરનું, નકામું બીવું, કંટાળી જવું 3 વિધારા સ્ત્રી, (ધાર સ્ત્રી.ધાર) વિ આત્મને વાદવિવાદ કરે, તલવારની ધાર તકરાર કરવી અ મ્ ક્રિ. વિ. રાતદહાડો ન પરૌં વેગળા રહેવું, વજવું. 3 સ્ત્રી પુ. શ્રી ન. પિતાનું ફાળુ પરસ્મતભેદ કરો,વિ+રા કાન, પુ. ઈછી વિગતવાર કરવું ાિયત પુ. સ્ત્રી. ન. કેટલું હિમ્ પરમેટ મારવું હિંસા કરવી | વિર પુ. રાક્ષસનું નામ છે.

Page #126
10. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વળ પુ. સ્ત્રી. ન. નીચ, કદરી, [ સુકર ન. પૈસો હલકા મનવાળું નિર્ જોડે, રજો ગણ, ધેવું, #g 1 લો ગણ પરસ્મ ખેંચી કાઢવું, વિ+=+qવધારે ખરાબ સાફ કરવું નિયોનિન પુ. પ્રધાન, અમલદાર કરવું, નરસું કરવું, કમી કરવું ક્રોશર ન કોઠાર, તિજોરી પાથ પુ. મુસાફરી વડા પારા પુ. જળ, ફસે પુ.સ્ત્રી.ન. (વા પુ. પટાવર પુ.સ્ત્રી.ન. દુઃખદાયક, તલવાર) જેણે તલવાર ખેંચી કાઢી છે તે ઈજ કરનારું ત્તિ 4 ગણ આત્માને ૬ઠો પૃર 1 લે ગણ પરમૈ૦, રજે ગણ પરર્મળ ખેદ પામો, ગણ આત્મને 10 મો ગણ નાખુશ થવું, માઠું લાગવું ર૬ જોડે, સંબંધમાં આવવું, જuસ્થર ન. હાથીનું લમણું જોડાવું, મળી જવું ગુwgટ પુ. (જુમ પુ. કિલો) | વૃથાન પુ. હલકે માણસ, નીચ કિલ્લાનો રક્ષક પુરુષ ગૃપ ૪થે ગણ પર અતિ પ્રવૃત્તિ પુ. કામદેવ લેભ કરવો મ7 ન.કલ્યાણ, ભલું, પવિત્ર પૂર્ણ પુ.ન. ધૂળ, ભૂકો, વૃવત હાય તે ધૂળ જેવું મસ્તા પુ. ન. માથું વૈત અ. જે मुकुटज्योत्स्नाजल न.(मुकुट न. છિ ૧૦મો ગણ, કાપી નાખવું, મુગટ) મુગટોની દીપ્તિ અથવા ભાગ કરી પ્રકાશરૂપી જળ વિન પુ. શ્રાવક મૂર્ધન પુ માથું ત વનપુ.સ્ત્રી.ન.તત્ત્વ જણનાર vi2 પુ. જેને પગ શિવ પુ.સ્ત્રી.ન દક્ષિણને પાત્ર | યુર્ 4 ગણ આત્મને પોતાનું વત તા 3 ગે. વ. કૃ. આપતું મન કબજે કરવું તીન પુ. સ્ત્રી. ન. ગરીબ | ગુન્ ૧લે ગ. પરમ૦, ૧૦મે ગણ ટુણત ન.દુષ્કમ, ઘાતકીકામ, પાપ | ડાવું, નિપુણ્ નમવું

Page #127
૧૦ર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રાજા ના રાજસમુદાય, સધળા | સત્તાવાર પુ.સ્ત્રી.ન.(રત પુ.શ્રી. રાજાઓ ન સારું આવા પુચાલચલગત વિજૂ 36 જોડે ૧લે ગણ આત્મ વર્તણક) સારી વર્તણૂકવાળું કંપવું, બીવું, કંટાળવું. सर्वाभिप्रेतहेतु पु. अभिप्रेत, રિક પુ. બ્રાહ્મણ અમિw સાથે નું કમણિ ભૂ. જ ૧લે ગણુ પરસ્મ રજે 5. ઈરછેલું) સઘળી ઈષ્ટ વસ્તુનું ગણુ આત્મને , ૧૦મો ગણ. (પ્રાપ્ત કરવાનું) કારણ દૂર રહેવું, વર્જવું , સૂરિ સ્ત્રી. (હુ સારું, છટાદાર, ત્રુજિન પુ. નિર્દય માણસ 3 િસ્ત્રી, વાણ) સારી વાણી, વૃથા ક્રિ. વિ. ફોગટ, નકામું સારું વચન, ખરી રીતે પ્રસિદ્ધ વૃષર પુ. શક, પાપી, વહી ગયેલું કરવું તે, શુદ્ધ વિવરણ માણસ મૃતૃત પુ.શ્રી.ન.પ્રિય આનંદકારી રવિન્ પુ. ઈન્દ્રને જીતનાર, નિ ૧લો ગણપરમે, 10 રાવણને પુત્ર fબ જોઢે, ૧લો ગણ પરસ્મ ગણ હિંસા કરવી, નાશ કરવો આત્મને વળગી રહેવું, પાસે સ્ત્રિ પુત્રી.ન.ખૂની, માંસાહારી જવું આશ્રય લેવો ઓસડિયાં ઓષધ સ્ત્રી. બ્રાહ્મણ રાજા ત્રાણાના પુ. ઘણું ખરું ક્રિ. વિ. અ. માદું જ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રાય: ક્રિ. વિ. અ. મંત્રી મંઝિન પુ. વિવ પુ. જનાવર પશુ પુ. વિશ્રામમહેલ વિટામuતઃ પુ. જગા (હોદ્દો) H ન. | વંટોળિયાવરવાલપુ.સંજ્ઞાવાતપુ. જુદુ જ વિવિધ પુ. સ્ત્રી. ન. | સાકેત (શહેરનું નામ છે) સત ન. ડાળી રાણા સ્ત્રી. હોદો અધિકાર પુ. દયા થા સ્ત્રી. હોશિયાર વતુર પુ. સ્ત્રી. ન. દયાથી પીગળેલું રાષ્ટ્ર પુત્રી,ન | કુરુ પુ. સ્ત્રી. ન.

Page #128
પાઠ 13 મે ગણુકાયરહિત કાળ પક્ષ ભૂતકાળ 1. સામાન્ય નિયમ–કેટલાક મૂળ x ધાતુઓને સ્ સિવાયના કોઈપણ વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય (ગણકાર્યરહિત કાળને લગતા) લગાડતાં પહેલાં શું લગાડાય છે. એવા ધાતુઓ તે કહેવાય છે અને બાકીના અનિરુ કહેવાય છે. બીજો વગના ધાતુઓ ઘણું જ અગત્યના છે અને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તે જ્યાં ત્યાં મળે છે. * એક જ સ્વરવાળા ધાતુઓ સાધિત ધાતુઓ જેવા કે દશમા ગણના ધાતુઓ (વોરા, રથય) ધાતુનાં પ્રેરક રૂપો વગેરે હમેશાં સે છે. નીચેના શ્લોકો છે અને મનિ ને છૂટા પાડી સમજાવે છે તે વિદ્યાર્થીએ ધ્યાનમાં રાખવા; કારણ કે તે સહેલાઈથી મોઢે કરાય છે. ऊददन्तौति रुक्ष्णु शीस्नुनुक्षुश्विडीङ् श्रिभिः / वृङ् वृञ्भ्यां च विनैकाचोऽजन्तेषु निहताः स्मृताः // સ્વર અને હોય એવા (ત અને ત) એટલે દીધા અને દીર્ધ , અને તેની પછીના બીજ બધા ધાતુઓ સિવાયના અનુદાત્ત એક સ્વરી ધાતુઓ મનિ કહેવાય છે. દીર્ધ ઝ અને દીર્ધ % જેને અન્ત હોય તે અને યુ અને તેની પછીના ધાતુઓ જે એકવરી છે અને જેને છેડે સ્વર આવેલા છે તે બધા રે છે, બાકીના બધા એકસ્વરી સ્વરાઃ ધાતુઓ મન છે. ઉત્તર એટલે કડવું આત્મને; વૃદ એટલેકૃઆત્મને વૃત્ર એટલે gઉભયપદી.( એ આત્મપદની ને ઝ એ ઉભયપદની નિશાની છે.) (अनिट् धातुओ) शक्ल पच मुचि रिच वच् सिच् प्रच्छि त्यज् निजिर भजः / भञ् भुज भुस्ज् मस्जि यज् युज् रुज र विजिर स्वञ्जि सञ् सृजः॥ अद क्षुद खिद् छिद् तुदि नुदः पद्य भिद विद्यतिर विनद / शदू सदी स्विद्यतिः स्कन्दि हदी क्रुध् क्षुधि बुध्यती।बन्धिर

Page #129
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 2. પરોક્ષ ભૂતકાળના પ્રત્યયો નીચે પ્રમાણે છે. પરમે એ. વ. દિ. વ, બ. વ. 1 લો પુ. શ્રી વે 2 જે 9 થી अथुस् अ 3 જે છે . अतुस् उस् 3. અહીં ફક્ત 1, 2 અને મ એ ત્રણ પ્રત્યયે જ લે છે." (અ) , , મ, તૃ, (2 જે પુ. એ. વ. વરિઘ) હતુ, કુ, અને શુ માં એ પ્રત્યયો રુ લેતા નથી. (આ) બીજા ધાતુઓમાં 3, 5 અને થ અવશ્ય લે છે, પણ | (ઈ) હસ્વ # જેને અનન્ત હોય એવા મન, ધાતુઓમાં થ ની પૂર્વે 6 આવતી નથી. જ્યારે | (ઉ) અને સ્વર હોય એવા અનિદ્ ધાતુઓ અથવા ધાતુઓમાં જ 4 હેય એવા અનિદ્ ધાતુઓ વિકંપે ? લે છે. युधि रुधि राधि व्यध् शुधः साधि सिध्यती / मन्य हन् आप् क्षिप् छुपि तप् तिपस्तृप्यति दृप्यति || लिए लुप् वप स्वप् मृपि यम रभ लभ् गम् नम् यमो रमिः / क्रुशिर दंशि दिशी दृश् मृश् रिश् रुश लिश् विश् स्पृशः कृषिः।। त्विष तुष् द्विष् दुष् पुष्य पिष् विश् शिष् शुश्लिध्यतयो घसिः / वसतिर दह् दिहि दुहो नह मिहू सह लिह, वहि स्तथा / / अनुदात्ता हलन्तेषुधातवोद्वयधिकंशतम् / આ કારિકામાં નિર્ધાતુઓ છે. માત્ર મેળ માટે કેટલાક ધાતુઓમાં 6 ઉમેરવી પડી છે, અને કેટલાકમાં ગણની નિશાની સાથે જીત લગાડેલી છે. છેલ્લી લીટીમાં શબ્દ અનુવાનો અર્થ અનિદ્ થાય છે. આ કારિકામાં જે કહ્યું છે તે ગણકાર્યરહિત કાળમાં સામાન્ય રીતે ખરું છે, પણ કેટલીક ખાસ જગાએ ફેરફાર કરવો પડે છે. પક્ષ ભૂતકાળમાં જે ફેરફાર કરવા પડે છે તે ઉપર બતાવ્યા છે.

Page #130
105 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી * આત્મને એ. - કિં. વ. બ. વ. 1 લે પુ. વહે महे 2 જે , તે आथे ध्वे 3 જો , आते 4. ત્રીજો પુરુષ એકવચન અને બહુવચન સિવાય બીજા પ્રત્ય ગણના બીજા વિભાગના વર્તમાનકાળમાં જે છે તે જ છે. કોઈ રૂપમાં યમ કે આ સિવાયના બીજા કોઈ પણ સ્વર પછી દવેનો ટૂ થાય છે. જ્યારે તેની પૂર્વે 6 લાગે છે અને એ રૂ પૂવે , , , , , આવ્યો હોય ત્યારે ઉપલો ફેરફાર વિકપે થાય છે. 5. લે એવા પ્રત્યયો ઉપર લખેલા આઠ ધાતુઓ સિવાયના બીજા ધાતુઓમાં ડું અવશ્ય લે છે. 6. કેટલાક ધાતુઓ જેવા કે (1 લ ગ. પરમૈ૦), ઝg, સિંધુ 1 લે ગ. મંગળ પરિણામ આવવું, અથવા " વ્યવસ્થા કરવી ખૂક, , કિ૬, અકઝ, થ, હૃg, , , ધ, ના, નૃg, g, પૃ, કુ, મુદ્દ, 7,નિસ્, અરે, “વ્યાપવું, વગેરે ગણકાર્ય રહિત કાળોમાં તેમજ પરાક્ષ ભૂતકાળમાં વિકલ્પ સે (વે) છે. (દ્વિતીય ભવિષ્યમાં અને ક્રિયાતિપત્યથતેજ છે, વિકલ્પ રેસ્ નથી), ર્ ર જે અને 4 થે ગ; છૂ 5 મે અને નવમે ગ વિક૯પે તે છે, પણ પરોક્ષ ભૂતકાળમાં થ સિવાય બીજા પ્રત્યયો પૂવે હું ખાસ લે છે. 7 અંગ: અગિયારમા પાઠમાં આપેલા નિયમ પ્રમાણે સ્વર યુક્ત પ્રથમ વ્યંજનની દ્વિરુક્તિ થાય છે. પ્રથમ અક્ષર સ્વર હોય તો તેની જ દિતિ થાય છે, પછીના વ્યંજનની થતી નથી. 8. જ્યારે વિજાતીય સ્વર દ્વિરુક્ત થયેલી કે 3 પછી આવે ત્યારે 6 ને રૂ અને 3 ને 30 થાય છે, અને જ્યારે સ્વજાતીય સ્વર આવે * જ્યારે આ ધાતુ લેતા નથી ત્યારે 1 પુ. દિ. અને બ. વ.નાં રૂપો રક્ષva, વાઇમરે થાય છે, એટલે મેં ને જૂ થાય છે. નિયમ એ છે કે અન્ય કોઈ ધાતુમાં હોય અને તેની પછી 2 કે મૂ આવે તો તેને સ્થાય.

Page #131
106 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ત્યારે બીજે સ્વર, જોડાઈ દીધું કે 3 થાય છે. પરાક્ષ ભૂતકાળના અવિકારી પ્રત્યય પૂર્વે $ “જવું' ધાતુની દ્વિરુક્તિ થયેલી રૂ લંબાય છે. આ પ્રમાણે ૩ર- સદ્ ઉપરના 7 પ્રમાણે-૩ નીચલા 8 પ્રમાણે-કવોલ 8 પ્રમાણે તેમજ -રૂષ-પ- જ્યારે ગુણ થત નથી ત્યારે કર્ણ-૩૩-૬ અને ફુ- ષ; વળી -- અને અન્ય ને સ્ થાય છે, 10 મો નિયમ, પાઠ 7, ચતુ-યુ. 9. પરમૈપદના દ્વિવચન અને બહુવચનના પ્રત્યયો અને આત્મપદને બધા પ્રત્યયો અવિકારી છે, અને પરસ્મપદના એકવચનમાં બધા વિકારી છે. (અ) વિકારી પ્રત્યય પૂર્વે ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય, (બ) અન્ય સ્વર અને ઉપાત્ય આની પહેલા પુરુષ એકવચનમાં વિકલ્પ અને ત્રીજા પુરુષ એકવચનમાં ખાસ વૃદ્ધિ થાય છે. (ક) બીજા પુરુષ એકવચનમાં અન્ય સ્વરને ગુણ થાય છે, અને ઉપાત્ય તેમને તેમ રહે છે. Tધ પર 1 લો પુ. યુવાધ સુવિ बुबुधिम 2 જે , યુવધિથ યુધ5: बुबुध 3 જે , સુવઇ કુતુતુઃ ૩૬ધુ: -૩qધુ 7 પ્રમાણે-યુરોધ, 8 (અ) પ્રમાણે, યુધોધ, યુવાધવ પા. 104, 3 (આ) પ્રમાણે. આત્મને 1 લે પુ. યુવુ बुबुधिमहे 2 જે , તુબુધિ बुबुधिध्वे 3 જે , યુવુ बुबुधाते - પરમૈ૦ ાિર-વાર વ.. चक्रम् चकर्थ ચંદુ: . चकार चक्रतुः बुबुधिवहे बुबुधाथे જી 2 बुबुधिरे જી 2 चक्र જે

Page #132
चक्रे. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 107 कृ-कृकृ-चकृपा-८२,२इमनेऊप्रमाणु-चकार-चकरानियम ८(५)प्रमाणे-चकार-चकर,-चकृव,चकर्थयोरे,५८.१०४,3 (4)प्रमाणे. આત્માને 1 सो पु. चक्रे चकृवहे चकृमहे 2 ले , चकृषे चक्राथे चकृढ्वे 3 ने , चक्राते चक्रिरे वे भार (कुस। 4, पानु 105) नी ५२-भै० 1 / पु. निनाय-निनय निन्यिव निन्यिम 2 ले, निनयिथ-निनेथ / निन्यथुः निन्य 3 ले, निनाय निन्यतुः निन्युः नी-नीनी (पा.१०५,७प्रमाण), निनी (२०ने नियम ऊ, 54 11) -निन 5.101,8 (५)प्रमाणे-निनायउने.पु.व्य.व.निनी-निन्यतुः (नि. 1, 5 / 411) -निनयिथ-निनेथ (413 13,3(1)(), सामने १पु.निन्ये-निन्यिवहे-निन्यिमहे.गदउन्नेY.जगाद-जगदतुःजगदुः 10. પૂર્વે જોડાક્ષર હોય એવા અન્ય 8 વાળા ધાતુઓ તેમજ हाध ऋ मन्ते य सेवा यातुमा मने जागृ.भने ऋ धातुमामां सन्त्य સ્વરને ગુણ થાય છે, એટલે અવિકાર પ્રત્યય પૂવે પણ તેને મર્ થાય છે. शु,,पृविघे थाय छ, भने न्यारे साधातुमामा गुण यता नया ત્યારે તેમને સ્વર હસ્વ થાય છે. ઋછ પ્રથમાક્ષરને ગુણ થાય છે. स्मृ ५२स्म० स. 1. 5 व. Y. - सस्मार-सस्म सस्मरिव सस्मरिम सस्मर्थ सस्मरथु: सस्मर उन्ले , सस्मार सस्मरतुः सस्मरुः مي

Page #133
108 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી (2 જે નિયમ (ડ) પાઠ 11 મો, અને 3 જે (બ) અને (ક) પાઠ 13 મો જુઓ.) રા, રારાતુ-રાહુ , સરા-રાનુ ઈત્યાદિ. 11. છઠ્ઠા ગણના કેટલાક ધાતુઓ જેવા કે કુટું, , ગુરુ, હ૬, 7 અને ધૂ પરોક્ષ ભૂતકાળના ૧લો પુ. એ. વ. અને ૩જો પુ. એ. વ.ના પ્રત્યયો, પ્રેરક ભેદનો સાથ, અને અદ્યતન ભૂતકાળના કમણિ ૩જો પુ.એ.વે. ને 6 સિવાય બીજો કોઈ વિકારી પ્રત્યય પૂર્વે ગુણ કે વૃદ્ધિ લેતા નથી. તત્રોટ (૩જે પુ. એ. વ.) નથિ . પરોક્ષ ભૂતકાળળમાં ૧લા પુ. એકવચનમાં જે ધાતુઓ વૃદ્ધિ લઈ શકે એવા છે તે ધાતુઓ વૃદ્ધિ વિકલ્પ લે છે પણ ગુણ લેતા નથી. બીજા વિકલ્પ ગુણ લે છે. જુના-નુવ, ગુલાટ-ઘુકુ. 12, કેટલાક ધાતુઓ જેવા કે અને ઝૂ ખંડિત છે, અને ગણકાર્યરહિત કાળમાં તેમનાં રૂપો થતાં નથી. 13. આ અંતે હોય એવા ધાતુઓમાં (અ) ૧લા અને ૩૦જા પુ. એ. વ. પરમપદમાં આ પ્રત્યયને બદલે સૌ આવે છે. (બ) સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારી પ્રત્યયો પૂર્વે અને લે એવા પ્રત્યયો પૂર્વે અન્ય મr ના લોપ થાય છે. શા પરમૈત્ર 1 લો પુ. શિક 2 જે ,, જ્ઞજ્ઞિથ-asiાથ કશુ जज्ञ 3 જ છે * શતુ. જ્ઞા-નશા અને અને તે થતાં જ્ઞા.ફથ પૂર્વે મને લેપ થતાં તેમજ સ્વરથી શરૂ થતાં પ્રત્યય પૂર્વે લેપ થતાં શરૂથ=શથઅનેરાશથુ વગેરે ૧૪.ગણુકાયવાળાકાળના અને વર્તમાન કૃદંતના પ્રત્યયસિવાય બીજા પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુઓને અત્યg, છે, મો ને બદલે આ મુકાય છે. જ ૩જે પુ. ગૌ- નુઃ-. જે પુ નથિ -જ્ઞાથ વગેરે. 15. (અ) પરોક્ષ ભૂતકાળમાં મૂની દ્વિરુક્તિ થતાં વમૂવ રૂપ થાય जशौ

Page #134
108 2 જે , जन * સંસ્કૃત બીજી પડી (બ) fજ ના ને થાય છે, દિ ના દુ ને છૂ થાય છે અને ના ર્ ને વિકલ્પ શું થાય છે. રમૂવ, મૂવિથ, વિના-નાથ, નિષિા,નિક-વિધિથ, પાનું ૧૦૪,૩(ક) પ્રમાણે નિષાદ, વિધાથ કે વિરાટ. 16. સ્વરથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે 6, , , પવન અને વન ધાતુઓમાંના ઉપા– 4 ને લોપ થાય છે. શું ને શું બધી જગાએ થાય છે. નર અને ઘર માં ક નો લેપ થતાં તેઓ 6 અને સ્ત્ર અનુક્રમે થાય છે. રુ પરમૈત્ર 1 લો પુ. जघान-जघन जनिव . जघ्निम जघनिथ जघन्थ जघ्नथुः 3 જે , जघान जनतुः કનુ 17. સુધિ ‘અભ્યાસ કરે” નું પ્રત્યયરહિત રૂપ પરોક્ષ ભૂતકાળમાં વિના થાય છે.સધિ-પિત્તજાતે-ગથિવિગેરે. 18. (અ)સૃજ્ઞ અને દર માં 4 ને બદલે રૂ થાય છે એટલે જન ને દ્રા થાય છે, પણ આ ફેરફારો જ્યારે તેની પછી વ્યંજનથી શરૂ થતો વિકારી પ્રત્યય હોય ત્યારે થાય છે. (બ) આ ધાતુઓમાં થ પૂર્વે 6 વિક૯પે મુકાય છે. H-H-H+થ-રન્નાથ (ઉપર જુઓ) –+થ (પાઠ 9, નિયમ 9 પ્રમાણે) સન્ન+ માર્ગો, પા. 21* પ્રમાણે-ત્રણ. તે જ પ્રમાણે રૂદ્રઇ વળી સત્તાથ અને થિ પણ થાય છે. ડું-પરછથ ggg પાઠ ૧૩,૩(૩)પ્રમાણે 19 અનિટ ધાતુઓ જેમાં 8 ઉપાત્ય હોય તે ધાતુઓમાં અષા વ્યંજનથી શરૂ થતા વિકારી પ્રત્યય પૂર્વે તે આ ને વિકલ્પ શું થાય છે. જેમકે રથ અથવા , તzથ અથવા સતર્થ વળી ઉજ અને તતપંથ. 20. મ ને બદલે પરાક્ષ ભૂતકાળમાં વિકલ્પ ઇન્ થાય છે, અને જ્યારે ઇન્ થાય ત્યારે જ પૂર્વે 6, માં ખાસ આવે છે. અવિકારક પ્રત્યયોથી કેવા રૂપ થાય છે તે માટે 16 મો નિયમ જુઓ.

Page #135
110 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 21. પક્ષ ભૂતકાળ એવું બતાવે છે કે ક્રિયાને બન્યાને બહુ વખત થઈ ગયો છે, અથવા તે કહેનાર માણસે તે ક્રિયા થતી જોઈ નથી. સામાન્ય રીતે આ કાળ ઘણું પ્રાચીન સમયની કથા કહેવા માટે વપરાય છે, અને પહેલા પુરુષમાં બોલનારે જે વાત બેશુદ્ધિમાં કરી હોય અથવા તો તે કોઈ વાત ઊંધું બોલી છુપાવવા માગતા હોય તો તે બતાવવામાં વપરાય છે. નીચેનાં પહેલાં બે સંસ્કૃત વાક્યો જુઓ.) સંસ્કૃત વાક્યો बहु जगद पुस्तात्तस्य मत्ता किलाहम् / भुक्तं त्वया कविङ्गषु नाहं कलिङ्गाञ्जगाम // पुरा किल दुष्यन्तो नाम राजा बभूव / स एकदा मृगयां कर्तुं वनमिवाय / तं तस्य सैनिका अमात्याश्चानुजग्मुः / तस्मिन्कानने दुष्यन्तो बहून्मृगाञ्जघान / एकं मृगं पलायमानमनुसरन्मागें दिध्याश्रमपदं ददर्श / तस्य सैनिकाः पूर्वस्मिन्नेव स्थाने तस्थुः / कण्वस्यायमृषेराश्रम इति ज्ञात्वा तं प्रविवेश / प्रविश्य च को नु भो अति पप्रच्छ। कण्वस्य कृतिका दुहिता शकुंतलाश्रमादबहिरागत्य दुष्यन्तं स्वागतं व्याजहार / शकुन्तलां चारुसर्वाङ्गी दृष्टा दुष्यन्तस्तां चकमे / तस्याः पाणिं गान्धर्वेण विधिना राजा जग्राह / अनन्तरं कंचित्कालं तावुभौ तस्मिन्नाश्रमे चिक्रीडतुः। रममाणं राजानं प्रेक्ष्य सैनिकाः पुरं निववृतिरे / राजापि पश्चात्स्वं नगरमुपययौ / कियद्वसु ब्राह्मणेभ्यो यूयं दद / न वयं तेभ्य: किंचिदद्दिम / उन्मादं वीक्ष्य पद्मानां कुमुदानां च मन्दताम् / क्षणिकत्वं विभूतीनां चेतसा निश्चिकाय सः // . शुश्राव रामस्तत्सर्व प्रतस्थे च ससैनिकः // तस्तनुर्जज्वलुमम्लुर्जग्लुटुंलुठिरे क्षता:। मुमछुर्ववमू रक्तं ततृषुश्चोभये भटाः / /

Page #136
, સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 111 जम्बुमाली जहौ प्राणान् ग्राव्णा मारुतिना हतः / बभाण स न मे मायां जिगायेन्द्रोऽपि किं नृभिः / / ગુજરાતી વાકયો 1. ગાધિ નામના રાજાએ ભગુના છોકરા ચીકને પિતાની દીકરી આપી (રા). 2. તેણે જમદગ્નિ નામના છોકરાને જન્મ આપ્યો. (જૂ ) 3. જમદગ્નિ રેણુકાને પરણ્યો. (રિ+ની) 4. તેની ખરાબ ચાલ માટે તે એક વખત ગુસ્સે થયો, (કુ) અને પોતાના દીકરાઓને તેને મારી નાખવા ફરમાવ્યું. (f) 5. સૌથી નાના દીકરા પશુરામ સિવાય તે કામ કોઈએ કર્યું નહિ. ($) 6. પિતાની કુહાડીથી તેનું માથું તેણે કાપી નાખ્યું. (છિદ્ર) 7. જમદગ્નિ એ કામથી થયા () અને કહ્યું (મિલ્પા), પુત્ર તું વર માગ. " 8. પરશુરામે વિનંતિ કરી(વ) કે મારી મા જીવતી થાય અને તેના પાપથી છૂટે. 9. ત્યારે જમદગ્નિએ કહ્યું (વિ+ + આત્મને) “તેમ થાઓ” અને રેણુકા જીવતી ઊઠી. (૩૬થા ) 2 નર્ટ 10 મે ગણ, નાથ, ના, ના, ના, 7 અને 77 સિવાયના 7થી શરૂ થતા ધાતુઓમાં 4 વાળો ઉપસર્ગ પૂર્વે આવતાં = નો જ થાય છે. 3 અને ની વચ્ચે માર્ગોમાં 7 ને શું થાય એ નિયમમાં આપેલા જ અક્ષર આવી શક. કેટલાકના મત પ્રમાણે ના, જૂ અને નર એ અપવાદમાં ગણતા નથી.

Page #137
112 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 10 કેટલાક વખત પછી કાર્તવીય નામે રાજા તે આશ્રમે આવ્યા, (ગામ) 11. તેણે અને તેના સિપાઈઓએ સઘળાં ઝાડ કાપી નાખ્યાં (મન્ન), જમીન વેરાન કરી (ઉત્પન્ન ) અને ઋષિની ગાયો લઈ ગયા (મg+%), પરશુરામ ઘેર નહેતા (સૂ) જ્યારે તે આવ્યા ત્યારે કાતવીર્ય સાથે લડ્યા (યુ) અને તેને મારી નાખ્યો. (7) 12. જ્યારે કાર્તવીર્યના દીકરાઓએ આ સાંભળ્યું (6) ત્યારે તેઓ ગુસ્સે થયા (ઇ) અને તે આશ્રમે આવ્યા. (aa++) 13. જમદગ્નિને એકલા દેખી તેના પર તીર નાખ્યાં (ક્ષિા, મુજ) અને તેને મારી નાખ્યા. 14. જ્યારે પરશુરામ ઘેર આવ્યા (નિવૃત્ત) ત્યારે તે ગુસ્સે થયાં અને ક્ષત્રિયવંશનું નિકંદન કાઢવા નિશ્ચય કર્યો. (નિ+f૪) 15. કાર્તવીર્યના દીકરાઓને તેણે પૂછ્યું કે તમે મારા પિતાને મારી નાખ્યા? તેમણે કહ્યું, “ના, અને તેને મારી નાખ્યા જ નથી.” (નવું) 16. પણ પરશુરામે જાણ્યું (જ્ઞા) કે તેઓ ગુનેગાર હતા અને તેમને તેમ જ બીજા ક્ષત્રિયોને મારી નાખ્યા. શબ્દકોશ 11 સન્ 1 ગ. પરમૈ૦ જવું | મા સર્વ પુ. સ્ત્રી. ન. બન્ને ૩મા પુ. હર્ષ, પ્રફુલ્લિત થવું તે, પક્ષને લગતું વિકાસ gવા ક્રિ. વિ. અ. એક વાર પર ક્રિ. વિ. ઉપર પુ. ઋષિનું નામ છે.

Page #138
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી, 113 વાન્ 10 ગ. આત્મને ચાહવું, | વિનિમ્ જોડે, નકકી કરવું, નિશ્ચય પ્રીતિ કરવી કરો . ત્રિજ્ઞ પુ. દેશનું નામ છે. ઘુમદિન પુ.રાક્ષસનું નામ છો કાનન ન. જગલ 49 1 ગ. પરમ પ્રકાશવું મુર ન. રાતે ખીલતું કમળ | તૃ૬ 4 ગ, પરમૈ૦ તરસ લાગવી તવા સ્ત્રી. દત્તક લીધેલી દીકરી दिव्याश्रमपद न.(दिव्य स्वगन 4 ગ. પરમૈ૦ ગુસસે થવું જેવું, આશ્રમv ન. આશ્રમ) ક્ષળિa ન. ક્ષણ વાર લેવું તે સુંદર આશ્રમ ક્ષત ક્ષણ નું કમણિ ભૂ. 5. | દ, 4 ગ. પરમૈ૦ ગર્વ ધરો ઘાયલ થયેલું કુ 1 ગ. પરસ્તે દોડવું 1 ગ. પરસ્મ બોલવું નુ અ. શક અથવા અટકળ vrશ્વ પુ. એક જાતની વિવાહ બતાવનાર અવ્યય પદ્ધતિ. આમાં સ્ત્રી અને પુરુષ | પ ના દિવસે ખીલતું કમળ પિતાની સ્વ પસંદગી કરે છે. પઢાયમાન (gr+મ્ 1 ગ. ગુપ* ૧ગ, રક્ષણ કરવું આત્મને “જવું” નું વર્તમાન પવન પુ. પથ્થર કૃદન્ત, રા ને ઢા થાય છે.) દડતું ઘમ્ 1 ગ. પરમે. ખાવું રસ્તાત્ ક્રિ. વિ. સામે, આગળ રાવી સ્ત્રી. ચાર સુંદર, 1 પૂર્વ સવ. પહેલું સવ સઘળા અવય) જેનાં વર્િ ક્રિ. વિ. બહાર બધાં અંગ સુંદર છે એવી સ્ત્રી. | મન્ 1 ગ. પરમૈ૦ બેલવું 4 ગણકાર્યરહિત કાળમાં ૧૦મા ગણના સર પ્રત્યયને આ ધાતુમાં વિકલ્પ લોપ થાય છે. આ ગણુના બીજા બધા ધાતુઓમાં 32 કાયમ રહે છે, પણ તેમને અન્ય ક લેપાય છે. આશીર્વાદાથે પરસ્મ અને અદ્યતન ભૂતકાળ સિવાયના બધા ગણકાર્યરહિત કાળામાં અને અર્થમાં આ ફેરફાર થાય છે. * આ ધાતું અને બીજા જે ધાતુઓ પહેલા પાઠમાં આપ્યા છે, તેમાં ગણકાર્યરહિત કાળમાં આ વિકલ્પ લગાડાય છે.

Page #139
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી મજૂતા સ્ત્રી. ધીમાપણું, સુસ્તી ! વિમૂરિ સ્ત્રી. પૈસા,ચડતી સ્થિતિ મા મન્ નુ. . . ઉન્મત્ત નિ પુ.સ્ત્રી.ન. સિપાઈઓ માયા સ્ત્રી, કરામત, યુક્તિ, જાદુ સાથે મૂર 1 ગ. પર બેભાન થવું સિદ્ધ 1 ગ. પરમે. નિયમિત યુવા સ્ત્રી. શિકાર કરવું, સારા નીકળવું 1 ગ. પરમ ચીમળાવું રતન 1 ગ.પરસ્મ રડવું, ગાજનરમ થવું, થાકી થવું વીજ કરવી જો ન, લેહી 6i4 ગ.પરમૈનેહ રાખ * 4 ગ. પરમૈ૦ ઈજા કરવી 2 ગ. પરમૈત્ર વહેવું સુ 1 ગ. આત્મને આળોટવું - 1 ગ. પરમૈ૦ અવાજ કરવો વ 1 ગ. પરમૈ૦ ઓકવું, દત નું કમણિ ભૂ કુ. ઊલટી કરવી. મરાયેલું અવિવેક મવાર પુ. | છૂટી મુમુ નું કમણિ ભૂ.કૃ. કચક (ઋષિનું નામ છે.)શ્મીર, મુiા ત્રી. છૂટા થવું, મુન્ કદી નહીં નૈવ અ.. (કર્મણિ રૂપ વાપરો) કાતવીર્ય (એક રાજાનું નામ છે જડમૂળથી કાપી નાખવું ૩ખૂટ એને પરશુરામે માર્યો હતો.) 10 ગ. કવિતુહેત્વર્થ कार्तवीर्य पु. કૃદન્ત કુહાડી પરશુ પુ. જમદગ્નિ (ઋષિનું નામ છે.) ગાધિ (રાજાનું નામ છે.) પુ. | જ્ઞમ પુ. ઘણું મૃાન્ ક્રિ. વિ. જીવતી તીસ્ત્રી.ગણનું કર્તરિ * સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે રાષ્ટ્ર અને ગામમાંના 30 પછી 7 ઉમેરાય છે; જેમકે ઇશ્વ (પરોક્ષ ભૂ. . જે પુ. એવચન) અહીં સ્વરની વૃદ્ધિ થતી નથી, કારણ કે ન ઉમેરાય છે, ત્યારે તે ઉપાત્ય હેત નથી. ર માં અદ્યતન ભૂતકાળમાં નું ઉમેરાતો નથી, તેમજ પક્ષ ભૂતકાળ સિવાય જ્યારે ફુ લે છે ત્યારે પણ ઉમેરાતો નથી.

Page #140
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 115 વર્તમાન કૃદન્તકથાસ્ત્રી (a | પાછા જીવતાં થવું પુનર્વ પુ. જિંદગી, અને [દ ને | ભગુ (ઋષિનું નામ છે.) મગ પુ. ઠેકાણે અ. સાથે) રેણુકા (જમદગ્નિની પત્ની અને નામનું નામ અ, નાના .એ (નામ શબ્દ ઉપરથી) પરશુરામની માતા) જેણુવત્રી. નાનામાં નાનું રણ પુ. સ્ત્રી. ન. | સિવાય ઋતે અ. (પંચમી લે છે) - પાઠ 14 મે પરાક્ષ ભૂતકાળ (ચાલુ) 1. જ્યારે ધાતુમાં બે સાદા વ્યંજનની વચ્ચે ન હોય અને ધાતુને વ્યંજન દિક્તિમાં બદલાયો ન હોય, ત્યારે અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે અને પરૌપદના બીજા પુરુષ એકવચનને જ પ્રત્યય રૂ લે છે ત્યારે તેની પૂર્વે સને બદલે મુકાય છે, અને દ્વિરુક્ત વ્યંજનને સ્વર સાથે લોપ થાય છે. તન પરસ્મ, એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. સંતાન-તાર' તૈનિવ तेनिम 2 જે , નિશ . તેનદુઃ तेन 3 જે છે તતાન તેનતુ . તેનું તન્ ધાતુમાં ઉપરના નિયમની બધી શરતો આવી જાય છે; માં બધી શરતો આવતી નથી, કારણ કે એમાં જોડાક્ષર છે; અને નર્ અને મમ્માં પણ તેમજ છે, કારણ કે દ્વિરુક્તિ પામતા સ્વરયુક્ત વ્યંજનમાં 5 અને શું અનુક્રમે દ્વિરુક્ત થાય છે, તેથી આ પ્રમાણે રૂપે થાય છે. એ. વ. ' દિ. વ. બ. વ. 3 જે પુ. નનર નરવતુ ननन्दुः . ભા કરતુઃ जगदुः बभणतुः बभणुः પણ તુ તુ, મેતુ વગેરે રૂપ થતાં નથી.

Page #141
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી રજે પુરુષ એકવચનમાં જૂનું વિથ-guસ્થ થાય છે. જીવનું કથ-ફાશથ થાય છે. થ, દુ વિકલ્પ લે છે.[જુઓ પા. 104,3(9)]. જ્યારે દુલે છે ત્યારે ઉપલો ફેરફાર થાય છે, અને જ્યારે હું નથી લેતા ત્યારે તે નથી થતો. ને જ થાય છે. (જુઓ માર્ગો, પા. 91+) 2. ઝું જ, મનુ, ત્ર અને રાધ પમો ગણ ( જ્યારે “ગુને કરવો” એવા અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે) આટલા ધાતુઓમાં X અથવા આ ને ઉપર પ્રમાણે શુ થાય છે, અને જ્ઞ, પ્રમુ, ગન, જળ, જાવ, પ્રાજ્ઞ, ઝારા, સ્ટાર, સ્થમ્ અને સ્થાન માં વિક૯પે થાય છે. જે ધાતુઓ ઉપર લખ્યા છે, તેને સામાન્ય નિયમ 1 લાગતું નથી. તૃ-તત્વ (પા. 83, 2 ૩)-તતા+મતુ (પા. 107 10 પ્રમાણે) અને ઉપર પ્રમાણે તેતુ, તેમજ જે તે ઇત્યાદિ, વશ્રામ-યમતુ કે પ્રેમg -વત્ર, પ્રેમુ વગેરે વગેરે. 3. 6 થી શરૂ થતા ધાતુઓ અને સારા અને ર૦ માં આ ફેરફાર થતો નથી. વમ્ ૩જે પુ. લવામ-વવમતુ-વવમુ 4. સામાન્ય રીતે અવિકારક પ્રત્યે પૂવે નીચેના ધાતુઓ અને કેટલાક બીજા ધાતુઓ , ને ? ને બદલે અનુક્રમે 6, ૩ને ઋ લે છે* વ, યજ્ઞ, વ , વ , ૧લે ગણરે, કરો,, શ્વ,વ,સ્થg, કથા, વશ થવું ,ત્ર ઝરઝ ટુ અનેØપરોક્ષ ભૂતકાળમાં ઘg, a ને અન્ન ને આ ટીપમાંથી કાઢી નાખવાના છે, આ ફેરફાર અથવા તો 2, અને ૬ના આદેશભૂત 6, 3 અને 4, સંgar નામે ઓળખાય છે. પ. પક્ષ ભૂતકાળના વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે દિયુક્ત સ્વરયુકત વ્યંજનમાં જ સંપ્રસારણ થાય છે; અને હચમ્ માં વિ એ દિત છે. * ગણુકાયવાળા કાળમાં અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે અનુક્રમે ઉપલા પહેલા અગિયાર ધાતુઓમાં આ ફેરફાર થતો નથી.

Page #142
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 117 6. સંપ્રસારણ પછી સ્વર લોપાય છે. 7. જ્યારે જોડાક્ષરમાં બેઉ અક્ષર સંપ્રસારણ લે એમ હોય, ત્યારે પાછલે અક્ષર સંપ્રસારણ લે છે. પરસ્મ આત્મને એ.વે. કિ.વ. એવ. એ વ. વિ . બ.વ. ૧લ પુ. જ્ઞ-રૂક નિવ નિન ને નિવેદે નિમણે રજે ,, રૂથનથ-થઇ રંગથઃ વ્ર વિરે ફૅનાથે નિષે ૩જે જુવાન નતુ રંગુ ગાતે વિશે યજ્ઞ-ઈન ફુગાર ૫પ્રમાણે- ન્ પ્રમાણે-થાક, 4 અને 6 પ્રમાણે- --મતુ-ફંગતુ, –થવિથ અથવા હૃથક+થ પા. 104, 3 (9) પ્રમાણે થy+થ પા, 69, 9 પ્રમાણે-થ+ થઇ માર્ગો પા 21 નોંધ પ્રમાણે. કથ૬-થથ- વિશ્વધુ 5 અને 7 પ્રમાણે-વિદAધ 6 પ્રમાણે વિવાદ. -વશ્વ-સુઘg-૪ सुष्वप्-असुवषप. व्यध्-विध-विविध+अतुः-विविधतुः स्वप्ggggg+મતુઃ-સુપુપતુઃ -પર૩ પુ સવાર-ચતુ9 : રજે પુ.એ.વ.૩વનિથ કે ૩થ-આત્મને -વારે ઈત્યાદિ. 1. (અ) , [6, રનદ અને રિનમાં જ્યારે ની પછી અનુનાસિક કે અન્ત:સ્થ સિવાયને કોઈપણ વ્યંજન આવે અથવા તો કંઈપણ ન આવે તો દુ ને જૂ અથવા ટુ થાય છે. મોfથ મુમો+થ (6 કે નિયમ, પાઠ 13 મે)-મુકોઢ-થ અથવા મુમોઈ+થ=મુમોર અથવા મુમોઘ. x જે ધાતુઓને આદિ વ્યંજન ર્ હોય અને તે સની પછી સ્વર કે દત્ય વ્યંજન આવ્યો હોય તે ધાતુઓ,અને રવિ ,વન્, રાષ્ટ્ર અને દિ ધાતુઓના ની પૂર્વ સામાન્ય રીતે એક જ પદમાં X અથવા આ સિવાય કોઈ સ્વર અથવા કંથ વ્યંજન આવ્યો હોય તો ને જૂ થાય છે. તેણ, કૃg, કૃશ, રૂ, અને તે અપવાદરૂપ છે,

Page #143
118 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી (બ) એવી સ્થિતિએ નમાંના અન્ય ક્લે હું થાય છે. રેફિશ અને રન +=+થ =નનાદ. 2. ૯મા પાઠના સામાન્ય ૩જા નિયમ પ્રમાણે જ્યારે વન્ના જો લેપ થાય છે, ત્યારે પૂર્વના 5 અથવા મને થાય છે. વ-વવદ ૩દ+થ-વહૂ+થ પા. 64, 1 પ્રમાણે-૩વર્ષ પા. 65, 2 પ્રમાણે-૩૩-૪ માર્ગો પા. 21 પ્રમાણે રૂઢ પા.૬૫,૩ પ્રમાણે. વળી આ નિયમ પ્રમાણે કોઢ થાય છે, પણ 38 નહિ. 8. (અ) પર અને આત્માનપદમાં પરાક્ષ ભૂતકાળના વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ૩યર્ અને અથવા રૂ૫ અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે લે છે, અને જે પરસ્મ અને આત્મને “ઢાંકવું' નું વિદાય વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે અને વિવો અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે. કુવામાં થ પહેલાં શું આવે છે. નહિ તે ૧૩મા પાઠના ૧૪મા નિયમ પ્રમાણે કરવું પડત. દશેકચે-વસુદ 7 પ્રમાણે-વિશે 6 પ્રમાણે–વિશ્વ-મ-વિધ્યા. એ જ પ્રમાણે જે વિકારક પ્રત્યય લગાડતાં થતાં રૂપો સમજવાં. (બ) હવે પરસ્મ અને આત્મને ‘બેલાવવું અને પરોક્ષભૂતકાળના બધાં રૂપમાં ડું થાય છે, અને ઉચ્ચ ને શું થાય છે. એટલે પરોક્ષ ભૂતકાળના બધા વિકારક પ્રત્યયો પૂર્વે સંપ્રસારણ લે છે. -g-દુ 6 પ્રમાણે. (ક) વે અને ઈશ્વનાં રૂપ આપેલા અંગ પ્રમાણે પણ થાય છે. -પા. 108, 14 પ્રમાણે. વવા-વ, વવતુ ઘgઃ પા. 108, 13 (અ) અને (બ) પ્રમાણે. 9. મદ્, ૐ અને જે માં એ પહેલાં શું ખાસ આવે છે. જે પુ. એ. વ. મારિશ ૩જે પુ. ગાર-મરતુ:-ગ્રા.

Page #144
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 118 10, મન્ન અને ન.ધાતુમાં વ્યંજનથી શરૂ થતા વિકારક પ્રત્યય પૂર્વે આ પછી = ઉમેરાય છે; એટલે ન થાય, અહીં થ પૂવે આવી નથી. 11. (અ) જે દ્વિરુક્ત સ્વરયુક્ત વ્યંજનમાં આ જ હોય તો તે લંબાય છે. (બ) ક થી શરૂ થતા અને જેડાક્ષર અનતે હોય એવા ધાતુઓ અને 5 થી શરૂ થતા ધાતુઓ, તેમ જ ર “વ્યાપવું,’ રિક્ત થતા સ્વરયુક્ત વ્યંજન પછી = લે છે. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. અર્ક 3 જે પુ. મારૂં માનતા માનકુંઃ अन्त् , आनन्त आनन्तुः ऋज ,, आनजे आनजाते आनजिरे 12. (અ) 7 કે આ સિવાયના કોઈ પણ દીર્ધ સ્વરથી શરૂ થતા અથવા હસ્વ સ્વરથી શરૂ થતા પણ તે હસ્વ સ્વર પછી જોડાક્ષર આવ્યો હોય એવા ધાતુઓનાં પરોક્ષ ભૂતકાળનાં રૂપો ધાતુને કામ લગાડીને મૂકે સનાં પક્ષ ભૂતકાળના રૂપ લગાડ્યાથી થાય છે. માં જ ફક્ત આ પ્રમાણે થતું નથી. (બ) ૧૦મા ગણના ધાતુઓ પ્રેરકભેદના, ઈરછાદર્શક ભેદના અને બીજા સાધિત ધાતુઓના અથવા સામાન્ય રીતે એકથી વધારે સ્વરવાળા ધાતુઓનાં પરોક્ષ ભૂતકાળનાં રૂપ આ રીતે થાય છે. આ રૂપ મામ્ પક્ષ ભૂતકાળ કહેવાય છે. (ક) જ્યારે ધાતુ આત્મપદનો હોય છે ત્યારે આત્મપદનાં નાં રૂપ લાગે છે, અને પરસ્મપદને હોય તે પરપદનાં શનાં રૂપ લાગે છે. રા આત્માને (અ) એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. ફાર ' શia ईशांचकृमहे 2 જે ,, 'શાં જશે ईशांचकृदवे 3 જે , સાંજે રાવતે ईशांचक्रिरे બીજા રૂપ તમાર, રાવમૂત્ર વગેરે. ن

Page #145
120 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી જમ્ 10 મો ગણ પરમૈ૦ (બ) 1 લો પુ. વાળવવાર-ઘર વથથાંવ : થયાંવમ 2 જે , કથાવાર્થ कथयांचक्रथुः कथयांचक्र 3 જે ,, રથયાંવાર . कथयांचक्रतुः कथयांचक्र: વળી આત્મને માં જાથાં વગેરે. ઘણાખરા ગણકાર્યરહિત કાળમાં સથ કાયમ રહે છે. (પા. 113 નેધ જુઓ.) 13. (અ) રશું, , શાન્ અને આમ્ ધાતુઓ સામ્ યુક્ત પરોક્ષ ભૂતકાળનાં જ રૂપ લે છે, અને 36, વિ૬(બીજા ગણને) અને નાઝું વિકલ્પ લે છે. (બ) મી, દી, ઋ (૩જે ગણ) અને શું આ ધાતુઓમાં વિકલ્પ થાય, પણ ધાતુઓનું અંગ 3 જા ગણના ધાતુની પેઠે દ્વિરુક્ત થાય છે, અને પછી કામ અને સહાયક ક્રિયાપદનાં રૂપ લાગે છે. 14. આમ એ વિકારક પ્રત્યય છે તેથી અન્ય સ્વર અને ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વર (વિઃ સિવાય) ને એ પ્રત્યય પહેલાં ગુણ થાય છે. आसांचक्रे,विदांचकार अथवा विवेद, बिभयांचकार, जियोવાર, વિમriઘવાર વગેરે. 15. અદ્યતન ભૂ તકાળ અને આશીર્વાદાથે સિવાય અન્ય (ગણકાર્ય રહિત) કાળોમાં ઝૂને પરપદના પ્રત્યય લાગે છે; મમર્થ. 16. કમણિ પરોક્ષ ભૂતકાળ આ બે પાઠમાં આપેલા નિયમાનુસાર ફેરફાર કર્યા પછી આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે. સંસકૃત વાયો गतायां रात्रौ सुप्ता वयं किल बहु विले पिम / युधिष्ठिरेण पृष्टो लोमशोऽगस्त्यस्य प्रभाव कथयामास / कृतयुगे काले या इति विश्रुता दानवा वृत्रं समाश्रित्त्य महीं स्वर्गलोकं च भशं पीडयांचक्रुः / तत्कर्तुमानढुस्ते / - तान्हन्तुं सेन्द्रा विबुधा न शेकुः / /

Page #146
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 121 - ते ब्रह्माणमुपसंगम्योचुभयन्नखिलं त्रैलोक्यं दानवैरद्यते किमत्र करवाम है। परमेष्ट्युवाच भो देवा दधीचमृर्षि गत्वा तस्यास्थीनि याचध्वम् / तेषां वज्रं कृत्वा धृवं हत / तथेति प्रतिक्षाय ते सर्वे दधीचस्याश्रममुपययुः / तमृर्षि दयाः प्रणेमुस्तस्यास्थीनि च ययाचिरे। ततः स महात्मा त्रलोक्यस्य हितायात्मनःप्राणानुत्ससर्ज / तस्य परोसोरस्थीनि दे जगृहुस्त्वष्टारं च गत्वा तं तेषामुग्रं वजं कारयामासुः / ततस्त्वष्टा शक्रमुवाचैतदगृहीत्वा वृत्रं जहि / . इन्द्रेण सहिता देवा रोदसी आवृत्य तिष्ठन्तं कालेयैरभिरक्षितं च वृत्रमालेदुः / तांश्च युद्धायाजुहुविरे / तैः सह देवानां तुमुलं युद्धं समापेदे / रजोभिः सर्वा दिशो व्यानशिरे / दानवेच दवा भशं सुः / इतस्ततः प्रधावतां तेषां वेग देवा दौर्बल्यान्न सेहिरे भीताश्च पलायामासुः / ताशांस्तान्दृष्ट्वेन्द्री विष्णु शरणं वव्राज / ततो विष्णुरात्मनस्तेज इन्द्रे निदधे . देवाश्च महर्षयश्चापि तथा विदधिरे / ततो रणधुरामेकोऽपोन्द्र उवाह / स वृत्रस्थ बंधाय महद्वगं मुमोच / तेन हतो वृत्रो भूमौ सुष्वाप / कोट्याकोट्या पुरद्वार मेकैकं रुरुधे द्विषोम् || तत्कर्म वालिपुत्रस्य दृष्ट्वा विश्वं विसिष्मिये / संत्रेस राक्षसाः सर्वे बहु मेने च राघवः / सुग्रीवो मुमुदे देवाः साध्वित्यूचुः सविस्मयाः /

Page #147
122 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી. बिभिषणोऽभितुष्टाव प्रशशंसुः प्लवंगमाः // राघवो न दयांचक्रेदधुधये न केचन / / मने पतङ्गवती राहेति च विचुक्रुशे / * प्राणा दध्वंसिरे गात्रं तस्तम्भे च प्रिये हते / उच्छश्वास चिराहीना रुरोदासौ ररास च / / लोहबन्धैर्बबन्धे न वज्रेण कि विनिर्ममे / मनो मे न विना रामाद्यत्पुस्फोट सहस्रधा // उत्तेरिथ समुंद्र त्वं, मदर्थेऽरीञ् जिहिं सिथ / ममर्थ चातिघोरां मां + धिग्जीवितलघूकृताम् // मालिन्य मार्जयामास चन्द्रमास्ति मिरैः कृतम् / खलदत्त मृषा दोषमिव सत्पुरुषः सताम् // + ऐन्द्रेण ह वै महाभिषेकेण संवर्त आङ्गिरसो मरुत्तमाविक्षितमभिषिषेच / तस्मादु मरुत्त आविक्षितः समन्तंसर्वतः पृथिवीं जयन्परीयायाश्वेन च मेध्येनेजे। तदप्येष श्लोकोऽभिगीतः। मरुतः परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसन्गृहे / / आविक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवाः सभासद इति // | ગુજરાતી વાક્યો न्यारे असेयने। नेता भार्यो गयो (हन् भलि), त्यारे तमा अनूनथा सध्या (युध ), 52 तु देवासे तमने मत 12 4aa. (जि) 2. ५छी तमा भडिमांडे ससा सेवा मेगा थया (मन्त्र अथवा मन्त्रं कृ) मने विश्वना ना ४२वाने। 25 _. (निस+चि) 2 ઈન્દ્રજિતના અસ્ત્રથી મૂ છ પામેલા રામને જોઈને સીતાની અવસ્થાનું વર્ણન છે. પછીના બે કલાકમાં સીતાને વિલાપ છે. + धिक अव्यय भी विमति से छे.. + एन्द्रो महाभिषेकः मना सन्याभिषेनी से प्रा२ छ. એનાથી દેવોએ ઇન્દ્રને રાજ્યાભિષેક કર્યો હતો. એ જ પ્રકારથી જે મનુષ્યને રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવે તે અજેય થાય છે, અને આખી पृथ्वीने छत समय थाय छे. स तद ने तस्मात् छे.

Page #148
સંસ્કૃત બીજી ચાપડી, 13 3. એ કાર્ય માટે બ્રાહ્મણ અને ઋષિઓને નાશ કરવો એ જ ઉત્તમ ઉપાય છે એમ ધાર્યું (મન), કારણ કે તેઓ ધર્માદિ ક્રિયાઓ (તy અથવા ) તેમજ યજ્ઞાદિ કરતા હતા (તન અથવા આ+), તેને લીધે વિશ્વ ટકી રહ્યું હતું. (આ+ધિ, અવ+સ્ટ) 4. તેથી તેઓ દરિયામાં છુપાઈ રહ્યા ( છ), અને રાતે બહાર નીકળી () ઘણા બ્રાહ્મણને મારી નાખ્યા, અને બધાં માણસને દુઃખ દેવા માંડયું. (r, ઠું) 5. વસિષ્ઠ ભાગવ અને બીજા ઋષિઓના આશ્રમોનો ઘાણ કાઢયો (સવ+જ્ઞા પ્રેરક) અને તેને નિજન કર્યા (4) અને પછી તેને બાળી નાખ્યા. (૯દ્) 6. કઈ પણ યજ્ઞ કરતું ન હતું() અને દેવ બીતા (મીકે ત્ર) હતા. 7. તેમને આ કેણ કરતું છૂતું તેની ખબર ન હતી (શા) અને તેથી વિષ્ણુ પાસે ગયા (૩v+IX)અને તેની સહાય માગી. (કાજૂ) ૮વિષ્ણુએ તેમને કહ્યું (જશુ ) કે કાલેય નામના રાક્ષસોએ રાત્રે આ કયું છે અને દિવસે દરિયામાં છુપાઈ રહે છે 8. તેણે તેમને અગત્ય પાસે જઈ દરિયો પી જવા વિનંતિ કરવા કહ્યું. (ગા+ ) 10. દેવો તે ઋષિ પાસે ગયા (3i+) અને તેને પ્રણામ કર્યા (+નમ્); અને તેની શક્તિની પ્રશંસા કરી. (તુ કે પ્રાર્) 11. તેમણે તેમને આગમનનું કારણ પૂછ્યું. () 12. તેમણે તે કહ્યું ( ); જેથી અગત્ય દરિયા પાસે ગયા () અને દેવો તેમની પાછળ ગયા(રુ, મનુયા), તે દરિયે પી ગયા () અને કાલે ને તેમની સંતાવાની જગામાંથી બહાર કાઢયા. (મા ) 13. પછી લડાઈ થઈ (પૂii) અને દેવોએ તેમને મારી નાખ્યા. (4)

Page #149
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી મારા પુ. ઋષિનું નામ છે. | #ારા #નું પ્રેરક રૂપ, કરાવવું તિવર પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણુ ભયં- | વાઘ પુ. રાક્ષસનું નામ છે. કર, દુષ્ટ કૃતયુજ ન. સત્યયુગ સત્તતઃ ક્રિ. વિ. અ. આખરે જ ૧લે ગ. પરસ્મ વિ જોડે, afમનtત મમિ જોડે જે 1. ગ. બૂમ પાડવી. પરમૈનુકર્મણિ ભૂ.કૃ. ગવાયેલું 1 લો ગ. પરમૈ૦ જવું, અર્થ 10 ગણ આત્મનેomડે. બહાર ભમવું વિનંતિ કરવી : વિરાટુ ક્રિ. વિ. અ. ઘણે વખત * 1 લો ને ૧૦મે ગ. દુઃખ દેવું પછી કાશ પામે ગ. આત્મને વિજેડે, ! છ 10 મો ગણુ પ્ર જોડે, સંતાડવું વ્યાપવું કવિતદૂતપુ.સ્ત્રી ન. જિંદરિથ ન હાડકું ગીથી માનભંગ થયેલો Irfa પુ.અંગિરસનો વંશજ ! ag 1 લ ગ પરસ્મ તપ કરવું આવિક્ષત પુ.મવિક્ષિતને દીકરે તાદા પુ. સ્ત્રી ને તેના જેવું. 6 2 જે ગ. પરમૈo Gર જોડે, આસપાસ હોવું તિમિર પુ. ન. અંધારું રુતત્તતઃ કિ.વિ.અ અહીંથી તહીં તુમુદ પુ. ન. ભયંકર 3 અવ્યય. સંબોધનના અર્થમાં , સમૂ જોડે, બીવું વપરાય છે. ઢોવા ન. ત્રણે લોક 3 પુ સ્ત્રી. ન. સખત 1 ગ. આત્મને આપવું 36 1 લે ગ. પરમે બળવું સુધીર પુ. ઋષિનું નામ છે 9 સર્વનામ. પુ. સ્ત્રી ન. રજૂ 1 ગ. આત્મને દયા હોવી એક એક રાના પુ. રાક્ષસ . દ્રિ પુ. સ્ત્રી, ન. ઈન્દ્રને લગતું વિ શ્રી. દિશા #ાશિ પુ. જેની ઈચ્છાઓ પૂરી પુ.શ્રી. ન. ગરીબ, નિરાધાર પડી છે તે રોજ પુ. નિંદા

Page #150
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 125 ૌચ ન. નબળાઈ . મામિ પુ. (મદ પુ.સ્ત્રીન. fધ અવ્યય, ધિક્કાર મોટું અને અમિષા પુ.રાજ્યાપત ક્રિવિ.અ. પતંગ જેવો ભિષેકની ક્રિયા)મોટો રાજ્યાભિષેક gfઇન પુ. બ્રહ્મદેવ માથિ ન.અંધારું, મેલાપણું પુ. સ્ત્રી. ન. મરી ગયેલું | મૃગ ૧૦મે ગ. સાફ કરવું Gર પુ. પીરસનાર કૃષ અવ્યય. ખોટી રીતે દય પુ. સ્ત્રી. ન. બલિદાન કરવા પુરદ્વાર ન. શહેરને દરવાજો યોગ્ય પ્રભાવ પુ. સામર્થ્ય, મેટાઈ રાપુરા ( પુ.ન. અને પુરુ યામ પુ. વાંદરો સ્ત્રી. ધૂસરી) લડાઈની ધૂંસરી 1 લો ગ. પરમૈ૦ જવું = ૧લો ગ.પરંભૈ૦ ચીસ પાડવી # 1 લે ગ. પરમે. ફળવું શોરીન. દ્વિવચન. પૃથ્વીને સ્વર્ગ થg ક્રિ. વિ. ઘણું સુજુ 1 લે ગ. પરમૈ૦ કિ જડે મિષા પુ. રાવણને ભાઈ અને શેક કરો રામને મિત્ર સ્ટાન્ 1 લો ગ. આત્મને લવ પ્રજ્ઞ ક o ગ. પરઐઆત્મને જોડે, આધાર રાખ. રાંધવું રોકવું સ્ત્રોમા પુ. ઋષિનું નામ છે. પ્રજ્ઞ 1 લો ગ. આત્મને પ્રકાશવું ઢgવશ્વ પુ.(ઢોરુ પુ. ન. લોઢું પ્રારા ૧લ ગ. આત્મને ચળકવું વપુ. બંધન) લેઢાનું બંધન ટા ૧લ ગ.આત્મને પ્રકાશવું વેઝ પુ. ન. ભયાનક હથિયાર મ ક્રિ. વિ. મારે માટે વાઢિપુત્ર પુ. વાલીને દીકરો મ=૧૦મે ગ. આત્મને સલાહ વિશુધ પુ. દેવ મફત પુ. દેવ [લેવી. | વિશ્રત પુ. સ્ત્રી. ન. વિષ્ણુ નું મહત્ત પુ. રાજાનું નામ છે. | કર્મણિ ભૂ.કૃ. પ્રખ્યાત * આશીર્વાદાથે પરસ્મા સિવાય બધા ગણકાર્યરહિત કાળમાં આ ધાતુનાં અન્ન અને મ એમ બે રૂપ થાય છે. પ્રશ્ન ના ને જ્યારે લેપ થતો નથી ત્યારે તેને રૃ થાય છે. (પા. 71, 10)

Page #151
126 સંસ્કૃત બીજી પડી વિવિ : પુ. બહુવચન. સર્વ દેવો વિમા પુ.સ્ત્રી.ન.આશ્ચર્ય સહિત વેજ પુ. ઝડપ તથા ક્રિ.વિઅ.હજારેભાગમાં રાત્રી પુ. ઈન્દ્રનું નામ સાધુ ક્રિ. વિ. સારું જિ મા જોડે, આશ્રય લેવો | સુગ્રીવપુ. વાનરસેનાપતિ(રામને સંવર્ત પુ. ગોરનું નામ છે " મિત્ર) પુરુષ પુ. સારો માણસ મૃગ 36 જોડે, તજવું તમારઃ પુ. મંડળીને માણસ સેદ્ર પુ. સ્ત્રી ન. ઈન્દ્ર સહિત રમત ક્રિ. વિ.અ. આસપાસ, હતુ, મમિ જેડે, વખાણ કરવાં ગમેતેમ 66 કે ગ. પરમૈ૦ ભાંગવું ત: ક્રિ. વિ. અ. બધી દિશાએ | | , અથવા છૂટું પાડવું આવવું તે ગામ ન. માનપુ. | સૂત્ ૧૦મો ગ. રિ ડે; આધારની જગા માત્રથાન ન છેતુન્ હે કુ. નિવૃત્તિમ ઉજજડ નિર્જન પુ. સ્ત્રી ન. ઉપાય કપાઇ પુ. યુપાય પુ. | ઝન નથી ઝાકિ.વિ.અ. આમઇરાદાન;ઢન.રાવાસ નિરપેક્ષ ક્રિ.વિ.અ.સા . ચતુર્થી, ઈરાદો પાર પાડવાને. | ક્રિ. વિ. અ. તરીકે વપરાયું છે. તપ તdiણ બ. વ. મરણ વધ પુ. નાશ ઘનપુ. નારાપુ.મારાપુ. | હેતુ પ્રોગર ન. નાશ કરવો છિદ્ ૭મે ગ. ૩જોડે. શક્તિ પ્રમાવ

Page #152
પાઠ 15 મે સ્તન ભવિષ્યકાળ, સામાન્ય ભવિષ્યકાળ અને ક્રિયાતિપત્યથી ભાગ 1 1. સ્તન ભવિષ્યકાળ 1. ધાતુને તૃ પ્રત્યય લગાડવો. તે પહેલાં અન્ય સ્વર અને ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ કરો. અંતે - વાળા નામની પ્રથમ વિભક્તિનાં જે રૂપ થાય છે તે જ ત્રીજા પુરુષનાં રૂપો છે. એમ ગણવું. પહેલાં અને બીજા પુરુષમાં અર ધાતુનાં પરપદનાં રૂપ પ્રથમ વિભક્તિને લગાડવાં. આત્મ-પદવાળા ધાતુને અરનાં આત્મપદનાં રૂપ લગાડવાં. 2. ઝૂ પ્રત્યયની પહેલાં ધાતુ તે હોય તે ; લગાડવી. અને વિકલ્પ રે હોય તે વિકલ્પે લગાડવી; અનિટ ધાતુને તો લાગતી જ નથી. ઝૂ પહેલાં gs, સ, સુમ, જY, અને રિન્ ધાતુઓ 4 વિકલ્પ લે છે. 3. પક્ષ ભૂતકાળ સિવાય બધા ગણકાર્યરહિત કાળામાં પ્રદ ધાતુની 6 હંમેશાં દીધ હોય છે. કૃ અને અંતે હોય એવા ધાતુઓ, પરોક્ષ ભૂ તકાળ, પર. અદ્યતન ભૂતકાળ અને આત્માને આશીર્વાદાથ સિવાય દરેક ગણુકાયરહિત કાળમાં વિકલ્પ ટુ લંબાવે છે. 4. જ્યારે ૯મા પાઠમાં ૩જા નિયમાનુસાર સદ્ ધાતુને સ્ લેપાય છે. ત્યારે તે જ સ્થિતિમાં વર્ની પેઠે કે મને મા થાય છે. ' મૂ પરસ્પે એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લો. પુ. भवितास्मि भवितास्वः भवितास्मः 2 જે અવતતિ મંવિતારથ: મવિતાથ 3 જે ,, મવિતા મવિતા भवितारः - સદ્ +તા-સતા-+ષા- ઢા-સાદા-સોઢા-૪ નિયમ. વદ એ જ પ્રમાણે વોઢામજ્જા-ત્ર+ધા-ઘા તા

Page #153
128 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી +તા, ધા-રધા:મતા-રકતા- નધા-નડ્રા; તા. ન્નકૂ+તા પાઠ 13, ૧૮માં નિયમ પ્રમાણેaq+ત્તા-સ્ત્રપરાસ્ત્રછા-કૃgaa કે ત્રણ પાઠ ૧૩.૧૯મા નિયમ પ્રમાણે. 7–પિતા,તca કે ત્રતા. મુ૬ આત્મને એવ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. મોતિરે વિતાવો मोदिताम्महे 2 જે પુ. પોતાને વિતા मोदिताध्वे 3 જે પુ. મોદ્રિતા વિતા કવિતા: જુઓ પા. 4-47, 2. છે. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ 1. આ કાળના કત્યો વર્તમાનકાળના પ્રત્યયની પૂર્વે લગાડવાથી થાય છે. ધાતુ સેટ કે કિપે છે કે નિ હોય તે પ્રમાણે સ્થની પૂર્વે રુ લગાડવી કે ન લગાડવી. પ્રત્યય પૂર્વે અન્ય સ્વર અને ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે. 1, ધાતુના અ ને નર ને જ્યારે તેની પછી સ્ થી શરૂ થતો * અપુરુષવાચક પ્રત્યય આવે ત્યારે તે થાય છે. 2. રામુ પરમૈ, ન અને 8 ( હસ્વ) અંતે હેાય એવા ધાતુઓ પછી ને આ કાળમાં જે કે ધાતુઓ અનિટ છે તે પણ લગાડાય છે. ત્ત અને નૃત્વ સેર છે તે પણ વિકલ્પ રૂ લાગે છે. 3. કસ્ટ વૃત, , , અને સર સામાન્ય ભવિષ્યકાળમાં વિકલ્પ પરપદી છે, અને ત્યારે જ ને લગાડાતી નથી. સ્ત્ર ધાતુને આ નિયમ (શ્વસ્તન ભવિષ્યકાળમાં પ) લાગુ પડે છે. એ આત્મને એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. लप्स्ये लप्स्यावहे लप्स्यामसे लप्स्यसे स्येथे तपस्यध्वे 3 જે પુ. लप्स्यते लम्यते लप्स्यन्ते મિ, fણ, ત્તિ જેવા પુરૂષ અને વચન બતાવનારા પ્રત્યયો અને એક બે બીજા પ્રત્યયો સિવાયના બાકીના બધા પ્રત્યયો. 2. જે પુ

Page #154
२ले , સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 129 भू ५२स्म० मे.व. 6. व. 5. व. 10 पु. भविष्यामि भविष्याव: भविष्यामः भविष्यसि भविष्यथः मविष्यथ उन्ने ,, भविष्यति भविष्यतः भविष्यन्ति लभ+स्य-लप+स्य+ते-लप्स्यते;दिश्+स्य देश-देष्-देक+ष्यति देक्ष्यति; दुह+स्य-दो-दोघ्-धो-धोक धोक्+ध्यति-धोक्ष्यति;दृश+ स्य-द्रश् पा. 108, 18 (अ) प्रमाणे-द्रष-द्रक्ष्य ति-दक्ष्यति; मृप्+ स्यति सर्प सप्पा . 108, 18 प्रमाण-सप्य॑ति त्रप्स्यति;तृप् तर्पिष्यति, तय॑ति त्रप्स्यति वृध+स्य-वर्ध-वत्-वर्ण्यति अधिष्यते 5. 128, 3 प्रमाण; स्यन्त्स्यति; स्यन्दिष्यते 4 स्यन्स्यते 3. जियातिपत्त्य 1. यिातिपत्यथ मां स्य ने बस्तन भूताना प्रत्यय दाणे छे. ધાતુની પૂર્વે કાળવાચક જ લગાડાય છે; બીજી રીતે ભવિષ્યના જેવાં જ રૂપો થાય છે. लभू मात्मने. स. . 6. व. म. व. 1 / पु. अलप्स्ये अलस्यावहि अलप्स्यामाहि ., अलप्स्यथाः अलप्स्येथाम् अलप्स्यध्वम् उन्न, अलप्स्यत अलप्स्येताम् अलप्स्यन्त भ 520 . स. व. वि . स. 1. 1 पु. अभविष्यम् अभविष्याव अभविष्याम २ले ,, अभविष्यः अभविष्यतम् अभविष्यत उनले ,, अभविष्यत् अभविष्यताम् अभविष्यन् 2. मघतन भूतामा भने छियातिपत्य मां अधि+इमां विस्ये 6 ને બદલે મા આવે છે, અને તે પૂર્વે જ થાય છે. જેમકે अध्यैष्यत : अध्यगीष्यत उन्ले पु. मे. 4. 3. ગણકાર્યરહિત કાળમાં કર્મણિ તથા ભાવે રૂપ તૈયાર કરેલાં .. .

Page #155
130 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અંગને જ આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે. 4. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ સાધારણ રીતે આવતો કાળ સૂચવે છે અને વિશેષ કરીને આજને જ આવતો વખત બતાવે છે. સ્તન ભવિષ્યકાળ વિશેષ કરીને આજને નહિ એવો વખત બતાવે છે. સાંકેતિક વાકયમાં જ્યારે સંકત કે શરત પૂર્ણ થઈ નથી એવો ભાવ બતાવાય છે ત્યારે ક્રિયાતિપથ વપરાય છે. તે બે કાળ બતાવે છે: ભવિષ્ય અને ભૂત જ્યારે તે ભૂતકાળને સંકેત દર્શાવે છે ત્યારે તેમાંની ક્રિયા નથી બની એ ભાવાર્થ નીકળે છે. 'अस्तायो। हरिद्वारं गमिष्यामि तत्र च गङ्गाया उद्गम हिमाचलं च द्रक्ष्यामि सर्वासां देवतानां पूजां च विधाय स्वकीयं ग्राम प्रतिनिवामि / यत्त हितकरं तत्सर्व कर्तु यतिष्ये / स्वामिनादिष्टोऽपि पुष्पाणि नान यसि यदानीतानि न वेति स प्रक्ष्यति तदा किं प्रतिवक्ष्यसि। ___अस्माक मित्रं हिरण्य को ' नाम भूपकराजो गण्डकी तोरे चित्रवने निवसति सोऽस्माकं पाशांश्छेत्स्यति / यदि मे बाणपथमायास्यस्यसंशयं मरिष्यसि / सुवृष्टिश्चेदभविष्यत्तदा नु भिक्षमभविष्यत् / यदि स धर्ममत्यक्ष्यददुःखभाक्समवतिष्यत / कुसुमपुर एकस्मिन्गृहे शत्रुणा पातितमग्निं यदि कृष्णवर्मा न जिरवापयिष्यत्तदा सर्व नगर मभिरघश्यत् / कुम्भकर्णम्य गात्रालियो रणे यत्स्वतीति केन संभावितम् / पुष्करण मात्रा ते शिलो नलो राज्यात्परिभ्रष्टो दमयन्त्या सह बनमियाय / तत्रापि कलिना बहुविधरछले: पीडितः सुप्तां दमयन्तोमुत्सृजी कस्मिन्मथले जगाम गच्छंश्च. महान्तं दावं दद / तन्मध्ये ककोटको नाम नाग आसीत् / तं स राजाग्नेमध्यादुद्धृत्य कानिचित्य दानि तिनाय / दशमे पदे कर्कोटको नलमदशत् / तेन नैषधस्य स्वीयं रूपमन्तरधीयत। आत्मानं विकृतं दृष्ट्वा स राजा विस्मितस्तन्थौ /

Page #156
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 131 ततः कर्कोटको नागः सान्त्वयन्नलमब्रवीत् / मया तेऽन्तहितं रूपं न त्वां विद्युर्जना इति / / यत्कृते चासि निकृतो दुःखेन महता नल। विषेण स मदीयेन त्वयि दुःखं निवत्स्यति / / विषेण संवृतैर्गात्रैवत्त्वां न विमोक्ष्यति / तावत्वयि महाराज दुःखं वै स निवत्स्यति॥ अनागा येन निकृतस्त्वमनों जनाधिप / क्रोधादसूययित्वा तं रक्षा मे भवतः कृता॥ न ते भयं महावीर दंष्ट्रिभ्यः शत्रुतोऽपि बा। ब्रह्मर्षिभ्यश्च भविता मत्प्रसादान्नराधिप / राजन्विषनिमित्ता च न ते पीडा भविष्यति / संग्रामेषु च राजेन्द्र शश्वजयमवाप्स्यसि / गच्छ राजनितः सूतौ बाहुकोऽहममिति बुबन् / समीपमृतुपर्णस्य स हि चैवाक्षनैपुणः॥ अयोध्यां नगरी रम्यामद्य वै निषधेश्वर / स तेऽक्षहृदयं दाता राजाश्वहृदयेन वै // इक्ष्वाकुकुलजः श्रीमान्मिचैव भविष्यति / भविष्यसि यदाक्षशः श्रेयसा योध्यसे तदा // समेष्यसि च दारस्त्वं मा स्म शोके मन: कृथाः / राज्येन तनयाभ्यां च सत्यमेतद्ब्रवीमि ते !! स्वं रूपं च यदा द्रष्टुमिच्छेथास्त्वं नराधिप / संस्मर्तव्यस्तदा तेऽहं वासप्रचेदं निबासये: n अनेन वाससा च्छन्न: स्वं रूपं प्रतिपत्स्यसे / इत्युक्त्वा प्रददौ तस्मै दिव्यं वासोयुग तदा / / * આ ધાતુનું આત્મને અદ્યતન ભૂતકાળ 2 જે પુ. એ. વ. छे, मने सभा वाय४ माराम सोपाय छे. ( पा. 22, 24aa .)

Page #157
132 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી एवं नलं च संदिश्य वासो दत्वा च कौरव / नागराजस्ततो रास्तत्रैवान्तरधीयत // मरिष्यामि विजेष्ये वा हताश्चेत्तनया मम / हनिष्यामि रिपूस्तूर्ण न जीविष्यामि दुःखितः / / स्मेष्यन्ते मुनयो देवाः कथयिष्यन्ति चानिशम् / दशग्रीवाय दुर्नी विनष्टं रक्षसां कुलम् // मधुकर मदिराक्ष्याः शंस तस्याः प्रवृत्ति .. वरतनुरथवासौ नैव दृष्टा त्वया मे। यदि सुरभिमवाप्स्यस्तन्मुखोच्छ्वासगन्धं तव रतिरभविष्यत्पुण्डरीके किमस्मिन् / अकरिष्यदसौ* पापमातनिष्करुणेव सा। नाभविष्यमहं तत्र यदि तत्परिपन्थिनी // | ગુજરાતી વાકયો 1. ले ई मा नगने ले नलि (श् ) तो मनमा भा२। मात्माना त्याग ४रीश (परि + त्यज ) सने भरीश. (मृ) 2. રાજા પોતાના મેળાપને હેતુ મને કહેતો નથી. ઠીક છે, આખરે ते गएश. (शा) 3. सुद्देव, ऋतुप पासे न मने 49, " भय ती नवे स्वय 12 ४२ना२ छ, (आ + स्था) ! २०व्या मने मारे। त्यो नय छ, भने ते से थना२ छे." (प्र+ वृत्) 4. “જે તમારી મરજી હોય તો કુડિનપુર એક જ દહાડામાં જાઓ, 4 / 265 3 सूर्य से ( उद् + इ ) ते त२००४ मीनने 12." (वृ) * આ વાત એક જુલમી સ્ત્રીને માટે છે. એક જુવાન સ્ત્રીના પતિ ઉપર વેર રાખીને તે તે સ્ત્રીને મારી નાખવાનું ચાહતી હતી, પણ આ શ્લોક બોલનારી પવિત્ર સ્ત્રીએ તેને અટકાવી.

Page #158
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 137 5. દમયંતીએ પણુંદને બહુ ધન આપ્યું અને કહ્યું, “નળ આવશે (આ + 1) ત્યારે તને વધારે ધન આપીશ, (વા), મારે માટે તે ઘણું કર્યું છે, એટલું બધું બીજો કોઈ કરશે નહિ($), કારણ કે હવે તારા પ્રયત્નના પરિણામથી જ હું થોડા સમયમાં મારા ધણી ભેગી થઈશ.” (યુન્ કર્મણિ રૂપ, અથવા નમ્ + મૂકે સમજ) 6. અરે બાહુક ! તું મને છેતર નહિ; આ નબળા ઘોડા મને એક દહાડે કુડિનપુર શી રીતે લઈ જશે ? ) ( ન્ કે નt) 7. આપણે હવે આપણા ઘડા ઉપર ચડીશું (મા + 6) અને ઉતાવળા દોડીશું. 8. બાહુકે રાજાને કહ્યું: “તે મને આ ઝાડનાં પાંદડાં અને ફળની સંખ્યા કહી છે. ઠીક છે, હવે હું તારી રૂબરૂ તેને કાપી નાખીશ, (aa પ્રેરક અથવા છિદ્ર) અને પાંદડાં ગણું જઈશ. " 9. તમે દુષ્ટ જોડે જમે છે માટે હું તમને અડકીશ નહિ, (સ્ક્ર) 10. તે વસવા માટે ઘર કયારે બાંધવા મંડશે. (aa + ર ) તે હું જાણતો નથી. 11. જ્યારે તે ઘરમાં પેઠે ત્યારે યજ્ઞદત્ત તેને નો હેત (નનનન), તે તેણે તેને અહંકારી ગણ્ય ન હેત. (મન) 12. જે તે શત્રુ પાસે અરક્ષિત ગે હેત (1) તે શત્રુએ તેને મારી નાખ્યો હેત. (7) 13. જે દેવદત્તને તે વખતે નાગ કરડયો હેત (રં)અને એસિડ લાવવાને કોઈ ન હેત (સૂ) તો તે નક્કી કરી જાત.(શ્ન કે 3+) 14. મારા આશીર્વાદથી તું આ લેકમાં કોઇ રાજસત્તા ભેગવીશ (મુ) અને તારા સઘળા ગુણવાળો પુત્ર પામીશ (કે રમ); તારી બધી પ્રજાને સંતુષ્ટ રાખ. + ચત્તરામર્થ્યન્ત અથવા બીજુ કાંઈ વાપરવું. * આ ધાતુના 6 નો પ્રેરક રૂપમાં 0 થાય છે.

Page #159
134 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ભાગ 2 કમણિ અને ભાવે રૂપ પહેલી ચોપડીમાં આપેલા નિયમો તેમજ આ ચોપડીમાં કેટલાક પાઠમાં આપેલા નિયમો ઉપરાંત વિદ્યાર્થીએ નીચે આપેલા નિયમો મોઢે રાખવા - 1. 2 જે ગણકાય વિશિષ્ટ કાળમાં ધાતુને લાગે છે તે અવિકારક છે 2. કર્મણિ તથા ભાવે રૂપના જ પૂવેનચેના ફેરફાર થાય છે. (અ) જ અંતે હોય એવા ધાતુમાં ઋને ઉર થાય છે. જેમકે શિલ્લે (%) (બ) %ની પૂ જોડાક્ષર હોય ત્યારે તેમજ સારૃ અને 8 ધાતુમાં અને ગુણ થાય છે. રૃનું મતે. (ક) ૧૪મા પાઠને ૪થે નિયમ અહીં લાગુ પડે છે (a ) (ડ) વા, ઘા, અને બીજા કેટલાક ધાતુઓ જેનાં આવાં અંગ થાય છે, અને ઝા, જી. જે. gr ( “પીવું'), it, gr (“તજવું') આ ધાતુઓમાંના મને , પૂર્વે થાય છે. જેમકે , ધારે વગેરે. (ઈ) અન્ય કેવું હોય તો લંબાય છે જેમકે તે (નિ),ટૂરે(સુ) (ફે) ૧લા પાઠને ૯મો નિયમ અહીંઆ પણ લાગુ પડે છે. (ગ) કેટલાક ધાતુઓ જેવા કે પથ, " જવું', , રંવ , લગ્ન, સન્ , મન્ , વ , શ્રદ્ , તમ્, વધુ , “શું ઈરાના અનુનાસિકનો લેપ થાય છે. 3. શ્વસ્તન અને સામાન્ય ભવિષ્યકાળનાં ક્રિયાતિપત્યથ, અદ્યતન ભૂતકાળ અને આશીર્વાદાર્થનાં કર્મણિ કે ભાવે રૂપિ, સ્વરાંત ધાતુઓ તેમજ હૈ, , કુશ વગેરેમાં વિકલ્પ સ્વરની વૃદ્ધિ કરીને તે તે કાળ અને અર્થના ધાતુ ન હોય તો પણ પૂર્વે મૂકીને આત્મપદના પ્રત્યયો લગાડવાથી થાય છે. આ વિકલ્પ રૂપમાં આકારાન્ત ધાતુઓ પછી શું ઉમેરાય છે. x જ્યારે આવા શબ્દો વાપરવામાં આવે ત્યારે હંમેશાં તા ૨જે ગણ કાપવું અને સૈ ૧લો ગણ “સ્વરછ કરવું” એ બે ધાતુઓને છોડી દેવા. + દ ને લાગુ પડતું નથી. શું તે ગુણ જ પામે છે, વળી છઠ્ઠા ગણના નૂ અથવા ધૂ સાધારણ રીતે ગુણ કે વૃદ્ધિ પામતા નથી, (પા. 108, 13 પ્રમાણે) તેમને આ નિયમ લાગુ પડી વૃદ્ધિ થાય છે.

Page #160
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 135 (અ) નીચેનાં રૂપો સમજાવો :- રચંતે, સૈતિ, તે, પૂ, ૩ઘુતે અવનીત્તે માલિશ, घानिष्यते, भविष्यते दर्शिष्यते द्रक्ष्यते, हारिष्यते, नायिष्यते, मेष्यते, स्थास्यते, हरिष्यते, स्थायिष्यते. (બ) સામાન્ય ભવિષ્યકાળનાં કર્મણિ રૂપો લખો :- [ કg , યજ્ઞ, સત્ત હા , -, હૈ, હા, મિત્, કૃત, 4 , 3, ટૂ નો ત્વ, રુ, શનિ , વળી વર્તમાનકાળ અને ઘતન ભૂતકાળનાં રૂપો લખો : . થર્, , , , , , , થ૬ શબ્દકેરા 15 મક્ષ પુ. જૂગટાના પાસા પુ. સૂર્યવંશી રાજાઅા પુ. શ્રી. ન પાસાથી એને મૂળ પુરૂષ રમવાની કળા જાણનાર સ્ત્ર પુ. રાજઅનૈપુળ પુ. સ્ત્રી. ન. પાસા 35 પુ. મૂળ,ઉત્પત્તિ નીકળવું તે નાખવામાં હાંશિયાર કરા પુ. સાપનું નામ છે. મક્ષ ન.પાસા નાખવાની કળા | શf૪ પુ. પાપરૂપી તત્ત્વ અતિરિક પુ. સ્ત્રી ના (અતિ | કુટિનg૪ ન.શહેરનું નામ છે. ઘણુંઅતિશય ઘણું નિદયઅથવા ક્રૂર કુમળું પુ. રાવણને ભાઈ અને પુ. સ્ત્રી ન. અયોગ્ય 43 પુત્રી, ન. ગુરુ ને કુળ, માનદ્ પુ. સ્ત્રી. ન. નિરપરાધી કુટુંબ, અને જ્ઞાનનું ઉત્પન્ન થવું મનિષ કિ. વિ. વારંવાર, | ઉપરથી) કુટુંબમાં જન્મેલું વંશજ હંમેશ નિરંતર નિ જોડે, ઈજા કરવી, નુકસાન શ્વર ન.ઘોડા ચલાવવાની કળા તે અ. વાસ્તે, લીધે [ કરવું અક્ષયમ્ ક્રિ. વિ. બેશક ૌરવ પુ. કુરનો વંશજ મયટું ઈચ્છવું તે, ઠેષ- | Tog શ્રી. નદીનું નામ છે; ભાવ રાખવો તે વાઇકુતર ન ગંડકીને કિનારો * આ નામધાતુ છે અને અન્ન પરથી અન્ય સ્વરને લેપ કરી, દશમા ગણમાં 35 ઉમેરાય છે. તેમ મા ઉમેરવાથી સિદ્ધ થયો છે.

Page #161
136 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી નાશ ન. અવયવ. શરીર | તસ્પરિથિની સ્ત્રી. તેને રસ્તા વિવાર ન. વનનું નામ છે. | કિનારી,તેનાકામમાંવિઘ કરનારી છટ પુ. ન. કપટ vષg aft+ાનું કમણિ ભૂ. તના પુ. પુત્ર | કુ. પહેલું તરમ (ત ) તેની વચમાં | પતિત પર્ ના પ્રેરક રૂપનું કમણિ ભૂ.કુ, પાડેલું तमुखोच्छ्वासगंधपु.(उच्छ्वास પુર પુ. વિશેષ નામ છે. પુ.શ્વાસ લેવો તે, ઊંચશ્વાસ,| (નળને ભાઈ) પુ. ખુશબો, સુવાસ, પરિમલ) | તેના મોઢાના શ્વાસની સુવાસ | વઘુવિર્ષ પુ.સ્ત્રી.ન. ઘણા પ્રકારનું પ્રિનપુ.તીક્ષણ દાંતવાળું પ્રાણી, arouથ પુ(rfથનપુ.માર્ગ)બાણ સાપ પહોંચે એટલો માર્ગ, બાણમર્યાદા રામ પુ. શ્રી. ન. દશમું વાદુવા પુ. નળે સારથિના વેશમાં સાવ પુ.જંગલની આગ,દાવાગ્નિ, ધારણ કરેલું નામ જંગલ . મૂષ પુ. ઉંદર, મૂષણ પુ. રિષ્ઠ પુ.સ્ત્રી.ન. સ્વર્ગીય, સુંદર ઉંદરને રાજા સુવિમા પુ. શ્રી. ન. દુઃખ યુગ ન જોડું; વાયુજ ન. ભોગવનાર, દુઃખી લૂગડાંને જોટો સુષિત પુ. સ્ત્રી. ન. પીડાયેલું ત્તિ સ્ત્રી. પ્રીતિ સુનત ન. દુષ્ટ, અવિચારી કામ ન્દ્ર પ્રતિ જોડે પ્રતિવચન આપવું, ઘા કરત જોડે,સંતાવું છુપાવું પ્રત્યુત્તર દેવો વિધેશ્વર પુ. નિષધ દેશને રાજા વર્ પ્રેરક રૂપ નિ જોડે, પોશાક નિપુણ ન. ચતુરાઈ પહેર, પહેરવું નૈષધ પુ.નિષધ દેશને રાજા, નળ વાપંથ વા નું પ્રેરક રૂપ નિજોડે, પ્રતિ પ્રાપ્ત કરવું હેલવવું, બૂઝવવું રિપથિન પુ.સ્ત્રી ન.રસ્તા વચ્ચે | વિનોદ વિ+જ્ઞનું ભૂ.કૃ.નાશ રહીને હરકત કરનાર, રોકનાર | પામેલ

Page #162
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી શકુતર્ ક્રિ. વિ. શત્રુથી છેતરવુંમતિનું સ્થા, વિષ્ણુ શાશ્વત ક્રિ. વિ. હંમેશ સ, વન્ 10 ગણુ આત્મને મrવિતરમ્ ન્યૂ પ્રેરક રૂપનું છેવટ 3 પુ વાર ન. કમણિ ભૂ. 5. બની શકે, gforખ પુછેવટે 3 વગેરે. એવું ધરાયેલું નીચ પુરુષ પુરુષ પુ. રંગમર્તબ્ધ પુ. શ્રી. ને યાદ પણુદ(વશેષ નામ છે.) પર પુ રાખવા લાયક બાંધવું નિર્મા સુમિક્ષ ન. અન્નની પુષ્કળતા મેળાપ અમર ન. સૂત પુ. સારથિ, રથ હાંકનાર રખેવાળ વિનાનું મશક્ષિત કર્મણિ હરિદ્વાર ન. હિમાલયની તળેટી ભૂ. કૃરૂબરૂ (કોઈની) સમથ૬ આગળ એક પવિત્ર સ્થાન છે. ક્રિ. વિ. પ્રત્યક્ષ ક્રિ. વિ. મિત્ર૪ પુ. હિમાલય શ્રેષ્ઠ રાજસત્તા તાત્રા ન. દિકળ્યા પુ. ઉંદરનું નામ છે. vજે સંખ્યા વંહસ્થાસ્ત્રી.[ન. સંતુષ્ટ રાખવું અનુક્કુ ને પ્રેરક આશીર્વાદ સાિર્ સ્ત્રી. ભેદ. સુદેવ(વિશેષનામ છે.) તુવેર ગર્વિષ્ઠ મારિ .કૃ. * પુ. હેતુ પ્રયોગ ન કરવા પુ. પાઠ 16 મે નામનાં અનિયમિત રૂપે પહેલી ચોપડીના 25 મા પાઠને મથાળે આપેલા પ્રત્ય વિદ્યાર્થીએ યાદ રાખવા, 1. કેટલાંક નામની વિભક્તિનાં અનિયમિત રૂપે જ અહીં બતાવાશે, બાકીનાને વિભક્તિના પ્રત્યય લગાડીને તેમ જ સામાન્ય

Page #163
138 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સંધિના નિયમો ધ્યાનમાં રાખી કરવાનાં છે વિશેષતા ન બતાવી હોય ત્યારે પ્રથમ વિભક્તિનું રૂપ એ જ સંબોધન એકવચનનું રૂપ છે. 2.fa3ur અને સાહપ્તા અને બીજું નામ જેમાં અંતે સાકારાન્તા ધાતુ હોય કે જે પોતે જ આકારાન્ત ધાતુ હોય એવાં નામો દ્વિતીયા બહુવચનથી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અને લોપ કરે છે. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. પ્રથમ विश्वपाः . विश्वपौ દ્વિતીયા विश्वपाम् विश्वपौ विश्वपः 3. તનાં સંબોધન એકવચન, ષષ્ઠી બહુવચન, અને પહેલાં છ રૂપો દૃરિના જેવાં જ થાય છે. પંચમી, ૫ડી, સપ્તમી એકવચનનાં રૂપો પત્યુ-uત્યુ –uત્ય છે. 4. fણનાં પહેલાં પાંચ રૂપ તણા, નવા, તણા:, સરલાયમ્, રવાથ; દ્વિતીયા બહુવપ્ન વિન, પંચમી– ષષ્ઠી–સપ્તમી એકવચનનાં રૂપ અને ષષ્ઠીનું બહુવચન પશુ-કયુ - - નાનું થાય છે. સંબંધન એકવચન વાવે. 5. શ્રી, ધી, મૂ અને બીજાં નામે જે ધાતુઓમાંથી વગર પ્રત્યયે થયેલાં છે, તેમ જ શ્રી અને ખૂમાં અન્ય ફુ કે 3 હસ્વ કે દીધ હોય તેને અનુક્રમે રૂ કે 36 સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે થાય છે. હીને નીના પ્રત્યય લાગે છે. શ્રી, ધી, ઝ ને આવાં બીજું સ્ત્રીલિંગ નામે ચતુર્થી, પંચમી, ૨ષ્ઠી, સામી એકવચન અને ષષ્ઠી બહવચનમાં વિકલ્પ લે છે. જેનું દ્વિતીયા એકવચન બ્રામ કેન્દ્રિયમ્ અને બહુવચન : કે છિય, સંબોધન એકવચન જિ. 6. અને છું હોય એવાં સ્ત્રીલિંગ ધાતુરૂપ નામે જેવાં કે ધી. શ્રી અને તરી, તારા અને સ્ત્રી પ્રથમ એકવચનમાં ને લોપ કરતાં નથી. * अवीलक्ष्मीतरीतन्त्री धीहीश्रीणामुदाहृत / सप्तानामेव शब्दानां सिलोपो न कदाचन / /

Page #164
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી . .. स्त्री स. 5. .. म . स. 4. हि. व. स. 1. प्र० स्त्री स्त्रियो स्त्रियः पं० स्त्रियाः स्त्रीभ्याम् स्त्रीभ्यः त्रियम् स्त्रियः ष० ,, स्त्रियोः स्त्रीणाम् द्वि० स्त्रीम् , स्त्रीः / तृ० स्त्रिया स्त्रीभ्याम् स्त्रीभिः स० त्रियाम् , खीषु च० बिय , स्त्रीभ्यः सं० स्त्रि स्त्रियौ त्रियः ये. 1. ह. प. म. 5 | स. 1. 6. 1. क.. पं० श्रियः-या: श्रीभ्याम् श्रीभ्यः प्र० श्रीः श्रियो श्रियः | 50 , श्रियोः श्रियाम् द्वि० श्रियम् , श्रीणाम् तृ० श्रिया श्रीभ्याम् श्रीभिः स. श्रियि-याम् ,, श्रीषु 10 श्रिये-यै , श्रीभ्यः सं० श्रीः श्रियौ श्रियः प्र० भ्रूः ध्रुवौ भ्रूवः / पं० भ्रवः-वाः भूभ्याम् भ्रूभ्यः द्वि० भ्रुवम् , . . , , भ्रुवोः ध्रुवाम् भ्रूणाम् तृ० भ्रुषा भ्रूभ्याम् भ्रूभिः स. भ्रवि-वाम् , भ्रूषु च. ध्रुवे-वै , भ्रूभ्यः सं० भ्र: ध्रुवौ ध्रुवः 7. () न्यारे इ3 उ(4a4) धातु३५ नामने मत હોય અને તેની પૂર્વ ધાતુમાં જોડાક્ષર ન હોય, તેમજ એ નામમાં ધાતુની પૂવે ઉપસર્ગ લાગ્યો હોય કે કોઈ નામ આવ્યું હોય,જેનો સંબંધ સમાસને છૂટા પાડતાં પ્રથમ સિવાય બીજી કોઈપણ વિભક્તિથી થતો હોય ત્યારે તે इ उ (स्वीप)ना य् च् थाय छ भऽ ग्रामं नयतिइति ग्रामणी ग्रामणी:-ण्यौ ण्यः- ण्यम प्रधीः-ध्यौ-ध्याउन्नीः-न्यौ-न्न्यः, ग्रामणी અને અંતે હોયએવાં બીજા નામનાં સપ્તમી એકવચન પ્રત્યયેલગાડबाथा यायछे, भग्रामण्याम् , ग्रामणी,सेनानी व नामानना भूण

Page #165
140 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અર્થ પુરુષથી થતો ધંધે બતાવે છે, તેવાં નામનાં રૂપે સ્ત્રીલિંગ નામોનાં વિશેષણ તરીકે વપરાયાં હોય ત્યારે પણ પુલ્લિગનાં જેવાં થાય છે. બીજાં नामानां सन्त्य ई ऊ य् वभा ३२वाय छे, तवां नामा न्यारे स्त्रीसिंगमा खोय त्यारे तृ०४थी मागण तनां नदी वधू भा७३५ाज्यान થાય છે. આવાં નામનાં પ્રથમ એ. વ માટે ઉપર છઠ્ઠો નિયમ જે. प्रधी . स. प. वि . स. 1. / स. 1. वि . स.व. प्र०प्रधी: प्रध्यौ प्रध्यः / पं० प्रध्यः प्रधीभ्याम् प्रधीभ्यः वि०प्रध्यम् , ,, ष० प्रध्यः प्रध्योः प्रध्याम् तृप्रध्या प्रधीभ्याम् प्रधीभिः | स० प्रध्यि , प्रधीषु च. प्रध्ये , प्रधीभ्यः / सं० प्रधीः प्रध्यो प्रध्यः प्रधी स्त्री. प्र. प्रधीः प्रध्यौ प्रध्यः / पं० प्रध्याः प्रधीभ्याम् प्रधीभ्यः द्वि० प्रध्यम् , | प० प्रध्याः प्रध्योः प्रधीनाम् तृ० प्रध्या प्रधीभ्याम् प्रधीभिः स० प्रध्याम् ,, च० प्रध्यै , प्रधीभ्यः / स० प्रधि प्रध्यौ प्रध्यः पुनर्भू स्त्री. प्रमाणे, (4) अपवाह-सुधी भने भान भ सन्त्य हायसवां नाम। बेभ सुधीः-धियौ-धियः, स्वयंभूः-भुवी-भुवः 40 ___मावां नाम। मने भी ई3 ऊ ने। इय् उव् थाय छ, ते न्यारे સ્ત્રીલિંગ હોય ત્યારે તેનાં છ પેઠે રૂપાખ્યાન થાય છે. (પા.૧૩૮, 5 જુઓ) (4) 44वामi A५वाह-वर्षाभू मने पूनम वर्षाभ्वौध. सुधी . स. 4. दि. 4. 5 व. स. 1. 6. प. म. कृ. प्र० सुधीः सुधियौ सुधियः पं०सुधियःसुधीभ्याम् सुधीभ्यः द्वि० सुधियम् , , प० ,, सुधियोः सुधियाम् तृ० सुधिया सुधीभ्याम्सुधीभिः स० सुधियि , सुधीषुः च० सुधिये , सुधीभ्यः / सं० सुधीः सुधियौ सुधीय

Page #166
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 141 . .. सुधी स्त्री. स. 1. दि. 1. 1. . / . प. वि. प. म. प. प्र० सुधीः सुधियो सुधियः / पं० सुधियः-या सुधीभ्याम् द्वि० सुधियम् , , सुधीभ्यः तृ सुधिया सुधीभ्याम् सुधीभिः | प० ,, सुधियोःसुधियाम् / सुधीनाम् / च० सुधिये-यै , सुधीभ्यः / स. सुधियि-याम् , सुधीषु सं० सुधीः सुधियौ सुधियः सुधि न. से. 4. 6. 1. 5... | स. 1. 6. 5. 5. व. प्र० सुधि सुधिनी सुधीनि | पं० सुधियः-नः सुधिभ्याम् द्वि० , , , सुधिभ्यः तृ० सुधिया-ना सुधिभ्याम् Jष० ,, सुधियो:-नोःसुधियाम् . सुधिभिः सुधीनाम् च० सुधिये-ने , सुधिभ्यः / स० सुधियि-नि, सुधिषु ' सं० सुधे-धि सुधिनी सुधीनि 8. गो भनेधोमा पक्षां पांय ३पामा अन्त्य ओना औ थाय छे. भगौः -गावो-गावः कोरे. द्वितीया मे. . गाम् भने चाम् याय छे. सन म.व. गाःमनेधाःथायछे. 5 यभी सनषठी स.व. गोः सने धोः થાય છે. અંતે હોય એવાં બધાં નામોના આ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે. - गो मे, 1. 6. प. 5. 1. | स. 1. 6. 1. 5. प. प्र० गौः गावौ गावः / पं० गोः गोभ्याम् गोभ्यः द्वि गाम् , गाः | ष० ,, गवोः गवाम् तृ० गवा गोभ्याम् गोभिः | स. गवि गवो: गोषु च० गवे गोभ्याम् गोभ्यः सं० गौः गावौ गावः 6. नौ भने ग्लौमा 4is विशेषता नथी.

Page #167
142 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 10. રેનું વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂરા થાય છે :વગેરે. તૃતીયા-રાજા-રા -રામિડ, સપ્તમી બ. વિIકુ. 11. કરિશ, ધ, વિથ અનેમન્ન, સરથન, ધન,તાન, અને અક્ષત હાય એમ તૃતીયા એકવચનથી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે જાણવા, અને અન્ અંતે હેાય એવાં નામ પ્રમાણે તેનાં રૂપાખ્યાન કરવાં. પ્રથમ અને દ્વિતીયામાં આ નામોનાં રૂપ વારિ પ્રમાણે કરવાં. પ્રથમ, દ્વિતીયા, અસ્થિ, સ્થિર, મર્થન, તૃતીયા કરતા, અસ્થિભ્યામ્ રિથમિ: થાય છે. થિ ન. એ. વ. દિ. વ. બ.વ. | એ. વ. દિ.. વ. બ. વ. प्र० अस्थि अस्थिनी अस्थीनि। पं० अस्थ्नः अस्थिभ्याम् અથિ : કિ. ,, >> g0 ,, અતોરસ્તામાં त अस्थ्ना अस्थिभ्याम् अस्थिभिः | स० अस्थिन 40 અન્ને , થિw: |. ૩થનિ ,, અરિથy स०अस्थि स्थेअस्थिनी मस्थीनि 12. ઘણાં ધાતુઓ પ્રત્યય સિવાય નામ તરીકે વપરાય છે. ધાતુઓના અન્ય દુ ની પછી કોઈ વિશેષ વ્યંજન આવે ત્યારે તેમાં થતો ફેરફાર ૯મા અને 14 મા પાઠમાં બતાવ્યો છે. આથી ત્રિદ્ ધાતુરૂપ નામમાં પ્રત્યયને લેપ થતાં ને થાય છે, પા. 64, 1 પ્રમાણે, અને તે ટુ પા. 77, 2 પ્રમાણે કે હું થાય છે. પા. ક૭, 6 પ્રમાણે, ચાકૂ પૂવે તેમ જ એવા બીજા પ્રત્યય પૂર્વે તેને હું થાય છે. પ્રથમા ત્રિ-૬, ત્રિ, ઢિg:તૃતીયા ત્રિદાજિક ામ, જિમિ: ટુ-લપાતાં પા. 66, 5 પ્રમાણે સુધ થાય છે. પા. 67, 7 પ્રમાણે ધુ થાય છે, અને પા. 77, 2 પ્રમાણે ધુણ કે પુગુ થાય છે. ગ્રામ્ અને એવા પ્રત્યય પહેલાં પા. 66, 5 પ્રમાણે સુધ +સ્થાકૂ થયું. 13. વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે ૯મા પાઠના ૭માં નિયમને ફેરફાર થાય છે. આ નિયમ પ્રમાણે અને પા. 67, 6 પ્રમાણે પુજામ વગેરે થાય છે. સપ્તમીનું બહુવચન ધ્રુક્ષુ થાય છે.

Page #168
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 143 धुटसु એ વ. દિ. વ. બ. વ. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. | प्र० ध्रुक्-ग् द्रुहौ द्रुहः प्र० धुक्-ग दुहौ दुहः કિં. રૂનું છે છે શ્વા જિદ કે, तृ० दुहा ध्रुड्भ्याम् धुभिः तृ दुहा धुग्भ्याम् धुग्भिः | स० हि द्रुहो: ध्रुक्षु-ध्रुट्स 40 6i ફુદ્દો ધુલ્લુ सं० धुक-ग् दुहौ दुहः / सं ध्रुक्-ग ट्-ड् हौ द्रुहः 14. અરહુનાં પ્રથમ પાંચ રૂપિ–કરવાન-વાહો-g:-. સંબધન એકવચન મન ધન અન્ય ટુ નો વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે 6 થાય છે. જેમકે મનદુથાકુનગુદ્ધિ ઇત્યાદિ. 15. વિનું પ્રથમાનું એકવચન : થાય છે વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂ શુ રહે છે, જેમકે દુશ્યામ. 16. 7 અંતે હોય એવાં નામો (વૃત્રાન ઈ 0) તેમજ અમન અને ps, 17 અંતે હોય એવાં બીજાં નામોથી જુદાં પડે છે. કેમકે આ નૌમોમાં પ્રથમા એ.વ. માં જ 4 લંબાય છે. દૃરમાં જ્યારે લોપાતે નથી ત્યારે થાય છે. ત્રા-૪-g: પ્રથમબ્રામ્યમ્-મઃ તૃતીયા. અને લોપ થતાં ને શું થાય છે, તે માટે પા. 68, ર જુઓ. 17. દ્વિતીયા બહુવચનથી આગળ વિભક્તિમાં સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે ઋક્, ગુવન અને વનમાંના વ ને 3 થાય છે, એટલે સુનઃ, ચૂન: મયોનઃ કિ. બ; બાકીમાં મન અંતે હોય એવાં નામો પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે 18. શિન શબ્દનાં પ્રથમ પાંચ રૂપે પ્રસ્થા: પન્થાનો-૪- -નો. રવરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂવે ન લોપાય છે, બીજા રૂપમાં અંતે હોય એવાં નામ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે. પ્રથઃ કિં. બ. વ. 7થા-થિ -fથમિક તૃતીયા ઈ. પ્રથમ એકવચન જેવું સંબોધન એકવચન પ્રસ્થા: થાય છે. 19. કથિનમાં એ જ પ્રમાણે છે. મુસ્લિનમાં પહેલાં પાંચ

Page #169
144 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ३यामा मनुनासि उमेशता नथा मेटा 32 छे. ऋभुक्षा:-क्षाणौ-क्षाणः, ऋभुक्षः 6.. . ऋभुक्षा तृतीया सवयन... 20. भा पाउना मा नियमनी 3212 परिव्राजना भांथाय छे. प्रथमा सवयन परिव्राज-ष. स् सोपात परिव्राट्-(पा. 77, 2) तृ.हि.प.परिव्राज+भ्याम्-परिवा+भ्याम्ळ५२ प्रमाणे परिवाइभ्याम् (पा. 17, 6) प्रमाणे प्रथमा सवयन विश्, विश्-विष्-म्ने। सोप थतांविट-ड् (58.77,2) तृतीया दि. 4. विश्-विष्-वि डभ्याम्. से प्रभारी देवेज् (देव+यज्), निशू विश्वसृज, राज्, 70. ____21. प्राच्, प्रत्यच्, उदच्, अवाच, सम्यच भने तिर्यच पुंलिंगना પ્રથમ પાંચ રૂપિમાં અન્ય વ્યંજન પૂર્વે અનુનાસિક ઉમેરાય છે. પ્રથમ मेवयन प्राङ्, प्रत्यङ् उदङ् 40 द्वितीया पहुंक्यनथा 22 વિભક્તિમાં સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે તેમજ ન.પુ ની પ્રથમા-દ્વિતીયા द्विवयन ई पूर्व, प्रत्य उद, सम्य मन तियने 56 प्रती,उदी समी सन तिरश् थाय छे. प्रतीचः उदीचः समीच : सने तिरश्च: द्वितीया બહુવચન પુ. સ્ત્રીલિંગ રૂપ આવા અંગને હું લગાડવાથી થાય છે. प्राची प्रतीची शेरे. तिर्यच् पु. स. 1. वि . स. 1. स. प. वि . स. 1. प्रतियङ् तिर्यश्चौ तिर्यञ्चः प०तिरश्चः तिर्यग्भ्याम् तिर्यभ्यः द्वि० तिर्यश्चम , तिरश्वः ___ष० ,, तिरश्चो: तिरश्चाम् तृतिरचा तिर्यग्भ्यामतिर्यग्भिः स० तिरश्चि , तिर्यक्षु च० तिरश्चे ,, तिर्यग्भ्यः / सं० तिर्यङ् तिर्यश्चौ तिर्यश्चः तिर्यच् न. स.व. वि.व. म.व. प्र० मन द्वि तिर्यक्-ग् तिरश्ची तिर्यश्चि બાકીનાં રૂપો પુલિંગનાં જેવાં થાય છે. 22. स्रज् तादृश, दिश् भने दृश्भां अन्त्यमा क् ग् त्यारे તેના પછી કોઈપણ વ્યંજન આવે ત્યારે થાય છે, અને કંઈ ન આવે त्यारे विस् थाय छे. प्रथम मेयन स्रक स्रग्; तृतीय। 6. 4. सग्भ्याम्, सप्तमी 5. . स्रक्षु.

Page #170
(જિરિ विभ्रन्ति સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 145. 23. ૯મા પાઠના ૭માં નિયમમાં લખેલા ધાતુઓનાં અને ત્રીજા ગણના ધાતુઓનાં વર્તમાન કૃદંત પુલિંગનાં પ્રથમ પાંચ રૂપમાં અન્ય વ્યંજન પહેલાં અનુનાસિક લેતાં નથી. નપુંસકના પ્રથમા અને દ્વિતીયાના બહુવચંનમાં અનુનાસિક વિકલ્પ લે છે. નપુંસક પ્રથમ અને દ્વિતીયાનું કિવચન અને સ્ત્રીલિંગ ફક્ત હું ઉમેરવાથી થાય છે. fજwત મૃનું વર્તમાનકૃદંત વિશ્વન પુ. વિશ્વત ન. એ. વ. દિ. વ. બ. વ | એ. વ. દિ. વ. બ.વ 1. જિwત વિશ્વ વિક્રતા go fથwત્ વિતી 3. gi. વિજતમ્ " જિwતી એ સ્ત્રીલિંગ થયું. 24. બીજા ગણમાં આ અંતે હેય એવા ધાતુઓનાં વતમાનકૃદંત ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓનાં વર્તમાનકદંતની પેઠે સ્ત્રીલિંગના હું પ્રવેશ તેમજ નપુંના પ્રથમ અને દ્વિતીયા દિ. વ. ની રું પૂર્વે અનુનાસિક વિકલ્પ લે છે. વાતે-વાતી અથવા થાકતા નપુંપ્રથમ અને દ્વિતીયા દ્વિવચન અને સ્ત્રીલિંગ. તેમ-તુરત-સુત-તુરતી, સુનિતા 25. પુર નાં પ્રથમ પાંચ રૂપે પુમાન જુમાં-પુમાં, પુમાંસન્મ-પુમાં. સંબોધન એકવચન પુમન. અન્ય 4 વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે લોપાય છે. 26. નિરુ અને 6 અંતે હોય એવાં નામે , બુર છે. અને વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વે અથવા તેની પછી કંઈ આવ્યું ન હોય ત્યારે ઉપા-ત્ય લંબાવે છે. અાિ માં શું ન જ સામાન્ય સ્થિતિ પ્રમાણે થાય છે. સપ્તમી બ.વ. ને નીચેનો નિયમ લાગુ પડે છે. 1. પહેલી ચાપડીમાં બતાવેલા ર્ ને જુ થવાને ફેરફાર અનુનાસિક, વિસગ અથવા , ન કે હુ ઉપાત્ય સ્વર

Page #171
146 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અને ની વચ્ચે હોય તો પણ ચાલુ રહે છે. આપુ કે આવું એ. વ. દિ. વ. બ. વ. | શિસ્ત far | એ. વ. દિ. વ. બ. વ. બ૦ ની: જિ નિઃ| g0 સરઃ મારા માસિક દિ જિન્ , , | દિવ માશિષ" , ,, तृ० गिरा गीाम् गीभिः तृ आशिषा आशीर्ध्याम् आशीभिः 27. અg બહુવચનમાં જ રૂપાખ્યાન લે છે. પ્રથમ માપ: રાષ્ટ્ર ના તુ ને મ થી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂવે શું થાય છે. અદ્ધિા તૃતીયા. 28. પ્રથમ અને દ્વિતીયા એકવચનના પ્રત્યય પૂર્વે અૉન ને ને થાય છે. બીજા વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે ને વિસર્ગ થાય છે. પ્રથમ અને દ્વિતીયા ગા: ગઢી-મન-માન; तृतीया अहना अहोभ्याम् अहोभिः 70 अहर्भाति 246 अहर પ્રથમા એકવચન છે. 29. પૂર્વ, ઘર, અવર, તપ, ઉત્તર, કાર, અધર, અને શ્વ જ્યારે આ શબ્દ સ્થળને, કાળનો અથવા પુરુષને સંબંધ બતાવે અને મરતા જ્યારે અંદરનું કે નીચલું લૂગડું એન્વા અર્થમાં વપરાય ત્યારે સર્વનામ તરીકે રૂપાખ્યાન લે છે. પ્રથમ બે વ. પંચમી અને સપ્તમી એ વ. માં તેઓ વિક૯પે એ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન લે છે. પૂર્વેपूर्वाः, पूर्वात्-पूर्वस्मात् पूर्वे-पूर्वस्मिन्. 30. નીચેના દશ શબ્દ સર્વનામ છે, અને તે પ્રમાણે રૂપાખ્યાન લે છે. પણ પ્રથમા ને દ્વિતીયા એકવચન નપુંસકમાં ત કે હું લગાડવાથી થાય છે-અથ, સભ્યતા, ઋતર, વાતમ, રાતર, યતમ, તત્તર, તતમ, કામ, રૂતર. જેમકે અન્યત- ઋતર-. 31. ઘરમ, અપ, અર્થ, કાતિgણ અને તેમનું પુ. પ્ર. બ. વ. સર્વનામના જેવું વિકલ્પ થાય છે. જેમ સર્વનામ છે.

Page #172
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 32. , થશી અને દીર્ઘ છું અને હેય એવાં બીજો પુલિંગ નામનું દિ. એ. વ. અને બ. વ. અનુક્રમે 6 અને લગાડવાથી થાય છે. ષષ્ઠીનાં બ. વ. પ્રણામ : સ. એ. વ. પથિ. 33. શોટુ શબ્દનાં શો દૃ હોય એમ રૂપાખ્યાન થાય છે. પ્રથમ પાંચમાં ખાસ ઘટ્ટ તરીકે જ થાય છે; પણ તૃતીયા એકવચનથી આગળ વિભક્તિમાં સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે વિકપે થાય છે. પછી બહુવચનમાં આ નિયમ લાગુ પડતો નથી. એમાં ના એવું રૂપ થાય છે. સં એ. વ. શછો થાય છે. બીજી રીતે પુંલિંગ પુકારાન્ત નામ પ્રમાણે જોçનાં રૂપો થાય છે. 34. અને નિર્જર સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ અને નિરણ નાં રૂપ લે છે; નહિ તો કાનાં આ અન્ય સ્ત્રીલિંગ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે, નિર્બર નાં નકારાન્ત નામના જેવાં રૂપ થાય છે. ગરા, ઝર-રે ઇ. 35. જન, અન્ત હોય એવાં નામો પેઠે રૂપો લે છે. પ્ર. અને સં. એકવચનમાં એમ થતું નથી. જ્યારે નકારદર્શક શબ્દ પૂર્વે લગાડાય છે ત્યારે સામા પેઠે તેનાં રૂપ થાય છે. 36. કરાર, અર્ અને હાય એવાં નામોથી પ્ર. એ. વ. માં જુદે પડે છે. પ્રથમ એ.વ. ૩રાના છે, અને સંબંધન વિકલ્પ કરાનન, કુરાન કે કાન છે. 37. દ્વિતીયા બહુવચનથી આગળ સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે કેટલાક શબ્દોમાં અન્ય વસ્ નો શું થાય છે. આ જ ને પૂર્વના આ કે ય સાથે મળતાં જ થાય છે; જેમકે વિધિ . બ. વ. fશ્ચવક્તા ટૂ ને ટૂ થાય છે, જેમ દિક્ માં થાય છે તેમ અને તેથી વિશ્વવા- પ્ર. એ.વ. થાય છે. વિશ્વવસ્થામ ત. દિ. વ. ઇ

Page #173
148 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 38. तुरासाभांना स्ने। व्य°४थी 13 यता प्रत्यय पूर्व थाय छे-तुराषट्-ड्. ___38. दोषन्५. न; असन् न; दत् 5., पद पु; नस् स्त्री., मांस्Y. हृद् न मांस् न पृत्स्त्री ; स्नु पु.न; शकन् न., उदन् न., आसन् न., निश स्त्री. मनां प्रथभामा नहि.स. 1. नवयनमा 35 // 1 नथा. पान ३५ध्यान सामान्य नियमानुसार थाय छे. मास् भने मांसना स् व्य था 23 थता प्रत्ययो पूर्व सोपाय छे. मास्भांम् न। सुपूर्व सोय થતો નથી. સંસ્કૃત વાક્યો यदा महान्वैयाकरणः पाणिनि: समजायत तदा ध्याकरणविषये प्राचां कानिचिन्मतानि प्रतीचा मतेभ्यो भिन्नान्यासन् / पूर्वेषां संप्रदायमनुसृत्य ग्रन्थारम्भे देवतां स्तौमि / विधवायाः पुनरुद्वाहः सशास्त्र इत्येके* शास्त्रविरुद्ध इत्यन्ये कलौ प्रतिषिद्ध इत्यपरे वदन्ति / विवाहविधावर्यमणं पूषणं चाधिकृत्य मन्त्रान्पठन्ति / अपराधं विना पत्युर्नारी तस्मै प्रकुप्यति / / प्रजापीडनजो वह्नी राशः श्रियं कुलं प्राणांश्च दहति / यस्मिञ्शकटे सोमोxराजानीयते तस्य धुर्यन्यतरोऽनड्वा. न्युक्तः स्यादन्यतरो विमुक्तोऽथ राजानमुपावहरेयुः / ------------------ જે ૧૭મા પાઠની કથી કલમ જુઓ. x पवित्र सेभिवलीन धी वा२ राजा ना नामथा वणवा छे. उपावहरेयुः ने। पता ऋत्विजः मध्या७।२ छे.

Page #174
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી . 148 यूनां बुद्धिः शास्त्रैः सस्क्रियते / पत्या परित्यक्ता विधवा वा यान्यं पति विन्दते सा पुनभूर्भवति / . दिवि यथा संख्यातीतास्तारकास्तथैव दाशरथौ रामे गुणाः / तस्पाश्चार्यङ्गयाः स्त्रिया लावण्यं पश्यन्तो जना अक्षणां फलं प्रापुः / इन्द्रियं वा एतदस्मिँल्लोके यद्दधि / यद्दध्नाभिषिश्चतीन्द्रियमेवा० स्मिस्तxद्दधाति / मधुराभिर्गीर्भिः साधु सान्त्वयामास गोविन्दः / स साधुश्च तमाशीभिरनुगृह्येष्ट प्रदेशं जगाम / = अस्ना रक्ष: संसृजतात् / एकः शब्दः सम्यग्ज्ञात. सम्यकप्रयुक्तश्च स्वर्ग लोके कामधुग्भवतीति वैयाकरणानां मतम् / / पुण्येऽहनि पुरोधास्तं राज्येऽभिषिषेच मन्त्रं चेमं पपाठ / याभिरिन्द्रमभ्यषिञ्चत्प्रजापतिः सोमं राजानं वरुणं यमं मनुं ताभिरद्भिरभिषिञ्चामि त्वामहं राझां त्वमधिराजो भवेह / देवासुरा वा एषु लोकेषु संयेतिरे / त एतस्यां प्राच्यां दिशि ये तिरे तांस्ततोऽसुरा अजयन् / ते दक्षिणस्यां दिशि येतिरे છે જે પુરુષ ઉપર પાણી અથવા દહીં છાંટવામાં આવે છે તે પુરુષને લાગુ પડે છે. x तद् न। म 'तेटा भाटे' व थाय छे. = જ્યારે યજ્ઞમાં પશુને મારી નાખે છે ત્યારે તેનું લોહી રાક્ષસોને साप हे छ, तात् मे प्रत्यय माज्ञार्थना २न भने उन पुरुषना मे. વનાં રૂપ બનાવવામાં વિકલ્પે વપરાય છે. એ અવિકારક પ્રત્યય છે.

Page #175
૧પ૦ સંસ્કૃત બીજી ચેપડી तांस्ततोऽसुरा अजयन् / ते प्रतीच्यां दिशि येतिरे तांस्ततोऽसुरा अजयन् / त उदीच्यां दिशि येतिरे तांस्ततोऽसुरा अजयन् / आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च ___द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च / अहश्च रात्रिश्च उभे च संध्ये धर्मोऽपि जानाति नरस्य वृत्तम् // अवश्यं नश्वरे देहे दुर्दमे च यमे द्विषि / / हास्यं नास्याद्विनिर्याति यत्पुंसामिदमदभुतम् // सत्यं संमृतिगर्तेयं दुःखैः पूर्णा निरन्तरम् / यतस्तद्वयतिरेकेण नान्यत्किचिदिहाप्यते // अनित्ये प्रियसंवासे संसारे चक्रवद्गतौ / पथि संगतमेवैतद भ्राता माता पिता सखा // हृदि विद्ध इवात्यर्थ यया संतप्यते जनः / पीडितोऽपि हि मेधावी न तां वाचमुदीरयेत् / / तस्य पृथ्वी प्रसूतेऽर्थ धर्ममर्थः प्रसूयते / प्रसौति विजयं धर्मः स च प्रसवति श्रियम् / / गर्हते न तथा श्वानं चाण्डालं च न गर्हति / गर्हयत्याहवे भग्नं यथासौ क्षत्रियं नरम् // हते भर्तरि वैक्लव्याक्लिन्दन्ति तदरिस्त्रियः / अजौरश्रुभिस्तासां क्लिद्यन्ति नयनानि च // ददात्यसौ धनं भूरि ब्राह्मणेभ्यो दिने दिने / ददते ब्राह्मणास्तस्मै संतुष्टा नित्यमाशिषः / / असौ स्वप्नायमानोऽपि कत्थते नात्मनो गुणान् / कथयन्ति जना एव तस्य तानद्भुतान् भुवि //

Page #176
151 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી वृश्चिकानां भुजङ्गानां दुर्जनानां च वेधसा / विभज्य नियतं न्यस्तं विषं पुच्छे मुखे हृदि / चन्दनैश्चर्चितेव द्यौदिश: काशैरिव श्रिताः। क्षीरेण क्षालितेवोर्वी शर्वरीशे विराजति // यथामिषं जले मत्स्यैर्भक्ष्यते श्वापदैर्भुवि / आकाशे पक्षिभिश्चैव तथा सर्वत्र वित्तवान् / / नकः स्वस्थानमासाद्य गजेन्द्रमपि कर्षति / स एव प्रच्युतः स्थानाच्छुनापि परिभूयते / / बुद्धिमान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवाम्भसि / अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम् // . जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं मानोन्नति दिशति पापमपाकरोति / चेतः प्रसादयति दिनु तनोति. कीर्ति सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् / / मानुषाणां प्रमाणं स्यादभुक्तिर्वै दशवार्षिकी / विहंगानां तिरश्वां च यावदेव समाश्रयः // कृष्णसारे ददच्चक्षुस्त्वयि चाधिज्यकार्मुके / मृगानुसारिणं साक्षात्पश्यामीव पिनाकिनम् || नाधर्मश्चरितो लोके सद्यःफलति गौरिव / शनैरावर्तमानस्तु कर्तुमूलानि कृन्तति // * માણસને અને પશુને માલિકી હક થવાને કેટલાં વરસને કબજે જોઈએ તે આ શ્લેકમાં લખેલું છે. * જ્યારે દુષ્યત રાજ હરણ પાછળ દોડતા ત્યારે તેને આ શ્લોક તેના સારથિએ કહ્યો હતો.

Page #177
૧૫ર સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ગુજરાતી વાક્યો 1. જ્યારે ભરતને રાજ્યાભિષેક થયો ત્યારે તેણે બ્રાહ્મણોને સેંકડો ગાયે આપી. દીર્ધતમસે તેને તે આપતાં (ર) દીઠે. 2. ઉત્તર (૩૨)ના લકેએ ગુલામગીરીને અમાનુષિક ગણું અને દક્ષિણ પ્રાંતના (સવાર)લોકોની સાથે તેને મૂળમાંથી કાઢી નાખવાં લડ્યાં. 3. ઉશનસ (૩રાનન) અસુર લોકોને અને બૃહસ્પતિ સુર લકોને ગુરુ હતો. રાજનીતિનાં કેટલાંક પુસ્તકે મળે છે તેના તેઓ પ્રખ્યાત લેખક ગણાય છે. 4. તેમણે ટેકરી બદલી શરૂ કરી અને તે કામ ઘણું દિવસે (મન ત.) પૂરું કર્યું. 5. ગામના પટેલને (ગ્રામ) સેનાપતિએ પૂછયું કે તું મારા લશ્કરને દાણું આપીશ? 6. ચિત્રકૂટ પાસે જે ઝૂંપડું છે તે ત્યાં બાજુમાં રહેતા જોગીઓએ (રિત્રાગ) બાંધ્યું છે. 7. સ્ત્રીઓ (at) છોકરા ઉછેરશે અને પુરુષો () મહેનતમજૂરીથી પૈસા ભેગા કરશે. 8. ઈન્દ્રથી (વૃકg, મધવન) દિલીપને ઘેડે એક વખત હરણ કરાયો હતો. 9. પ્રારંભે પાણી (87) જ હતું. આ પાણી પર સ્વયંભૂ (સ્વયંભૂ) બ્રહ્મા દેખાયા અને તે સ્વયંભૂથી આ સર્વ વસ્તુઓ રચાઈ. 10. તે આંખે (ક્ષ) કાણે છે. 11. કુંદલતાના ફૂલોમાંનું મધ મધમાખથી પિવાયું. (મધુષ્ટિ) 12. હાથીનાં હાડકાંની (કરિથી મૂતિઓ બનાવાય છે. 13. સત્ય માર્ગો (vfશન) ચાલનારની ચડતી થાય છે. 14. ગ્રીસમાં બે ટેકરીઓ છે, તેને કૂતરાનાં (શ્વન) માથાં કહેવાય છે.

Page #178
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 153 15. ગરીબોને પૈસા આપવાને તારા ધણથી (તિ) તને હુકમ કરાયો છે. 16. તેને ગોઠિયા (હિ) કાશી ગયેલે હેવાથી તે અહીં એક રહે છે. 17. છંદ ભાષાનાં ધર્મપુસ્તકોમાં અર્યમનનું નામ છે. 18. આ પુસ્તકોમાંનું ગમે તે એક (ઉતમ) મને આપો. 19. વેદ બોલતા બ્રાહ્મણો વરસાદમાં ડું ! કરતાં દેડકાં (affમૂ) જેવા છે. શબ્દકોશ 16 અક્ષિા ન. આંખ અમપુ.દેવ, દેવલોકગત પૂર્વજ માત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. હંમેશનું | અર્ધન પુ. ઘોડો નિરંતરનું અવર સર્વ પુ. શ્રી. ન.પાછલું, સાર્થકૂ ક્રિ.વિ.ઘણું જ અતિશય પછીનું, ઊતરતું અમુત પુસ્ત્રી. ન. આશ્ચર્યકારક અવરથ૬ ક્રિ. વિ. નક્કી, નિશ્ચ મધર સવપુ. સ્ત્રી. ન. નીચલું, અવાક્ પુ. સ્ત્રી. ન. દક્ષિણનું નીચેનું સહન ન. લેહી રાધમ પુ. દુષ્ટ કામ અસ્કૃન્ન ન. લેહી અનાજુહુ પુ. બળદ અન ન. દિવસ મન પુ. અગ્નિ કામક પુ. ન. માંસ ના વાયુ. આર્િ સ્ત્રી. આશીર્વાદ સદ્ સ્ત્રી. પાણું (બ. વ.માં જ સાહન ન. મોઢું, મુખ વપરાય છે.) રથ ન. મુખ સર્વ પુ. સ્ત્રી. ન. બીજુ, સવ ન. લડાઈ અન્ય, ઇતર. . . દ્રિય ન. જેર (અંગનું) અwવવતૃ પુ. જે બોલતો અથવા 6 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 શીખવતો નથી તે ગ, 3 જોડે, બેલવું.

Page #179
154 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ઉત્તર સર્વ પુ. સ્ત્રીન. ઉત્તરનું, | જિ સ્ત્રી. વાણી પછીનું પૃ 1 ગ. આત્મને કોઈને વિષે 30 પુ. સ્ત્રી.ન. ઉત્તર દિશાનું | હલેકે વિચાર બાંધ ધિકકારવું હન ન. પાણી જો પુ. આખલ; સ્ત્રી. ગાય, ઉન્નતિ સ્ત્રી. મોટાઈ, મહત્તા | વાણું, પૃથ્વી 3 સ્ત્રી. પૃથ્વી ગામrt પુ. ગામને મુખી હરાનપુઅસુરે ના ગુરુનું નામ છે. | જલ્દી પુ. ચન્દ્ર મુનિ પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે. વાયત પુ. સ્ત્રી.ન.(રાવતું પાઠ પુ. ન. માથું, ખાપરી પૈડાની પેઠે) ચક્રના જેવી જેની aarટુર્ પુ. સ્ત્રી. ન. ગમે તે - ગતિ છે તે, જે હંમેશ ફરતું ઈચ્છા પૂરી પાડનાર રાધા ન. કામઠું; fધી જોડે | વન ન. ચંદનનું લાકડું પુ. સ્ત્રી ને. જેનું કામઠું ખેંચેલું વરિત નુંકમણિ ભૂક કરેલું, હોય તે આચરેલું જારા પુ.ન. એક જાતનું ધળું ! રત જનું કમણિ ભૂ૭. લેપ ફૂલ સ્ટ ન. કુટુંબ g+aa જાડે, ખસેડવું દૂર કરવું, . વાઇડર પુ. ચાડાલ, ભંગિ અધિ+તાકવુંfધા વાર્ય સ્ત્રી સુંદર સ્ત્રી.અલબેલી, તાકીને છેલછબીલી એટલે લાગુ પાડીને ઉદ્દેશીને ત ન. હૈયું, બુદ્ધિ #surણા પુ. હરણ કિ૬ 4 ગ. પરમૈ ભીના થવું કન સમ જોડે,જન્મવું થઈ જવું શિન્ 1 ગ. પરમ શોક કરે નાચ ન. સુસ્તી, જડતા ન. દૂધ તરિત્ર સ્ત્રી તેના દુશ્મનની સ્ત્રી જ ૧ગ પર૦ અને 10 ગ. | તદચતિપુ.(વ્યતિરે પુ.બાતલ કોઈને વિષે હલકે વિચાર | મૂકવું તે) તેને બાતલ મૂકવું તે, બાંધો, ધિક્કારવું, નિંદા કરવી | તેની ગેરહાજરી

Page #180
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 155 તળી સ્ત્રી. વીણા, સારંગી | પુ. સ્ત્રી. ન. નાશવંત તપુ ૪.ગ. આત્મને સમ જોડે, રણ સ્ત્રી. નાક દુઃખ પામવું, ઈજા થવી નિયત ક્રિ. વિ. નક્કી તરત ત્રી. મછ, હેડી નિત્તર ક્રિ. વિ. અવકાશ વગર, તદ પુ. શ્રી. ન. તેના જેવું, છેક પાસે પાસે તત્સદશ નિર્નર પુ. દેવ તિર્થન્ પુ. પશુ, હેવાન, પુ. સ્ત્રી. નિર્વય પુ. સ્ત્રી. ન. ફુર, દયારહિત નિ સ્ત્રી. રાત્રી તુtrar૬ પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે. પદ્ 1 ગ. પરમૈ ભણવું, વાંચવું વિષ સ્ત્રી. તેજ, ચળકાટ પતિ પુ. શેઠ, વર, ધણ 23 પુ. દાંત gશન પુ. માર્ગ, રસ્તા - પુ. પગ રકતા “આપવું’નું વર્તમાન કૃદંત v પુ. સૂર્ય, રક્ષણ કરનાર, રક્ષિા સર્વ. પુ. સ્ત્રી. ન. દક્ષિણ પાળનાર, પાલક દિશાનું સર્વ. પુ. સ્ત્રી. ન. બીજ, વધિ ન. દહીં અન્ય, ઈતર તારાથિ પુ. દશરથને પુત્ર . | પરિત્ય પરિસ્થજ્ઞ નું કર્મણિ જિત્ર સ્ત્રી. દિવસ, સ્વર્ગ ભૂ.કૃ. તજાયેલું વિર સ્ત્રી. દિશા પરિવ્રાજૂ પુ. ગી સુમ પુ. સ્ત્રી. ન મુશ્કેલીથી વશ પિનાકિન પુ. શિવનું નામ છે. થાય એવું પુત્ર પુ. માણસ, પુરુષ દર સ્ત્રી. નજર, આંખ પુરાણૂં સ્ત્રી. ફરીથી પરણેલી વિધવા પુ. સ્ત્રી ન. દેવને પૂજનાર પુર સ્ત્રી. પુરી તોષન પુ. ન. હાથ જુરોપર્ પુ. ઘરને ગોર થો સ્ત્રી, સ્વર્ગ પૂ નું કમણિ ભૂ.કૃ. ભરાયેલું ધ સ્ત્રી. બુદ્ધિ ભરેલું ધુ સ્ત્રી. ઝૂસરી, જેતરું , પૂર્વ સર્વત્ર પુ. શ્રી. ન. અગાઉનું, વર પુ. મગર પૂર્વ દિશાનું

Page #181
મણીબ માંસ માંસન. માંસ સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સ્ત્રી. લશ્કર મધવન પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે. પ્રયુત પ્રવુ પડવું” નું ભૂ.કૃ. | મથિન પુ. વલોવવાને રહે પ્રજ્ઞાવાન પુ. સ્ત્રી. ન(ાષા | મધુરિત્ પુ. કાળ ભમરે સ્ત્રી. રૈયત, ઉર ન પડવું તે | અને ર [ઝન ધાતુ ઉપરથી] ઉત્પન્ન થતું) રૈયતને પીડવાથી | મનોતિ સ્ત્રી. (માન પુ.માન, ઉત્પન્ન થતું આબરૂ) માનનું મોટાપણું, પ્રૌઢ પ્રસિદ્ધિ પ્રતિfaધનું કર્મણિ સ્વમાન ભૂ.કૃ. મના કરાયેલું મામ્ પુ. મહિને હત્ય પુ. સ્ત્રી. ન. પશ્ચિમનું | કૃપાનુણાનિ પુ. સ્ત્રી. ન. મૃગની પુ. સ્ત્રી. ન. ચતુર બુદ્ધિવાળું | પાછળ જનાર gયુ કપુત્ર નું કર્મણિ ભૂ | યત નમૂ જોડે, તરફડિયા મારવાં, વપરાયેલું બહુ શ્રમ લેવો. પ્રાન્ પુ. સ્ત્રી. ન. પૂર્વ દિશાનું | અમ પુ. જમ બિયરંવાર પુ. (રંવાર પુ. સાથે થી પુ. માર્ગ રહેવું તે) વહાલા માણસોની સાથે | શારિત્તિ જેડે, જતા રહેવું રહેવું તે, વહાલા માણસની સોબત 2 વિ જોડે 1 ગ. પરમૈo, હું 1 ગ. પરસ્મ ફળવું આત્મને પ્રકાશવું મા મન્ન નું કર્મણિ ભૂ.કૃ. રાજ્ઞ પુ. રાજા. પુ.સ્ત્રી.ન.પ્રકાશવું ભાંગેલું, રણમાંથી નાસી ગયેલું જૈ પુ. પૈસો મ વિ જોડે ભાંગવું, ભાગ કરવા ઢાવપ્ન ન. ખૂબસૂરતી, સુંદરતા મુઝક પુ. સાપ વમિ પુ. દેડકે મુરિ સ્ત્રી. માલિકી,કબજો,ઉપભોગ મૂ સ્ત્રી. પૃથ્વી પુ. દેવતા મૂ રિજેડે, ધિક્કારવું, તિરસ્કાર | fવત્તવ પુ. સ્ત્રી. ન. પૈસાદાર કરવા. વિદ્ધ નું કમણિ ભૂ.કૃ. % સ્ત્રી. ભમર વિંધાયેલું, ઘાયલ થયેલું

Page #182
157 બ્રહ્મા સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વિર પુ.વશ્ય, વેપારી; સ્ત્રી. રૈયત, | સંદચાતtત પુ.સ્ત્રી. ન.(સંથાસ્ત્રીલેકે. સંખ્યા, અતીત પુ. સ્ત્રી. ન. વિશ્વ પુ. સવને રક્ષક,ઈશ્વર ઉપરાંત ગયેલું) અસંખ્ય વિશ્વવત્ પુ. વિશ્વને રક્ષક અથવા સંતુષ્ટ સમજૂતુ નું ભૂ.કૃસંતોષ નિભાવનાર પામેલું, ખુશ થયેલું વિશ્વરૂ= પુ.વિશ્વને સરજનાર, સંઘાર પુ. રિવાજ, પરંપરાથી ચાલતી રૂઢિ, વૃ૬ મા જોડે, આસપાસ ફરવું, પાછા ફરવું સંસ્કૃતિના સ્ત્રી.(તસ્કૃતિસ્ત્રી.આ વ્રત્રન પુ. વૃત્રને મારનાર,ઈન્દ્ર દુનિયા સંસાર; વાર્તા સ્ત્રી. ખાડો ચિકા પુ. વીંછી સંસારરૂપી ખાડે વૈષ્ય ન. દુઃખ, વ્યથા તરંતિ સ્ત્રી. સદ્દગુણની સોબત જૈારાપુ.વ્યાકરણશાસ્ત્રજાણનાર સત્ 1 ગ. જોડે, પાસે જવું તથા ન. વ્યાકરણ સર ક જેડે (પ્રેરક ભેદમાં), પાવર પુ. ન. ગાડું ખુશ કરવું રીઝવવું સાન ન. છાણ ક્રિ. વિ. એકદમ, તરત જ swaa પુ. શંખ ફેંકનાર ? પુ. સ્ત્રી. ન. સારું જૈન ક્રિ. વિ. ધીમે ધીમે સાગ પુ. મોરારાજ, બાદશાહ તાપુ. પાર્વતી સ્ત્રી રાત્રી) પુ. ધણી) રાત્રીનો ધણ, ચન્દ્ર સાક્ષાત દિ વિ. રૂબરૂ, દેખતાં શ્રી સ્ત્રી, ધન, લક્ષ્મી કુ 1 ગ. પરમૈ૦ અને 2 ગ. શ્વન પુ. કૂતરે પરમૈ૦ ડ ઉત્પન્ન કરવું શ્યપદ પુ. શિકારી જાનવર, પશુ | સૂ 2 ગ. 4. આત્મને 5 જેડે, વિ* પુ. દસ્તદાર, સબતી ઉત્પન્ન કરવું * સત્યનો સાદ લેવાનુમત: સુદ ! " एकक्रियं भवेन्मित्रं समप्राण: सखा मतः //

Page #183
158 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રજૂ ન જડે, સંસર્ગમાં આણવું | રવમ્ પુ. સ્ત્રી. ન. પોતાની સામેલ કરવું શક્તિથી જે છે તે જો સ્ત્રી. પત્ની, વહુ હાસ્ય ન. હસવું તે નુ પુ. ન. શિખર રાના નામધાતુ આત્મને સમણું | 8 1 ગ. પરસ્મ, આત્માને આવવું. શમણુમાં બોલવું | +જોડે, આણવું, લેવું આંધળું અશ્વ પુ. સ્ત્રી. ન. | દીધેતમસ (ઋષિનું નામ છે. ) दीर्घतमस् 5. ઉછેરવું સમર્ધા (વૃષને પ્રેરક , * ધમપુસ્તક ઘર્મઘરથપુ.ધર્મપુસ્ત ન ભેદ) ઘોષ અથવા માન પેલું કરવું ૩૬૩ન, ડાનિતુમ્ કહેવું અમિઘા,કહેડાવવુંમિતિ | હેત્વર્થ કૃદંત ગણાયેલું સમિમત કર્મણિ ભૂ.કૃ. પ્રારંભ અ9 ન. મારિ પુ. વિર મ. કૃ; કર્તા તરીકે બાંધવું નિ+માં 3 ગ. માણસને અયોગ્ય (અમાનુષિક) ગણાયેલા (કિ. વ.)ર્તન માનવાન પુ.સ્ત્રી. ન. ત્તિનુ भिमतौ ગુલામગીરી હાથ ન. મેળવવું કપ+અર્થ ગ. અને ૧૦ગ. ચોમાસુ વર્ષો બ. વ. રાજકીય વિદ્યા નતિશાસ્ત્ર ન. ઠંડું કરવું સાર 1 ગ.પરસ્મ | સત્ય ઋત ન. સત્ય ન. દાણો બાજ ન. સેંકડો શાતા: અ.

Page #184
ત્રણ ચૌદ સાત આઠ નવ - પાઠ 17 મે સંખ્યાદર્શક શબ્દો 1. સંસ્કૃતમાં વસ સુધીના સંખ્યાવાચક શબ્દોની યાદી નીચે પ્રમાણે છે. ? એક 11 एकादशन् અગિયાર 2 द्वि 12 द्वादशन् બાર 3 त्रि 13 त्रयोदशन् 4 चतुर् ચાર 14 चतुर्दशन् 15 पञ्चदशन् પંદર 16 षोडशन् સેળ 7 सप्तन 17 सप्तदशन् સત્તર 8 अष्टन 18 अष्टादशन् અઢાર 9 नवन् 19 नवदशन् ઓગણીસ एकोनविंशति 20 ટકા દશ 20 विंशति વીસ નવરાન સુધીના બધા સંખ્યાવાચક શબ્દો વિશેષણ ગણવા; એટલે જે નામની જોડે સંબંધ ધરાવતા હોય, તે નામનાં વિભક્તિ અને વચન તેમને લાગે છે. વળી પહેલાં ચારને તે જાતિ પણ નામની જ લાગે છે. 2. વીસ grg સાઠ જિરાત ત્રીસ સત્તરિ સિત્તેર ચાળીસ अशीति એંશી વરાત્ પચાસ : नवति નેવું આ શબ્દોને નામ તરીકે ગણી શકાય. તે બધા સ્ત્રીલિંગને છે. જે નામને તેઓ લગાડાય છે તે નામ ગમે તે જાતિનું હોય તેમાં હરકત નથી. નામ બહુવચનમાં હોય તો પણ તેઓ એકવચનમાં આવી શકેવંતિersit: વીસ બ્રાહ્મણ, બીજાં નામની પેઠે આ શબ્દોને પણ દિવચન અને

Page #185
160. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી બહુવચન છે; પણ જ્યારે આ વચનનો ઉપયોગ થાય છે ત્યારે વાક્યરચના કાંઈક જુદી થાય છે. બ્રાહ્મણનાં fëરાતી “બ્રાહ્મણોની વીસ વીસની બે મંડળીઓ, ત્રીઢાળrrifáરત : બ્રાહ્મણોની વીસ વીસની ઘણી મંડળીઓ.” આ જ પ્રમાણે એકચનનો ઉપયોગ થાય છે. ગ્રાહ્યાનાં ઉફાતિ “બ્રાહ્મણોની વીસની એક મંડળી.” 3. આમાંના કેઈપણ બેની વચ્ચેની સંખ્યા ઘ, દ્ધિ ઈત્યાદિ લગાડી કરાય છે, અને તે નવ સુધી પણ તે નવવાળી સંખ્યાપછીના સંખ્યાવાચક શબ્દને ઇલોન (g+ઝત) લગાડીને પણ કરી શકાય. આ સમાસ કરતાં અન્ય ને લોપ થાય છે; બ્રિન દ્રા, ત્રિનેત્રથ: અનેકઇન ને મા થાય છે; પણ છેલ્લા ત્રણ ફેરફાર વલ્વાર્ષિત, vજરાત, પણિ વસતિ ને જાતિમાં વિકલ્પ થાય છે અને સતિમાં થતા નથી. આ સંખ્યાવાચક શબ્દને ઉપરની કલમના વાક્યરચનાના નિયમો લાગુ પડે છે. પતિ “સો' ન. નામ છે. 32 પશિત એકત્રીસ રૂ૫ રાત-gaોનરંવારિત રૂ૨ દ્વાáરાત બત્રીસ ઓગણચાલીસ 23 ગરાત , તેત્રીસ ક૨ બ્રિગત્યાાિત-તારાત્તિ રૂક ચતુધિરાત ચોત્રીસ બેતાળીસ 35 पचत्रिंशत् पात्रीस 43 त्रिचत्वारिंशत्-त्रयश्चत्वारिंशत् રૂદ્ર પદ્ધરિાત છત્રીસ તેંતાળીસ 37 सप्तत्रिंशत् सात्रीस 48 अष्टचत्वारिंशत् अष्टाचत्वारिंशत् 28 ૩erગરાન્ આડત્રીસ અડતાળીસ વગેરે વગેરે. 82 કૂચતિ ખ્યાશી ૮રૂ કરોતિ ત્યાંશી . * અહીં નિંરાત ના આદિ ને યથાક્રમ મૂધસ્થાની વ્યંજન થતો નથી; કારણ કે નિયમ એવો છે કે મૂધસ્થાની વ્યંજન પદને અન્ત હોય અને તેના પછી દંતસ્થાની વ્યંજન આવે તો તેને બદલે મૂર્ધ સ્થાની થતો નથી.

Page #186
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 4. પક્ષનાં સર્વનામ જેવાં રૂપ થાય છે. અનિશ્ચિત સર્વનામ તરીકે તેનાં દ્વિવચન અને બહુવચન થાય છે. બ્રિનાં દ્વિવચનમાં જ રૂપ થાય છે, અને રૂપાખ્યાન કરતી વખતે ક્વિને # કરે એટલે સકારાંત નામ ગણવું. દ્રૌ પ્ર. દિવ્ય, જ્ઞાસ્થામ તૃ૦, 20, 50; zયો: 10, સ, ત્રિ અને બીજા વિશેષણરૂપી સંખ્યાવાચક શબ્દોનાં બહુવચનમાં જ રૂપાખ્યાન થાય છે. ત્રિનાં દુ અન્ય પુલ્લિગ જેવાં રૂપાખ્યાન થાય છે. પછીમાં વિશેષતા છે. ત્રથrir[; રાતનું પ્રથમ સત્રા: છે, 50 વતુમ અને સ૦ વસુકું છે. બીજાં રૂપો નિયમિત છે. વિશેષણરૂપી બીજાં સંખ્યાવાચક શબ્દ પછી પ્રથમા અને દ્વિતીયાને પ્રત્યય લોપાય છે, અને વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે - નો લોપ થાય છે. મન ને 3 પછીમાં લંબાય છે, જેમકે પ્રવે, હિં; gıમ: તૃ; પદ્મશ્ય: ચ૦, 50; પન્નાનામ્ 10; gશ્વસુ સવે; કે ૫હુ પ્ર૦, દિ; Fમિક તૃ૦,ઘઃ ચ૦, 50; svi[ 60, જ સ. તિ “કેટલા’નાં એ જ પ્રમાણે રૂપાખ્યાન થાય છે. agનનાં રૂપાખ્યાન જુદી રીતે થાય છે. પ્ર, દિo; gifમઃ તૃ૦, ચ: ચ૦, પં; છાસ, ષષ્ઠીમાં ફેરફાર નથી. સ્ત્રીલિંગ 5. ઘા ને કા નાં રૂપાખ્યાન સવની પેઠે થાય છે. ત્રિ અને ચતુર નાં સ્ત્રીલિંગ અંગો ઉતર્યુ અને વતરૂ છે. તેનાં રૂપો નીચે પ્રમાણે થાય છે. 'તિન્ન, વતસ્ત્ર: પ્રવને દિ:તિકૃમિ અને વતસ્કૃમિ:, તિવૃષ્ય, વતસ્કૃષ્ણ: ચને પં. તિવૃMામ ને વતસ્કૃમિ ષ૦, તિપુ ને જતy (0. બીજો વિશેષણરૂપી સંખ્યાવાચક સ્ત્રીલિંગ અંગે પુલિંગથી જુદાં નથી. નપુંસકલિંગ 6. U% एकम् પ્રહ અને કિ. : 'f ' = કે त्रीणि चत्वारि चतुर् ,

Page #187
૧૬ર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી બીજાં વિશેષણરૂપી સંખ્યાવાચક શબ્દોનાં નપુંસક રૂપે પુલ્લિગ જેવાં જ છે. 7. પણ, દ્વિ, કિ, વહુ અને વષ ના સંખ્યા પૂરક શબ્દ પ્રથમ, દ્વિતીય, તૃતીય, ચતુર્થ અને કg. પ્રથમને બદલે અબ્રિા અને હિમ અને ચતુર્થને બદલે સુર્ય અને સુરક પણ વપરાય છે. બીજા સાન સુધી સંખ્યાવાચક શબ્દોના સંખ્યા પૂરક શબ્દો લોપી મ લગાડવાથી થાય છે. જેમકે પન્ન વગેરે. થી નવાન સુધી ફક્ત ન ને લેપ કરવાથી થાય છે. ઘarશા: વગેરે. 8. રાતિ અને બીજાં સંખ્યાવાચક નામ પરથી સંખ્યા પૂરક શબ્દો કરવા હોય તો તમે લગાડ; જેમકે વિંરાતિતમા, પ્રવિંતિમ રામ:, grfષાત્તમ વગેરે. બીજી રીતે વિંફાતિના તને લેપ કરવાની અને બીજા શબ્દોના અન્ય વ્યંજનને લેપ કરવાની છે. જ્યાં અન્ય સ્વર હોય ત્યાં સ્વરને સ થાય છે; પણ તે ફક્ત સામાસિક સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં, એકલવાયા શબ્દોના સંખ્યા પૂરક શબ્દો પહેલી રીતે થાય છે. જેમકે હિં, ઘર્વાડ, રા:, =રા, પ્રિતમ, પષg-gશsતિમ વગેરે. રાત " સોનું રતતમ થાય છે. 8. प्रथम, अग्रिम, आदिम, द्वितीय, तृतीय, तुर्य भने तुरीयनां સ્ત્રીલિંગ રૂપ મા ઉમેરવાથી થાય છે; બાકીનાં રૂપો અનો કરવાથી થાય છે. જેમકે પ્રથમ, દ્વિતીચા, વગેરે; અને ચતુર્થી, સ્ત્રી, g , gવરાતિસમી વગેરે. 10. પ્રથમ પુનું પ્રથમાનું બહુવચન પ્રથમ કે પ્રથમ: છે; અને તિય અને તૃત કે દિતલા અને તૃતીયાનાં ચ૦, 50, 60. અને સનાં એકવચન રૂપો વિકલ્પ અકારાન્ત કે આકારાન્ત સર્વનામ જેવાં થાય છે. જેમકે બ્રિયરમૈ કે દ્વિતીયાય વગેરે. 11. સંખ્યાવાચક શબ્દોમાંથી નિયમિત આવૃત્તિદર્શક ક્રિયાવિશેષણો રિ, ત્રિ અને ચતુર ને લગાડવાથી અને બીજાને ન લગાડવાથી થાય છે, પણ તે પૂર્વે - ને લોપ થાય છે. પણ

Page #188
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 163 नमसे सकृत् '4. वा२', द्विः ये पा२', त्रिः 'त्र वार', चतुः 'या२ वा२', पञ्चकृत्वः 'पांय वा२' षट्कृत्वः '7 वा२' कोरे. 12. वत् प्रत्यय यद , तद मने एतद्ने, मन यत् प्रत्यय इदम् मने किम् ने 'मटले' मेवे। अर्थ ४२वान 314 छे. पहेमा 19 या, ता भने एता भने छे८८॥ मे इ 2 कि थाय छ; मेटले तावत् 'तटां' तावान् पु. प्रथमा सवयन. सस्कृत पाये। पञ्चाशते ब्राह्मणेभ्यः प्रत्यहं कृष्णवर्मान्नं ददाति / गुरोः परिचर्यों कुर्वतम्तस्य द्विचत्वाशिंदहानि व्यतीयुः / चतस्रो विद्याश्चतुष्षष्टिं कलाश्च चन्द्रापीडोऽशिक्षत / चत्वारि शृङ्गाश्त्रयोऽस्य पादा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो+ऽस्य / श्रावणस्य कृष्णपक्षेऽष्टम्यां तिथौ देवकी कृष्णं सुषुवे / त्रिः सप्तकृत्वः परशुरामः पृथिवीमक्षत्रियामकरोत् / सप्तदश सामिधेनीरनुब्रूयात् / ता एताः सप्त!ऽन्वाहx तासां त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमां ता एकादश संपद्यन्ते / त्रयस्त्रिंशद्वै देवा अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्याः प्रजापतिश्च वषट्कारश्च / *शृङ्गनु प्र० 1. 1. (वैधि प्रयोग) + हस्तनु पु. 50 5. 4. (वै प्रयोग) [] જ્યારે પવિત્ર અગ્નિ સળગાવે છે ત્યારે આ ભણવામાં આવે છે. એમાં અગ્નિદેવના કલ્પિત આકારનું વર્ણન કરેલું છે. * આને કર્તા હોતા અધ્યાહાર છે. અમુક ક્રિયામાં હેતા મંત્ર ભણે છે તે વિષે આ છે,

Page #189
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી A शतमनूच्यमायुष्कामस्य+। शतायुधं पुरुष आयुष्येवेनं *तदधाति / त्रीणि च शतानि च षष्टिश्वानूच्यानि 'यशकामस्य / त्रीणि च वै शतानि षष्टिश्च संवत्सरस्याहानि / तावान्संवत्सरः संवत्सरः प्रजापतिः प्रजापतिर्यशः। उपैनं यशो नमति यस्यैव विद्वांस्त्रीणि च शतानि च षष्टि चान्वाह / सप्त च शतानि विंशतिवानूच्यानि प्रजापशुकामस्य / सप्त च वै शतानि विंशतिध संवत्सरस्याहोरात्राः / संविभाजयति श्रीमान् स वित्तेन विजोत्तमान / धर्म षष्ठांशभागेन तेऽपि संविभजन्ति तम् / / गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् / गर्भादेकादशे राशो गर्भात्तु द्वादशे विशः / / त्रिराचामेदपः पूर्व द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम् / खानि चैव स्पृशेदद्भिरात्मानं शिर एव च / जीवन्तोऽपि मृताः पञ्च व्यासेन परिकीर्तिताः / दरिद्रो व्याधितो मूर्खः प्रवासी नित्यसेवकः / / अनारम्भो हि कार्याणां प्रथमं बुद्धिलक्षणम् / प्रारब्धस्यान्तगमनं द्वितीयं बुद्विलक्षणम् // A અગ્નિષ્ટોમ નામના યજ્ઞનું ખાતરનુવાશ કરીને અંગ છે. તેમાં ગોરો ઘણા મંત્રો ભણે છે. એ મંત્રની સંખ્યા આ વાક્યમાં નક્કી કરેલી છે. જેમકે પહેલું એમ કહે છે કે આયુષ્યકામપુરુષ યજ્ઞ કરે તે સો મંત્ર ભણવા; પછી તેનું કારણ આપેલું છે અને એ જ પ્રમાણે બાકીનું સમજવું. આ યજમાનને લાગુ પડે છે. . __ + माना विशेष्य यजमान मथा यज ४२ना२ मध्या७।२ छे. ~ मी तद् न। 25 तस्माद् नेवी याय छे. * साना 4aa अध्या।२ होता छ. L] આ પ્રયોગ પાણિનિના નિયમથી વિરુદ્ધ છે.

Page #190
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लीबे च पतिते पतौ / पञ्चस्वापत्सु नारीणां पतिरन्यो विधीयते / / तिम्रः कोऽयोधकोटी च यानि लोमानि मानवे / तावत्कालं वसेत्स्वर्ग भर्तारं यानुगच्छति // ગુજરાતી વાક્યો 1. તે મહિનાની ૨૭મી તારીખે પંડિતોની સભા ભરાઈ હતી. 2. તે વખતે નવ્વાણું માણસોની પરીક્ષા લેવાઈ હતી, તેમાંથી ચોપન માણસ વ્યાકરણમાં સારા વિદ્વાન માલૂમ પડયા. 3. પંડિતા કહે છે કે અઢાર પુરાણે છે અને ચોવીસ સ્મૃતિઓ છે. 4. પહેલાં ત્રણ વેદ હતા-ઋષેદ, યજુર્વેદ અને સામવેદ, પછીથી ચાર થયા. પ. હાલ યજુર્વેદની બે મુખ્ય શાખાઓ છે. 6. મનુસ્મૃતિના બાર અધ્યાય છે, અને સાતમામાં રાજાઓના ધમ ગણાવ્યા છે. ' 7. આસો માસની શુકલ પક્ષની દશમીએ દક્ષિણમાં લોકે અરસપરસ શમનાં પાદડાં “તે સેનું છે એમ કહી આપે છે. 8. પાંચે પાંડથી સવ શત્રુઓ માર્યા ગયા. .9. રામે રાવણનાં દશ માથાં કાપી નાખ્યાં. 10. તેણે ચાર વિદ્યામાં, છ શાસ્ત્રમાં અને ચેસઠ કળામાં પ્રવીણતા મેળવી. 11. ત્રણ વખત મેં તેને જવાને કહ્યું, અને તે જ્યારે ન ગયો ત્યારે મેં તેને લાત મારી.. 12. જુદી જુદી આઠ દિશાના આઠ દિગ્યાળ છે,એમ હિંદુઓ માને છે. * આ પ્રયોગ પાણિનિના નિયમથી વિરુદ્ધ છે. ગયા પાઠને ૩જે નિયમ જુઓ.

Page #191
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 13. મહાભારતનાં અઢાર પર્વમાં ત્રીજું સૌથી સારું છે; કારણ કે તેમાં આનંદદાયક વાર્તાઓ છે. 14. આ દવા બેતાળીસ દિવસ લેવાને ડોકટરે મને કહ્યું છે. 15 રઘુવંશના સત્તર સર્ગ, કુમારસંભવના સાત, નવ નાટકે અને પતંજલિ મહાભાષ્યનાં શ્યાશી પાનાં હું શીખ્યો છું, પઠે છે. શબદકેષ 17 અક્ષર પુ.સ્ત્રી.ન. ક્ષત્રિય વિનાનું | વટાં સ્ત્રી. હુન્નર અનારકમ પુ. પ્રારંભ નહીં તે વાર્થ ન. કામ, કાજ સના મનુ+વર્નું વિધ્યર્થ. વર્તિત વરિડે (ત 10 ગ. ભણી જવાનું “કહેવું” ઉપરથી) ગણાવેલું જનતામન ન. અંતે જવું BE પુ. વિષ્ણુને આઠમો અવતાર સન્વાદ ( ) તે બોલે છે, પુ. અંધારિયું surષમન પુ. વિશેષનામ છે. અદઃ પુ. વરસ જીવ પુ. ન. નપુંસક, નામદ સર્ષોરી સ્ત્રી. (અર્ધન. અડધું 2 ન. માણસના શરીરના પિલા સ્ત્રી. કરોડ) અડધો કરોડ, ભાગ, જેવા કે મેટું નાક વગેરે. પચાસ લાખ જમg પુ. સ્ત્રી. ન. (ગર્ભ, માત્ર પુ. રાતદિવસ અને અષ્ટમ આઠમું) ગર્ભ રહે માયુથ#ામ પુ. લાંબી આવરદા ત્યાંથી આઠમું ઇચછનાર દ્વારા પુ.રાજકુમારનું નામ છે. થતિ જોડે, જતા રહેવું રમ્ 1 ગ. પરમૈ૦ મા જોડે, ઉત્તમ પુ. શ્રી. ન. છેલ્લે આચમન કરવું વપરાય | ન. જનોઈની ક્રિયા રાવજાર કિ.વિ.તટલીવાર લાગી * પાનું 25 નેધ જુઓ.

Page #192
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ફેવ સ્ત્રી. કૃષ્ણની માતા | મન ન. વાળ બ્રિજોત્તમ પુ. બ્રાહ્મણોમાં શ્રેષ્ઠ | વજાપુ.અગ્નિમાં બલી નાખતી ઘર્મષાંશમાનપુ.પુણ્યને છઠ્ઠો ભાગ વખતે વૌષ કરીને ઉચ્ચાર કરે છે તે, એ દેવતા ગણાય છે. વતિત પુ. સ્ત્રી. ન. પાપી, ધર્મભ્રષ્ટ થયેલો વિઘા સ્ત્રી. વિદ્યા g6 ૪થા ગ. આત્મને સમ જડે. વિક પુ. સ્ત્રી. ન. જાણનાર જુમલે થવું, બધું મળીને થવું વિરા પુ. હિન્દુઓમાં (બ્રાહ્મણ gfર સ્ત્રી. નોકરી, સેવા ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અથવા વિશે અને પ્રજ્ઞાપતિ પુ. બ્રહ્મદેવ શુદ્રોચાર જ્ઞાતિમાં ત્રીજો વર્ગ અથવા ત્રીજી જ્ઞાતિ કાપશુરામ (બનાસ્ત્રી. છોકરાં, વ્યાધિત પુ. સ્ત્રી. ન. રેગિષ્ટ પશુ પુ.ઢોર અને રાજપુઈછા) છોકરાં અને પશુ ઈચ્છનાર કચાર પુ.મહાભારતના કર્તા તરીકે પ્રવાસન પુ. મુસાફર મનાય છે, તે ઋષિનું નામ છે. પ્રત્રનિત ક+ત્રનું ભૂતકૃદેશમાંથી શતાયુ પુ. સ્ત્રી ન. સો વરસ જીવનાર કાઢી મૂકેલે, ત્યાગી થયેલો શુદ્ધિસ્ટાઇન (કુસ્ત્રિી . અકકલ, રૂ ન. શીંગડું રક્ષણ ન. ચિહ્ન) બુદ્ધિનું ચિહ્નો શ્રાવ પુ. હિન્દુનાત્રી વરસને મજ્ઞ +વિજેડે ભાગ આપો, પાંચમો મહિને બક્ષિસ કરવી. સંવત્સર પુ. વરસ મF 10 ગ. સમૂ+વિ જોડે, તામિસ્ત્રી , યજ્ઞને માટે દેવતા ભાગ આપવો, બક્ષિસ કરવી. પાડતી વખતે એક કવિતા (મંત્ર) મૃગ ઘ જોડે, દેવું બોલાય છે તે

Page #193
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અજવાળિયાનું પખવાડિયું (ચન્દ્ર મહાભારત(પાડું અને ધૃતરાષ્ટ્રના માસનું) શુ પણ પુ. પુત્રો વચ્ચેનું યુદ્ધ જેમાં વર્ણવેલું આસો મહિનાનું નામ છે.) છે તે વીરરસ કાવ્યનું નામ) આશ્વર પુ. મામારત. ન. ઋગવેદ(વેદનું નામ છે) પુ. માલૂમ પડયું–પડેલું 354 ધર્મણિ કહેતું સમિધાર મિ+થાનું ભૂકૃ. સમષિત કમણિ ભ. કુ. કુમારસંભવ (કાલિદાસ રચિત કાવ્યનું નામ છે.(કુમારંમવપુ. યજુર્વેદ(વેદનું નામ છે.) યજુર્વે ગણાયેલુંmરિવર્તિતકમણિ ભૂ.કૃ. | રઘુવંશ(કાલીદાસના કાવ્યનું નામ ઘરગતિ કમણિ ભૂ. 5. છે.) રઘુવંશ પુ. દિકપાળ ઉપાદ્ય પુ. લાત સ્ટાર સ્ત્રી, લાત મારે છે. નાટક નાટ ન. लत्तया प्रहरति પર્વ (ભાગ, સર્ગ) પર્વનું ન. . વિદ્યા વિદ્યા સ્ત્રી. પહેલાં (અસલ મૂળ) કાનું वै भिषज् पु. वैद्य સ. એ. વ; માવો મારિનું સ એ, વ. . શમી (એક જાતનું ઝાડ છે.) રામર સ્ત્રી. પુરાણ (ધણી ચીજો વિષપરંપરાથી ચાલતું વર્ણન જે ગ્રંથોમાં હોય સભા સમાન પુ.gfષ સ્ત્રી. છે તેવા તથા ધમ સંબંધી તમાં સ્ત્રી. વિધિ અથવા પદ્ધતિ વિષે જેમાં સર્ગ ત પુ. વર્ણન હોય છે એવી જાતના ગ્રંથનું નામ) પુરા ન. સામવેદ (વેદનું નામ છે.) सामवेद पु. ફરજ ધર્મ પુ. ભરાઈ (મળેલી-જેવી કે સભા) | સારું વન પુ. સ્ત્રી. ન. मिलित भू.. નિકુળ પુ. સ્ત્રી. ન.

Page #194
પાઠ 18 મે વિશેષણનાં અધિકતાદર્શક અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક રૂપે વગેરે 1. અધિકાદશક પ્રત્યય છે અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક પ્રત્યય છે. આ પ્રત્યય પહેલાં શબ્દોનો અત્ય સ્વર કે વ્યંજન હોય તો તે તેની પહેલાંના સ્વર સાથે લેપાય છે જેમકે સ્ત્રપુ- યર્ અધિકતાદર્શક, સ્ત્રવિણ શ્રેષ્ઠતાદશક; મા મૂળ રૂપ, મદીર્ અધિ. મણિ શ્રેષ્ઠતાદર્શક; સ્ટિન મૂળ, જસ્ટીયર્ અધિકતાદશક ઇત્યાદિ. ગુણ બતાવનાર વિશેષણને જ આ પ્રત્યય લાગે છે, પણ કૂદતોને તેમજ ક્રિયાપદ પરથી સાધિત શબ્દોને લાગતા નથી. તા અને તમ નીચે આપેલા છે તે બધાને લાગે છે. - 2. પૃથુ, મૃદુ, મૃશ, રા, રદ અને રિવૃઢ. આદિમાં ત્રદ છે તેને શું થાય છે. જેમકે પૃથુ મૂળ, કથીર્ અધિકતા ઇથિ શ્રેષ્ઠતા 3. પૂર્વગામી વ્યંજન સહિત અન્ય સ્વરનો રજૂ, દૂર, દૂર, સિક અને શુદ્ર શબ્દોમાં અને યુવ7ના વનને લેપ થાય છે, અને પૂર્વના સ્વરને ગુણ થાય છે. જેમકે શૂઢ મૂળ. થવા અધિકતા, વિણ શ્રેષ્ઠતા . 4. સ્વામિત્વદશક પ્રત્યે મત-અને જિન જે હમણું કહેવામાં આવશે તેને લોપ થાય છે. જેમકે વાત મૂળ રાષ્ટ્ર અધિકતા, વઢિણ શ્રેષ્ઠતા. 5. નીચેનાં રૂપે અનિયમિત છે. મૂળ અધિકતા. કફાસ્થ વખાણવા લાયક | કાવત્ ज्येष्ठ श्रेयस् श्रेष्ठ વૃદ ઘરડું , ज्यायस् | ज्येष्ठ वर्षीयस् | वर्षिष्ठ સરિતા પાસેનું नेदीयस् શ્રેિષ્ઠતા नेदिष्ठ

Page #195
प्रेष्ठ स्थेष्ठ 170 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી बाढ 18, सा साधीयस् . साधिष्ठ प्रिय वा प्रेयस् स्थिर निश्चल स्थेयस् स्फिर // स्फेयस स्फेष्ठ गुरु मारे गरीयस् गरिष्ठ उरु पाणु वरीयस वरिष्ठ बहुल म बंहीयस् बंहिष्ठ दीर्घ सामु द्राधीयस् द्राघिष्ठ बहु घायु भूयस् भूयिष्ठ युवन् जुवान | यवीयसं यविष्ठ | कनीयसे | कनिष्ठ अल्प नानु कनीयस | कनिष्ठ .अल्पीयस् | अल्पिष्ठ 6. અધિકતાદશકરૂપને અંતે - આવતા હોય તે માર્ગો પદેશિકાના ૨૭મા પાઠમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે તેનાં રૂપાખ્યાન કરવાં. તેનું સ્ત્રીલિગ ઉમેરવાથી થાય છે, અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક સ્ત્રીલિંગ માં ઉમેરવાથી થાય छ. म कनीयसी, कनिष्ठा. 7. તર એ બીજો અધિકતાદર્શક પ્રત્યય છે, અને તેના જેવો શ્રેષ્ઠતાદર્શક પ્રત્યય તેમ છે. આ પ્રત્યય ફક્ત વિશેષણને નહીં પણ નામ, અવ્યયો અને ક્રિયાપદને પણ લગાડાય છે. છેલ્લી બાબતમાં તેનાં તામ્ અને તમામ્ એવાં રૂપ થાય છે. અવ્યયોમાં પણ એવાં રૂપ થાય છે. या प्रत्ययो समाउत पडतां शोभा 59 3212 यता नथी, लघु भू लघुतरः, लघुतमः; पाचकतर:; पाचकतमः; पचतितराम, पचतितमाम्; उच्चस्तराम्, उच्चैस्तमाम; उच्चस्तरः, उच्चैस्तमः વિશેષણ તરીકે, 8. तर मने तम भन्ते डाय व विशेषना स्त्रीसिं॥ 35 // मा उमेरवाथा थाय छे.

Page #196
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 11 9. પ્રકૃતિએ (મૂળ શબ્દ) બતાવેલી વસ્તુનું સ્વામિત્વ બતાવનારાં સાધિત રૂપે પ્રકૃતિને અથવા મૂળ શબ્દને મત લગાડવાથી થાય છે. જેમકે ધીમદ્ બુદ્ધિવાળા પર “બુદ્ધિ ઉપરથી. 10. જે પ્રકૃતિને અંતે 5 કે 5 (હસ્વ કે દીર્ધ) હેાય અથવા બેમાંથી એક પણ ઉપાત્ય હાય, તો આ પ્રત્યયમાં નો જ થાય છે. નવત‘પૈસાદાર ઘર ઉપરથી. વિદ્યાવત, યશાયત, માવત્ વિત, કરતુ કેટલાંક અપવાદભૂત રૂપો છે. જેમકે યવમત, મમત વગેરે. 11. અને હોય એવાં નામોને આ જ અર્થમાં ન લગાડવામાં આવે છે, અને તે પહેલાં પૂર્વ 3 ને લેપ થાય છે. જેમકે હિન ધનિનઈ . વિન આ જ અર્થવાળે બીજે પ્રત્યય છે. કેટલાંક નામને લગાડાય છે. જેમકે ચરાવન. 12. દર પુ. સ્ત્રી. ન. અને દશા ન. ( (દી સ્ત્રી.) ““જેવું” એ અર્થ બતાવવામાં લગાડવામાં આવે છે. પ્રકૃતિના અત્યાક્ષરને લેપ થઈ તેની જગાએ મા મુકાય છે. જેમકે તાદશ “તેના જેવું, વાદ 'તારા જેવું, અને વિનાં છું અને જે થાય છે. જેમકે દર વગેરે. 13. , મૂ અને કોઈ વાર મન નાં ક્રિયાવાચક અથવા બીજા રૂપ નામના અર્થમાં, અને અવ્યયને પ્રકૃતિથી સૂચિત વસ્તુ જેવું થવું કે કરવું એવા અર્થમાં વપરાય છે. 14. (અ) અવ્યય સિવાય બધે અત્યમ અથવા મા ને શું થાય છે. (બ) પૂર્વને કે 3 દીર્ધ થાય છે. (ક) હસ્વ રુને થાય છે. (3) અન્ય ને અને મનન, અન્ન, વસ્તુનું, તર્, અને હું એટલાના ને લેપ થાય છે. જેમકે ન હિ , घनीभवति,गङ्गीभवति,प्रत्यक्षीकरोति,स्वीकृतम्न.,शुचीभूतम् न., gવન ન, મારિ , વિમૂતા સ્ત્રી.

Page #197
172 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સંસ્કૃત વાક્યો ऋग्वेदात्सामवेदस्य महिमा भूयान् / / यशवर्मायोध्यां गच्छन्नध्वनोऽर्धाद्भूयोऽतिक्रम्याश्राम्यत् / कृष्णस्य सुभद्रा यवीयसी स्वसा। सर्वेषु कुसुमेषु शिरीषकुसुमं म्रदिष्ठम् / निःश्रेयसाय कर्मपथाज्ज्ञानमार्गः साधीयान् / श्रेष्ठस्तु सर्वेषां भक्तिमार्गः / परमात्माणोरप्यणीयान्महतोऽपि महीयान्वतते / धार्तराष्ट्रेभ्यः पाण्डवाः कृष्णसाहाय्यादबलीयांसः किंतु तेषां योधसमाजो गरीयान् / ' दुःखितस्य वृत्तान्तश्रवणेनार्दीभवन्ति हृदयान्यनुकम्पिनां महात्मनाम् / यो यज्ञकर्माणि यथाविधि करोति स प्रजावान्पशुमांस्तेजस्वी ब्रह्मवर्चसी यशस्वांश्च भवति / ' विष्णुशर्मण एकपञ्चाशत्पुत्रा आसन् / तेषां ये मध्यमाद्देवदत्ताज्यायांसःपञ्चविंशतिस्ते कनीयोभिः पञ्चविंशत्याकलहं चक्रुः। __ सर्वासु नदीषु भागीरथी द्राघिष्ठा विस्तारे वरिष्ठा च / तस्याः सलिलं यमुनायाः शुचितरम् / पर्वतेषु हिमालयः प्रथिष्ठः। अहो दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयतास्य राज्ञो वपुषः / ईदृशी मे मन्दभाग्यता यन्न केवलं भर्तुविरहो दारकयोरपि। हा सौम्य हनुमन्क्क पुनरत्त्वादशस्य साधोर्महोपकारिणः संभवोऽस्मिञ्जगति / नैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः / नेयं मे जटा किं तु वेणीकृतः कचानां कलाप इत्यब्रवीत्काचित्स्त्री। दासीभूतां सर्पाणां जनन्याः सेवां कुर्वती स्वमातरं बन्धनान्मुमोच गरुडः /

Page #198
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 173 तपश्चररावणः स्वीयानि नव शिरांसि शिवायोपायनीचकारेति शृणुमः / प्रियतमस्य पुण्डरीकस्य मरणेन सशोकया महाश्वेतया तिरस्कृता विषया दूरीकृतो बान्धवजनोऽङ्गीकृतमरण्येऽवस्थानम् / एकः पुरुषः प्रियतमायाः प्रासादस्योपरितनी भूप्रि प्रवेष्टुमिच्छुर्वातायनादधोऽवलम्बमानमहिं रज्जुकृत्यारुरोह / ___ उपरते भर्तरि यत्प्राणाः परित्यज्यन्ते तन्मौर्यम् / उत्तरा विराटदुहिता बालिका विनयवति धीमति विक्रान्ते च पश्चत्वमभिमन्यावुपगतेऽपि प्राणान्न जहौ / अन्या अपि सहस्रशः कन्यका अभर्तृमत्यो जाताः सत्यो जीवितानि न तत्यजुरिति श्रूयते / जीवनाय मनुजन्मनामिह भ्राम्यतामथ कदापि स प्रभुः। त्वादृशो भवति भाग्ययोगतो वेत्ति यः सदसतां यदन्तरम् // ગુજરાતી વાક્યો 1. श२थनी पत्नीमामा औसत्या सौथा भाटी (वृद्ध) भने यी सौथा नानी (युवन् ) ती. . 2. સીતાના શરીરની આકૃતિ દ્રૌપદીનાં કરતાં વધારે નાજુક (तनु) ती. . 3. माटु (बहु ) नाना (लघु)ना 052052 थाय मे म 2- छे. 4. દેડવામાં સર્વ પ્રાણીઓમાં ઘોડો સૌથી વધારે ઝડપવાળા ( आशु) छे. 5. सहए (सद्गुण, पुण्य ) सुभा (सुख) छ, भने मानने योग्य छे. 1. सत्यमामा ४२तां भि ने वधारे प्रिय (प्रिय ) &ती.

Page #199
174 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 7. જ્યારે માણસ વધારે દુર્ભાગી હોય, ત્યારે તેનાં સગાં પણ દુશ્મન જેવાં (વિપક્ષ) થાય. 8. જેની પાસે પૈસો (વપુ) કે હિંમત () ક કીર્તિ (ચાણ, ) કે જમીન (ભૂમિ) હોય, તેને શું કહેવાય?* 8. બધા એક મનના થાઓ ( ઉ ત્ત), અને આ જાળ લઈને ઊડી જાઓ. 10. દેવોમાં ઈન્ડ સૌથી વધારે પ્રતાપી (નોનશિવન) ને સૌથી વધારે બળવાન (ટિન) હતો, તેથી તેને રાજ્યાભિષેક કર્યો. 11. ટીકાકારથી મૂળ ફકરાને અર્થ સ્પષ્ટ (વિશ) કરાય છે અને કેટલીક વાર ગૂંચવણ ભરેલો (4) કરાય છે. 12. તે વખતની બધી સ્ત્રીઓમાં દમયંતી સૌથી વધારે સુંદર (ચાર) હતી, અને પોતાના સ્વામીને આસક્ત ( અનુર, મરૂ) હતી. 13. સ્નેહથી તારું હૃદય આ ક્ષણે પીગળ્યું (વ) છે. 14. સાધારણ બળદો કરતાં ખૂંસરીએ જડેલા વધારે જાડા (ઉત્તર) હેાય છે. 15. હે સતા! તારા ( વ૬) જેવી આવી શુદ્ધ, સાદી, પ્રેમી (અનુજા, પ્રાથ) સ્ત્રી બીજી કેઈ નથી, અને મારા જેવો (મ) આવો દયાહીન અને કૃતઘ મનુષ્ય બીજું કોઈ નથી. * વિદ્યાર્થીએ પ્રશ્નને ઉત્તર આપ. * સાતમી કે પણ,

Page #200
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 175 | શબ્દકેશ 18 અણુ પુ. સ્ત્રી. ન. નાનું પુ. નાને | surgષ્ઠ ન. કૃષ્ણની મદદ રજકણ મુ 1 ગ. પરમૈ૦ મતિ જોડે, અધર અ, નીચે, તળે ઓળંગવું, ઉલ્લંઘન કરવું અશ્વન પુ. માગ ક્ષુદ્ર પુ. સ્ત્રી. ન નાનું, નીચ અનુવાવિન પુ. સ્ત્રી. ન. દયાવાન T9 પુ. ગરુડ પક્ષી, વિષ્ણુદેવ અત્તર ન. ફેર વાહન તરીકે વાપરે છે તે જાતનું અભિમન્યુ પુ. અજુનને પુત્ર પક્ષી { પુ. ન. ધા, જખમ Hદા સ્ત્રી. જટા ( ગુંચવાયેલા અવઢવમાન પુ. શ્રી. ન. લટકતું ! વાળનું ઝુંડ) વથાન ન. રહેઠાણ કtવન ન. ગુજરાન મણિ પુ. સાપ કાવિત ન. જિંદગી અrદ્ર પુ. શ્રી. ન. ભીનું * જ્ઞાનમાર્ગ પુ. (જ્ઞાન ન. જાણવું તે, રૂછું પુ. સ્ત્રી.ન. ઈચ્છતું, ઇચ્છનાર મr પુ. રસ્તો ) જ્ઞાનને રસતો, સત્તા સ્ત્રી. વિરાટ રાજાની પુત્રી | મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે ઈશ્વર સંબંધી જ્ઞાન ઢાર પુ. બાળ, પુત્ર ૩રતન પુ. સ્ત્રી. ન. ઉપલું રીરિ સ્ત્રી. તેજ પાયન ન. નજરાણું દઢ પુ.શ્રી. ન. નિશ્ચલ, મજબૂત ઘમના પુ. સ્ત્રી ન. એક મનનું | નિઃશ્રવણ ન. કલ્યાણુ, મુક્તિ 2 પુ. વાળ રિવ્રુદ પુ. ધણી, માલિક શર્મuથપુ. (ક્રર્મન કર્મ,અનેufથન રસ્ત) કર્મને માર્ગ, એટલે મેક્ષ પુ. વિશેષ નામ છે; ન. કમળનું ફૂલ અથવા નિત્ય સુખ મેળવવાને પૃથુ પુ. સ્ત્રી. ન. મોટું ધર્મ સંબંધી ક્રિયા તથા કમ વધાન. કબજે, કેદ કરવું તે બંદી કરવાં તે. વાસ્ટિકા સ્ત્રી. બાળકી, છોકરી 46 પુ. કજિયો ત્રણafસન પુ. સ્ત્રી. ન. વેદે સ્ટાપ પુ. દડ, સમૂહ કરીને તે જ પામેલું, વૈદિક ક્રિયાથી 9 પુ ન. દૂબળું, પાતળું | પ્રાપ્ત થતું તેજ પામેલું

Page #201
176 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી મરિામા પુ. (મરિ સ્ત્રી.પ્રીતિ, | મુત્તા સ્ત્રી. જમના નદી ભક્તિ અને મા પુ. રસ્ત) | યુગ પુ. ન. ઝૂસરી, જોતરું મુક્તિ માટે ઈશ્વરની પ્રીતિ અથવા થોધમાન પુ. (જો પુ. જેદ્દો, ભક્તિ સમાગ પુરોળું) જોદ્ધાનું ટોળું માથા પુ. (માણ ન.નસીબ, લશ્કર સારું નસીબ, થોળ પુ. પ્રાપ્તિ) જજુ સ્ત્રી. દેરડું સારા ભાગ્ય અથવા નસીબની પ્રાપ્તિ 25 1 ગ. પરમૈ૦ વા જેડ, મરી જવું ચૂરા પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણું, જબરું જ ન.ગુપ્ત, એકાંતપણું, ગુપ્ત મધ્યમ પુ. સ્ત્રી. ન. વચલું; ન. વાત, ક્રિ. વિ. છાનુંમાનું, એકાંતિ કમ્મર ધુ પુ. સ્ત્રી. ન. નાનું મનુનમ પુ. (મનુષ.માણસના વપુર ન. શરીર પૂર્વ અથવા મૂળ પુરુષોમાંનો વિશ્વતપુ.સ્ત્રી ન.હિંમતવાન,શરે એક) મનુથી જન્મેલે, માણસ, વિશ્વસનીયતા સ્ત્રી, વિશ્વાસ મનુષ્ય ઉપજાવવાની શક્તિ મઃમાતા સ્ત્રી. (મર સુસ્ત, વિષય પુ. ઈન્દ્રિયસુખ આપનાર નબળું મારા નસીબ, મમાય | પદાર્થ નબળા નસીબવાળે, કમનસીબ, વિફાર્મન પુ. વિશેષ નામ છે. અભાગિયે) દુર્દેવ, દુર્ભાગ્ય વિસ્તાર પુ. ફેલાવો શ્વેતા સ્ત્રી. એક ગન્ધર્વની વૃત્તાનાશ્રવણ ન. (વૃત્તાના પુ. દીકરીનું નામ છે. ઈતિહાસ, હેવાલ, શ્રવણ ન. મારિનપુસ્ત્રી.ન.મોટે ઉપકારી| સાંભળવું તે) ઈતિહાસ અથવા ન ન. મૂર્ખાઈ હેવાલ સાંભળવો તે યશવર્ધન પુ. વિશેષ નામ છે. | –ળી સ્ત્રી. ગૂંથેલા વાળ યથાવિધિ ક્રિ. વિ. વિધિપુસ્તકમાં શિરીષ ન. એક જાતનું ફૂલ કહેલા નિયમ પ્રમાણે સુવિ પુ. સ્ત્રી. ન. સ્વચ્છ.

Page #202
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 177 મા પુ. શક્યતા, બની શકે | કુમદ્ભા સ્ત્રી. અર્જુનની પત્ની એવી સ્થિતિ, સંભવ તેવા સ્ત્રી. નોકરી વરતપુ.સ્ત્રી. . સારું કે નઠારું પુ. સ્ત્રી. ન. નમ્ર, મને જ્ઞ, ન્ટિસ્ટ ન. પાણું સુંદર હોવા પુ. સ્ત્રી. ન. ( જોડે મતુ પુ. વાનરનું નામ છે. રાવા પુ. દિલગીરી)શાકથી પીડિત (એ રામને ભકત હતો.) : ક્રિ. વિ. હજારો હનુમાન દૂર પુ. સ્ત્રી. ન. ટૂંકું અર્થ અર્થ પુ. દોડવું તે વિદ્રવ ન. અથ વગરનું અયુત્તર ભૂ. કૃ. | નિખાલસ છગુ પુ. સ્ત્રી, ન. अनुपपन्न भू. . અનૈવયુ પુ. શ્રી ન. કકેયી (દશરથની એક પત્નીનું સરસ્ટ પુ. શ્રી. ન. નામ છે.) ધી સ્ત્રી. પવિત્ર વિશુદ્ધ૪ પુ. સ્ત્રી. ન. કૌસલ્યા (દશરથની એક પત્નીનું પળ ક્ષણ પુ. નામ છે.) કોણસ્થા સ્ત્રી. 1| રુકિમણું (કૃષ્ણની પત્ની) મૂર . પુ. શ્રી. ન. વિમળો સ્ત્રી. ખોટું પ્રતિજ પુ. સ્ત્રી. ન. શરીરનઆકાર તનુ સ્ત્રી. વધુ જાળ જ્ઞાઢ ને. ન મતિ સ્ત્રી. જોડાયેલું નિધુ કમણિ ભૂ.કૃ| સગું વધુ પુ.વધુઝનપુ.શાતિપુ. धुरि नियुक्तः સત્યભામા (કૃણની એક પત્નીનું ટીકા કરનાર દીવાર પુ. નામ છે.) વચમામ સ્ત્રી. રીત પુ. સાધારણ સાધારણ પુ. સ્ત્રી. ન. દયા વગરનું નિર્ધા પુ. સ્ત્રી, ન. | સામા પુ. શ્રી. ન.

Page #203
પાઠ 19 મે સમાસ કદ્ધ અને પુરુષ 1. 1. સંસ્કૃતમાં એક મૂળ નામને બીજા નામ સાથે જોડી શકાય, અને આ સમાસને ત્રીજા નામ સાથે કે કોઈ બીજા સમાસ સાથે જોડી શકાય, અથવા તો ઘણું નામ એકએક સાથે જોડી મોટો સમાસ કરી શકાય. આ રીતે ગમે તેટલા શબ્દો સાથે આ સમાસ થાય. જે રીતે અથવા તો જે અર્થને ઉદ્દેશી આ સમાસ કરાય છે, તે પ્રમાણે સમાસના અનેક વર્ગ થઈ શકે. ધ વર્ગના સમાસમાંના શબ્દો જો તે એકઠા ન જોડાય તે જ નામના અવ્યયથી જોડાય. જેમકે. રામ कृष्णश्च= रामकृष्णौ; रामश्च लक्ष्मणश्च भरतश्च शत्रुघ्नश्च-रामलक्ष्मणમાતરાઝુદના.. 2. (અ) જ્યારે સમાસ બે જ નામને હેય અને દરેક નામ એકવચનનું હોય તો આખો સમાસ દ્વિવચનમાં આવે, અને તેથી * એટલે સત્તવાચક નામ, વિશેષણ અથવા અવ્યય. 4 ગમે તે નામને ગમે તે બીજ નામની સાથે ગમે તે અર્થમાં સમાસ થઈ શકે એમ કદી ધારવું નહીં. સંસ્કૃત ભાષાની વાક્યરચના પ્રમાણે અમુક સમાસ જ સશાસ્ત્ર છે અને બીજાઓ નથી. આ વાત ન જાણનારા માણસો ગમે તેવા સમાસ કરે છે, પણ તે ખરા સંસ્કૃત સમાસ નથી. સંસ્કૃત વૈયાકરણોએ એ વિષે ઘણા બારીક નિયમો આપ્યા છે અને તેમાંના કેટલાક આ ગ્રંથમાં સમજાવ્યા છે. અભ્યાસને માટે ઉત્તમ ગ્રંથકારોએ જે સમાસ વાપર્યા છે તે વાપરવા એ જ ઉત્તમ રસ્તો છે.

Page #204
. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 179 વધારે ના હોય તો બહુવચનમાં આવે. (બ) સમાસના છેલ્લા નામની જાતિ તે આખા સમાસની જાતિ ગણવી. જેમકે કુકરમચૂર, મજૂર વિમ. (ક) આવા દ્વન્દ સમાસ જ્યારે એક સમૂહ બતાવે છે કે જ્યારે એકસામટે વિચાર બતાવે છે ત્યારે એકવચનમાં અને નપુંસકલિંગમાં આવે છે. જેમકે મહાનિદ્રામ,મુ.આ સમાસ સમાહાર દ્વન્દ નામથી ઓળખાય છે. જ્યારે સમાસના શબ્દો જીવડાં, પ્રાણીના શરીરનાં અંગે, સૈન્યના વિભાગો, જેમની વચ્ચે સ્વાભાવિક શત્રુતા હોય એવા પદાર્થો અને પ્રાણી સિવાય સામાન્ય નામો બતાવનાર હોય ત્યારે હંમેશા આ જ સમાસ થાય છે. म यूकालिक्षम् , पाणिपादम्, रथिकाश्वारोहम् , अहिनकुलम, ધાનારા 4. બીજી બાબતોમાં સમાસની રચના બોલનારની ઈચ્છા પર આધાર રાખે છે. 3. અન્ત હોય એવો શબ્દ જે નિકટ સગપણ કે કોઈ જાતની વિદ્વત્તા સૂચવતો હોય તે શબ્દના ને તેની પછી જ્યારે અને હાય એવો બીજો શબ્દ આવે ત્યારે સા થાય છે; અથવા પુત્ર શબ્દ આવે તો પણ તેમ થાય છે કેમકે તાપતા માતાપિત. પિતાપુત્રો. * જે સમાહાર દ્વન્દને છેડે તાલબ વગને કોઈ પણ અક્ષર હોય અથવા તો ? 5 કે શું હોય તે જ સ્વર ઉમેરાય છે. જેમકે વાજમ, વસ્ત્રમ્, રામદ, વાજપH , છત્રપાનg૫ જ્યારે સમાહાર દ્વન્દ્ર ન હોય ત્યારે 1 ઉમેરાતા નથી જેમકે પ્રાકૃાર. 2. 1. તપુરષ નામના સમાસમાં બે અવયવ હોય છે. એમાં પહેલો અવયવ બીજા અવયવના અર્થને ચોક્કસ કરે છે કે તેના અર્થમાં વધારો કરે છે. *ગુણદર્શક અવયવ વિભક્તિના અર્થમાં આવે કે બીજા શબ્દની સાથે સમવિભક્તિમાં આવે. બીજી બાબતમાં તે વિશેષણ તરીકે કે નામ તરીકે આવે છે; પહેલી સ્થિતિએ તે તપુરુષ કહેવાય છે અને બીજી સ્થિતિમાં કર્મધારય નામે ઓળખાય છે જેમકે જ્ઞ: પુરુષ =રાનges: જ કેટલેક ઠેકાણે ગુણદર્શક અવયવ અને મૂકવામાં આવે છે,

Page #205
180 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી (તપુરુષ),ના:=ામીનાર (કર્મધારય),પુરો થાકૂ = guધ્યાગ્ર: (કર્મધારય). 2. પ્રથમ સિવાયની છ વિભક્તિ અનુસાર તપુરુષ સમાસની છે જાત છે અ. (1) દ્વિતીયા વિભક્તિમાં નામને -કિત, સતત વતિત, ત, મચત્ત, પ્રત અને શ્રાપન્ન સાથે સમાસ થાય છે. જેમકે iશ્ચિત =turશ્ચિતઃ લુણ ગાવ=તુ વાઘા મતદાતા (2) જ્યારે દ્વિતીયા. એક ચાલુ કાર્ય કે સ્થિતિને સમય દર્શાવતી હોય ત્યારે તે એ કાયકે સ્થિતિ દર્શાવતા બીજા નામ સાથે જોડાય છે. मुहुर्त सुखम्-मुहूर्तसुखम् . બ. તૃતીયામાં નામ (1) પરિણામ બતાવનાર શબ્દ સાથે જોડાય છે. (2) પૂર્વ સદા, સમ, 3 ને ન જેવા અર્થવાળા શબ્દો તેમજ વઢ, નિપુણ, મિશ્ર, અને સાથે જોડાય છે. (3) જ્યારે તૃતીયા કર્તાના અર્થમાં કે કમના સાધનના અર્થમાં હોય ત્યારે પણ કોઈવાર ક્રિયાપદ પરથી સાધિત રૂપ સાથે જોડાય છે. (4) ખોરાકને સ્વાદિષ્ટ બનાવનારી વસ્તુના અર્થમાં તૃતીયા વપરાઈ હોય અને તેની પછીના શબ્દોને એક જાતનું અન્ન” એ અર્થ થતા હોય તો તે બેને સમાસ થાય છે. જેમકે (1) રચા વાદુ:=ાટાઘાટુ: (2) મન પૂર્વેઃ= માસ પૂવે:, માત્રા વદરા:=માતૃદ, વારા હૃદEવા : (3) રિજ ત્રાતઃ=રિત્રાત:, નગ્નિ =નયમિક્સ: (૪)ૌરવઃ दध्योदनः 70 ક. ચોથી વિભક્તિમાં નામના (1) તે નામથી સૂચિત વસ્તુઓની બનાવેલી વસ્તુદશક નામ સાથે સમાસ થાય છે. જેમકે જૂથ વાર .(૨)તેમજ અર્થ, ,તિ,ગુણ અને રક્ષિતજોડે સમાસ થાય છે. અર્થ સાથે જે સમાસ થાય તો સમરત શબ્દ વિશેષણ થાય છે, અને તેને તેનાં વિશેષ્યનાં લિંગ અને વચન લાગે છે. જેમકેબ્રિજ્ઞાવાયમૂત્રક્રિાર્થના

Page #206
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 185 द्विजायेयम्-द्विजार्थायवाग्रः; द्विजायेदम् द्विजार्थं पयः, भूतेभ्यो बलिः भूतबलिः, गवे हितम्-गोहितम् , गवे सुखम् गोसुखम्, गवे रक्षितम्-गोरक्षितम / 3. ५.यभाना नाम भय, भीत, भीति सने भी साथे मने डोई 12 अपेत, अपोढ, मुक्त, पतितमने अपत्रस्त साथ डाय छे.४२६१चोराद्भयम्-चोरभयम्, सुखादपेतः सुखापेतः, चक्रान्मुक्तः= चक्रमुक्तः, स्वर्गात्पतितः स्वर्गपतितः. ઈ. (1) પછીનાં નામ બીજા કોઈ પણ નામ સાથે સમાસમાં આવી शम राज्ञः पुरुषः राजपुरुष:. ५१४४८मा २५वा छे. तृ ने अक અનતે હોય એવા ક્રિયાપદ પરથી સાધિત શબ્દો સાથે તેમજ કર્મનું तपासू यवता शम्। साथे नेता नथी. रेभ अपां, स्रष्टा, ओदनस्य पाचकः, घटस्य कर्ता; 5 अप्स्रष्टा, ओदनपाचकः / घटकर्ता थतु नथा. टमा २मा अपवादभूत छ. म २५वाहमा देवपूजकः, ब्राह्मणयाजक: छ. . नायेनी षष्टीना समास थता नथी-नृणां द्विजः श्रेष्ठः, सतां षष्ठः, आश्चर्यों गवां दोहोऽगोपेन, ई. (2) पूर्व, अपर, अधर भने उत्तर षष्ठी विमतिani नाम साथे જોડાય છે, પણ તે પહેલાં મુકાય છે. બેઉ બાબતમાં પછીથી આખો ભાગ દર્શાવવો જોઈએ, અને તેનો એક ભાગ આખા સમાસથી સૂચવાતા જોઈએ. पूर्व कायस्य-पूर्वकायः, चरमं रात्रे:-चरमरात्र:मध्यमतः मध्याह्न छत्यादि. (3) એક બનાવ બન્યા પછી જે કાળ ગયો હોય તે કાળદર્શક નામ ते नाव सून्यवता नाम साथे लेाय छे. संवत्सरो मृतस्य यस्य (नरेने भान ये वर्ष थयु.) संवत्सरमृतः, मासजातः . 1. सभीनां नाम नीयेना श६ साथ डायछे-शौण्ड, धूर्त, प्रवीण,निपुण, पण्डित, पटु, कुशल, सिद्ध, शुष्क, पक्व, बन्ध /0 SE729 वाचि पटुः वाक्पटुः, सभायां पण्डितः-सभापण्डित:, आतपे शुष्कः आतपशुष्कः ई०. .

Page #207
182 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ડ. સમવિભક્તિ તપુરુષ એટલે કમધારય નીચેની સ્થિતિમાં થાય છે. (અ) ઉપમાનવાચક નામ સમાન ધર્મદર્શક શબ્દ સાથે સમાસમાં આવે છે. જેમકે ઘન ફુવ થામ:=ઘરથામ:, (બ) ઉપમેય-ઉપમાન;જેમકે દયાઘ,વરદ્ર,વામઢ,va ઇસાથે સમાસમાં આવે છે. જેમકે પુરુષ વ્યગ્ર દુa= gધ્યાન્ન: મુવ ચદ્રરૂવ= मुखचन्द्रः,नेत्रं कमलमिव नेत्रकमलम्, पादः पद्ममिव-पादपद्मम्, અથવા કુવમેવ દ્ર:=મુવરદ્ર, નેત્રથમઢમ્ એમ પણ છૂટા પાડી શકાય. (ક) ઘણી જગાએ વિશેષણ વિશેષ્ય સાથે આવે. જેમકે ની तदुत्पलं च नीलोत्पलम्, गम्भीरश्चासौ नादश्व-गम्भीरनादः. (ડ) રૂપાખ્યાન થાય એવાં કૃદંત તેમાં પહેલું કૃદંત આગળનું કાર્ય બતાવતું હોય અને બીજું કૃદંત પછીનું કાર્ય બતાવતું હોય. म आदौ स्नातः पश्चादनुलिप्तः. 4. અને મનને કોઈ નામ સાથે જે સમાસ નકાર બતાવે છે તો તંત્ર તપુરુષ છે. ગ્રાહ્મપદ=બ્રાહ્મ: ન = નગ્ધ: | 5. કધારયને પહેલે અવયવ સંખ્યાદર્શક હેય તે તે સંસ્કૃતમાં કિગુનામથી ઓળખાય છે. દિનુ સમૂહસૂચક છે. જેમકે ગયા અવનાનાં તમાર:=fમુવન. સંખ્યાદશક અવયવ પહેલો હોય એવો કમધારય હિંગુ જ હાય. 6. નીચેના શબ્દો અન્ય સ્વર કે પૂર્વ સ્વર સાથે અન્ય વ્યંજનને લોપ કરી નીચેની સ્થિતિમાં 4 ઉમેરે છે. (અ) uથન કોઈ પણ સમાસને છેડે; જેમકે, ર થ:. (બ) કવિ અને રાજન તપુરુષ સમાસને છેડે; જેમકે, મદ્રાસ, sur Rવ. (ક) રાત્રિ તપુરુષ સમાસને છેડે, જ્યારે તેની પૂર્વ સંખ્યાવાચક શબ્દ હોય અથવા અવ્યય કે વિભાગદર્શક શબ્દ હોય; જેમક

Page #208
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 183 પૂર્વ, ઈ; અથવા તે સર્વ, સંદજાત કે પુoથ હોય ત્યારે; અને દ્વન્દ્રમાં જ્યારે તેની પૂર્વે : હેય ત્યારે; જેમકે, બ્રિાઝનૂ ગતિરા, પૂર્વરાગ, અહોરાત્ર (3) મન તપુરુષને છેડે; જ્યારે ૭મા નિયમ પ્રમાણે તેને આ થતો નથી ત્યારે; જેમકે, પુષ્યાન્, દૂચટ્ટ, ૩ત્તમg. 7. મનને તપુરુષ સમાસને છેડે જ્યારે તેની પૂર્વે અવ્યય હોય કે વિભાગદર્શક શબ્દ હોય. જેવા કે પૂર્વ, અપર ઈ. અથવા સર્વ, સંપાત હોય ત્યારે અદ્ધ થાય છે. સવ :, પૂર્ણાહૂ:. 8. 4, પુરુ પુરુ (જ્યારે ગાડીની ધૂંસરી એવો અર્થ ન થાય ત્યારે) કોઈ પણ સમાસને છેડે; અને (બ) જ્યારે પુરુષને છેડે હેય ત્યારે તેમાં 1 ઉમેરાય છે; અર્ધચં-૬, વિદugg૨૬, રધુરા, परमगवः 9. (અ) તપુરુષને છેલ્લા નામની જાતિ લાગે છે. (બ) સમાહાર દિગુ નપુંસકલિંગને છે, અને X અને હોય એવો કેટલીક વાર સ્ત્રીલિંગમાં હોય છે અને તેને હું પ્રત્યય લાગે છે. જેમકે કgs , નામિન્ન:-ન્ના-ન્નમ્, gamયમ્ (vઝન અને ગો), gaga, કિડ્યો, (ક) તપુરુષના (પ્રત્યેક વિભાગમાં) રાત્ર' અદ્દ અને અણું અન્ત હેય ત્યારે પુલિંગ હમેશાં હોય છે, પણ જયારે રાત્રની પૂર્વે સંખ્યાદશક શબ્દ આવે ત્યારે અને મની પૂર્વે પુથ આવે ત્યારે નપુંસકલિંગના થાય છે. જેમકે પૂર્વનra , મધ્યાહ્ન, સતા , દ્િરાકમ, gણા. 10. જ્યારે નપુંસકલિંગના સમાહાર દ્વન્દ કે હિંગુને અને દીર્ઘ સ્વર આવે ત્યારે તે સ્વર હસ્વ થાય છે. આ અને આ ને બદલે હસ્વ સ્વર 3 થાય છે, અને હું તથા છે ને બદલે રૂ થાય છે, જેમંક ત્રિવાર (fક અને વારા અનાજનું માપ).

Page #209
184 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સંસ્કૃત વાક્યો प्रयागे चतुरहमुषित्वा काशीपथमुपययावुद्दालकः'। रविवारस्य चरमरात्रे संसाराङ्गारतप्तः कश्चित्पुरुषश्चिच्छेदात्मनः शिरः / आश्विनस्याये नवरात्र दुर्गाया महोत्सवः क्रियते / ननु प्रभाता रजनी / तच्छीघ्रं शयनं परित्यजामि / अथवा लघुलघूत्थितापि किं करोमि / न मे दुःखादुचितेषु प्रभातकरणीयेषु हस्तपादं प्रसरति / अस्मिन्कलौ खलोत्सृष्टदुष्टवाग्बाणदारुणे / कथं जीवेज्जगन्न स्युः संनाहाः सज्जना यदि // इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं धृतिः क्षमा / अलोभ इति मार्गोऽयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः // रोगशोकपरीतापबन्धनव्यसनानि च / आत्मापराधवृक्षाणां फलान्येतानि देहिनाम् / / +सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ / ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि // धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते / अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् // यदेतदनुमरणं नाम तदतिनिष्फलम् / अविवज्जनाचरित एष मार्गा मोह विलसितमेतदज्ञानपद्धतिरियं रभसाचरितमिदं क्षद्रदृष्टिरेषातिप्रमादोऽयं मौर्यस्खलितमिदं च दुपरते पितरि भ्रातरि 0 વ્યંજનાન્ત શબ્દો જે સમાસના છેલ્લા અવ્યય ન હોય, તે વ્યંજનાદિ વિભક્તિના પ્રત્યય લાગતાં જેવાં રૂપ થાય છે તેવાં કરવાં. आत्मन् + अपराध = आत्म + अपराध = आत्मापराध, विद्वस् + रत्न = विद्वद्रत्न. +અર્જુને લડાઈની નાખુશી બતાવી ત્યારે કૃષ્ણ આ કલેક કહ્યો હતો.

Page #210
185 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી सुहृदि भर्तरि वा प्राणाः परित्यज्यन्ते / स्वयं चेन्न जहति न परित्याज्याः / अत्र हि विचार्यमाणे स्वार्थ एव प्राणपरित्यागोऽ यमसह्यशोकवेदनाप्रतीकारत्वादात्मनः / उपरतस्य तु न कमपि गुणमावहति / न तावत्तस्यायं प्रत्युज्जीवनोपायो न धर्मोपचयकारण न शुभलोकोपार्जनहेतुर्ननिरयपातप्रतीकारोन दर्शनोपायोन परस्परसमागमनिमित्तम् / अन्यामेव स्वकर्मफलपरिपाकोपचितामसाववशो नीयते भूमिमसावप्यात्मघातिनः केवलमेनसा संयुज्यते। ગુજરાતી વાક્યો 1. પખવાડિયામાં આ આઠ વખત મહેતાજી અમને શીખવે છે. 2. છ દિવસમાં ધર્મગુરુઓ અગ્રિષ્ટામ યજ્ઞ કરે છે. 3. સાત વગ અને સાત પાતાળમાં રામના પ્રરાક્રમની કીર્તિ ગવાઈ. 4. મનુ, યાજ્ઞવલ્કય અને અસતની સ્મૃતિઓમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય ને શૂદ્રોના ધર્મો કહ્યા છે. 5. પરસ્પર સહાય માટે રામે અને સુગ્રીવે મિત્રતા કરી. 6 રઘુ પિતાની સાથે મેટું લશ્કર લઈને પૂર્વના સમુદ્ર તરફ જતા શિવની જટામાંથી પડેલી ગંગાને લઈને જતા ભગીરથ જેવો દેખાયો. 7. આ પ્રમાણે પૂર્વ તરફના દેશોમાં મુસાફરી કરતા તે વિજયી રાજા તાલી વૃક્ષના વનને લીધે કાળા દેખાતા+મહાસમુદ્રના ' કિનારા સુધી પહોંચ્યો. *આ અને આવતા પાઠમાં ગુજરાતી વાક્યોમાં જાડા અક્ષર છે. ત્યાં વિદ્યાર્થીએ સંસ્કૃત સમાસ વાપરવા. +મદત કર્મધારય કે બહુવ્રીહિને પહેલે અવયવ હોય તો તેને તેને બદલે મદા થાય છે.

Page #211
186 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 8. વહાણના કાફલાને લીધે મગરૂર એવા વંગને જડમૂળથી નાશ કરી તેણે ગંગાના બે ફાંટાની વચ્ચે વિજયને થંભઊભો કર્યો. 9. જેવી રીતે પવતે પાંખ કાપવા તૈયાર થયેલા ઈન્દ્રની સામા પથ્થરો વાપરી સામા થયા, તેમ કલિંગના રાજાએ તેની સામાં શસ્ત્ર વાપર્યા. 10. તે વિજયી રાજાએ મહેન્દ્રને રાજા જે પહેલાં પકડાયે. હતે પણ પાછળથી છૂટયો હતો તેનું ધન લીધું, પણ દેશ લીધે ન હતો. 11. સમુદ્ર કે પરશુરામનાં બાણથી ઘણે આ ખસેડાયા હતા, તે પણ તેના મોટા સૈન્યને લીધે જાણે સઢા પર્વતને અડકતે હોય એમ લાગ્યું. - શબ્દકોશ 19 મuિgોમ પુ. એક જાતને યજ્ઞ | મોમ પુ.લોભને અભાવ, સંતોષ સાર પુ. ન. અંગારો | ઝવા પુ. સ્ત્રી.ન.પરાધીન,પરવેશ સના સ્ત્રી. બકરી મા પુ.ચી.ન. ૩નું વિધ્યર્થ ગતિનિજ પુ. સ્ત્રી. ન. છેક કૃ. * જોડે, સહેવાય નહીં તેવું વ્યર્થ, કંઈ પણ ફળ વગરનું સાવરિત પુ. સ્ત્રી. ન. આચરેલું, વર્તિલું; આચરણ, કૃત્ય અતિgમાર પુ. મોટી ચૂક, ઘણું સામઘાતિનપુ.શ્રી.ન. આપઘાત બેફિકરાઈ અનુકરણ ન. (કોઈની પાછળ ઇનનું કર્મણિ ભૂ.કૃ.૩૬ મરવું તે, જેમ વિધવા મૂએલા જોડે, છેડેલું, તજાયેલું ધણીની જોડે બળી મરે છે તેમ, ડાટ પુ. પુરૂષનું નામ છે. સતી થવું તે ઉપવવ પુ. ખજાનો,સંઘરે અથવા અઢામ પુ નુકસાન સંચય કરે તે કરનાર

Page #212
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 187 ૩પવા વિનું કર્મણિ ભૂ. 5. I . (અંધારના રૂપમાં)અદશ્ય 36 જોડે, એકઠું કરેલું થઈ ગયેલું અને (અજવાળાના ૩cરત પુ. સ્ત્રી, ન. મૂએલું, બંધ રૂપમાં દેખાયેલું તે; ને. પરોઢ થયેલું મૂઢ ન. મૂળ. પાયો તમ્ ન. પાપ મોહ પુ. મૂર્ખાઈ, મેહ ન. જે કામ કરવાનું રમપુ.ઉતાવળ, સાહસ,અવિચાર હોય તે કાર્ય, કર્તવ્ય રન પુ. મંદવાડ, રોગ કાઢિ પુ. કળિયુગએટલે ચાર યુગ- ઢયુયુ ક્રિ. વિ. વહેલું માંનો છેલો અને પાપિષ્ટ હાલમાં ઢામ પુ. પ્રાપ્તિ, ફાયદે દુનિયામાં જે યુગ ચાલે છે તે. વા: પુ. એક દેશનું તથા તેના 4 પુ. ગળું લકનું નામ. (બ. વ.માં ગુખ પુ. ફાયદો, ગુણ વપરાય છે). વર પુ. સ્ત્રી. ન. છેલ્લું | વદ્ મા જોડે 1 ગ. પરમૈ૦, ના પુ. ફતેહ, જીત આત્મને આણવું હિન પુ. સ્ત્રી. ન. દેહવાળું; વાર પુ. ન. દિવસ પુ. માણસ, આત્મા વિજાઈના( (વિશ્વ “જવું fના પુ. નરક ના પ્રેરકભેદનું કર્મણિ વર્તમાન પદ્ધતિ સ્ત્રી. રસ્તો, વહીવટ, રીતિ 5). જે વિષે વિચાર થાય છે વરિત્યાજ પુ.સ્ત્રી.નવરિચર્ તે, વિચાર કરતાં નું વિધ્યર્થ કૃ. તજવા લાયક વિટરિત ન. રમત, પાપી કમ રિવાજ પુ. પાકવું તે. પકવતા વેરના શ્રી. મહાદુઃખ gfજતા પુ. દુઃખ, પીડા સંનહિ પુ. બખ્તર, કવચ પાત પુ. પડવું તે, પતન : સંસાર પુ. દુનિયા પ્રતિવર | પુ. અનર્થ દૂર કરવાનું દિત ન. સહેજ ગોથું, ચૂક પ્રતા | સાધન, ઉપાય રતન પુ. થાન પ્રત્યુતવન ન. સજીવન કરવું તે | તન્મ પુ. થાંભલે પ્રભાત પુ. સ્ત્રી. ન. +માનું | સ્વરાર્તવ્ય ન. સ્વકાર્ય આત્મધમ

Page #213
188 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી અડકતું ઢ૪ પુ. સ્ત્રી. ન. | દરિયાઈ(વહાણનો કાફનૌસાધનન આઘે ખસેડાયેલું ફૂરસારિત | દરિયો મા પુ. . . તારત, નું પ્રેરક ક. ભૂ. | પકડાયેલું જુદીતનું કર્મણિભૂક કૃ. 3 જોડે. પતિ નાથ પુ. વતિ પુ. ઓળંગવું આમંત્રમ્ 1 ગ અને પરાક્રમ અમુતવરિત ન. 4 ગ. પરમૈ૦ पराक्रम पु. કાપવું તે છેઃ પુ. પાતાળ પતરું ને. કાળું થામ પુ. સ્ત્રી. ન. પાંખ gણ પુ. ગર્વ કરનાર ૩દ્રત ભૂ. કૃ. * પૂર્વ તરફનું પૂર્વ પુ. શ્રી. ન. છોડી મુકાયેલું મુ, મુન્ નું (સર્વનામ) પ્રારા પુ, સ્ત્રી. ન. કમણિ ભૂ કૃ. ફાંટ, પ્રવાહ સ્રોત ન. જીતનાર વિજળપુ પુ. મદદ સાથ્ય ન. તાડ તા સ્ત્રી. મહેન્દ્ર (એક પર્વત અને તેની તૈયાર થયેલું ૩થત, ઉદ્ય મ્ નું પાસેના દેશનું નામ છે.)મહેદ્રપુ. વચલ પ્રદેશ અત્તરન.મતનિ . થાંભલે તન્મ પુ. | મિત્રતા સંધિ પુ. હથન. પાઠ 20 મે સમાસ (ચાલુ) બહુવ્રીહિ અને અવ્યચીભાવ 1. 1. સમાસમાં વિશેષણ પહેલું મુકાયું હોય એવા બે કે તેથી વધારે વિશેષણ વિશેષ્ય ભાવવાળાં નામો સમાસમાં જોડાઈ બીજા નામના વિશેષણ તરીકે મુકાય છે. તે વિશેષ્ય નામ સમાસના જુદા જુદા અવયવની સાથે સમવિભક્તિમાં ન હોવું જોઈએ. આવો સમાસ બહુવીહિ સમાસ કહેવાય છે. જેમકે માવાદૃ, તાશ્વ:. કર્મધારય તરીકે મહાવાદુદ તે મહાન વાઘુ: એમ જુદે પાડી શકાય,પણ બહુત્રીહિ તરીકે માન્યાદૃશ્ય

Page #214
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 189 જેને હાથ મા છે તે તેમજ તાજ (જેનું પહેલું લૂગડું પીળું છે તે) મરાવદુર્ઘચ :=મદાવાદુ. અહીં વાદુ કે મહત્ત,૦ની સાથે સમાનાધિકરણમાં નથી, પણ આખો સમાસ મદાવાદુ: નટના વિશેષણ તરીકે છે. નરથાનો નઢમાં રામ નટ્ટની સાથે સમ વિભક્તિમાં છે તેથી સમાસ બહુવ્રીહિ નથી ત્યારે જે સમાસ છેડતાં થર્ સર્વનામ પહેલી સિવાય ગમે તે વિભક્તિમાં વપરાયું હોય તે સમાસ વદુfણ કહેવાય છે. પ્રાતमुदकं यम्-प्राप्तोदको ग्रामः,बढ्यो नद्यो यस्मिन्-बहुनदीकोदेशः 2. કેટલીક વાર બહુવ્રીહિ સમાસમાં પહેલે અવયવ બીજા સાથે સમાનાધિકરણમાં નથી હોતો. જેમકે ચcr:= guo અર્થ : જેના હાથમાં પૈડું છે તે.” 3. જ્યારે ઉપમાને ભાવ દર્શાવવાનો હોય ત્યારે પહેલો અવયવ ષષ્ઠી વિભક્તિના અર્થમાં હોઈ શકે. જેમકે દ્રવારિત =(સહ્ય દુષ જાતિ: શ્યોરન્દ્રસ્થવ શાતિર્થસ્થતપુરુષ તરીકે વરદ્રશ્ય જાતિઃ 4. નકારદર્શક અવયવ જ કે મન ઉપરાગ નામ સાથે જોડાઈ બહુવ્રીહિ સમાસ કરે છે. જેમકે વિદ્યમાનઃ પુત્રો યશ ર=અપુત્ર, નિતા ઘા ચહ્ય =નઃ (10 નિયમ જુઓ), વિપત્તિ जीवितं यस्य सः विजीवितः, उद्गता कन्धरा यस्य सः उत्कन्धरः ઈ, અવિશ્વમાનપુત્રઃ નિતy ઈ૦. સામાન્ય નિયમાનુસાર પણ છે. 1. 5. મુખ્ય દિશાવાચક શબ્દોથી પણ આ સમાસ બને છે, અને તે દિશાઓની વચ્ચેનો ભાગ (એટલે ખૂણા) દર્શાવે છે. જેમકે ઉત્તરપૂર્વ એટલે ઉત્તર અને પૂર્વની વચ્ચેનો ભાગ, ઇશાન. દિશાવાચક નામ સમાસમાં ન આવે તો સર્વનામનાં રૂપાખ્યાન લે છે, અને સમાસમાં વિકલ્પ સર્વનામનાં રૂપાખ્યાન લે છે. ઉત્તરપૂર્ઘ, ૩ત્તરપૂર્વાધે ઈ. 6. જ્યારે 4 કે ત€ સાથે જોડાયેલું નામ વિશેષણના અર્થમાં આવે છે. ત્યારે પણ બહુવીહિ સમાસ થાય છે. રેવત્ત: તપુત્રો ઘા અતઃ.

Page #215
190 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 7. વિશેષણ સમાસ ક્યાં તો સંખ્યાવાચક શબ્દથી, અવ્યયથી કે સંખ્યાવાચક શબ્દ સાથે વાતન્ન, અફ઼ર કે અધિથી થતો હોય તે તે બહુવીહિ ગણુ. આ બાબતમાં અન્ય સ્વર કે અન્ય વ્યંજન (પૂર્વ સ્વર સાથે) અન્ય સંખ્યાવાચક શબ્દને અને વિંફાતિને અતિ એટલાને લેપ થાય છે, અને આ પ્રત્યય લગાડાય છે. જેમકે દ્વિત્ર: બે કે ત્રણ, ક્રિયા: ‘બે વાર દશ”, 3vr: ‘આશરે દશ” એટલે નવ કે અગિયાર', સાતન્નયિંરા: “લગભગ વીસ,” અરવિંદ ત્રીસથી આવું નહિ, પરવા . “ચાળીસથી વધારે', પરંતુ ચતુની પૂર્વે 35 કે ત્રિ હોય તો અક્ષરને લોપ થતો નથી, પણ ફક્ત આ ઉમેરાય છે. જેમકે ફાવતુરા: ' લગભગ ચાર ', f=ચતુરા: ત્રણ કે ચાર. 5 મા ને ૭મા નિયમથી બનેલા સમાસ નીચે પ્રમાણે છેડવામાં આવે છે. ___ उत्तरस्याः पूर्वस्याश्च दिशाऽन्तरालमू-उत्तरपूर्वा / पुत्रण सहસપુત્ર: એ તો વા ગયો વા=ત્રિાઃ | બ્રિાવૃત્તા શfar: રાણીપેશે સતિત=૩ :વિંરાતે રાખન્ના = જ્ઞવિંફા: 8. જે બહુવીહિને છેલ્લે શબ્દ અન્ય વાળા હોય અથવા કે 4 અત્યવાળું સ્ત્રીલિંગ નામ હોય છે કે પ્રત્યય ઉમેરાય છે. શ્વરઃ कर्ता यस्य तत्-ईश्वरकर्तृकजगत् बढ्यो नद्यो यस्मिन्स:-बहुनदीको રેશ, નવવધૂ, આ નિયમ જે સ્ત્રીલિંગ નામ સ્વરથી શરૂ થતા વિભકિતના પ્રત્યય પૂવે પોતાના અન્ય સ્વરને રૂકે ૩ય કરતું હોય તે લાગુ પડતો નથી. સ્ત્રીને આ અપવાદ લાગતો નથી. 9. (અ) ગણિત અને ધનુર અને હાય એવો બહુત્રીહિ સમાસ હોય તો તેનાં ક્ષ અને ધવન એવાં રૂપ અનુક્રમે થાય છે. જમસ્રાક્ષ કમળ જેવી આંખવાળો.”ાધિથધવા ધનુષ ખેંચાયેલું છે જેનું તે.” (બ) જે તે સમાસને છેડે રબ્ધ હોય તે જ્યારે તેની પૂર્વે 36, પૂતિ કુfમ આવે, અથવા જ્યારે સમાસ ઉપમાદર્શક હોય ત્યારે Tધનું શરિષ થાય છે. જેમકે રૂધિ, લુધિ, ઘનિષ.

Page #216
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 191 (ક) આ પ્રમાણે ધર્મનું ધન જે તેની પૂર્વે એક શબ્દ આવે તે થાય છે. યાદ | (3) જ્યારે અન્ય શબ્દમાં કાંઈ આ ફેરફાર થતો નથી કે કાંઈ પણ ઉમેરાતું નથી, ત્યારે 1 વિકલ્પ પ-૭મા નિયમાનુસાર બનેલા સમાસ સિવાય બીજી બધી જાતના આ વર્ગના સમાસને છેડે લગાડાયા છે. જેમકે અનિમિત્તો વાતો મિન્ના. 10. 1) જ્યારે 4 ઉમેરાતો નથી ત્યારે બહુવીહિ સમાસને અન્ય સ્વર, જે છેલ્લે અવયવ હોય કે આ અત્યવાળું સ્ત્રીલિંગ નામ હોય તો હસ્વ થાય છે. જેમકે ચિત્રા જાવો કરી ત:=વિત્રગુ, રામ જી : સફીમાર્થ. જ્યારે વ લગાડાય ત્યારે આ વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. જેમકે ઢામા : ક ટમાર્યા: (2) અવ્યયભાવ સમાસ, અવ્યય (ઉપગ કે ક્રિયાવિશેષણ અવ્યય) અને એક નામ જોડાવાથી થાય છે. (અ) ક્રિ. વિ. નપુંસકલિંગના દ્વિતીયા એ. વ. જેવાં ગણવાં. (બ) અત્યવાળા અવ્યયીભાવ સમાસ કેટલીક વાર તૃતીયા કે સપ્તમી એકવચનના પ્રત્યય લે છે (ક) પાનું 183, 10 પ્રમાણે) છેલ્લે દીર્ઘ સ્વર હસ્વ થાય છે. (ડ) અન્ય 6 લાપાય છે; પણ જયારે અન્ય અવયવ નપુસકલિગ હોય ત્યારે વિકલ્પ લેવાય છે. જેમકે મfપરિ “હરિમાં;” અવવિEDI વિષ્ણુની પછાડી” એટલે વિષ્ણુ પાછળ, ૩પ૬ “ગંગા સમીપ”, અનુપમ “ગંગાની બાજુથી', યથાશશિ “શક્તિ પ્રમાણે, અધ્યામ આત્મામાં', પ્રત્યક્ષ કે પ્રત્યક્ દરરોજ, રસૃપા “ઘાસ સાથે.” નીચે પ્રમાણે સમાસ છોડવા : हराविति अधि हरि। विष्णो: पश्चात् अनुविष्णु / गङ्गायाः समीपम्-उपगङ्गम् / गङ्गामन्त्रायतम् अनुगङ्गम् / शक्तिमनतिक्रम्य यथाशक्ति / आत्मनीति अध्यात्मम् / अहन्यहनीति = प्रत्यहम् અથવા ઘટ્ટ | તૃષ્ણgરિચય = પતૃછામ !

Page #217
192 સંસ્કૃત બીજી પડી સંસ્કૃત વાક્યો स्नेहरूपस्तन्तर्मनुजानां हृदयमर्माणि सीव्यति / भाया यद्य दिष्टं तत्तदधिज्यधन्वनस्तस्य भूपते नामाचं किंचिदासीत् / प्रतिदिन त्र्यम्बकं यथाविधि पूजयामि थावदवकाशं ग्रन्थानवलोकयाम्यामध्याह्नसमय ममालां गृहीत्वा जपामि / त्रिचतुराण्यहान्य स्मिन्मे गृहे वस्तुं त्वमर्हसि यावत्तवार्थसिद्धिं करोमि / . आसन्नपञ्चाशा गा ब्राह्मणेभ्योऽद्रदाद्यशवर्मा श्रावणस्य प्रथमे सोमवासरे। चिरप्रवृत्त एवं मृतस्य पुनर्जीवप्रदाने पन्थाः / तथाहि / विश्वावसुना गन्धर्वराजेन मेनकायामुत्पन्नां प्रमद्वरां नाम कन्यामाशीविषविलुप्तजीवितां स्थूलकेशाश्रमे भार्गवस्य नप्ता प्रमतितनयो मुनिकुमारको रुरुर्नाम स्वायुषोऽर्धन योजितवान् / ___ अर्जुनं चाश्वमेधतुरगानुसारिणमात्मजेन बभ्रुवाहननाम्ना समरशिरसि शरापहृतप्राणमुलूषी नाम नागकन्यका सोच्छ्वासमकरोत् / अभिमन्युतनयं च परिक्षितमश्वत्थामात्रपाव कपरिप्लुष्टमुदरादुपरतमेव निर्गतमुत्तराप्रलापोपजनितकृपो भगवान्वासुदेवो दुर्लभानमन्प्रापितवान् / ____यान्येव सुरभिकु सुमधूपानुलेपनादीनि चन्द्रापीडसमागमसुखोपभोगायानीतानि तैरेव मृते तस्मिन्देवतोचितामपचिति 4 આ કાદમ્બરી નામની કુમારિકા વિષે છે. તે પોતાના પ્રિયતમ ચન્દ્રાપીડને મળવા એક ઠરાવેલી જગાએ ગઈ; પણ ત્યાં એને મૂએલો દીઠે. કોઈ અદ્ભુત શક્તિએ તેને આશા આપી કે તારે સ્વામી સજીવન થશે અને તેનું શરીર રાખી મૂકવા કહ્યું.

Page #218
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 18 संपाद्य चन्द्रापीडमूर्ती मूर्तिमतीव शोकवृत्तिरार्तरूपा रूपान्तर. मिव तत्क्षणेनैवोपगता गतजीवितेव शून्यमुखी मुखावलोकिनी चन्द्रापीडस्य पीडोत्पीडितहृदयापि रक्षन्ती बाष्पमोक्षमुद्दामवृत्तेः शोकादपि मरणादपि च कष्टतमामवस्थामनुभवन्ती तथैवाले समारोपितचन्द्रापीडचरणद्वया दूरागमनखिन्नेनापि बुभुक्षितेनाप्यप्रतिपन्नस्नानपानभोजनेन मुक्तात्मना राजपुत्रलोकेन स्वपरिजनेन च सह निराहारा कादम्बरी तं दिवसमनयत् / सज्जन्ति कुञ्जरघटाः खलु तत्प्रयाणे तं संततं युधि परिष्वजते जयश्रीः / चेत: समासजति तस्य गुणानुरागाद्विधाविशुद्धहृदये विदुषां समूहे / यं न स्पृशन्त्येनमचिन्त्यतत्वं दुरन्तधामानमनन्तरूपम् / मनोवचोवृत्तय आत्मभाजांस एव पूज्यः परमः शिवोनः।। अयं निजः परो वेत्ति गणना लघुचेतसाम् / उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् // दंष्ट्राभङ्गं मृगाणामधिपतय इव व्यक्तमानावलेपाः / नाशाभङ्गं सहन्ते नृवर नृपतयस्त्वादृशाः सार्वभौमाः।। | ગુજરાતી વાક્યો 1. મેં પાંચ છ માણસ પંચાવન કરતાં વધારે ગાયો અને લગભગ સાઠ કુતરાઓ રસ્તા પર જોયાં. 2. આ અંગે દેશનો રાજા છે, જેને પ્રેમ સ્વર્ગની અસરાઓ ઈચ્છે છે. 3. શ્રી અને સરસ્વતી દેવીઓ જેમનાં રહેઠાણ સ્વાભાવિક રીતે જુદાં છે, તેઓ તેનામાં એકઠાં રહે છે. 13.

Page #219
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 4. જે રાજાએ મહાશ્વેતાનું વૃત્તાન સાંભળ્યું તે દુ:ખને માર્યો એક પણ શબ્દ બોલી શકે નહીં. પ. જેનું તેજ અગાધ છે અને જેણે પ્રજાને સંતોષી માટી કીર્તિ મેળવી છે તે આ પરંતપ ના રાજા છે. 6. મારી શક્તિ પ્રમાણે ન્યાયનાં તરવો હવે સમજાવું છું. 7. તીડે અગ્નિ તરફ ઊડે છે. 8. દરેક પર્વત પર રઘુએ કીર્તિસ્થંભ ઊભો કર્યો. 8. ગોદાવરીના કિનારા પર જનસ્થાન આવેલું છે. 10. ધણીને ઘેર દીકરીને મોકલીને જાણે કે મેં કેઈની આપેલી થાપણ પાછી સોંપી હોય તેમ હું સુખી છું. 11. લાંબા હાથવાળો, પહેલી છાતીવાળે અને નાજુક કમ્મરવાળે આ અવન્તિનો રાજા છે.. 12. કમળ જેવી આંખેવાળી જેનાં અંગે નાજુક હતાં તેણે તેને માટે પ્રીતિ રાખી નહીં. 13, કડાંથી શોભાયમાન હાથવાળ, મહેન્દ્ર પર્વતની શક્તિવાળે અને જેણે પોતાની શક્તિથી શત્રુઓને નાશ કર્યો હતો તે હેમાંગદ કલિગને રાજા જે જગાએ બેઠો હતો, ત્યાં તે જ્યારે પહોંચી ત્યારે સુનન્દાએ તે ચન્દ્રમુખી સુંદરીને કહ્યું. શબ્દકોશ 20 ક્ષનારા . ( પુ. એક ! ચા પુ.સ્ત્રી. ન. અવિચાર્ય, છોડનું અને તેના બીજનું નામ | ન ધારી શકાય તેવું છે, અને માઢા બી. કંઠી, માળા) વિચઘ== પુ. જેનું ધનુષ રુદ્રાક્ષની માળા ખેંચેલું હોય તે પુ. ખોળો અનુરાજ પુ. પ્રીતિ

Page #220
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 195 અનુજન ન. મલમ, અંગને , કાન પુ. ભોગવવું તે લગાડવાને સુગંધીદાર પદાર્થ ૩ન્દ્ર સ્ત્રી. એક નાગકન્યાનું નામ અifજતિ સ્ત્રી. પૂજા છે. (એ છેડે વખત અજુનની અર્થ પુ. ઈડેલી વસ્તુ ભાર્યા હતી). નવા પુ. ગર્વ વ્યા સ્ત્રી. દીકરી ઢષ પુ. એક પ્રકારને યજ્ઞ શારદાર સ્ત્રી. એક તરુણ સ્ત્રીનું (એમાં અશ્વનું બલિદાન અપાય છે.) નામ છે. અણુ પુજીવ, પ્રાણ (આ અર્થમાં દુવ ન. કુટુંબ તે હંમેશાં બહુવચનમાં વપરાય કુમાર પુજુવાન છોકરો,કુંવર, છે, કેમકે પ્રાણ પાંચ છે.) કુમાર . આ મર્યાદા બતાવનારું અવ્યય, તિન પુ. સ્ત્રી. ન. જેની ઈચ્છા અવધિદર્શક અવ્યય સંપૂર્ણ થઈ છે તે, કૃતકૃત્ય, સુંદર માત્મમાન પુ. જેને આત્મા છે તે, માણસ જતજવિત પુ. સ્ત્રી ન. મૂએલું સનત મા+નાનું કર્મણિ ભૂ. રિકવૃત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. લાંબા . આણેલું વખતથી ચાલતું અrગુરૂ ન. જિંદગી કમ્ 1 ગ. પરમે. ધીમે ધીમે માર્ત છે. સ્ત્રી.ન. દુખિત, પીડિત જપવું માવિષ પુ. સર્ષ તના પુ. દીકરો મારા પુ. સ્ત્રી ન. મેળવાય તેવું ચશ્વર પુ. રુકનું નામ, શિવ ઉત્પન્ન પુ. શ્રી.ન. જન્મેલું, ઊપજેલું સંsણાં સ્ત્રી. દાઢ, અણદાર દાંત 34 પુ. સ્ત્રી. ન. ઉમદા, મોટા | ટુરત પુત્રી. ન.જેને છેડે પહોંચવું મનવાળું, ઉદાર કઠણ છે એવું અમર્યાદ . કામવૃત્તિ પુ. શ્રી. ન. ઉદ્ધત તેવતા સ્ત્રી. દેવતા સ્વભાવવાળું, અમર્યાદ, વામનું ન. તેજ 34 પુ. સ્ત્રી. ન. ગર્વિષ્ટ . ! ધૂપ પુ. ધૂપ उपजनित उप+जन्नु प्रे२४ નિરાહાર પુ. સ્ત્રી. ન. ભૂખ્યું કર્મણિ ભૂ.કૃ. ઉપજાવેલું | ઉપવાસી

Page #221
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી નિષ પુ. સ્વભાવ, પ્રકૃતિ | ઇati f+૩સ કર્મણિ ભુ.. vશક્ષિત પુ. અભિમન્યુને પુત્ર | અને અર્જુનને પત્ર મુવી સ્ત્રી. સૂના મંવાળી, પરિકન પુ. સેવક, નોકર ફકા મુખવાળી, ઝંખવાણું પડેલી રહ્યુઇ વરિત્રુ નું ભૂ. કુ. | તમામ પુ. બત, મેળાપ બાળી નાખેલું समारोपित सम+आ+रुहर्नु gવાર પુફેલા પ્રેરક કર્મણિ ભ્ર. કુ. મુકાયેલું vમતિ પુ. માણસનું નામ છે. સગા જોડે, પ્રીતિ કરવી, પ્રમત્ત સ્ત્રી. સ્ત્રીનું નામ છે. અનુરક્ત થવું, લાગવું garણ ન. જવું તે, કૃચ સન્ ગ. પરમૈત્ર તૈયાર થવું પિતા-પુનું પ્રેરક કર્તરિ નાર પુ. શક્તિ, તાત્પર્ય ભૂ, કુ. પમાડનાર, આપનાર સાર્વભૌમ પુ. સ્ત્રી. ન. ચક્રવતી વાણ પુ. ન. આંસુ સુખ પુ. સ્ત્રી. ન. સુગધ, કુમુન્નત પુ. સ્ત્રી ને. ભૂખ્યું ' સુવાસવાળું માવ પુ. ઋષિનું નામ છે. સ વાલ પુ. સ્ત્રી. ન. શ્વાસમાન પુ. આબરૂ, માન વાળું, જીવતું મેનાં સ્ત્રી, અસરાનું નામ છે. ધૂરા પુ. ઋષિનું નામ છે યથાવિધિ ક્રિ. વિ. વિધિ પ્રમાણે અગાધ iધ પુ. સ્ત્રી. ન. થાવત્ ક્રિ. વિ. જ્યાં સુધી કમ્મર મર્થ ન. યુથ સ્ત્રી. લડાઈ હતી વક્ષન્ ન. થોનિયત સુઝનું પ્રેરક કરિ || જુદુ મિક્સ ક્રમ નું કર્મણિ ભૂ . ભૂ. 5. જેડનાર તરફ અમિ (ઉપસર્ગ ) કરું છુ. માણસનું નામ છે. તીડ ફાસ્ટમ પુ. ઢો” 1 ગ. આત્માને અને 10 ગ. | સવ જોડે, જોવું, અવલોકન કરવું | થાપણ કચાસ પુ. નિક્ષેપ પુ. વિરુત વિસ્તૃપનું ભકૃ નાશ કરેલું. | દરેક પ્રતિ (ઉપસર્ગ) વિશ્વાવસુ પુ. ગધવનું નામ છે. દેવકુમારીમારીનુ નાચી. તેજ લવ ને.

Page #222
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી, પરંતપ (રાજાનું નામ છે) | મા (પીડાયેલું) મિમૂત परंतप पृ. અમિન્ નું કર્મણિ ભ. કૃ પાછું આપેલું છાવિત પ્રતિ+ત્રી વાંઢ 5. સ્ત્રી. ન. ૩મારું નું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ.કૃ. પુ. સ્ત્રી. ન. પહોળું વિરાટ પુ. શ્રી. ન. રહેઠાણ મwઃ ન. આવા પુ. પ્રકૃતિ ના પુ. પ્રતિ સ્ત્રી. રીઝવવું તે (રાજાએ પ્રજાને. સમય પુ. વનરક્સન ન. પ્રીતિ ઘોતિ સ્ત્રી. મનુરાજ પુ. શક્તિ, શરપણું પ્રતાપ પુ. બાંધવું વધુ 9 ગ. રામ પુ. માગેલું પ્રાર્થત પ્ર+ર્થ નું હાથનું ઘરેણું, કડું સફર પુ. કર્મણિ ભ. કે. હેમાંગદ(રાજાનું નામ છે)માકુરપુ. પાઠ 21 મે પ્રેરક ભેદ 1. કોઈ પણ ધાતુનું પ્રેક રૂપ મા લગાડી દશમાં ગણના અa પહેલાં કરવામાં આવતા સ્વરમાં ફેરફારો કરવાથી થાય છે. જોતિ તે કરે છે.” #ારથતિ “તે કરાવે છે.” 2. પ્રેરક રૂપ ઉભયપદી છે. 3. 45 અંતે હોય એવા ધાતુઓ (મૂ, જૂ અને 26 સિવાયના) અને કૃ, ( 4 થે ગણ), 3, વર, કg વન કરંટ અને બીજા કેટલાક બહુ અગત્યના નહીં એવા ધાતુઓમાં સ્વરની વૃદ્ધિ થતી નથી. આ ધાતુઓમાં વમ્, નમ્, વન અને કવ જ્યારે તેમને ઉપસર્ગ લાગતો નથી ત્યારે તેમના માં વિકપે ફેરફાર લે છે. જેમકે નથતિ, રચતિ, રમત, નામયત, સુન્નમતિ. 4. મા અંત હોય એવા ધાતુઓ દર અને માં વાળ પહેલાં ઉમેરાય છે. જેમકે રાસાપતિ, વાત, મતિ, પ.g, કે અંતે હેાય એવા ધાતુઓમાં અન્ય સ્વરને બદલે આ મુકાય છે. જેમકે -ધા-ધાપથતિ, રો-રા-રાપથતિ (પા. 108, 14 જુઓ)

Page #223
198 બીજી ચોપડી 6. નો આ નિત્યે હસ્વ થાય છે અને સત્તાને વિકલ્પ થાય છે; પણ એ બે ધાતુઓની પૂર્વે ઉપસર્ગ આવે તે સ્વર હસ્વ થતા નથી. જેમકે સાતિ, જ્ઞાતિ, કે જાતિ, ઇન્ટાતિ. 7. માં ટૂ ને બદલે વિકલ્પ મુકાય છે. જેમકે જાતિ રોતિ દૃનને વાત થાય છે. 8. અને સ્ટમમાં અન્ય અક્ષરની પહેલાં અનુનાસિક આવે છે જેમકે રમતિ, રુમતિ.. 9. શો, છો, , , થે, રે અને 11 (પીવું) એટલામાં માની પહેલાં રૂને બદલે 6 ઉમેરાય છે. | ' રક્ષણ કરવું” માં રુ ઉમેરાય છે. જેમકે ફાયરિ, સાવતિ વગેરે. નિ, શી અને + માંના સ્વરને બદલે આ મુકાય છે. જેમકે જાપથતિ, ruથતિ અને અધ્યાપથતિ. 10. સમયની પછી [ પ્રત્યય આવે તે કય ના છેલ્લા મને લેપ થાય છે. (અ) ભૂ.કૃના પ્રત્યય પૂવે, (બ) થી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂવે (ક) અને ધાતુસાધિતના સ્વરથી થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અને લેપ થાય છે, પણ સ્વરમાં થયેલા ફેરફાર કાયમ રહે છે. જેમકે વિદ્ “જાણવું,”વિલિત “જાણેલું હિત “જણાવેલું તંદુત્વ મૂળ સંધાર્થ પ્રેરક, હસ્વ ઉપાજ્યવાળા ધાતુ પછી અવ્યય ભૂ.ક. ના ય પ્રત્યય પૂર્વે સમાંના અન્ય અને લેપ થાય છે. જેમકે પ્રામા 11, દશમ ગણના પ્રેરક રૂપ મૂળ રૂપનાં જેવાં જ છે. 12 અકર્મક ક્રિયાપદનાં પ્રેરક રૂપ, સકર્મક ક્રિયાપદમાં કર્મ કઈ સાહિત્યને લગતું કાર્ય હોય અને બીજા જેવાં કે ગતિ દર્શાવતાં હોય કે કંઈ જ્ઞાન, ખબર, ખાવાનું દર્શાવતાં હોય. અને કુરા ધાતુનાં પ્રેરક રૂપ જ્યારે વપરાય છે ત્યારે ક્રિયાપદના મૂળ ભેદનો કર્તા દિતીપામાં મૂકાય છે. નર અને વહૂ માં આ નિયમ લાગુ પડતો નથી અને 4 માં વિકલ્પ લાગે છે. બીજી બાબતમાં મૂળ કર્તા તૃતીયામાં આવે છે આ નિયમ દશમા ગણના પ્રથને લાગું પડે છે.

Page #224
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 18 સંસ્કૃત વાક્યો यजमानो यज्ञकर्मत्विाग्मरारम्भ यति / इन्द्रः स्वक्शः किंनरमिथुनानि गापयामास / पुष्पमित्रो यजते याजकास्तं याजयन्ति / कृष्णवर्मा पुत्रेण ब्राह्मणेभ्यः प्रत्यहं शतं गा दापयति / जानकी रथमारोप्य जाहौवीतीरमासाद्य रामाशापितो लक्ष्मणस्तां विजहनौ / प्रभुप्रसादलवोऽप्यधीरप्रकृतेर्दासजनस्य प्रागल्भ्यं जनयति / असुरस्य तिग्मतपसा प्रीतात्मा भगवाञ्शंकरः स्वीयं रूपं तं दर्शयामास / नगेन्द्रसक्तां दृष्टि पार्श्व कस्यापि क्रन्दितमाकर्ण्य राजा निर्वतयामास / अस्मिँल्लोकेऽनुष्ठितो धर्मस्तस्य कर्तारं स्वर्गलोकं प्रापयति / ग्रीष्मकाले घर्मोऽङ्गानि ग्लपति स्वेदं प्रवर्तयति तृष्णां परिवर्धयति च / बहिारि प्रवृत्तमृषिकुमारकं प्रवेशयितुं प्रतिहारीमाशापयामासराजा / चिरनष्टमात्मनो बालकं दृष्ट्वा सा सुन्दरी भृशं रुरोद तं च दृढं परिष्वज्याश्रुभिः स्नपयामास / शत्रनगमत्स्वर्ग वेदार्थ स्वानवेदयत् / . आशयच्चामृतं देवान्वेदमध्यापयद्विधिम् / / आसयत्सलिले पृथ्वीं यः स में श्रीहरिर्गतिः / / रमयन्ति मनस्तावद्भावाः संसारसंभवाः / यावन्न श्रूयते साश्रुलोकफूत्कारकाहलः / स्वीयं यश: पौरुषं च गुप्तये कथितं च यत् / कृतं यदुपकाराय धर्मशो न प्रकाशयेत् // वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् / कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् // . * આ જીવાત્મા અથવા પરમાત્માને લાગુ પડે છે.

Page #225
200 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः / न चन कलेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः / संयोजयति विद्यैव नीचगापि नरं सरित / समुद्रमिव दुर्धर्ष नृपं भाग्यमत: परम् // यदि सत्याभिसंधस्त्वं राजनगम प्रवासय / नव पञ्च च वर्षाणि निर्जने गहने वने / / युधिष्ठिरस्तु कौन्तेयो मयमाहूय सत्वरम् / कारयामास वै तेन सभामदभुतदर्शनाम् / / दृष्टिस्तृणीकृतजगत्त्रयसत्त्वसारा धीरोद्धता नमयतीव गतिर्धरित्रीम् / कौमारकेऽपि गिरिवगुरुवतां दधानो वीरो रसः किमयमेत्युत दर्प एव // ગુજરાતી વાક્યો 1. 2 // श्राम। पासे पैसा सेवा छे. (प्रति ग्रह,) 2. पसि०४ 6125 पासे य ४२।व्यो. (यज.) 3. 1702i पापी भी मायने सवे छे. (ही) 4. ઈન્ડે સ્વર્ગમાં અજુનને પોતાના રથમાં માતલિ પાસે तेव्यो . (आ+नी) 5. पडेलांत भासे पासे पोतानामा विश्वास भुवे (वि+श्वस्) सने पछी भने नाश ५मा छ. (नश् , अव+सद् अथवा ध्वंस्) 1. पोताना शुरुना हु४मथा ( आ + ज्ञा प्रे२४ ) तेणे 201 गायाने भवराप्यु (चर ) भने प्राए पीव२।व्यु. (पा) 7. तेरे प्रातः पूरा पछी (सम् + आए प्रे२४ ) साण प्रामणो ने भाया ( भुज) मने पछी पति माधु: x ધાતુઓને પ્રેરક ભેદ વાપરવો.

Page #226
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 20) 8. વૈદ વર્ષ રામનું વનમાં જવાનું થયું, તેણે દશરથનું મોત કરાવ્યું. (ઘ + ર ) 9. જ્યાં પાંડવો અને ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો લડતા હતા તે રણસંગ્રામમાં શું થયું તે સંજયે ધૃતરાષ્ટ્રને સંભળાવ્યું. (6) 10. જે ભાઈઓને અને મિત્રોને પરસ્પર લડાવી મારે છે (સુ), અને વખતે માણસ પાસે પોતે પોતાનું માથું પણ કપાવે છે (છિ) તે અદષ્ટ જ છે. 11. બાપે પોતાની દીકરીને સારી ચાલના, ઊંચ કુળના, સારી કેળવણવાળા માણસને પરણાવવી જોઈએ. (ift + ની, રિ + , 36 + 6) 12. આ છોકરાએ જે લેકે ગાયા છે તે હું જ્યારે મારી પ્રિયા અને લક્ષ્મણ સાથે પ્રસ્ત્રવણ પર્વતના શિખર પર રહેતો હતો તે સમયને યાદ દેવડાવે છે. (ઋ). 13. સૈષઘનના યજ્ઞમાં સ્થાપણે ગયા અને વેદીની અંદર આસન લીધાં, ત્યારે રાજાએ તેમને આસન પરથી ઉઠાડી મૂકવા (36+ રથ * ) પિતાના માણસોને હુકમ કર્યો; તેમણે તે પ્રમાણે તેમને ઉઠાડી મૂક્યા. તેમને ઉઠાડી મૂક્યા ત્યારે તેમણે મોટેથી બૂમ પાડી. | શબ્દકેશ 21 મક પુ. સ્ત્રી. ન. નહીં જન્મેલું | અમિiધા સ્ત્રી. વચન, નિશ્ચય પર પુ. સ્ત્રી. ન. સાબુત કે | અમ 1 ગ. પરમૈ. હાલવું ગંભીર મન વગરનું, અલ્પ મન- ] અમૃત ન. અમૃત વાળું, અધીરું, આ અર્થ પુ. ખરે ભાવ, અર્થ : 4 થr અને સ્તમ્ ધાતુઓના ને 36 ઉપગ પછી લેપ થાય છે, -

Page #227
202 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વિનાફાન પુ. સ્ત્રી. ન. નાશ | ધરિત્રી સ્ત્રી. પૃથ્વી નહીં પામે એવું, રૂપભેદ નહીં ! નરેદ્ર પુ. પર્વતરાજ, હિમાલય થાય તેવું પર્વત અસ્થય પુ. સ્ત્રી. ન. ફરે નહીં નિત્ય પુ. શ્રી. ન. હંમેશનું સદાનું એવું, નિર્વિકાર રિન પુ. સ્ત્રી ન. મનુષ્યરહિત વાહ પુ. શબ્દ નિર પુ.એક પ્રકારનો સુરલોક છે. એકાંત sળવર્ધન પુ. પુરુષનું નામ છે. નવા પુ. સ્ત્રી. ન. હલકા મારા ન બાલ્યાવસ્થા, શૈશવ | પુરુષને આશ્રય કરનારું, હલકા દાત ભૂ.કૃનામ તરીકે પુરુષની પાસે હોય તે, નીચી જમીન વપરાય છે.) ન. બૂમ પર વહેતું રિ 4 ગ. પરમૈત્ર ભીનું થવું વાર્થ પુ. પૃથાને પુત્ર, પાંડનું 1 ગ. પરમ ક્ષીણ થતાં જવું . નામ, અર્જુન ગતિ સ્ત્રી. ગમન Tsufમત્ર પુ. રાજાનું નામ છે. વહન પુ. સ્ત્રી ન. દુર્ગમ, ભેદાય | પs ન. પરાક્રમ, શરપણું કે પેસાય નહીં એવું પ્રતિ સ્ત્રી. સ્વભાવ મુતિ સ્ત્રી. ગુપ્ત વાત, રક્ષણ પ્રતિહારી સ્ત્રી. દ્વારપાલિકા ગુણતાસ્ત્રી, મેટાઈ, દબદબો, ગૌરવ પ્રારબ્ધ ન. હામ, ધીરપણું & 1 ગ. પર થાકી જવું ત્યાર પુ. ડૂસકાં ખાઈ ખાઈને વર્ષ પુ. ગરમી, ઉષણતા, ધામ રડવું તે નારી સ્ત્રી, ગંગા ના પુ. એક શિપનું નામ છે, જવ 1 ગ. પર ભડકે થો. બળવું માહત પુ. પવન ત્તિમ પુ. સ્ત્રી, ન. ઉમ્ર, સખત મિથુન ન. જેડું, યુગ્મ ત્રી. તરસ વમ્ 1 ગ. પરમૈ૦ વમન કરવું વÇ 1 ગ. પરમૈ૦ ફાડવું, ચીરવું વહુ લગ. આત્માને ઢાંકવું, જવું સુઈર્ષ પુ. શ્રી. ન. પાસે જવાય પુ. શરબુદ્ધિ, નવ રસનહીં તેવું દુગમ માંને એક રસ છે.

Page #228
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 203 શ્રદરિ પુ. વિષ્ણુદેવનું નામ છે. | કઈ કઈ પ્રસંગે . જા, સમવ પુ. મૂળ प्रसङ्गवशात् ન. પણ કઈ કઈ વાર વારિત ઘેર પુ. પરસેવો તે પ્રમાણે તથા 2, તથા, થમ્ પ્રસવણ (પર્વતનું નામ છે.) ઊંચું, આબરૂદાર વિરફાઇ, ઊંચા પ્રસ્ત્રવ પુ. અથવા આબરૂદાર કુળનું અમિ- બૂમ પાડવી 7 2 ગ. પરમૈ૦, નવત પુ. સ્ત્રી. 'ન ગુરાન ત્રી 1 ગ. પરમૈ પુ. શ્રી. ન. ભણવું 5 1 ગ. પરમૈત્ર કુલ 8 ન. સ્થાપર્ણ (સ્પાપર્ણનામના ગોરોના કેળવણી વિદ્યા સ્ત્રી. સારી કેળ- કુળના એક માણસ) થાપ પુ. વણવાળું વિશ્વ પુ. સ્ત્રી. ન. | સારી ચાલનું કુરિત પુ. સ્ત્રી. ન સંતવિર પુ. સ્ત્રી. ન સુવિ | જૈષદ્મન (રાજાનું નામ છે.) નીત પુ. સ્ત્રી. ન. | વાન પુ. પાઠ 22 મે અદ્યતન ભૂતકાળ ૧.કાઈપણ કાળનો સંબંધ બતાવ્યા સિવાય થયેલી ક્રિયા દર્શાવવા અથવા તે તાજી થયેલી ક્રિયા બતાવવા કે આજનું કાર્ય બતાવવાને આ અદ્યતન ભૂતકાળ વપરાય છે. કથા આદિ કહેવામાં આ કાળ વાપરવું નહીં. : - મરિ તે જ પુત્રઃ (pa0 ગ્રા.) “તને એક પુત્ર જન્મે છે,” તહં તુમેર સૂવામિ 4 [ સત્યમવરીઃ (0 ગ્રા.) તેં સત્ય કહ્યું છે માટે હું તને તે આપું છું.' બ્રિજ ૩ષનો તેમાના મઘુ: (સgિ) પ્રભાતની શોભા દેખાવા માંડી છે. 1 - અર્વાચીન સંસ્કૃત ગ્રંથમાં ત્રણે ભૂતકાળ વગર ભેદે વપરાયેલા છે અને તેમનામાં કંઈ ફેર ગણેલ નથી.

Page #229
204 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 1. નકારદર્શક મા અવ્યય સાથે અદ્યતન ભૂતકાળની આજ્ઞાર્થના અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે આ ભૂતકાળની નિશાની મને લોપ થાય છે. જેમકે મા તં નમઃ તમે ન જાઓ, માં નો હિંસનિત : કૃથિથાઃ જે પૃથ્વીને કર્તા છે તે અમને ઈજા ન કરે.” (મારી ન નાખે.) 3. આ ભૂતકાળના સાત પ્રકાર છે. હ્યસ્તન ભૂતકાળની પેઠે આ કાળમાં પણ મ કે આ નિશાની લગાડાય છે. 1 લે પ્રકાર 1. ધાતુઓને ત્રીજ પુરુષ બહુવચનના પ્રત્યય સિવાય બધા ધસ્તન ભૂતકાળના જ પ્રત્યય લાગે છે. 3 જ પુત્ર બ. વ. નો પ્રત્યય સત્ત છે. આ ૩ણ ની પહેલાં માં હોય તેને લોપ થાય છે. એ. વ, દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. અમ્ 3 મ 2 જે ,, , , 3 જે છે તે તામ્ उस् 2. “પીવું,” સ્થા, રા, ઘા અને બીજા ધાતુઓનાં રા અને ધા અંગો થતાં હોય તેવા ધાતુઓ અને 6 “જવું” ને બદલે આ કાળમાં વપરાતા કાં અને મેં ‘થવું? આટલા આ પ્રકારના છે. 3. મૂ માટે ૩જા પુ. બ. વ. ને પ્રત્યય અન છે, અને સ્વરથી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુમાં 3 ઉમેરવામાં આવે છે. 4. શ્રા, છે, શ, ષો, અને જો આ પ્રમાણે વિકલ્પ રૂપે લે છે. (નિયમ 14, પાઠ 13 યાદ રાખો.) તેમનાં બીજાં રૂપો ફા પ્રકાર પ્રમાણે થાય છે. જે ત્રીજા પ્રકારને પણ છે. 5. આ પ્રકાર ફક્ત પરૌપદને છે. આ પ્રકારના ધાતુઓ જ્યારે આત્મપદના હોય ત્યારે કથે કે 5 મો પ્રકાર લે છે.

Page #230
સંસ્કૃત બીજી પડી * 3 “આપવું” . એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. અદા अदाव अदाम 2 જે , કા : अदातम् अदात 3 જે , વાત अदाताम् अदु: ૩ન્ન પહેલાં પા. 204, 1 પ્રમાણે અને લોપ થાય છે એટલે ૬૩=થયું; તે જ પ્રમાણે કહ્યુ, અનુવગેરે. 2 જે પ્રકાર 1. ધાતુમાં 1 ઉમેરાય છે, અને હસ્તન ભૂતકાળના પહેલા વિભાગના ગણોના પ્રત્યય લાગે છે. પરફ્યપદ એ. વ, કિં. વ. * બ. વ. 1 લે પુ. સન્ન 2 જે છે તે 3 જે , ત તા+ રજન અન્ ને ન પહેલાં અને લેપ થાય છે અને મ ને 4 પહેલાં લંબાય છે. (માર્ગો પ. 5 અને 6 નેધ જુઓ) આત્મપદ , * એ. વ. દિ. વ. બ. વ. લે પુ. 6 वहि महि 2 જે , થાર इथाम् 3 જે , તો ફતામું, 2. પહેલાં નો લોપ થાય છે અને વદિ ને નદિ પહેલાં તેને લંબાવવામાં આવું છે. ધાતુના સ્વરોને ગુણ કે વૃદ્ધિ થતી નથી 3. આ પ્રકારે કેટલાક ધાતુઓ સિવાય પરસ્મપદને જ છે. 4. કેટલાક ધાતુઓનાં વિકલ્પ આ પ્રકારનાં રૂપે થાય છે, અને કેટલાકનાં ખાસ રૂપ થાય છે. કેટલાક જરૂરી ધાતુઓ નીચેની ટીપમાં આપ્યા છે તન 0 ध्यम 1

Page #231
206. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી (અ) ખાસ થનારા gi લેપ કરવો મારુ ગાંડા થવું : " ત્તિ સીંચવું મુર મૂકવું, છેડી દેવું * રે (દા) બેલાવવું મુ મોહ પામવો આ ત્રણ ધાતુઓ જ્યારે આત્મને. સુખ કાપવું પદી હોય છે ત્યારે આ વિભાગના સુમ 4. ગ. લેભ કરે | વિક્રત્યે થાય છે. વર (વોર ) પરસ્મ, આત્મને અણ ( અથ) ફેંકવું : સાવ શક્તિમાન થવું [બલવું મrg મેળવવું શ૬ નાશ પામવું સુણ ગુસ્સે થવું રામ્ શાંત થવું વમ્ થાકી જવું ફાર (શિs) હુકમ કરે ક્ષમ 4 ગ. માફ કરવું fફાળુ સરખામણી કરવી, ભેદ પાડવો રથા (ચ) મે ને આત્મને શુદ્ધ થવું મેં જવું કહેવું શ્ર૬ શ્રમ લે પૃષ લોભી થવું 4i6 4 ગ. ચોંટવું પણ ખાવું સબેસવું. ખિન્ન થવું તમે શરીરે અથવા મનથી દુઃખી થવું ! સિધ 4 ગ, તૈયાર થવું તુષ સંતોષ પામવું વૃદુ ચાલવું, પેટે ચાલવું તૃષ તરસ્યા થવું સિનદ નેહ રાખવું 36 પાળવું રિવર્ 4 ગ. પરસેવો થવો સુણ દેષિત થવું હૃષ 4 ગ, ખુશ થવું ટૂ ઈજા કરવી, વિશ્વાસઘાત કરો (બ) વિકલ્પ થનારા નર નાશ પામવું સુ૬ ભૂકા કરો પત (ઉત્ત) પડવું ઘુષ જાહેર કરવું uig દળવું || પુત્વ ટપકવું પુણ 4 ગ. વિવું છિ કાપવું પ્રમ 8 ગ. ભટકવું, ભૂલ કરવી | 7 (1) ઘરડા થવું જ લગાડતાં પહેલાં કેટલાક ધાતુઓનાં જે રૂપ થાય તે કૌંસમાં આપેલાં છે. જેમકે મરથમ=સાથ[, એવ+સમૂત્રો

Page #232
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 7સંતોષ પામવું નીચેના પહેલા ગણના ધાતુઓ મગરૂર થવું ઘણું કરીને આત્મપદી છે, પણ સ્ (ર) જેવું જ્યારે તે આ વિભાગના થાય વિજ્ઞ સાફ કરવું છે ત્યારે પરપદી થાય છે, 36 જાણવું રજૂ બનાવવું, ના તરફ વલણ હોવું મિ ભેદવું મ ખળભળવું ગુજ્ઞ જડવું શુત પ્રકાશવું ઉર ખાલી કરવું. દવંર્ (વર્) નાશ પામવું જ રડવું ર (ઝરા) પડવું અટકાવવું શ્ર પ્રકાશવું વિદ્ જુદું કરવું વૃત થવું, હોવું શુર ગ. 4 ચાખું કરવું વૃદ્ધ વધવું fa ( ક્વિ) ઊપસવું સુમ પ્રકાશવું, સ્વરછ દેખાવું ન્યૂ ( 6) કૂદકે મારો | ચર (ચ) પડવું, વહેવું તમ ( મ) રોકવું, રુધવું સ્ (ત્ર) નીચે પડવું 6 1 ગ. ભાંગવું | હિરણ્ પરસેવો થવો 5 આમાં ઢિ 3 જા અને 5 મા પ્રકારને પણ છે. બીજા ધાતુઓ 4 થા અને પમા પ્રકારના તે અનિટ કે સેટ હોય તે પ્રમાણે ગણ્ય છે. 6. જ્યારે કિ અથ ભેટવું એવો થાય છે ત્યારે તે સાતમા પ્રકાર છે. 7. ઉપરની બે ટીપમાં લખેલા જે ધાતુઓ આત્મપદી છે તે આત્મને પદમાં ચોથા ને પાંચમા પ્રકારના પણ છે. - पुष એ. વ. દિ. વ. બ. વ. अपुषम् अपुषाव अपुषाम 2 જે છે अपुष: अपुषतम् अपुषत अपुषत् अपुषताम् अपुषन् 1 લો પુ. R

Page #233
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ઘરૅ આત્મને ' એ. વ. દિ. વ. - બ. વ. 1 લો પુ. અાવો અવોરાવણિ अवोचामहि 2 જ , સોરથા: અવોથા- अवोचध्वम् 3 જે ,, સોરત અરોતા અaોવરત 3 જો પ્રકાર 1. દશમા ગણના અને પ્રેરક ભેદ પામેલા ધાતુઓનાં આ કાળનાં રૂપો આ રીતે થાય છે. * 2. (અ) અથ ને લોપ થાય છે, પણ સ્વરના ફેરફારો અથવા બીજા ધાતુમાં થયેલા ફેરફારે કાયમ રહે છે. (બ) ઉપન્ય સ્વર હસ્વ થાય છે. (ક) ધાતુની દિક્તિ સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે થાય છે. જો ધાતુમાં દ્વિરક્ત થયેલા સ્વરયુક્ત વ્યંજન પછીને સ્વરયુક્ત વ્યંજન હ્રસ્વ હોય અને જોડાક્ષરને લીધે પણ દીર્ધ ન હોય તો. (ડ) દ્વિરુક્ત વ્યંજનના અને થાય છે. (ઈ) સ્વર સામાન્ય રીતે સ્વ હોય અને જેડાક્ષરને લીધે દીર્ઘ ન હોય તે દીધ થાય છે. (ફ) આવા તૈયાર અંગને જ લગાડી બીજા પ્રકાર પ્રમાણે હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યય લગાડવા. જેમકે ભૂ ધાતુનું પ્રેરક રૂપનું અંગ માવા છે. મને લેપ કરવાથી માવ; ઉપાત્ય હસ્વ થવાથી મા; કિંકિતથી કમર, દ્વિરુક્ત અને 6 થવાથી વિમg;ફને દીઘ કરવાથી જિમg; * ઉમેરવાથી અને તે પ્રત્યય લગાડવાથી અને નિશાની મૂકવાથી અવમત તેમજ સ્વાતિ (સ્પર નું પ્રેરક). (અ) પ્રમાણે w,fu6 (ક)અguત (ફ).(બ)ને લગાડવાનું કામ નથી, કારણ કે ઉપન્ય સ્વર નથી અને (ક) માટે પણ એમ જ છે, કારણ કે પછી જોડાક્ષર આવવાથી દીઘ થાય છે. સ્વાતિ (વરનું );(અ) પ્રમાણે, વનવું (ક)અને પા. 82, 2. (મr)અને(૬) પ્રમાણે વિચાર (ડ) પ્રમાણે, રિવર (ફ)પ્રમાણે. (બ)નું કામ પડતું નથી તેમજ(ઈ)નું કામ પડતું નથી, કારણ કે જિને સ્વર રૂ જેડાક્ષર આવવાથી દીર્ઘ થાય.

Page #234
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 200 3. (અ) જે ધાતુ સ્વરથી શરૂ થતો હોય તો પછીના વ્યંજનની દ્વિરકિત થાય છે અને હિરકત વ્યંજનમાં શું લગાડાય છે. (બ) જ્યારે જોડાક્ષરમાં 1, 3 કે 4 પહેલો અક્ષર હોય અને તે પ્રથમ સ્વર પછી આવતો હોય તો બીજા અવયવની દ્વિરુક્તિ થાય છે. જેમકે -મારા-ત્રા (2, અ); અર્ (, બ); મટિ (3, અ); મદિ, સા નિશાની લગાડ્યાથી (માર્ગો પાઠ 17) અને માદિ (૨ફ). 3-35--3 (3, બ પ્રમાણે);એ જ પ્રમાણે ત્રિફૂ (માર્ગો પાઠ 17 પ્રમાણે) અને વિત. આ જ પ્રમાણે અ ifiદ. છેલ્લા બે વિષયમાં વન અને આ કારે મુકાય છે, અને હું ટૂ ની દ્વિરુકિત કરી 6 ઉમેરાય છે. 4. (અ) જો ધાતુને અને 3 હેય (હસ્વ કે દીર્ધ) તે દિક્તિ વ્યંજનમાં ફુ ને બદલે તે જ સ્વર મુકાય છે; પણ જે તેની પછી ઓષ્ઠવ્યંજન , 6, 7, કે 6 ( જે પછી જ આવેલ હોય તો ) ન આવ્યો હોય તો ઉપરને ફેરફાર થાય. કે પ્રેરક કatવા-જવ-જયવવવું અને વિવા; પણ ધાતુને અને 3 છે તેથી ગુદા જૂદા જૂકાવત્ થાય છે; અને મૂકે જૂ માં સધીમા કે મrgવત્ જ થાય. પણ કૂમતુ કે અપૂઘવત્ થતું નથી (બ) સુ, છુ,કુ,કુ, અને જુમાં 6 વિકલ્પ રખાય છે. ઉદા, અરિવહૂ કે મશુયત શુ ના પ્રેરક રૂપ ઉપરથી અદ્યતન ભૂત. પ નીચેના ધાતુઓનો ઉપાત્ય વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. પ્રાજ્ઞ, માષ, માસ, રy, , , , અને વળી , સુ, સુરૂ અને છેડા બીજ, જેમકે પિત્તકે હિત ઇ-f-firદ્ મfrટર (૨.ઈ.)માં અહીં લાગતી નથી. ઉપામાં હસ્થ થતાં पीड़-पिड-पिपिड्-पीपिड्-अपीपिडत् . (2. ઈ) માં બતાવેલા સ્વરના ફેરફારો -ઉપન્ય હરવ થવું (બ) ને બદલે મુકવી, અને અભ્યસિત વ્યંજનસ્વરને લંબાવવું, નીચેના ધાતુઓમાં થતું નથી કહ્યું, વરૂ, , , 9 મૃગ મૃગુ, દાન, પા જેમકે-ઉથ અ થ, વ-વાત. 14 -

Page #235
સંસકૃત બીજી પડી 7. स्मृ, दु, त्वर प्रथ्,प्रदू, स्तृ भने स्पृश् मil६३१. व्य नने अयम २।वामा मापे छ. वेष्ट मने चेष्टमा इने। वि४८ अ च्या छ.भा असस्मरत् अददरत् पोरे भने अववेष्टत ? अविवेष्टत. 8. गण नां ये 35 // अजगणत् / अजीगणत. 8. श्रि, द्रु भने स्नु धातु मे भूण ३५मात्री १२मा माछे, श्वि वियेत्रीन 2 से छे. धेनेा (पानु 204,4 दुमी)६२६१ थया पछी आसोपाय छे. मामा सल्यास थवे। मे 1 ०४३२नु छ. धि-शिश्रि+ अत-अशिश्रियत्नु 48,2 प्रमाणे, असपिरीछे तथा; धे-अदधत 10. स्थापयतिर्नु अतिष्ठिपत; पाययतिनु अपीप्यत, मने वापयतिर्नु अजिघ्रपत् : अजि घ्रिपत. 11. ધાતુને ઉપન્ય હસ્વ જ વિકલ્પ રખાય છે, અને દીધ* विस्ये स्व थाय छे. वर्तय (वृत प्रे२४) अयना सो५ ४२वाथा वर्त 3 वृत् ३५२ना नियम प्रमाणे; वत्-ववर्त-अववर्तत् (2, 3 अने। मनानथा ) वृत्-ववृत-विवृत्-२, वीवृत् २,-अवीवृतत्.कीर्तय भूत प्रे२४ कृत्नु अय ना सो५ वाथा कीत् भने कृत् तथा अचिकीर्तत् / अचीकृतत् मेवा मे 35 थाय छे. 12. लोक. लोच , शास् , श्लाघ् , बाघ, सेव, वेप, एज, लाध, राघ, ताय , दाश, याच , मने राज ना उपान्त्य 21 थती नथी. अलुलोकत् / अततायत्. 23. वे मने स्वप् प्रे२४ मद्यतनमा हु भने सुप् तरी गवाना छ. श्विनु विक्ष्ये शु. भअजूहवत् 3 अजुहावत्. अमूषुपत् अशुशवत् : अशिश्वयत् . 14. આ પ્રકાર આત્મને ને પરમૈપદી છે. हृ ' ' प्रे२४ य. दि.व. 5.1. अजीहरम् अजीहराव अजीहराम 2 न, अजीहरः अजीहरतम् अजीहरत् 3 ले, अजीहरत् अजीहरताम् अजीहग्न 219

Page #236
211 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી - सात्मने 2. हि.. अजीहरे अजीहरावहि अजीहरथाः अजीहरेथाम् अजीहरत अजीहरेताम् ૧લ પુ. 2 ले , ले ,, બ.વ अजीहरामहि अजीहरध्वम् मजीहरन्त સંસ્કૃત વાકયે काशीं गन्तुकामः श्रीनगरान्निरगात्पण्डितःसह परिवारेण। भगो अर्यमा सविता पुरंधिर्मद्यं त्वादुर्गापत्याय देवाः / तस्मिन्गुर्वनुचरे गृहं प्रविष्टे यूयं किमधुनोदस्थात / गुरुरयमिति मत्वा / अस्मिन्निर्जने वने नष्टमश्वमियन्तं कालमन्विष्यन्नपि न समासदम्। इदमाम्रफलं वृक्षादपप्तत् / यदि रोचते गृहीत्वा स्वादस्च / हे गङ्गे यदीदृशेभ्यः पापेभ्यो मामुददीधरस्ततः सत्यमनाथशरणमसि विष्णुपदपङ्कजोदभवासि / प्रातरारभ्य पञ्चसप्ततिं वृक्षानसिंचाम / वत्सस्य मरणेन तद्विषयकाः सर्वे मनोरंथा मेऽध्वसन् / क्रीडार्थमुपवनमगमतां दंपती तयोनिवृत्तयोरात्मनः करुणवार्ता कथय / ___ इयं बालिका दुःखवार्ता श्रुत्वामुहत् / आश्वासयैनामुदकेन च सिश्च / इमं ग्राममागच्छन्तौ भवनिर्दिष्टे गहने वने नानापक्षिगणसमाकुलं महावटवृक्षं तमदर्शाव / उपाध्यायो देवानपूपुजदधुनातिथयो यथेष्टं भुश्वताम् / अस्मिन्मण्डपे समाहृतान्ब्राह्मणानहमजगणम् / पश्च शतानि तेषां वर्तन्ते / प्रतेभ्योऽधुना दक्षिणां दातुमारभस्व /

Page #237
212 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી मचिन्तिता सरणिवरीयसेऽधिकारिणे नारचदतः स तां निरास्थन्नयीनां च स्वयं काल्पितां प्रावीवृतत् / ' किं यूयमवोचत / पुनरपि कथयत नाहमवहितोऽभूवम् / प्रातिष्ठिपत्स बोधार्थ कुम्भकर्णस्य राक्षमान् // राघवस्यामुषः कान्तामाप्तैरुतो न चापिएः / / मुष्टिनाददरत्तस्य मूर्धान मारुतात्मजः // मुक्त्वा नि:श्रीकमप्यतं मगली न गतान्यतः / भ्रमराली त्वगाद्वेगादिदं सदसदन्तरम् // ગુજરાતી વાક્યો 1. અમે સોમરસ પીધો (vi) છે અને અમર થયા છીએ. (મું) 2. દેવદત્ત આ સોનું તાવ્યું છે તુ9) એનાં ઘરેણાં કરે. 3. કલિંગને રાજાએ પાટલિપુત્રને ધે છે (ઈ) પણ તેના ઘણા સિનિકે કારમાંથી છૂટા થયા છે (ઍરા) અને લૂંટ શોધે છે. 4. અષ્ટાવક્ર બાર ગાઉથી આવતાં હવે થાકે છે (શ્રF); તેને અન્નપાણી આપો. 5. ભૂત છે એવો મારો વિચાર પગો છે, એવી મારી ખાતરી તે કરી શકી નથી. (aa ). 6. પ્રધાને દેશ પર ન્યાયથી અમલ કર્યો છે. (જ્ઞાન), બધી પ્રજા તેને ચાહે છે, 7. ગેવિંદે આખો દિવસ ખોવાયેલી ચોપડી શેાધી પણ તે ન જડી. (મધમ, સમ્+આ+) 8, યજ્ઞથંભ કરવા અમે પલાશની ડાળી કાપી નાખી છે. (f) 9 હજી તમે તમારા હાથ ધોયા નથી? (#) .

Page #238
સંસ્કૃત બીજી ચેપિડી 10. મારા છોકરાને ઊને* પાણીએ નવડાવ્યાં. ( રના પ્રેરક ) 11. મેં કહ્યું ( ) તે પ્રમાણે તે હજી પણ પાણી ઊનું કર્યું નથી ? (તp પ્રેરક) 12. માલિક મરી જવાથી તેમણે ઘર તોડી પડાયું (3+ પ્રેરક કે ના પ્રેરક), અને તેનાં લુગડાં બાળી નંખાવ્યાં છે. ( પ્રેરક) શબ્દકોશ 22 અનાથ પુ. સ્ત્રી ન. લાચાર, ધણી | જતુwામ પુ. શ્રી. ન. જવાનું વગરનું, આશ્રયહીન ઈરછનાર અનુવર પુ. ચાકર, નોકર Trêવી પુ. ગૃહસ્થ હમેશાં જે મદત્ત ને. કમળ પવિત્ર અગ્નિ રાખે છે. તે અગ્નિનું સહિત(વધાનું ભૂ . . ) નામ છે, ગૃહકૃત્ય ધ્યાન રાખેલું, સાવધ તપિકા પુ, સ્ત્રી. ન. તેને લગતું અષ્ટાવક્ર પુ. પુરુષનું નામ છે. તાર્ 1 ગ. આત્મને ફેલાવવું અણ 4 ગ. ઈન જોડે, રદ કરવું 6 ૪.ગ.આત્મને પ્રકાશવું,દીપવું કાઢી નાખવું છે 1 ગ. પરસ્મ ધાવવું, પીવું. સાત પુ. મિત્ર, હિત ઈચ્છનાર 36 જોડે. ખેંચી કાઢવું, બાહ્ય સ્ત્રી. ઓળ, પંક્તિ ઉદ્ધાર કરે 6 નિ જોડે, નીકળવું દાન ૧ગ પરઐ૦ અવાજ કરવો પાપ પુ. સ્ત્રી ન. શેકકારક નવીન પુ. શ્રી. ન. નવું લ્પિત રૃા નું પ્રેરક કર્મણિ ofસવાર પુ.ચાકર માણસનું ટોળુ ભૂફ યોજેલું, બનાવેલું gટાર પુ. એક જાતનું ઝાડ છે. ન્મવર્ષ પુ. રાવણના એક પુધિ પુ. એક દેવતાનું નામ છે. ભાઈનું નામ છે. ઘો પુ. જગાડવું તે * નાનાં પ્રેરક સાથે ૩corોન વાપરે.

Page #239
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી મન પુ. એક દેવતાનું નામ છે. | af-fસ્ત્રી. રસ્તો, વસ્તુઓની શું 1 ગ. આત્માને , 4 ગ. | રચના અથવા ગોઠવણ પરમૈ પડવું સવિતૃ પુ, સૂર્ય મvat પુ. માંડ (લગ્ન વગેરે ગ ગ. સુચવવું ઉત્સવ પ્રસંગે કરેલ) રામન પુ. માલિક, ધણું મનોરથ પુ. ઈછા મલ્ટી શ્રી. રાજહંસી અમર સમૃત ઘૂનું ભૂ, કૃ. એ માતામિક પુ. વાયુપુત્ર, હનુ- | જોડે, અમર પુ. સ્ત્રી. ન. માન. મારુતિ ખાતરી કરવીતિ જોડે (પ્રેરક) 10 ગ. આત્માને શોધવું, ખોળવું प्रतीतिं कृ 44 10 ગ. છેડી દેવું ચાહવું દિન 4 ગ. તેને ચાહે છે વટવૃક્ષ પુ. વડનું ઝાડ तन्मिस्नियति વદ 10 ગ. વરવું, પસંદ કરવું ભૂત પ્રેત પુ. વેતા પુ. વિરાવ, વૃત 1 જેડે (પ્રેરકમાં) દાખલ મૂળ વગરનું નિર્વસ્ત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. , કરવું, પ્રવર્તાવવું. છંટ ન, સુન ન. ફા 10 ગ. ઠગવું. છેતરવું, વાજબી રીતે ધર્મા, થાન સ૬ સમનમા જોડે, મેળવવું, વિચાર શ્રદ્ધા સ્ત્રી. વિશ્વાસ પુ. મળવું, જડવું હજી પણ અપિ અ. માત્રપુ. સ્ત્રી ન રોકાયેલું, પૂર્ણ હાર (લશ્કરની હાર, સેનાની સાહત ત+આ+દ નું ભૂ.કૃ. રચના) ગૃહ પુ. એકઠું કરેલું હોવાપણું માત્ર પુ. મસ્તિત્વ ન.

Page #240
પાઠ ર૩ મિ અદ્યતન ભૂતકાળ (ચાલુ) 1. છઠ્ઠો પ્રકાર 1. છઠ્ઠા પ્રકારમાં ત્રીજા પ્રકારના મણ ધાતુનાં રૂપે ધાતુને લગાડવામાં આવે છે. અન્ન ને જ લોપાય છે. આ રૂપ પ્રત્યય તરીકે ગણાય છે. તે નીચે પ્રમાણે છે - એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. તિષ face सिष्म 2 જે ,, જીઃ सिष्टम् सिष्ट 3 જે , સત્તાન सिषुः આ સહેલાઈથી મોઢે રાખવા વિદ્યાર્થીએ અર્ ધાતુનાં હ્યસ્તન ભૂતકાળનાં રૂપ સમજવાં, પણ આ ને લેપ કરી ષિ પૂર્વે લગાડાઈ છે. ર્ ને માં ફેરફાર થાય છે. સન્ બદલે કુન્ 3 જે પુ. બ. વ. ને પ્રત્યય ગણવે, અને બીજા ને ત્રીજા પુ. એ. વ. માં હિ લગાડાઈ નથી. 2. આકારાન્ત ધાતુઓ અને 25, 25 ને નમ્ આ પ્રકારના છે. 3. આ પ્રકાર પરિષદને જ છે. - 2, સાતમે પ્રકાર 1. સર નાં બીજા પ્રકારનાં રૂપો આ પ્રકારમાં ધાતુને લગાડવામાં આવે છે. અને આ લેપવામાં આવે છે. બીજા શબ્દોમાં ર્ ને લગાડી તેને કેટલાક ફેરફાર સાથે ઘસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. આ રૂપે પ્રત્યય તરીકે ગણાય છે ને ધાતુને લગાડાય છે. પરમૈ૦ આત્મને એ. વ. દિ. વ. બ. વ. એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લો પુ. 26 ના રામ રિ નાદિ તામણિ 2 જો કે સતત સત કથા: સાચા શમ્ 3 જે સત્ સત્તાનું સન્ તત સાતમ ન

Page #241
ર૬ સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 2, આ પ્રકાર પરસ્મ અને આત્મપદને છે. 3. श्, ष, स ह मत भनिट धातुमे मा यान्त्य इ, उ, ऋ, टु डाय तेना अद्यतन भूता २मा प्रा२ना थाय छ. 4. दृश् धातु अपवाद छे. 5. स्पृश्, मृश् भने कृष् वि४८ 2 २ना थाय छे. 1, त्रीने पु. मे. 1., पीले पु. स. 4. सन 05. 4., जने पसी पु. 6. 4. मात्मनेपमा दुह्, दिह, लिह् भने गुह् पातुसामा ससा न सो५ ४२वाथा भने प्रत्ययना माती 2 मा साथी વિકલ્પ બીજા રૂપ થાય છે. ___ग्लै 520 स. 1. दि. 4. . 1. १सो यु. अग्लासिषम् अग्लासिष्व अग्लासिष्म 2 ले 5. अग्लासी: अग्लासिष्टम् अग्लासिष्ट अग्लासीत् अग्लासिष्टाम् अग्लासिषुः लिह 5220 . अलिक्षम् अलिक्षाव अलिक्षाम 2 ने पु. अलिक्षः अलिक्षतम् अलिक्षत पु. अलिक्षत् अलिक्षताम् अलिक्षन् આત્મને 1. सो . अलिक्षि अलिक्षावहि-अलिबहिं अलिंक्षामहि 2 ने पु. अलिक्षथाः-अलीढा:अलिक्षाथाम् अलिक्षध्वम्-अलीद्वम् 3 ने पु. अलिक्षत-अलीढ अलिक्षाताम् अलिक्षन्त अ+लिह सत् ;लिह-लिद ( 413 &, 1 प्रमाणे)-लिक् (548, 4 प्रमाणे)-लिक+षत्-लिक्षत् भा०. ५४८,3+नेांधप्रमाणे अलिक्षत् अ+दिह+सत्; दिह-दिघ् ( पाठ 4, 5 प्रमाणे )-धि ( 544, 4 प्रमाणे)-धिक भागी० पा. 5:5 प्रमाणे धिक्ष त्-अधिक्षत ,

Page #242
સંસ્કૃત બીજીચે પડી 217 अ+दिश+सत्;दिश्+दिष-दिक+षत्-अदिक्षत्. अ+कृष्+सत् कृष्-कृक्-अकृक्षत. अलिह+सत्; लिह-लिट् 50 अलिक्षत्; लिह+त-लिढत 5.94, 1 प्रमाण-लिद+ध पा. 15,2 प्रमाणे -लिद+ट भाई० पा. 21 * नांध प्रमाणे-लीढ 5. 65,3 प्रमाणेभने 1614 अ मारण पूर्व भूयो मेटसे अलीढ. સંસ્કૃત વાકયો नित्यकर्मानुष्ठानायास्नासीस्तच्छूद्रादीन्मा स्पृक्षः / वेणुधमन्याग्निमध्मासिषम् / तदस्मिन्प्रदीप्ते वदावाहुतीः प्रास्य / भोः पुरोहित भवदाशामनुसृत्य बटवेऽहं सावित्रीमुपादिक्षम् / तदधुनान्यत्करणीयं दर्शय / विवाहविधेरितिकर्तव्यतामत्रत्या ब्राह्मणा नाशासिषुरतो मां तत्संपादनायाह्वन् / अस्तमयासाद्रविस्तिमिरेणावृतं नभः तत्किमद्यापिगां नाधुक्षत पयः / __ कृषीवला भूमिमकृक्षन्परं त्वामा॑सु स्थितेऽपि सूर्य पर्जन्यो न वर्षति / ___ मा वयं भ्रातरः परस्परं द्विक्षामेत्यस्माकं पितासन्नमरणो रिक्थस्य समानांश्चतुरो भागानकरोत् / महाकार्यारम्भे देवो गुरुजनश्च वन्दितव्य इति वचनमनुरुध्य गृहदेवतां मातरं पितरमन्यांश्च वृद्धान्प्राणंसिष्म / कूपतडागादि निर्माणाय महान्तो यत्ना युष्माभिः कृतास्ते कस्मिन्पर्यवासासिषुः / / इदं मधु किं नालिक्षः / रुचिकरमेतत् /

Page #243
218 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ગુજરાતી વાકયો 1. તે પોતાના દીકરાને ભેટ્યો (46) અને છાતી ફાટે રડ્યો. (4) 2. અમે અમારા ઘેડા પર ચહ્યા છીએ (આ+ ) અને શત્રુ સામાં જઈએ છીએ. 3. ગઈ કાલે આણેલાં ફૂલે કરમાઈ ગયાં છે. (ત્રે) તેમને ફેંકી દે અને નવાં આણો. 4. ચંદ્રકેતુ અને લવ કેવી રીતે બીજા સાથે લડ્યા અને રામે તેમને શાંત રહેવા કેવી રીતે આજ્ઞા કરી તે અમને કહીને તે અટક્યો. (વિપક્ષ) પરમૈ૦) 5. મેં હજી વિચાર કર્યો નથી કે કયું મારે માટે સારું પડશે; કાયદાનો અભ્યાસ કે વૈદકને? (fક+સ્કૃશ) 6. તમે પુષ્પ સંધયું? (ગ્રા) તે ઘણું સુગંધીદાર છે. 7. રાજા ગાદી પર બેઠે છે (૩+વિા) અને પ્રધાનોની સલાહ લે છે 8. અમે તમને આટલા વખત સુધી સંકટમાંથી કે ઈજામાંથી બચાવ્યા (ii) અને હવે દગલબાજ થાઓ છે; બીજુ શું વધારે શેકજનક થઈ પડે? 9. જે સ્ત્રીએ તને અણગમતું કોઈ દિવસ કંઈ પણ કર્યું નથી, તેને તેં કેમ તજી દીધી ? (f) શબ્દકેષ 23 અનુપાન ન કરવું તે, બજાવવું તે | સાપનમા પુ. શ્રી.ન.(આરજે સરસ પુ. સુર્યનું આથમવું તે પુ. સ્ત્રી. ન. પાસેનું, મરણ ન. માત્ર સ્ત્રી. ચન્દ્રનું છઠું નક્ષત્ર મત) જેનું મોત પાસે આવ્યું નવૃત(+)નું કર્મણિ ભૂ.ક. | હોય તે, કે નાખેલું ભરેલું, ઢંકાયેલું | ગ્રાહુતિ સ્ત્રી, યજ્ઞનું બલિદાન

Page #244
સંસ્કૃત બીજ પડી રિવર્તબ્ધતા સ્ત્રી કંઈ કરવાની રીત | સમાન પુ. સ્ત્રી ન. બાબરિયું વાળા વિધ્યર્થ કૃદંત, જે | પવિત્ર સ્ત્રી. ઋગ્વદને પવિત્ર કરવાનું હોય તે મંત્ર; એને બહુધા ગાયત્રી કહે વૃવત્તા સ્ત્રી કુલદેવતા,ઘરને દેવ છે, અને સર્વ બ્રાહ્મણે દરરોજ તિમિર ન. અંધારુ તેના જપ કરે છે. ઇન ચી. મૂંગળી જગ. પરમ અંત આવો, નિયન ન. નિત્ય કરવાનું વરિ+ાવ જોડે, પરિણામ ધર્મકાર્ય આવવું. પથ પુ. વરસાદ પ્રવીણ હીy “દીપવું'નું ભૂ.કૃ. | ઇજા અનર્થ પુ. હા સ્ત્રી. લાટ જોડે, ચકચક્તિ પ્રકાશનું નં ચન્દ્રકેતુ (રામના ભાઈલમણને માપ પુ. ભાગ પુત્ર) તુ પુ. થિ નેમાલમિલકત, ધન છે છાતી ફાટ નકુમ ક્રિ. વિ. ત્તિ પુ. શ્રી. ન. સ્વાદિષ્ટ તરીકે વપરાય છે) દગલબાજ થવું 64 ગ. પરમ કવિતવ્ય વનનું વિધ્યર્થ કુ. ધર્મશાસ્ત્ર ન નમવા જોગ . વધારે શોકકારક કુરતા પુ. ષ 1 ગ. પરમૈ૦ વરસવું . સ્ત્રી. ન. વેજુ પુ. વાંસ વૈદકશાસ્ત્ર દિન. આયુર્વેદ પુ. નં. પૂર્ણ કરવું તે સિદ્ધ | સામા જવું મfમાન કરવું તે | સુગંધીદાર સુમિ પુ. સ્ત્રી ના

Page #245
પાઠ ર૪ મા ભાગ 1 લો અદ્યતન ભૂતકાળ (ચાલુ) ચોથ ને પાંચમા પ્રકાર 1. અધતન ભૂતકાળના ઘણા જ સામાન્ય પ્રકારે ચોથા ને પાંચમા છે. જે કાઈધાતુ બીજા કોઈ પ્રકારમાં ગાગીયા નહિ હોય તે આ બેમાંથી કોઈપણ પ્રકારના હોય છે. તે જ પ્રમાણે કાઈ ધાતુ બીજા કોઈપણ પ્રકાર, વિક૯પે હોય કે પરપદમાં જ હોય તો તેને બીજે પ્રકાર કે આત્મપદનાં રૂપો આ બેમાંથી એક રીતે થાય છે. 2. (અ) પ્રત્યય પૂર્વે લગાડવાથી પાંચમો પ્રકાર ચોથાથી જુદા પડે છે, તેથી પાંચમામાં સેર ધાતુઓ આવે છે, અને ચોથામાં અનિદ્ આવે છે. (બ) અને સુ પરમેપાંચમા પ્રકારના અનિટ હેવા છતાં ગણાય છે. (ક) ઘુ અને પૂર્વે જોડાક્ષર હોય એવા ઝુકારાન્ત ધાતુઓ અને દીધ ઝુકારાન્ત ધાતુઓ જ્યારે આત્મપદમાં હોય અને (ડ) જે ધાતુઓ વિકલ્પ રે છે તે બેમાંથી ગમે તે એક પ્રકારના છે. (ઈ) છે જ્યારે પરસ્મ હોય ત્યારે અને અન્ન પાંચમાં પ્રકારના જ છે. 3. તુ અને ન્ જ્યારે આત્મપદના પ્રત્યય લે છે ત્યારે 6 લેતા નથી. 4. (અ) સત્ “હેવું'નાં ઘૂસ્તન ભૂતકાળનાં રૂપની નિશાની આને લેપ કરી પ્રત્યય તરીકે ધાતુને લગાડવામાં આવે છે. (બ) 3 પુ. બ. વ. સન ને બદલે તુ: છે. (ક) પાંચમાં પ્રકારમાં જ્યારે પૂર્વે { આવે છે ત્યારે બીજા અને ત્રીજા પુરુષના એકવચનમાં જ ને લોપ થાય છે. (ડ) પા. 104, ૪માં આપેલી દવેને થવાનો નિયમ આ કાળમાં શ્વમ માં પણ લાગે છે. નો [; ; તેની પૂવેઆવે ત્યારે પણ થાય છે. 1. નની પૂર્વે અને પછી અનુનાસિક કે અંતઃસ્થ વ્યંજન સિવાય બીજો કોઈ વ્યંજન આવે તો ને લોપ થાય છે. જેમકે अभि+स्त= अभित्त; अभैद+स्ताम्-अभेत्ताम्.

Page #246
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 221 ચા પ્રકાર. પાંચ પ્રકાર પરમ પરમે એ. વ. કિ. બ. વ. | એ. વ. દિ. વ. બ. વ. 1 લે પુ. મ . હા ! 1 લે પુ. પમ્ સુત્ર રૂપ 2 જે : રતમ્ ત | 2 , : ઇમુ દુઇ 3 જે, સંત રામ તુ: | 3 ,, તામ્ પુ. આત્મને 0 - આત્માને 1 લો પુ નિ રgિ #fg | ૧લે પુ. ફષિ psarg મણિ 2 જે ,, સ્થ: નાથા દમ | 2 જે, છા: રૂપથામ દવ 3 જે ,, રત રતાનું સત 1 3 જે ,, રૂ9 રૂપારાકૂ રૂરત પરમૈપદ ચોથા પ્રકાર 5. પરપદમાં ચોથા પ્રકારમાં ધાતુના સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. જેમકે મિ=મસ્તી. - પાંચ પ્રકાર 6. પપદમાં પાંચમાં પ્રકારમાં (અ) અન્ય 3, 3, 4 ને સ્ટ હસ્વ કે દીર્થની, (બ) જે ધાતુને છેડે ? કે ટૂ હોય એવા ધાતુઓના ઉમાન્ય 8, તેમજ વ૬ ને ત્રઃ ના. સની વૃદ્ધિ થાય છે જેમકે ટૂ-ગ્ર + -સાષિs૫, ૪૬-arરિઝમ, ટુ-afizષ... * 7. વ્યંજનથી શરૂ થતા અને તે છે સિવાય બીજા કેઈ. પણ વ્યંજન અતિ હોય એવા ધાતુઓને મ. જોડાક્ષરને લીધે દીર્ધ ન હોય તે વિકલ્પ તેની વૃદ્ધિ થાય છે. જેમકે -અજીત કે arrીત. 8. અપવાદ–- , 5, 6 અંતે હોય એવા ધાતુઓ અને ક્ષણ, ચન્નાઇ , રા. , થ્યિ અને કેટલાક બીજા ધાતુઓમાં વૃદ્ધિ થતી નથી. જે શ્રમ-અટાણીતુ, 9. ઉપાસ્ય 6, 3, 4, સ્ટ્ર અને કાને fશ્વના અન્ય સ્વરને પાંચમા પ્રકારમાં ગુણ થાય છે વિન્ શુદ્ રાવત -સાત

Page #247
રરર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આત્મપદ ચેાથે પ્રકાર, 10. ચોથામાં આત્મપદી ધાતુના પ્રકારઃ (અ) અન્ય કે 3 હસ્વ કે દીધું હોય તે ગુણ થાય છે, (બ)અન્યને તથા ઉપાત્ય સ્વરમાં ફેરફાર થતો નથી. ન- g, યુ-મોદ, મૃ-ઋષત 3. પુ બ. વ. પ્રિ-અમિત, અન્ય દીધ માં (1 લે પાઠ, 9 મો નિયમ) ફેરફાર થાય છે, જ્ઞ મસ્તીર્ણ, ૨-કૂર્ણ. 11. હસ્વ સ્વર પછી હર અને રથr:ના ને લેપ થાય છે. જેમકે -કૃત, 12. આત્મપદ હા, ઘા અને એવા અંગવાળા બીજા ધાતુઓ અને રથામાં અન્ય મા ને બદલે રૂ આવે છે.નો ગુણ થતા નથી. अदित, अदिषाताम्. પાચમે પ્રકાર 13. અન્ય સ્વર કે ઉપન્ય વસ્વરને ગુણ થાય છે. જેમકે ટૂ-અસ્ત્રવિણ, કુટુ-ગોવિઇ. 14. આત્મને પદ થા પ્રકારમાં ને અનુનાસિક જરૂર લોપાય છે. ગમ અને ચ“પરણવું"માં વિકલ્પ અનુનાસિકને લેપ થાય છે. ઘરને બદલે વપરઐમાં ખાસ અને આત્મને માં વિકલ્પે વપરાય છે. વધુ વૃદ્ધિ થતી નથી. માણઆત્મને -+ +ન+સ્તાર ૧૧પ્રમાણે -સર્વ-માણત,દિ.વ. માતામુ-બ. વ. મહંત. બીજુ રૂપ અવય. 3u+56 આત્મને ૩પયત કપાસતાકુઇ કે સત્તાવંત, પાચંરતાઈ રમૂનામુ આત્મને-સમwતકે સમiા ઇત્યાદિ. 15. ઘરનું ૩જા પુ. એ. વ. માર થાય છે. તે ને બદલે ! વપરાયો છે. કોઇ, રન, ફુધ ગ. જૂ, તારા અને સ્થાન માં તકે (4) ને બદલે 3 વિકલ્પ પ્રત્યય તરીકે આવે છે. 16. (અ) ગણકાર્યરહિત કાળની પેઠે અદ્યતનને સહ્યભેદ તૈયાર અંગને આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે. (પાઠ 15, ભાગ રજો 3 જો નિયમ) (બ) પહેલે, બીજે, ત્રીજો અને છો

Page #248
23 संस्कृत मी यापरी . પ્રકાર મૂળભેદને જ છે, તેથી સઘભેદમાં આ પ્રકારના ધાતુઓ ચોથે પાંચમો અને સાતમો પ્રકાર આત્મપદમાં જ લે છે.(ક) અદ્યતને ભૂતકાળના सत्यमेहमां 3 MY. स. व. भां मधा 4 धातुमा स्त (इष्ट) सत 2 બદલે 6 લે છે. 17. આ 6 પહેલાં અન્ય સ્વર અને ઉપા– 4 ની વૃદ્ધિ થાય છે, અને બીજા ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરોને ગુણ થાય છે; અને 17 અને (आ+चम्, कम् भने वम् ) सिवायना भारान्त सेट धातुमाना अना 32332 थता नथी. 18. इ ५सां सत्य आ भां य् मेराय छे. 18. हनना स्व२नी वृद्धि थाय छे त्यारे ह न घ थाय छे. (418 21, 7 प्रमाणे) भृ 5220 भ मात्मने० स. प. दि. 1. 5.1. स.व. वि. 1. 5... 14. अभार्षम् अभाव॑ अभार्म / अभृषि अभृष्वहि अभृष्महि २न्ने ,,अभार्षीः अभाष्र्टम् अभाष्र्ट अभंथाः अभूषाथाम् अभृत्वम् उन्ने,,अभार्षीत् अभाष्ाम् अभाएं: अभृत अभृषाताम् अभूषत / अ+म+सीत्-भारपा. 221, 5 / अ+भ+स्त स्१२ वान तवी 2 प्रमाणे. अभार्षीत् (भा०५।. 25. / छ पा.२२२,१०(4) प्रभागे-स्ने। * नांध प्रमाणे) सो५ 5.222, 11 प्रमाणे मेटलेलू ५२भै० . अभृत. - स. 1. ल सात्मनः हि.. 5. स. 4. 6 व. म.व. 1. सो पु. अलाविषम् अलाविष्व अलविषि अलविष्यहि .. अलाविष्म अलविष्महि २०ने ,, अलावीः अलाविष्टाम् ___ अलाविष्ट अलविष्ठाः अलविषाथाम् अलविश्वम्-दवम् उन्ले ,, अलावीत् अलाविष्टाम अलविष्ट अलविषाताम ___ अलाविषुः अलविषत अ+लू ईत-लौन ईत् 5 / 22.1, अ+लू+इष्ट-ल्लो पा. 222, 13 6 (म) प्रमाणु-अलावीत् प्रमाण-अलविष्ट

Page #249
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ૧પ્રદ સનિ છે તેથી ચોથો પ્રકાર૩૫+ -વાજી પા. 221, 5 પ્રમાણેary પા. 69, 9 પ્રમાણે પ્રજા પા. 65, 4 પ્રમાણેપ્રાણીનું માર્ગો, પા. ૯૩ોંધ પ્રમાણે-માર્શ. દિ. વ. +u+ તા-વા+તા પાઠ 24,1 અને 5 પ્રમાણેorષ+રામ==ાછાકુમાર્ગો પા. 21 નેધ પ્રમાણે-અજ્ઞાછામ, બ. વ. અકાદ 2 પુ. સાક્ષી મg-org. 1 લે પુ. ૩પ્રાણા-અબr-agrમ. 2. તૃપનું એક રૂપ અતૃપત છે. આ ધાતુ પા. 105, 6 પ્રમાણે વિકલ્પ લે છે તેથી તે ચોથા અને પાંચમાં પ્રકાર છે. સદ્ગીત-ag વિકલ્પ પાઠ 13, 19 પ્રમાણેના પાઠ 24, 5 પ્રમાણે-ગાણી, તૃ -તાઈ પાઠ 24,5 પ્રમાણે- તાર્કીત વિ.અત્રતા અને સતત્તમ કેમકે ને પાઠ ૨૪,૧પ્રમાણે લેપ થાય છે. પાંચમા પ્રકારનું રૂપ સતત થાય છે. એમાં પાઠ 24, 9 પ્રમાણે ગુણ થાય છે; દિ. વ. અતfછામ ઈ. આ પ્રમાણે આ ધાતુનાં ચાર રૂપો થાય છે. ટૂનાં રૂપ આજ પ્રમાણે થાય છે. 2. ત્યT-+ત્યનક્ષત- પાઠ 24, પ પ્રમાણે- માર્ગો પા. ૯૩=પ્રમાણે-ત્ય-તિ માર્ગો પા. ૯૩+પ્રમાણે-ચાક્ષીત; દિ. વ. અત્યામ, આમાં પાઠ 24, 1 પ્રમાણે ને લોપ થાય છે. 4. I+4+ રા પાઠ 24, 5 પ્રમાણે–રાઇ પા.૬૬૫ પ્રમાણે-ધ૬ પાઠ 9, 7 પ્રમાણે ધા માર્ગો પા પ. હું નોંધ પ્રમાણેસાક્ષીત; દિ. વ. ++તામ-ગરા કરતા. પહેલાં તે લોપાય છે, એટલે માતાજૂ-રા+તામ્ પા. 6 ક. 5 પ્રમાણે-રાણ+ધામુંપા. 65, 2 પ્રમાણે-અરાધામ પા. 7, પ્રમાણે, બ. વ. ઉધાસુ. 5. -+ની+વાર-રાત 28,1 પ્રમાણે, આયાત દિ. વ. નવા+તા. 5, 2201 પ્રમાણે, ત્તા ન ને લેપ કરતાં પહેલાં વન ના ને કરવો-વાત્તાનું 6. વદ-1+2+fીત ગાવા-વાદ પા.૬૪,૧ પ્રમાણે-કાપા.૬૫ 4 પ્રમાણે વાળી -સાક્ષી. દિ.વ. જ+a+ત્તામ-વા+તા

Page #250
- સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 25 ar tતy-વા+પા, ૫ર પ્રમાણે-વાયુ- પાપાપ. 3 પ્રમાણે- અવોદામ પા. 118, 2 પ્રમાણે. એવા જ ફેરફાર તેમ ત્ત અને આત્મને પદં ત, થrણ અને દવ૬ પહેલાં થાય છે. 7. શ્રદ્ પરમૈ૦ અને આત્માને છે. પાનું 206, 4 (બ) પ્રમાણે અદ્યતન ભૂતકાળનું એક રૂપ અધત છે. બીજા માટે મ+ +ની-નોંધ પા. 221,5 પ્રમાણે-રૌ માર્ગો, પા. પકોંધ પ્રમાણે-અજાણ; દિ. વ. શૈક્ષરતામૂ-ૌધતામ; લોપાવાથી સૌઘા પા. 65 2 પ્રમાણે-રામ પા. 7,6 પ્રમાણે –ગરમ, બ. વ. કૌતુક આત્મને ++, ન્ નો લેપ થયો એટલે અંધકત્ત-પછી ઉપર પ્રમાણે -અર; બિ. વ. સહસ્ત્રાતા, બ. વ. અહલ્લત. 8. ત્રમ આત્મને- ત મત્ત-સ્ટમ+શ્વ- ઘ-અટ, હિં. વ. ૩૪+સ્ટમ-સાતા-૩૮anતમ માર્ગો પાટ પકાંધ પ્રમાણે 9. દારૃ અવારન્ પા. રરં૧,૬ (બ) પ્રમાણે, ન-મનાલીત કે નારી પા. રર૧, 7 પ્રમાણે ર-અનીત. 10. વૃદ્ અનિટુ છે એટલે કે પ્રકાર લે છે. મ+સ્કૃ+ની પા. 109, 18 પ્રમાણ- સ્ત્રાળુ પા. 221, 5 પ્રમાણે- સ્ત્રાળુ પા. 69, 8 પ્રમાણે સ્ત્ર, પા. 65, 4 પ્રમાણે સ્ત્રી માર્ગે. પા. ૯૩+નેાંધ પ્રમાણે-દક્ષીત. 11. શુ પરમેને આત્મને રહે છે તેથી પાંચ પ્રકાર લે છે; પર અવારત. આત્મને પદમાં પા. ર૨૦,૨ (ડ) પ્રમાણે ચોથો ને પાંચમે બન્ને લે છે. અદ્ભૂત-મ+કૃત પા. 221, 11 પ્રમાણે અત; મ+ફુર્9+વ+9 પા. 222,13 પ્રમાણે-અવર-વર્કર વિક૯પ પા. 127, 3 પ્રમાણે-wવાઇ. : 12. મધિરૂં અનિટ છે, એટલે કે પ્રકાર લે છે; અધિ +મા+ +ત-ષિ++g+રત-અધિ++રત-શૈg; અથવા અધિ+ મા +સ્ત++રત પા. 129,2 પ્રમાણે મધ્યg 15

Page #251
226 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સંસ્કૃત વાક્યો दुष्टाञ् शब्दान्मा प्रयुक्ष्महि म्लेच्छाश्च मा भूमेत्यध्येयं ध्याकरणम् / - ओदनं शाकांश्च मृदा अपाचरतोऽधुना सर्वान्ब्राह्मणान्भोजय / कनिष्ठं पुत्रमहमवयं पुत्रक कुसुमपुं गत्वा तत्रैकस्मिन्गृहे मया निक्षिप्त धनमास्ते तदगृहाण / मोऽगच्छत् / निवृत्य च मामब्रवीत्तात भ्रातरो मे तत्रागत्यास्मभ्यमेतद्धनं पितादादिति वदन्तः सर्वमेव तदादिषत / यत्त्वं सत्यमवादीस्तुत्तुभ्यमहमेतद्गवां शतं ददामि / त्वमात्मनः पूर्वभार्यामत्याक्षीरन्यां च पर्यणैषीरिति यदश्रौष तत्किं सत्यम् / मुग्धाकृतिरतीव प्रियश्चावयोः शिशुरमृतेति शोकविकलोऽहं भार्या च मे / परंतु किं वृथाशोकेन सत्यमेव तद्यत्कविराह / कश्चैकान्तं सुखमुपगतो दुःखमेकान्ततो वा / नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण || ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत ।ते कवषमैलूषं सोमादनयन्दास्याः पुत्रः कितवोऽब्राह्मणः कथं ना मध्येऽदीक्षिष्टेति / साचिध्ये मामेवान्यान्सर्वाननादृत्य राजाऽयौक्षीदतोऽभियुतेन मनसा मया कार्यमनुष्ठेयम् / अस्मिन्क्षेत्रे विपुलं धान्यमवाप्सम् / अङ्गीकृतं महत्कार्य पारयितुमक्षमा क्यमुदस्राक्ष्म / . . अखिला मनोरथा मेऽफालिषुरतोऽहं सुखमस्वाप्सं न किंचिद. वेदिषम् / किं नाद्याप्यग्निरथमद्राष्ट प्रत्यहं त्रिरनेन मार्गेण स नीयते / मुक्तकेशीं मां दृष्ट्वा दुर्योधनस्य भार्या भानुमत्यहसीत्तन्मे दहति देहमित्य ब्रवीगीमं द्रौपदी /

Page #252
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી . असमर्थोऽयमर्जनो.धार्तराष्ट्रः सह योबुमतः सङ्ग्रामान्यवतिष्टेति जना युः / __भार्या मे पुत्रमसविष्ट / अतो जातकर्मादिसंस्काराणां संभारान्करोमि / अधुनैव सोऽत्रागत्यायं पुरुष:सुविनीतोऽयं दुविनीत इति बहु पालापीत् / मैवं पुनः प्रलपीदित्येकदा तं भशं ताडय / अस्माभिराज्ञप्तःपौराणिकः पुराणकथाः कथयितुमारब्धः तदेहि श्रोतुम् / परिचारकं मे दन्दरकोऽदासीत्तत्त्वरस्व भिषजं गत्वौषध. मानय / इयन्तं कालमुद्यमं कुर्वन्नपि सुखं नालप्सि तस्मान्नियतिर्बलीयसी। ___ महता प्रयत्नेन तेन संचितं धनमहथास्तस्मात्पापोऽसि गर्हणीय चरितोऽसि / तेऽभ्य गुर्भवनं तस्य सुप्तं चैक्षिषताथ तम् / / अवोचत्कुम्भकर्णस्तं वयं मन्येऽभ्यधाम यत् / न त्वं सर्व तदोषी: फलं तस्येदमागमत् // प्राशवाक्यान्यवामंस्था मूर्खवाक्येष्ववास्थिथाः / अध्यगीष्टाश्च शास्त्राणि प्रत्यपत्था हितं न च // मृर्खास्त्वामववञ्चन्त ये विग्रमहचीकरन् / अभाणीन्माल्यवान्युक्तम स्थास्त्वं न तन्मदात् / / ततोऽकन्दीद्दशग्रीवस्तमा शिश्वसदिन्द्रजित् / निरयासी संक्रुद्ध : प्राचिचच्च स्वयंभुवम् // मोडलब्ध ब्रह्मणः शस्त्र स्यन्दनं च जयावहम् // प्रोदपाति नभम्तेन म च प्रापि महागिरिः / यस्मिन्नज्वालिष गत्री महौषध्यः सहस्रशः // एतं ह वा ऐन्द्रं महाभिषेकं वासिष्ठः सात्यहव्योऽत्यरातये जानंतपये प्रोवाच / तस्माद्वत्यरातिर्जानंतपिरराजा सन्विषया

Page #253
228 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ममन्त मर्वतःपृथिवीं जयपरीयाय / स होवा च वासिष्ठः सात्यहव्योऽजैषीर्वं समन्तं सर्वतः प्रथिवीं महन्माxगमयेति स। होवाचात्यरातिनितषिर्यदा ब्राह्मणोत्तरकुरूआयेयमथ त्वमु हैव पृथिव्यैः गजा स्याः सेनापतिरेव तेऽहं स्यामिति / स होवाच वासिष्ट: सात्यहव्यो देवक्षे वै तन्न वै तन्मयो जे तुमर्हत्य द्रुक्षो धै म आऽत इदं दद इति / ततो हात्यराति जानतपिमात्तवीर्य નિશુમિત્રતાનઃ શુnિ: 8aa રાના ઘારા - ગુજરાતી વાક્યો 1. દુશ્મનોએ વીસ ગામ બાળી નાખ્યાં છે.(ર) અને હવે મુખ્ય શહેર સામા કૂચ કરે છે. 2. પાંજરામાં પુરાયેલાં પક્ષીઓ ઊડી ગયાં છે. (36+ આત્મને ) 3. લાંબે વખત થયાં જે મિત્રોની વાટ જોતા હતા તે આવ્યા છે. (ા+કે અr+) અને હમણાં જ ગાડીમાંથી ઊતર્યા છે. (ક+ઝૂ) 4. બાગમાં ઝાડની ડાળીઓ અને કાપી નાંખી છે. (ઝૂકે ) 5. ખેતીવાડી માટે સિંધુને લગતી ઘણી નહેરે અમે ખોદી છે.(વન) છે, જ્યારે તેણે કહ્યું કે સંસ્કૃતપંડિત દશ દિવસમાં થાઉં ત્યારે હું હસ્યો. (મિ) 7. યજ્ઞદત્ત હમણા છોકરાના ઉપનયનને વિધિ કર્યો (વિવા કે મનુ+રથા). તે વખતે બ્રાહ્મણોને ઘણી દક્ષિણા આપી. * સમાસને છેડે આવેલા કેટલાક શબ્દોમાં અન્ય વર્ણમાં જે ફેરફાર થાય છે તે એ કે ન પૂર્વપદ હોય એવા તપુરુષ સમાસમાં એટલે તપુરુષમાં થતા નથી, * ગરમ નું દિ. એ. વ. : ચતુર્થી પછીના અર્થમાં વપરાય છે. '+ ટુ ને સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે સાતમો પ્રકાર લગાડે છે અને તેના ટૂ ને થયો નથી.

Page #254
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 8. મદદ માટે પોતે ગેવિંદને બેલાવવા માણસ મોકલ્યું છે, એ તેમને હમણાં જ યાદ આવ્યું. (શ્ન) 9. બીતા મા (મા+મી), તું જુએ છે તે નાગ નથી પણ દેરડું છે. 10. આખો દિવસ ઘેર બેસી રહેવાથી અને બીજું કાંઈ પણ ન કરવાથી દારિદ્ર અને ઘણું દુઃખકારક દરદ થયાં (ઝન કે નિરૂપત્) 11. મેં તમને કહ્યાં હતાં તે ઘરેણાં તમે કર્યા છે? () જો તમે ક્ય હોય તો બતાવો. 12. મોજણીદારોએ હજી જમીન માપી નથી. (IT) 13. અમે બધા કાગળો ફાડી નાખ્યા છે,() હવે તે કામના નથી. 14. તેણે દવા વાટી છે (સુ), વાસણ ખાલી કર્યું છે (ત્તિ) અને ભૂ તેમાં નાખ્યો છે (), પાણી રેડયું છે, ક ને તે દેવતા પર મૂકયું છે. 15. ગોવિંદની ઇરછા પાર પડી છે (વૃg), અને તે હવે સુખી છે. 16. તેણે બધાં સાંસારિક કામો છોડી દીધાં છે (ઉરિત્યજ્ઞ ) અને હવે સંન્યાસી થયો છે (રિ+). 17. તેમણે ગઈ કાલે આપેલા પૈસા અમે હજી લીધા નથી. (ઘતિ+) 18. તેમણે શેઠને ઈમાનદારીથી સેવ્યો છે. (a) 19. બજારમાં વેપારીઓએ બધું રૂ વેચાતું લીધું છે (ર ) અને તે પરદેશ મોકલી દીધું છે. (+f) 20. ઘરનું છાપરું વાંદરાઓએ ભાંગી નાખ્યું છે. (મન્ન) 21. બાપદાદાની મિલક્ત ભાઈઓએ વહેચી લીધી છે. (મિ ) 22, મેં લેકેનાં મહેણું શાંત રીતે સહન કર્યા છે. () અને સતત રાજ કરવા માથે લીધું છે (6) 23. બે દેશોએ ચડાઈ માટે લશ્કર તૈયાર કર્યા છે.(રમુજન) * કન્ટેન+વૃ કે નિ+. રિ પછી સિન્ નું નિર્ થાય છે.

Page #255
239 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી શબ્દકેશ 24 પુ. શ્રી. ન. અશક્ત | | Tયાવર પુ.સ્ત્રી.ન. જ્ય લાવનારું xfનાથ પુ. આગગાડી ગાતામન ન. જન્મક્રિયા, જન્મ અસ્થતિ પુ.એક ક્ષત્રિયનું નામ છે | વખત કરવાને સંસ્કાર અનુષેય અનુસ્થા નું વિધ્યર્થ | ગાનતા પુ. જનતપનો પુત્ર કૃ. કરવાનું તપન પુ. જુલમ કરનાર, જુલમ મિત્ર પુ. શત્રુ તૃપ 4 ગ. પરમૈત્ર સંતુષ્ટ થવું, સાક્ષર કર્મણિભા હુકમકીધેલું તૃત થવું માત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. મા અને વંશ 1 ગ. પરમૈ૦ ડંખવું 24 (aa “આપવું” નું કર્મણિ રાવી પુ. સર્પ ભૂ. કૃ) લઈ લીધેલું રા સ્ત્રી. અવસ્થા, સ્થિતિ મામ્ સત્ર જોડે, યજ્ઞસમારંભ 4 1 ગ. પરમૈ૦ બાળવું કરે, ઘણા યજ્ઞો અનુક્રમે કરવા Lii 1 ગ.આત્મને પવિત્ર કરવું ઉત્તરાયઃ પુ. બ. વ. હિમા- | અને તેથી કરીને યજ્ઞ કરવા લયની પેલી પારના દેશનું નામ છે. | મેગ્ય કરવું. (ઘણું કરીને આર્યલેકનું અસલ સુવિનીત પુ. જી. ન.વિનયરહિત સ્થાન એ હતું.). બેઅદબ પર ક્રિ. વિ. ઉપર 6 6 ગ. આત્મને માં જેડે, gra પુ. સ્ત્રી. ન. એકસરખું | માન આપવું, આદર આપ ઉદાત્તતઃ ક્રિ. વિ. એકસરખી રીતે વિક્ષેત્ર ન. દેવભૂમિ ઇન્દ્રવ પુ. ઈલૂષાને પુત્ર નિયતિ ત્રી. નસીબ, પ્રારબ્ધ sઘ ન. એસડ નિઃ શુક્ર પુ. શ્રી. ન. સર્વ થવા પુ. પુરુષનું નામ છે. વગરનું શક્તિહીન પિતા પુ. ઠગ, અપ્રમાણિક પુરુષ, ની કિ. વિ. નીચે ઉચાપત કરનાર નેfમ સ્ત્રી. પૈડાનું કેન્દ્ર કુસુમપુર ન. શહેરનું નામ છે. | uત 36 જોડે, ઊડવું

Page #256
સંસ્કૃત બીજી પડી : 234 જાતિ જોડે જાણવું, સમજવું, | સરસ્વતી સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. અંગીકાર કર, કરવું, આચરવું. | સવિથ ન. પ્રધાનપણું aurf પુ. પુરાણ સાચઠ્ય પુ. ગોરનું નામ છે. શરૃ 1 ગ. પર૦ ફળવું, ફતેહ gવનીત પુ. સ્ત્રી. ન. નમ્ર પામવું મત્ત 1 ગ પરમૈ ને આત્મને અખંડ અવિરતમ્ ક્રિ. વિ. fક જોડે વહેંચવું, ભાગ કરવા ઈમાનદારીથી અત્યા, નિgયા મમતી સ્ત્રી. ધૃતરાષ્ટ્રના મેટા | ઓષધ વર્ષ ન. ષષિ સ્ત્રી, દીકરા દુર્યોધનની પત્ની કાગળ પત્ર ન. મન અવ જોડે, અવગણના કરવી | ખાઈ કથા સ્ત્રી. મરવ ન. તેજ, મોટાઈ - ખેતીવાડીના કામ માટે પિતા: મારવત પુ. રાક્ષસનું નામ છે, એ कृषिकर्मणे - રાવણની માને બાપ હતો. , ગરીબાઈ રાશિ ન. ટુતિ સ્ત્રી, gii સ્ત્રી. છૂટા કેશવાળી | ઘરડાઓનું પિપૈતામછુ પુ.સ્ત્રી.ન. મુધાøતિ પુ. શ્રી. ન. રૂપાળી છાપરુ છસ્ ન. પટઢ ન. આકૃતિવાળું, રમ્યાકૃતિ દુઃખકારક કથા પુ. સ્ત્રી. ન. કરછ પુ. મ્લેચ્છ પોકાર પુ. શ્રી. ન. 1 ગ. પરમૈ૦ જોડે | નાગ જળનું પુ. નાન પુ બાલવું, બકબકવું પૂરેલું નિયત્રિત કર્મણિ ભૂ.કૃ. વર્ 10 ગ. આત્મને ઠગવું નિષદ્ર કમણિ ભૂ.કૃ. વસિષ્ઠ પુ. વસિષ્ઠને વંશજ પાંજરું ઘર પુ. રાશિ પુ. શાક - બજાર guથથિન્સી.આury. શુUિા પુ. શ્રી. ન. શક્તિમાન ભૂકે ક્ષોઃ પુ. જૂળ ન. શક્ય પુ. રાજાનું નામ છે. મિલકત વિથ ન. વિર ન. વારિસ્ટ પુ. સ્ત્રી. ન. શેકમ | મહેણું ૩uizમ પુ. મગ્ન, શેકથી બાવરું !' મોજણીદાર મૂકાવવા પુ. . રત્ર ન. યજ્ઞન સમારંભ યજ્ઞદત્ત અવર પુ.

Page #257
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રાજ ચલાવવાને ભાર | રોગ કatધ પુ. રાયપૂર સ્ત્રી. | વેપારી પુ. રાજધાની રાધાની સ્ત્રી. સંબંધ રાખતું સંત ભૂ. કૃ. 3 વર પુ. વિવું પુ. | સરછમાન વર્તમાન કૃ. ભાગ 2 જે . આશીર્વાદાથ 1. પરસ્મપદના આ અર્થના પ્રત્યે હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યયોની પહેલાં થા લગાડવાથી થાય છે. 3 પુ.બ.વ. ચાલુ છે, અને ૩જા અને રજા પુરુષના એ. વ.ના પ્રત્યય , પહેલાં પાના ને લેપ થાય છે. 2. વિધ્યર્થ આત્મપદના પ્રત્યયને અને તે પ્રત્યયમાં આવેલા તુ ને મ્ પૂર્વે સ લગાડાય છે. આશીર્વાદાર્થ આત્મપદ પ્રત્યયો એ જ સમજવા. દિવમ્ નું જીવન પા. 220, 4 (ડ) પ્રમાણે થાય છે. 3. પરપદના પ્રત્યય અવિકારી છે અને આત્મપદના વિકારી છે. . પરત્મપદી રૂપના નિયમો 4. ૧૫મા પાઠમાં ભાગ 2 માંના 2 ની (અ), (બ), (ક) (ઈ) , (ફ) અને (ગ) કલમો અહીં કામ લાગે છે. - પ. પા. 134, 2, (ડ) માં લખેલા ધાતુઓના અન્ય સ્વરને જ થાય છે. 6. આકારાન્ત ધાતુઓના માની પૂર્વ જોડાક્ષર આવે તે માનો વિકલ્પ થાય છે. જેમકે સ્ટે- -જાત, ચારતા[ग्लायास्ताम् 0. આત્માનપદી રૂપે 7. તે ધાતુની પછી પ્રત્યય પર મૂકવામાં આવે છે, અને વેર પછી વિકલ્પ 6 મુકાય છે.

Page #258
સંત બીજી ચોપડી 8. દીધકારાન્ત ધાતુઓ અને અન્ય ની પૂર્વે જોડાક્ષર આવે તે ( હસ્વ) * કારાન્ત ધાતુઓ અને શૃં વિકલ્પ 6 લે છે. જેમકે वृ-वरिषीष्ट, वृषीष्ट (नीव्या नियम गुये।), नेस्तृ स्तरिषीष्ट, स्तृषीष्ट. . જ્યારે પ્રત્યયની પૂર્વે 6 આવતી નથી ત્યારે અન્ય પ્રક અથવા ऋ ना अथवा पात्य स्व२ना गुष्य यता नथा. नमः हृ-हृषीष्ट,स्तृस्तरिषीष्ट, स्तीर्षीष्ट, मुच्-मुक्षीष्ट. 1. ગણકાર્યરહિત કાળનાં તૈયાર કરેલાં અંગોને આત્મપદના પ્રત્યય લગાડવાથી થતા સહ્યભેદના નિયમો ઉપરાંત પા. 134, નિયમ 3 આ અર્થ માં પણ લાગુ પડે છે. कृ ५२स्#५६ स. प. दि. 4. . म.व. 1 सो पु. क्रियासम् क्रियास्व क्रियास्म 2 ले ,, क्रियाः क्रियास्तम् क्रियास्त 3 ने ,, क्रियात् क्रियास्ताम् क्रियासु: कृ यात्मन५६ मे. . . 6. व. म. . . 1 सो पु. कृषीय कृषीवहि कृषीमहि 2 ले, कृषीष्ठाः कृषीयास्थाम् . कृषीढ़वम् 3 ब्ले, कृषीष्ट कृषीयास्ताम् कृषीरन् / (અ) પ્રત્યયને લાગુ પડતા નિયમે આપ નીચેનાં રૂપે સમજાदिश्यात् , दिक्षीष्ट, रुध्यात्, रुत्सीष्ट, उच्यात्, स्मर्यात्, स्तर्यात, नीयात, नेषीष्ट, देयात्, दासीष्ट, घाक्षीष्ठ, गाहिषीष्ट, घेयात् घ्रायात्, तीर्यात, पूर्यात् उह्यात्, वक्षीष्ट, मोदिषीष्ट, धुक्षीष्ट दुबार (બ) નીચેના ધાતુઓનાં આશીર્વાદાથે રૂપો આપો हृ ढ, वा. यज्, सइ, नह रुह्, लिङ्, बन्ध, ग्लै, हा, भिद्, भू, वृत्, रुच, दु, लू, सो, स्तु, रु, शास्

Page #259
પાઠ ર૫ મે ઈચ્છાદર્શક રૂપ 1. (અ) ધાતુને ન્ પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. અને પછી સામાન્ય નિયમ (૧૧મા પાઠમાં અને પા. 209, 3 કલમમાં આપેલા) પ્રમાણે ધાતુને અભ્યાસ થાય છે ગણકાવાળા કાળમાં સ્માં જ ઉમેરાય છે. (બ) અભ્યસિત અક્ષરમાં મને થાય છે. 2. ધાતુ તે છે કે અનિદ્ તે ઉપર ધ્યાન રાખી ની પહેલાં 6 મૂકવી, પણ નીચેના અપવાદ ધ્યાનમાં રાખવા. (અ) ગુહૂ અને જે ઘાતુને છેડે (હસ્વ કે દીર્ધ) 3 હેય તેને 6 લાગતી નથી. જેમકે નિવૃત્તિ, વુમૂત. (બ) 6 આત્મને.. શું આત્મ, , આટલા છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓ અને રિમ, પૂ આત્મને , અન્ન, ઈ, 8 અને મણ એટલાને 6 લાગે છે. જેમકે જિરિરઈતિ, રિધરિજ, ઈ. (ક) દીર્ઘ = અથવા 6 અંતે હેય એવા ધાતુઓ, અને શું, રમ, f, યુ, મ, શg ને 6 વિકલ્પ લાગે છે જેમકે રિ-યુતિ કે વિપતિ; fw- fષતિ કે શિથિષતિ,ઈ. 3. નીચેના અપવાદ ધ્યાનમાં રાખી ગુણ વિષેના સામાન્ય નિયમો ધાતુને લગાડવા– * (અ) 6, 3, (ત્રણે હસ્વ કે દીર્ધ) અંતે હોય એવા ધાતુઓ કે ઉપાન્ય હોય એવા ધાતુઓમાં જ્યારે હું જે તેને લગાડવામાં આવે છે અને જ્યારે આ ની પૂવેઆવતી નથી ત્યારે ગુણ થતા નથી. भ3 बुभूषति, निनीषति. (બ) 26, વિદ્ ને મુ ગુણ પામતા નથી; જે જૂ ની પૂર્વે 6 આગળ આવે તે જે ધાતુને ઉપાસ્યું (સ્વ) કે 3 હોય અને પહેલાં કોઈપણ વ્યંજન હોય અને અંતે એ કે ક સિવાયના વ્યંજન

Page #260
235 સંસ્કૃત બીજી પડી હોય તે ધાતુ વિકલ્પ ગુણ પામે છે. જેમકે જિત, મુકુરિતે કે મુક્તિ ઈત્યાદિ: 4. ઝૂ પૂવેર ટુ ન આવે ત્યારે અન્ય સ્વરવાળા ધાતુઓને અન્ય ર લંબાય છે. જેમકે નિતિ (fક જીતવું '). 6 માં પણ ન લંબાય છે. નિશાંતિ. પ. (અ) ગ્ર૬ વરૂ અને પ્રદર્ડ માં રૂ અને હું ને * અને થાય છે. જેમકે સુપુતિ . (બ) જીતુ માં 2 ને અભ્યસિત અક્ષરમાં શું થાય છે. (ડ) નીચેના ધાતુઓમાં સ્વરને શું થાય છે, અને ધાતુઓને અભ્યાસ થતો નથી. fમ, મા, મા , ધા અને હા, ઘા ના અંગવાળા ધાતુઓ, મું, સ્ટમ ફાર, પત પ૬ આમાંના સ્વરાંત ધાતુઓને લાગે છે. (ડ) માપુ નું ઈચ્છાદર્શક રૂપ બન્નતિ થાય છે, અને જૂ નાં રીતિ અને નિશદિષતિ થાય છે. (ઈ) રમનાં ત્રણ રૂપ થાય છે. વિવિધ ક્ષતિ, વિભિષતિ. આંતનનાં રિતરિ, તિતંતિ અને તિતનિતિ થાય છે, અને પતનાં ઉત્પતિ અને gિuતિષત્તિ થાય છે. (ફ) પૂ આત્મપદનું જિતવિકતે અને યુનું વિવિપતિ થાય છે. (ગ) % નું અરિજિત અને પ્રતિ " ખાતરી થવી " નું વ્રતવિતિ થાય છે. દ " જવું ' નું જન્મ થાય છે. | (હ) અભ્યસિત અક્ષર પછી નિ ના 6 ને શું થાય છે. હિ અને હન ના ને થાય છે, અને જિ ના 2 ને વિકલ્પ થાય છે. 6. ઈચ્છાદશક રૂપ પ્રેરકના અથવા દશમા ગણના અંગ ઉપરથી સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે થાય છે. * તળુ અને આ ર્ પૂર્વે વિકલ્પ સે છે.

Page #261
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 7. પા. 209, નિયમ 4 પ્રેરક અને દશમા ગણને અંગ ઉપરથી બનેલાં ઈચ્છાદર્શક રૂપને લાગુ પડે છે. 8. (અ) ઈચ્છાદર્શક રૂપમાં ધાતુ મૂળમાં જે ( પરસ્મ કે આત્મને૦) ને પ્રત્યય લે તે જ લાગે છે. (બ) જ્ઞા, , અને 1 નાં ઈચ્છાદર્શક રૂપ આત્મપદી છે. +- 4 પ્રમાણે; કેમકે 2 પ્રમાણે મ ને ફુ લાગતી નથી-કી પા. 2, 9 પ્રમાણે; કેમકે ને 3 (અ) પ્રમાણે ગુણ થતા નથી–વિવા 1 (અ) પ્રમાણે–પછી ને 6 થયો અને 1 પ્રમાણે તેને આ લગાડ્યો એટલે વિજ્ઞાતિ સિદ્ધ થયું. ગ્રુધાતુ 8 (અ) પ્રમાણે પરૌપદી છે. +-કૃ--દૂર-મુમૂર્ધતિ મૂન્મ તુમ્ 1 (અ) પ્રમાણે મૂતિ એમાંના ને 2 (અ) પ્રમાણે 6 આગમ આવતી નથી અને (અ) પ્રમાણે ગુણ પામતા નથી. ત્રણ નાના કેમકે ર ની પૂર્વ 2 (અ) પ્રમાણે 6 આગમ આવતી નથી– નિવૃત્ પ (અ) પ્રમાણે નિg-નિવૃ-નિવૃક્ર+નિવૃતિ -નિવૃક્ષતિ. *-વિદ્યુત્ 5 (બ) પ્રમાણે-ચિત્ અથવા રિજીત 3 (બ) પ્રમાણે પૂરુ આગમ 2 પ્રમાણે અને 8 (અ) પ્રમાણે આત્મપદ લાગ્યા એટલે વિથોતિષતે કે રિતિજજો. . મિ -વિલમ ૧(અ) પ્રમાણે, 3 (અ)પ્રમાણે ગુણ થતું નથી. એટલે વિમિત્તતિ. - 8 (અ) ઈચ્છાદશક રૂપને 3 લગાડ્યાથી “ઈચ્છનાર” દર્શક નામ બને છે. આ ક્રિયાવાચક નામો બીજી વિભક્તિનું નામ (કર્મ તરીકે) લે છે. જેમકે વુિં : રમ્. (બ) મા લગાડવાથી ભાવવાચક નામ થાય છે. જેમકે જિજ્ઞાસા જાણવાની ઈરછા'.

Page #262
सस्कृत भी व्यापारी 27 * सस्कृत पाया .. .. प्रारिप्सितस्य ग्रन्थस्याविनपरिसमाप्तय इष्टदेवतां स्तौति / स्वयंवरकाले सीतां लिप्सवो रावणादयो बहवों राजानो विदेहानग्मुः। किं तु रुद्रधनुर्नमयितुमशक्ताः सर्वे भनाशा बभूवुः। अभितापसंपदमथोष्णरुचिनिजतेजसामसहमान इव / पयसि प्रपित्सुरपराम्बुनिधेरधिरोढुमस्तगिरिमभ्यपतत् // ब्रह्मतत्त्वं जिशासमानः कश्चिदाचार्यमुपेत्याध्यापय भो ब्रह्मेत्युवाच / तस्यां सभायामेव दुर्योधनं गदाघातेन जिघांसुभीमसेनो युधिष्ठिरेण निवारितः / यियक्षमाणेनाहूतः पार्थेनाथ द्विषन्मुरम् / अभिचद्य प्रतिष्ठासुरासीत्कार्यद्वयाकुलः / / प्रासादतलमारुरुक्षुः सोपानपक्तिषुः पदं निधत्ते / यूरोपीयवैभवं दिदृक्षमाणाः प्रतिसंवत्सरं कतिचिद्भरत. खण्डीया यूरोपादिदेशानग्निनौकाभिर्गच्छन्ति / ब्राह्मणो बुभषू राजर्षिविश्वाभित्र उग्रं तपश्चक्रे / प्रभूतवर्षणादस्या नद्याः कूलं पिपतिषति / तदस्मिन्मा पदं निधेहि / * सूर्यवंशसंभवानां राज्ञां यशो जिगासुः कालिदास आह / क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः। तितीपुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् // . भूरि घनमादित्सुना बलेनानुगम्यमानः शरदारम्भे दिगन्ता. जिगीषू रघुरयोध्यायाः प्रतस्थे / बटुमुपनिनीषुगचार्यः स्वाधिकारसिद्धये कृच्छत्रयं कुर्यात् / राजगृहंप्रविविक्षुऋषिकुमारको हठानिःसारितो दुर्विनीतैरिपालैः /

Page #263
238 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી मात्मन: कौशलं दिदर्शयिषन्त्यङ्गना महान्तं कालमनृत्यत् / अर्थयन्ते द्विजन्मानो यस्मादर्थ यियक्षवः / अर्थापयत्यसौ सम्यग् दुर्बुद्धं वैदिकं वचः // ગુજરાતી વાક્ય 1. કૂતરા ભરવામાં છે* (); તેને છેડે નહીં. 2. ઝાડની ડાળીને નમાવવાની ઇચ્છા કરીને (R5 પ્રેરક) તેણે હાથ ઊંચો કર્યો. ' 3. ઘણું સખત તોફાન ચઢી આવ્યું, સૂર્ય દેખાતો બંધ થયો અને જાણે પવન બધાં ઝાડોને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવા માગતો હેય (ઉતૂર) અને બધાં ઘરને નાશ કરવા ઇચ્છતા હોય એવું લાગ્યું. (મ) 4 હજાર વર્ષ સુધી વિશ્વામિત્ર તપશ્ચર્યા કરી અને ત્યાં સુધીમાં તેનું બધું કાઠું બ્રહ્મના તન્માત્ર તત્વથી દીપિત થયું અને પોતાના અદ્ભુત તેજથી આખી સૃષ્ટિને બાળી નાખવાની તૈયારીમાં હેય એમ દેખાયું. (6) 5. પિતાનાં સગાં પિતાની સાથે લડવાને તૈયાર (યુપ) જોઈને તેનું મોં ફીકું પડયું. 6. આ કરું ઊંઘવામાં છે (aq); ઘોડિયામાં સુવાડે અને તેને ઝુલાવી ધાડે. 7. એક માણસ બારણે ઉભે છે; જરૂરના કામ માટે તમારી સાથે બોલવા ઇચ્છે છે. (3) 8. જે સંસારબંધનથી મુક્ત થવા ઇચ્છે છે (મુ) તેણે તત્ત્વદર્શી પાસે જવું; બ્રહ્મને ઓળખી તેનું ધ્યાન ધરવું; * જે જાડા અક્ષરમાં છાપેલા છે તેને ઠેકાણે ઈચ્છાદશક રૂપ વાપરવું.

Page #264
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 239 - 9. જે પુનર્વિવાહને રિવાજ ચલાવવા માગે છે ( પ્રેરક), તેણે તે કામ એકદમ શરૂ કરવું; વિવાદનો વખત ગયે છે. 10, તે લડાઈમાં એક સિપાઈ હતો અને તે ઘાયલ થવાથી ઘણી જ તરસથી [પાણી પીવાની ઇચ્છાથી] (m) પીડાયે. 11. પોતાની તરવારથી ધૃષ્ટકેતુ એક ઋષિને પોતાને શત્રુ જાણું મારવા જતો હતો (+) ત્યારે મેં તેને હાથથી પકડ. 12. ગંગાના પવિત્ર પાણીમાં નાહવાની ધારણા રાખી (1) અને સાંખ્યદર્શન ભણવાને બે વર્ષ ત્યાં રહેવાની ઇચ્છાથી ( નિવર) હું કાશી ગયો. 13. ફૂલ ભેગાં કરવાની ઈચ્છાથી ( f) બે કન્યા બાગમાં ગઈ. 14. સ્વયંભૂ ઈશ્વર સૃષ્ટિ રચવાની ઈચ્છાથી (6) સર્વ અવકાશને ઢાંકી મૂકનાર પાણીની સપાટી ઉપર દેખાયા. 15. જે પિપટ આજ સવારે પાંજરામાં પુરાયો હતો તે ઊડી જવાની તૈયારીમાં છે. (9ii કે suત) શબ્દકેશ 25 . અધિકાર પુ. કોઈપણ ધર્મક્રિયા | અમિતા પુ.ઘણે જ બળને તાપ કરવાને યોગ્યતા અર્થ 10 ગ. આત્મને યાચવું મgeગુનિષિ પુ.(મપર બીજે થાય નામધાતુ. પરઐ એટલે પશ્ચિમને, અને મળ્યુનિધિ આત્મને સ્પષ્ટ કરી સમજાવવું સમુદ્ર) પશ્ચિમને સમુદ્ર અરવિજયસ્ત્રી. ટૂંકાવિષયવાળ, અધિક્ ક્રિ. વિ. (aa પુ. ચેદિને રાજા અને કૃષ્ણને શત્રુ, | વિન્ન પુ. સ્ત્રી. ન. વિઘરહિત, એ શબ્દ ઉપરથી) ચૈદ્ય તરફ ઈજા વગરનું

Page #265
247 સંસ્કૃત બીજી પડી જણarmરિ પુ. પશ્ચિમને પર્વત | varta સ્ત્રી. છેડે, સંપૂર્ણત્વ જેના ઉપર સૂર્ય, ચંદ્ર અને તારા | go3 પુ. સ્ત્રી ન, બળતું, ઉગ્ર આથમે છે એવું કલ્પેલું છે તે. વસ્ટ ન. સૈન્ય ભાવાર્થપં. વિદ્યાર્થીને જઈપહે- | મન્ન મનાશ કરે'નું કમણિ રાવી વેદ શીખવે છે તે ધર્મગુરુ ભૂ. કુ. નાશ પામેલું શાશા સ્ત્રી. ઉમેદ. મૂરિ પુ. શ્રી. ન. ઘણું છતા સ્ત્રી. ઈષ્ટદેવ, આરાધ્ય | સૂર પુ વિષાણુ અથવા કૃષ્ણના દેવતા શત્રુનું નામ છે. 34 પુ. સ્ત્રી. ન. સખત, તીક્ષણ યુરોપીય પુ. સ્ત્રી ન. યુરોપખંડનું ૩૭પુ. ત્રાપ, તરાપો અધિ ડે, ચઢવું કવિ પુ. સૂર્ય વર્ષ ન. વરવું તે, વરસાદ તિરિત સર્વ કેટલાએક - 10 ગ. રિ જોડે, સામા થવું કાર્યક્રયા પુ. સ્ત્રી.ન. એક જ દિ પુ. શ્રી. ન. વેદનુંવારવું વખતે બે વસ્તુઓ કરવાની " સંમવ પુ. જન્મ હોવાથી વ્યગ્ર થયેલો afથ . એક દર્શન એટલે ફૂટ ન. કિનારો શાસ્ત્રનું નામ છે. સિદ્ધિ સ્ત્રી, સંપૂર્ણત્વ SEદૂચન છે ન.(પ્રાયશ્ચિત્ત અને ત્રણ) ત્રણ પ્રાયશ્ચિત્ત ઝુ (ક) નિજો, હાંકી કાઢવું, કાઢી મૂકવું ઘર જોડેસંગ્રહ કરે, ભેગું કરવું વંશ પુ. સૂર્યનું ફળ લિજનતપુ. દિશાઓને છેડા, બધી સોપાન ન. દાદર, પગથિયાં દિશાઓને દેશ ટૂટાન કિ, વિ. જોરજુલમથી સુદ પુ.બી. ન સમજવું કઠણ પડે એવું, ગૂઢ ઉગામવું ૩૬નE પ્રેરક org પુ. દરવાન, દારરક્ષક ઘડિયું લી. ન કા જોડે જઈ દેવું ઉપનયન ચમત્કારી મુત પુ. સ્ત્રી. ન તુરિત સ્ત્રી, હાર, લીટી [કરવું. ! છેડવું તુર વ અમિડે, કેદની તરફ કૂદવું | તકરાર વાદવિવાર

Page #266
સંસ્કૃત બીજી પડી 24 તત્ત્વ જાણનાર તરવરિ૬ પુ. | પાંજરું ઇઝર પુ. તન્માત્ર તwnત્ર ન. પીડાયું, પીડાયેલું માર્ત ભૂ.ક. તીર્ણ પ્રવ પુ. સ્ત્રી, ન. અર્જિત કમણિ ભ, કૃ. વરીય પુ. સ્ત્રી. ન. ફીકું Trug પુ. સ્ત્રી. ન. વિવ તેજસ્વી ફેલાવ્યમાન 5. સ્ત્રી. ન. 5. સ્ત્રી. ન. બંધ વશ્વન ન. નિરવ પુ. ન. બ્રિાનમાર વર્તમાન કૃ. 1 રૂઢિ વિધિ પુ. કવિ શ્રી. દીપતું ઉત્તેજિત કર્મણિ ભૂ.કૃ. સખત કav૩ પુ. સ્ત્રી. ન. વિત કર્મણિ ભૂ. કે. સમું જ્ઞાતિ પુ. વધુ પુ. ન દેખાઈ શકે એવું અદરથ પુ. હિંડોળવું, ઝુલાવવું હોય સ્ત્રી. ન. નામધાતુ, મારોટ નામધાતુ, પાઠ 26 મે ધાતુસાધિત શબ્દ 1. સેર ધાતુઓ પછી હેત્વર્થ કૃદંતના પ્રત્યય તુની પૂર્વે 6 લાગે છે અનિદ્ ધાતુઓને ફુ લાગતી નથી. જે વિક૯પે તે હોય છે તેને વિક૯પે લાગે છે. * ર. અ. ભૂતકૃદંતને ત અવિકારી પ્રત્યયક તરીંક ગણાય છે તેથી ગુણ થતો નથી. (પા. 16, 6 જુઓ) અને પા. 2. 9 અને પા 11 6, 4 જેવા નિયમો લાગુ પડે છે. -ત, વ- વત, બ. તે ધાતુઓને લગાડાતી સુ વિષેને સામાન્ય નિયમ ધ્યાનમાં રાખે; તો પણ કેટલાકને તે લાગુ પડતો નથી. કે. નીચેના ધાતુને 6 લાગતી નથી. (1) અન્ય 3 4 ને શવાળા ધાતુઓ. જેમકે-r-નુત, મૂ-ભૂત, - . . ' * એટલે અંગમાં ગુણ કે વૃદ્ધિ ન કરાવે એવો પ્રત્યયઃ

Page #267
242 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી (2) ફુ અને બીજા ધાતુઓ જે કોઈ પણ પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ 6 લે છે. -છ (પા 127, 2 જુઓ), રૂમ ધ (પા. 234, 2, ક), લિ-પૂત (પા. 234, 2, ક) મુહૂ-મુગ્ધ કે ટ (પા. 105. 6 અને પા. 117, 1, અ), મૂ- કત (પા. 244, 6, અ) અને બીજા કેટલાક વધારે પણ છે. ડ. અન્ય 6 અને 2 ની પછી ત ને બદલે જ આવે છે, અને પૂર્વના 6 ને પણ ન થાય છે. જેમકે મિ-મન્ન, શૂ- f. - ઈ. ગાકારાન્ત ધાતુ હોય અને તેને આદિએ 2, 3, 4, કે 2 વાળા જોડાક્ષર હોય તો પણ તને ર થાય છે; અને વળી બીજા કેટલાક ધાતુ પછી પણ તને ર થાય છે. અપવાદ–ગુરુ, fa 7 ગ , , , ઘા અને દર એટલામાં તને બદલે વિકલ્પ થાય છે. અને દશે, દવા અને મહું પછીત ને ર થતા નથી. ફ. શો, રિ 1 ગ., મિ, ત્રિ અને ઇs એટલા જ્યારે 6 લે છે ત્યારે તેમના સ્વરને ગુણ થાય છે. ગ, ચ, મ્ નમ, કામ, સુન, મન, તમ્, , લિમ્, [, અને ઘનના અનુનાસિકને લેપ થાય છે. જેમ અમને જત, ने तन्ने। तत. હ, આ સિવાયના જે ધાતુઓને છેડે મમુ ને ન હોય, તેવા ધાતુઓ જ્યારે લેતા નથી ત્યારે તેમને સ્વર દીધ થાય છે. જેમકે રામૂ-ફાત, -સાત, -રાત (પા. ર૪૪, 6 (અ) અને પ. 105, 6 પ્રમાણે). જ. જ્યારે સ પૂર્વે 6 લાગતી નથી ત્યારે ઉપાજ્ય અનુનાસિકને લેપ થાય છે, જેમકે, રન્ન-જી, સંજ્ઞ-૩૪. * અંતસ્થ અથવા અનનાસિક સિવાય કોઈ પણ વ્યંજનથી શરૂ થતા અવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે અન્ય સ્ ને ક થાય છે; અને 4 પૂર્વના 3 કે 4 જેડે મળે ત્યારે બે સ્વરોને ઠેકાણે વૃદ્ધિ કે થાય છે.

Page #268
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 243 3. અ. કર્મણિ ભૂતકૃદંતને વત લગાડાથી કરિ ભૂતકૃદંત થાય છે. જેમકે -તત્વ, ટર્મ-અધવત, તાજૂ, પાન પ્રથમા એકવચન. બ. સ્ત્રીલિંગ ફુ ઉમેરવાથી થાય છે. જેમકે તવતી. 4. એ. પક્ષ ભૂતકાળનું કરિ કૃદંત, પરપદમાં જ ને આત્મપદમાં માન અવિકારી પ્રત્યય પૂર્વના અંગને (જેવા કે 3 પુ. બ. વ.) લગાડવાથી થાય છે. બ જ્યારે આ રૂપમાં એક જ સ્વર હોય કે આ અંતે હેય તે વણ પૂર્વે 6 લાગે છે. ઘરને પણ 3 લાગે છે. જેમકે -દિવસ પ–તિરણ, ચાર-ચ%ાળા, દૂ-ફ્રુવ-. - ક. 5, p. વિ૬ 6 ગ, વિજ્ઞ અને ર પછી પણ વિકલ્પ 6 લે છે. જેમકે મૂ-કwwવ કે જ્ઞાનવ. | ડ વર અને મન પૂર્વે 4, 3% ઈ. ધાતુઓના અનુનાસિકને લોપ થાય છે. અને દીર્ઘ કારાન્ત ધાતુઓ ગુણ પામતા નથી. જેમકે અનિવાર, તિતીર્થકર પહેલા ફેરફાર પરાક્ષ ભૂતકાળમાં થતા નથી અને બીજો થાય છે. " (ઈ) પરાક્ષ ભૂતકાળનું ત્રીજા પુરુષ બહુવચનનું રૂપ કૃદંતના અંગ તરીકે દ્વિતીયા બ. વ. થી આગળ સ્વસ્થી શરૂ થતા પ્રત્યય પૂર્વે ગણવું આજ અંગે સ્ત્રીલિંગની નિશાની હું પૂર્વે અને નપુંસકલિંગના પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધન દિવચનમાં લેવાય છે. રિદ્ધિ-દિગુણT તુ. એ. વિવુિ ત્રી, નવમ્ કે જ્ઞાવર ઉપરથી કુબા 4. એ., ઝg . અમુક બાબતમાં આ રૂપમાં (ડ) પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે. 5. સામાન્ય ભવિષ્યકાળનું કૃદંત કરવું હોય તો પરપદમાં અને આભને પદમાં માર, પ્રત્યય રહિત તે કાળમાં અંગને લગાડવાથી થાય છે.

Page #269
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પૂર્વનામને અન્ન પહેલાં લેપ થાય છે. જેમકે, ક્રથિત “કરનાર', ‘કરવાને', રિષભાઇ (ક્તરિ) “કરનાર', (કમણિ) કરાવનાર. વાત “જોનાર, “જોવાને, કપાળ દેખવાનું, દેખાનાર. ચત્તનું સ્ત્રીલિંગ કરી કે ત થાય છે. 6. અ. અવ્યયભૂતકૃદંતને વા પ્રત્યય ટુ ધાતુ પૂર્વે રૂ લે છે, અને ધાતુને અંતે અને ઝનૂ આવે તે ધાતુ પૂર્વે વિકલ્પ ફુ લે છે. બ. આ અવિકારી પ્રત્યય છે, પણ કેટલીકવાર જ્યારે તેની પૂર્વે { આવે ત્યારે સ્વરને ગુણ થાય છે. ક, ઉપર કહેલા 2, ગ. ને હું ત્યાં પૂવે રૂ ન લાગે ત્યારે કામ લાગે છે. તન-તત્યા કે તનિવા. 6, અ. પ્રમાણે ને આ નિયમ પ્રમાણે મન-મવા, –રાવા કે સામિત્વા ઈ. . , 45, 6 અને નમુમાં અવ્યયભૂતકૃદંતના 4 પ્રત્યય પૂર્વે વિકલ્પ અન્ય અનુનાસિકને લોપ થાય છે. જે ધાતુઓ (ર,ગમાં) ઉપર આપેલા છે તેમાંના બાકીના ધાતુઓમાં જરૂર લોપ થાય છે. 7. અ. વિધ્યર્થ કર્મણિકૃદંતના પ્રત્યયો તય, નીક અને 4 છે. બ. તથ્ય અને અનીય પૂવે અન્ય સ્વર અને ઉપાત્ય સ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે. ક. તદમાં તે ધાતુ પૂરુ લાગે છે. " ડ. 1. 2 પૂર્વે અન્ય અને ઉપન્ય 6 અને 7 ને ગુણ થાય છે, અને અન્ય મને ય થાય છે. જેમકે કુ-પો-વ્ય, ના . 2. અન્ય અને થાય છે. જેમકે રા-ય. 3. 4 કારાન્ત ધાતુઓમાં ની વૃદ્ધિ થાય છે. જેમકે -જાઈ. 4, શું તુ, ફુ (પરમૈને આત્માને) 6 ગુન્ અને 4 ઉપન્ય હેય એવા ધાતુઓ પૂર્વે પોતાના સ્વરમાં ફેરફાર થવા દેતા નથી. 9 ધાતુ સકર્મક હોય તે કૃદંત “કર્મણિ થાય છે, અને અકર્મક હેય તે “ભાવે” થાય છે.

Page #270
સંસકૃત બીજી ચેપડી હસ્વ સ્વર પછી ય પૂર્વે ત મુકાય છે, જેમકે, અતુલ્ય આ નિયમન કેટલાએક અપવાદ છે. તે ઘણું હોવાથી લખી શકાતા નથી. 8. અ. 7 અને મા પ્રત્યયોથી ધાતુસૂચિત ક્રિયા કરનાર નામો બનાવાય છે. બ. ઝૂ પૂર્વે અન્ય સ્વર અને ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે. ક. * પૂર્વે અન્ય સ્વર અને ઉપા– 3 ( અંતે હોય એવા તે ધાતુના ઉપાત્ય 34 સિવાય)ની વૃદ્ધિ થાય છે, અને બીજા ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે. જેમકે ના-નૈતૃ અને નાયર, વટવરૃ અને વાવ, કુક-રોટ અને રોષ ફાજૂ-શમલા અને આનમાત્રામાં થાય છે. ડ. નકારાન્ત ધાતુઓમાં આ અન્ન પૂવેર લાગે છે. જેમકે, स्था भने दा ९५२था स्थायक ने दायक. ઈ. વૃદ્ધિ કરનાર ધાતુસાધિત પ્રત્યય પૂવે દૃન ના થાય છે. જેમકે, ઘાત (પા. 223. 18 જુઓ). ફ. ઝૂ સ્ત્રીલિંગ કરે અને એનું ઇજા તથા કેટલીક વાર મા થાય છે. 9. અ. ધાતુને મન એ અને તિ ગાડયાથી ભાવવાચક નામ થાય છે. બ. તિ અવિકારક પ્રત્યય છે. ભૂતકૃદંતના પ્રત્યય પૂર્વે જે ધાતુએમાં ફેરફાર થાય છે. તે જ ફેરફાર ઘણું કરીને તેની પૂર્વે થાય છે. જેમકે, ચ-૩, પુરૂ-મુnિ . ક. પૂર્વે કેટલાક ધાતુઓમાં ગુણ અને કેટલાકમાં વૃદ્ધિ થાય છે. મન પૂર્વે અન્ય વર અને ઉપાત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે. જેમકે, મૂ-માવા-મેવા, જિ-કચ, g-ઘાતજન, કુષોધઘર. ડ. અન્ય કે જૂનો આ સ પૂર્વે કે " થાય છે. જેમકે g-wવ, સુ-યો. ઈ. જે નામને છેડે તિ હેય તે સ્ત્રીલિંગ છે, આ હેય તે પુંલિંગ છે. અને સર હેય તે નપુંસકલિંગ છે.

Page #271
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સંસ્કૃત વાક્યો तस्मादेवं विदुषे ब्राह्मणायैवं चक्रप न क्षत्रियों द्रुह्यात् / राजा यक्ष्यमाणो ब्राह्मणं पुगेदधीत / *छन्दांसि वै देवेभ्यो हव्यमूवा श्रान्तानि जघनाधं यशस्य तिष्ठन्ति यथाश्वो वाश्वतरो वोहिवांस्तिष्ठेदेवम / असुरैः सह योत्स्यमान इन्द्रो वरुणस्य साहाय्यं ययाचे / वरुणसाहाय्यं लब्धवतस्त स्मात्सर्वेऽसुरा अविभयुः / ध्यर्थ मे जन्म न मया कृतं कर्तव्यं न भुक्तं भोक्तव्यं न दृष्टं द्रष्टव्यं न श्रुतं श्रोतव्यम् / . निषेदुषीं राशी दृष्ट्वा दास्योऽपि सपन्नीवृत्तं कथयिष्यन्त्योऽधस्तस्थुः / . ___ ब्राह्मणेभ्यो दत्तसर्वस्वो रघुः प्रत्ययागतायार्थिने धनं दित्सुः कुबेरात्तनिष्क्रष्टुं चकमे / कुबेरस्तु तेनाभियास्य मानमात्मानं प्रेक्ष्य स्वयमेव तस्य कोशे धनवृष्टि पातयामास तत्सर्व धनमात्मने ददिवांसं रघु वक्ष्यमाणामाशिषं सोऽर्युवाच / आशास्यमन्यत्पुनरुक्तभूतं श्रेयांसि सर्बाग्यधिजग्मुषस्ते / पुत्रं लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीड्यं भवत: पितेव // ततो रघुः पुत्र प्रापाज नाम / तं कतिभिः संवत्सरैर्विवाहयोग्यदशं शात्व सासैन्यमिन्दुमतीस्वयंवराय विदर्भान्प्रस्थापितवान् / * યજ્ઞમાં જે મંત્ર બોલાય છે તેના છંદ દેવ પાસે બલિદાન લઈ જાય છે એવી કલ્પના હાવ છે.

Page #272
247 સંસ્કૃત બીજી પડી मार्गे नर्मदारोधस्येकरात्रमुषितवतस्तस्य सेनानिवेशो वन्यगजत्बमृषिशापात्समापेदानेन केनचिद्गन्धर्वेण तुमुलश्चके / तमापतन्तं नृपतेरवध्यो वन्यः करीति श्रुतवान्कुमारः / निवर्तयिष्यन्विशिखेन कुम्भे जघान नात्यायतकृष्टचापः // स विद्धमात्रः स्वीयं दिव्यं रूपं प्राप। ततः प्रजहषेऽप्यात्मन उपच क्रुषेऽजाय संमोहनाख्यमस्त्रं ददौ / एवं तयोरध्वनि दैवयोगादासेदुषोः सख्यमचिन्त्यहेतु / एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान्सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् // तं नगरोपकण्ठे तस्थिवांसं तदागमनदृष्टो विदर्भनाथः प्रत्युज्जगाम नगरं चानीय सर्वां सत्कियां चकार / / त्रैलोक्यदीपके देवे लोकान्तरमुपेयुषि / तमस्तान्तमभूद्विश्वं कः सुखी महदापदि // ગુજરાતી વાક્યો 1. નિષાદ કે જેણે ક્રૌંચ પક્ષીની જોડમાંથી એકને મારી नायु तु. (हन् ) तेने वाभामि शा५ ही 2. જે રાજકુમારે તેને સો ગાય આપવા વચન આપ્યું હતું (प्रति+श्रु ) तेने ऋषिये माशी हीधे. 3. પાંડવો જ્યારે વારણાવતી જવાની તૈયારીમાં હતા (ग ) त्यारे विहुरे तमन शिभाभए धी. 4 નામ પછી જ્યારે માત્ર પ્રત્યય આવે ત્યારે તે પ્રત્યયનો અર્થ 'भार' '' थाय छे. विद्धमात्र 'घायस यतां पा२ 4.' * જે શબ્દો અને શબ્દસમુદાયો જાડા અક્ષરમાં છાપેલા છે તેને स्थान त १५२वां..

Page #273
248 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 4. તેણે શહેર બાળ્યું તે પહેલાં તે સેનાપતિએ તેમાંથી બધાં બરછોકરાંને બહાર લઈ લીધાં 5. તેને પૈસો પાડે આપવાનું કહેતાં પહેલાં (વારિકા) ન્યાયાધીશે બરાબર ચાલવા શિખામણ આપી. 6. કાશીમાંથી યજ્ઞદત્તને જવાની રજા મળી (અનુ+શT) તે પહેલાં દેવદત્તે તેને કરેલાં પાપો માટે તપ કરવા કહ્યું 7. પતિને ઘેર જ્યારે શંકુતલાને મોકલવાની હતી (g+fg કે પ્ર+gs) ત્યારે કચ્છે તેને અગ્નિની પ્રદક્ષિણા કરવા કહ્યું અને પિતાની મોટાઈ માટે મગરૂર ન થવા શિખામણ આપી. 8. જે લૂગડાં વિષ્ણુને આપવાનાં છે. (3) તે ઘણું સારાં અને કીમતી છે. 9. ઝાડ કાપવાનું છે. (છિદ્ર ) 10. તેણે આ વિચિત્ર સંદેશો મોકલ્યો તેમાંથી શું સમજવાનું ? (gધુ) - 11. જરાસંધ કે જેણે બધા રાજાઓને જીત્યા હતા (f) અને કેદ કર્યા હતા તે કૃષ્ણ અને ભીમથી મરાયો. . 12, તેનાં વચન વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય નથી. (વિશ્વનું), તેનાં કામ નિંદા કરવા યોગ્ય છે. (ર) 13. તે ખાવા યોગ્ય નથી (મ, અમિ+અવ) કે પીવા યોગ્ય નથી. (5) આપણે શા માટે શોધવું ? 14. તેણે ડહાપણનાં ચિહ્નો બતાવ્યાં. હવે તેને મૂર્ખ ગણવાને નથી. (મન)

Page #274
સંસ્કૃત બીજી પડી 24 શબ્દ કોશ 26 34 પુ. રધુના દીકરાનું નામ છે. | વાત, અને મૂત થયેલું) ફરીથી અત્યાર ક્રિ. વિ. અથવા વિ. પુ. કહેવા જેવું સ્ત્રી, ન. ઘણું વેગળું, ઘણું લાંબુ ઘાઇ પુ. સ્ત્રી. ન. અથવા કિ. ધ ક્રિ. વિ. નીચે વિ. નવું, તાજુ મનુ પુ. સ્ત્રી. ન. મળતું યોગ્ય ઇશ પુ. મુલક સચ્ચતર પુ. ખરચર પણ ન. કિનારે માથા સ્ત્રી. નામ लोकान्तरम् न. (अन्यो लोकः રૂવુમતી સ્ત્રી.એક સ્ત્રીનું નામ છે. ટોતH) બીજી દુનિયા ૩પwઇટન. ગામ અથવા શહેરની વ મારિાષમ્ જડે, આશીર્વાદ પાસેની જગા પાધર, સીમ દેવે ન્મ પુ. હાથીના કપાળના ભાગ વન્યપુ.સ્ત્રી.ન. રાની અથવા વનનું ઉપરને ગાળે થળ પુ. સમુદ્રને દેવતા 36 જોડે, ઉપકાર કરવો વિ પુ.(બ.વ. માં વપરાય છે. જન્મ પ્રતિ+૩ જોડે, સામું જવું દેશનું નામ છે, હાલ જેને વરાડ ચૈત્રરથ પુ. ગંધર્વને દેશ પ્રાંત કહે છે તે દેશ. ઇન્દ્ર ન. પિંગળ, છંદ વિલિ પુ. બાણ sઘarઈન.(ઘન ન. કેડ,કટિને પૂર્વ ભાગ, અને અધ અડધું ) વૃષ્ટિ સ્ત્રી. વરસાદ પાછલો ભાગ રાપિ પુ. શાપ ત૬ 4 પરમેટ દુઃખી થવું શાન્ આમને- 2 ગ. મા જોડે, પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રકાશમાન ઈરછવું, આશિષ આપવી. કરનાર દિન ન.એક અદ્દભુત અસ્ત્રનું ધાપુર ડે,કોઈને ગોર બનાવવો નામ છે. નર્મરા સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. સતિય સ્ત્રી. પરણાગત,સત્કાર પુનામૃત પુ. સ્ત્રી ન (પુર. | પત્ની સ્ત્રી. શોક (ઉચ્ચાર શકય ફરીથી કહેલું અથવા ફરીથી કહેલી ' જેવો કરવો)

Page #275
250 સંસ્કૃત બીજી પડી સવ ન. ( સધળું અને મેં તેના ઘેરા પુ.લશ્કરી છાવણી સવ ન.ધન) બધી મિલકત,બધી | રાક્ટ ન. સારું રાજ માલમત્તા દળ ન. બલિદાન સ્ત્ર પુ. કીમતી મા પુ. ચી. ન. | નિશાની વિ ન. કેદ કરવું સારા નિતિ પાછું આપવું પ્રતિકા કૌંચ(એક જાતનું પક્ષી છે.) પ્રદક્ષિણા કરવી ઘક્ષિણા મગરૂર વિત્ત મણિ ભૂ , જરાસંધ (મગધ દેશના એક રૂરિની સ્ત્રી. રાજાનું નામ છે.) રાસંઘ પુ. ગ્ય રીતે ચાલવું સાવાર પ્રતતરેહવાર વિરક્ષા પુ. શ્રી. ન. | पद, सदाचारेण वृत् નિષાદ (એક જંગલી જાતનું | વારણાવતી (એક જગાનું નામ અથવા તે જાતના શાસનું છે.) વારાવતી રસી. નામ) નિખાર પુ. વિદુર (વિશેષ નામ છે. વિદુર પુ.

Page #276
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ઉપર મનેયત્ન માટે ચૂંટી કાઢેલા પાઠ (1. ऐतरेय ब्राह्मण-पश्चिका 7) हरिश्चन्द्रो ह वैधस एश्वाको राजाऽपुत्र * आस / तस्य ह शतं जाया बभूवुः / तासु पुत्रं न लेभे / तस्य ह पर्वतनारदौ गृह ऊषतुः / स ह नारदं पप्रच्छ / यन्न्विमं पुत्रमिच्छन्ति ये विजानन्ति ये च न / / किंस्वित्पुत्रेण विन्दते तन्म आचश्व नारद // इति / स एकया + पृष्टो दशभिः प्रत्युवाच / ऋणमस्मिन्त्सिंनयत्यमृतत्वं च गच्छति / पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम् // यावन्त: पृथिव्यां भोगा यावन्तो जातवेदसि / यावन्तो अप्सु प्राणिनां भूयान्पुत्रे पितुस्ततः // शश्वत्पुत्रेण पितरोऽत्यायन्बहुलं तमः / अथैनमुवाच वरुणं राजानमुपधाव पुत्रो मे जायतां तेन त्वा यजा इति / तथेति / स वरुणं राजानमुपसार पुत्रो मे जायतां तेन त्वा यजा इति / तथेति / तस्य ह पुत्रो जज्ञे रोहितो नाम / तं होवाचाजनि ते वै पुत्रो यूजस्व मानेनेति / स होवाच यदा वै पशुनिर्दशी भवत्यथ स मेध्यो भवति निर्दशो * अस् 'हा' यने ५२।क्ष भूताण, व्याहि पुस्तामा आम् યુક્ત પરોક્ષ ભૂતકાળ બનાવવામાં માત્ર સહાયકારક ક્રિયાપદ તરીકે अस् व५२राय छे. + मानी पछी गाथा मेटले ' ' श६ समral. * આ દશમાંના ફક્ત અઢી લેક આપેલા છે. : અન્ય - અને ર્ વચ્ચે ત વિકલ્પ મુકાય છે.

Page #277
252 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી न्यस्त्वथ त्वा यजा इति / तथेति / स ह निर्दश आस / तं होवाच निर्दशोऽन्वभूधजस्व माने नेति / स होवाच यदा वे पशोदन्ता जायन्तेऽथ म मेध्यो भवति दन्ता स्वस्य जायन्तामथ त्वा यजा इति। तथेति / तस्य ह दन्ता जज्ञिरे / तं होवाचाज्ञत* वा अस्य दन्ता यजस्व मानेनेति / स होवाच यदावे पशोर्दन्ताः पद्यन्तेऽथ स मध्यो भवति दन्ता वस्य पद्यन्तामश त्वा यजा इति / तथेति / तस्य ह दन्ताः पेदिरे / तं होवाचापत्मत वा अस्य दन्ता यजस्व मानेनेति / स होवाच यदा वै पशोर्दन्ताः पुनर्जायन्तेऽथ स मेध्यो भवति दन्ता न्वस्य पुनर्जायन्तामथ त्वा यजा इति / तथेति / तस्य ह दन्ताः पुनर्ज शिरे / तं होवाचाज्ञत वा अस्य पुनर्दन्ता यजस्व मानेनेति / स होवाच यदा वैक्षत्रियः सांनाहुको भवत्यथ स मेध्यो भवति संनाहं नु प्राप्नोत्वथ त्वा यजा इति / तथेति / स ह संनाहं प्रापत्तं होवाच संनाहं नु प्राप्नोद्य जस्व मानेनेति / स तथेत्युत्क्वा पुत्रधामन्त्रयामास ततायं वै मह्यं त्वामददाद्धन्त त्वयाहमिमं यजा इति / स ह नेत्युत्क्वा धनुरादायारण्यमपातस्थौ / स संवत्सरमरण्ये चचार / , अथ हैवाकं वरुणो जग्राह / तस्य होदरं जज्ञे / तदु ह रोहित: शुश्राव / सोऽरण्याग्राममेयाय तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्यंत्योवाच / नानाधान्ताथ श्रीरस्तीति रोहित शुश्रुम / पापो नृषद्वरो जन इन्द्र इच्चरतः सखा / / चरैवेति / चरैवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह द्वितीयं संवत्सरमरण्ये चचार / सोऽरण्याग्राममेयाय / तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्येत्योवाच / “जन् पातुना मद्यतन भूताना श्री पुरुषना क्यननु वैछि 35.

Page #278
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 253 पुष्पिण्यौ चरतो जङ्घ भूष्णुरात्मा फलपहिः / *शेरेऽस्थ सर्वे पामान. श्रमेण प्रपथे हताः / चरैवेति चरैवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह तृतीयं संवत्सरमरण्ये चचार / सोऽरण्यादग्राममेयाय / तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्यत्योवाच / आस्ते भग आसीनस्यार्ध्वस्तिष्ठति तिष्ठतः / शेते निपद्यमानस्य चराति चरतो भगः / / चरैवेति / चरैवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह चतुर्थ संवत्सरमरण्ये चचार। सोऽरण्याग्राममेयाय / तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पर्यत्योवाच / कलिः शयानो भवति संजिहानस्तु द्वापरः / उत्तिष्ठंस्रता भवति कृतं संपद्यते चरन् / चरैवेति / चरैवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह पञ्चमं संवत्सरमरण्ये चचार / सोऽरण्याग्राममेयाय / तमिन्द्रः पुरुष. रूपेण पर्यत्योवाच / चरन्यै मधु विन्दति चरन्त्स्वादुमुदुम्बरम् / सूर्यस्य पश्य श्रेमाणं यो न तन्द्रयते चरन् / चरैवेति / चरैवेति वै मा ब्राह्मणोऽवोचदिति ह षष्ठं संवत्सर मरण्ये चचार / सोऽजीगत सौयवसिमृषिमशनया परीतमरण्य उपेयाय / तस्य ह त्रयः पुत्रा आसुः शुनःपुच्छः शुनःशेपः शुनो. लागुल इति होवाच ऋषेऽहं ते शतं ददाम्यहमेषामेकेनात्मानं निष्कीणा इति / स ज्येष्ठं पुत्रं निगृह्णान उपाच न विममिति * शी धातुन वर्तमानाना 34 पु. 5. 4. नुवै 35. .

Page #279
254 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી नो एवेममिति कनिष्टं माता / तो ह मध्यमे संपादयांचक्रतुः . शुनःशेपे तस्य ह शतं दत्वा स तमादाय सोऽरण्यादग्राम मेयाय / स पितर मेत्योवाच तत हन्ताहमनेनात्मानं निष्क्रीणा इति / स घरुणं राजानमुपलसारानेन त्वा यजा इति / तथेति भूयान्वै ब्राह्मणयः क्षत्रियादिति वरुण उवाच / तस्मा एतं राजसूयं यज्ञक्रतुं प्रोवाच तमेतमभिषेचनीये पुरुषं पशुमालेभे / तस्य ह विश्वामित्रो होतासीजमदग्निरध्वर्युवसिष्ठो ब्रह्मायास्य उद्गाता। तस्मा उपाकृताय नियोक्तारं न विविदुः / स होवाचाजीगर्तः सौयवसिर्मह्यमपरं शतं दत्ताहमेनं नियोक्ष्यामोति / तस्मा अपरं शतं ददस्तं स *निनियोज / तस्मा उपाकृताय नियुक्ता. याप्रीताय पर्यग्निकृताय विशसितारं न विविदुः / स होवाचाजीगत: सौयवसिमद्यपरं शतं दत्ताहमेनं विशसिष्यामीति / तस्मा अपरं शतं ददुः / सोऽसि निःशान एयाय / अथ ह शुनःशेप ईक्षांचक्रेडमानुषमिव वैमा विशसिष्यन्ति हन्ताहं देवता उपधावामीति / प्रजापतिमेव प्रथमं देवतानानुपससार / तं प्रजापतिरुवाचा. ग्नि देवानां नेदिष्ठस्तमेवोपधावेति / सोऽग्निमुपससार / तमग्निरुवाच सविता वै प्रसवानामीशे तमेवोपधावेति / सवितारमुपससार / तं सवि तोवाच वरणाय चै गर्दा नियुक्तोऽसीति तमेवोपधावेति स वरुण राजानमुपसमार / तं वरुण उवाचाग्नि देवानां मुखं सुहृदय तमस्तं नु स्तुह्यथ त्योत्स्रक्ष्याम इति। सोऽग्निं तुष्टाव / तमग्निरुवाच विश्वान्देवान्तुह्यथ त्योत्स्रक्ष्याम इति / स विश्वान्देवांस्तुष्टाव / तं विश्वे देवा ऊचुरिन्द्रो देवानामोजिष्ठो बलिष्ठः सहिष्ठः सत्तमः पारयिष्णुतमस्तं नु स्तुयश त्योत्स्त्रक्ष्याम : આ ધાતુના પહેલા એક સ્વરને બદલે આ ઠેકાણે ઉપસર્ગને કિર્ભાવ થયો એમ લાગે છે. xवत माना 3. पु. मे. 1. नियम प्रमाणे तो मे 35. इष्टे था .

Page #280
255 સંસ્કૃત બીજી પડી इति / स इन्द्रं तुष्टाव / तस्मा इन्द्रः स्तूयमानः प्रीतो मनसा हिरण्यरथं ददौ / तमिन्द्र उवाचाश्विनौ नु स्तुह्यथ त्योत्स्रनाम इति / सोऽश्विनौ तुष्टाव तमश्विना ऊचतुरुषसं नु स्तुह्यथ त्वोत्न. श्यामइति / स उषसं तुष्टाव / तस्य * ह स्मय॑च्युक्तायां विपाशो मुमुचे / कनीय ऐक्ष्वाकस्योदरं भवति / उतमस्यामेवच्युक्तायां विपाशो मुमुचे / अगद ऐश्वाक आस / 2. त्रयाणां धूर्तानाम् / कस्मिंश्चिदधिष्ठाने मित्रशर्मा नाम ब्राह्मणः प्रतियसति स्म / स कदाचिन्माषमासे पशुप्रार्थनाय ग्रामान्तरं गतः / तत्र तेन कश्चिद्यजमानो याचितः / भो यजमान आगामिन्याममावास्यायां यक्ष्यामि यज्ञं तद्देहि मे पशुमेकम् / अथ तेन तस्य शास्त्रोक्तः पीवरतनुः पशुः प्रदत्तः / सोऽपि तं समर्थमितश्चेतश्च गच्छन्तमवलोक्य स्कन्धे कृत्वा सत्वरं स्वपुराभिमुखः प्रतस्थे। ___ अथ तस्य गच्छतो मार्ग प्रयो धूर्ताः संमुखा बभूवुः / तैश्च तादृशं पीवरतन पशु स्कन्धमारूढमवलोक्य मिथोऽभिहितम् / अहो अस्य पशोर्भक्षणादद्यतनो हिमपातो व्यर्थतां नीयते / तदेनं वञ्चयित्वा पशुमादाय शीतत्राणं कुर्मः / / ____ अथ तेषामेकतमो वेषपरिवर्तनं विधाय संमुखो भूत्वा तमुचे / भो भोः किमेवं जनविरुद्ध हास्य कार्यमनुष्ठीयते यदेष सारमेयोऽपषित्र: स्कन्धारूढो नीयते / ततश्च तेन कोपाभिभूतेनाभिहितमहो किमन्धो भवान्यत्पशुं सारमेयं प्रतिपादयसि / सोऽब्रवीद्ब्रह्मन् कोपस्त्वया न कार्यों यथेच्छ गम्यतामिति / શુનઃપે પ્રાતઃકાળના સતવન કરવામાં ગાયેલા કીર્તન બદલ આ શબ્દ મૂકેલ છે. -

Page #281
256 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી अथ यावत्किचिदध्वान्तरं गच्छति तावद्वितीयो धृतः संमुखः समुपेत्य तमुवाच / भो ब्रह्मन् कष्टं कष्टं यद्यपि वल्लभोऽयं ते सारमेयस्तथापि स्कन्धमारोपयितुं न युज्यते / अथासौ सकोपमिदमाह / भोः किमन्धो भवान्यत्पशु मार मेयं वदसि / सोऽब्रवीद्भगवन् मा कोपं कुर्वज्ञामान्म याभिहितम् / त्वमात्मरुचितं समाचरेति। ___ अथ यावत्स्तोकं वन्तिरं गच्छति तावत्तृतीयोऽन्य वेषधारी धूर्तः संमुखः समुपेत्य तमुवाच / भो अयुक्तमेतद्यत्त्वं सारमेयं स्कन्धाधिरूढं नयसि तत्त्यज्यतामेष यावदन्यः कश्चिन्न पश्यति / अथासौ बहु विमृश्य तं पशुं सारमेयमेव मन्यमानो भयाद भूमों प्रक्षिप्य स्वगृहमुद्दिश्य पलायितः। ततस्ते त्रयो मिलित्वा तं पशुमादाय प्रतस्थिरे। ब्राह्मणभुजंगमयोः / अस्ति कस्मिंश्चिदधिष्ठाने हरिदत्तो नाम ब्राह्मणः / तस्य च कृषि कुर्वतः सदेव निष्फलः कालोऽतिवर्तते / अथैकस्मिन्दिरसे स ब्राह्मणोघर्तिः स्वक्षेत्रमध्ये वृक्षच्छायायां प्रसुप्तः। अनतिरे वल्मी. कोपरि प्रसारितं भीपणं भुगम दृष्ट्वासो चिन्तयामास / नूनमेषा क्षेत्रदेवता कदाचिदपि न पूजिता तेनेनं मे कृषिकर्म विफलीभवति तदहमस्याः पूजामय करिष्यामि / इत्यवधार्य कृतोऽपि श्रीर याचित्वा शरावे निक्षिप्य वल्मीकान्तिकमुपगम्योवाच / गो: क्षेत्र. पाल मयतावन्तं कालं न ज्ञातं यत्त्वमत्र बससि तेन पूजा न कृता तत्सांप्रत क्षमस्येति / एवमुत्क्वा दुग्धं निवेद्य गृहाभिमुख प्रायात् /

Page #282
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સ્પ૭ अथ प्रातर्यावदागत्य पश्यति तावहीनारमेकं शरावे दृष्टवान। एवं च प्रतिदिनमेकाकी समागत्य तस्मै क्षीरं ददात्येकैकं च दीनारं गृह्णाति / ___ अथैकस्मिन्दिवसे वल्मीके क्षीरनयनाय पुत्रं नियुज्य ब्राह्मणो ग्रामं जगाम / पुत्रोऽपि क्षीरं तत्र नीत्वा संस्थाप्य च पुनगृहं समायातः / दिनान्तरे तत्र गत्वा स दीनारमेकं दृष्ट्वागृहीत्वा च चिन्तितवान् / नूनं सौवर्णदीनारपूर्णीऽयं वल्मीक स्तदेनं भुजंग हत्वा सर्वमेकवारं ग्रहीष्यामि / एवं संप्रधार्यान्ये: क्षीरं ददता ब्राह्मणपुत्रेण सर्पो लगुडेन शिरसि ताडित: / स च दैववशादमुक्तजीवितो रोषात्तं ब्राह्मणकुमारं तीव्रविषैर्दशनस्तथादशद्यथा स सद्यः पञ्चत्वमुपागतः / / अथ पुनरपि ब्राह्मणः प्रत्यूषे क्षीरं गृहीत्वा तत्र गत्वा तारस्वरेण सर्पमस्तोत् / तदा सो वल्मीकान्तीन एव ब्राह्मणं प्रत्युवाच / त्वं लोभादत्रागत: पुत्रशोकमपि विहाय / इतः परं तव मम च प्रीति चिता / तंव पुत्रेण यौवनोन्मत्तेनाहं ताडितो मया च स दष्टः / कथं मया लगुडप्रहारो विस्मर्तव्यस्त्वया च पुत्रशोकदुःखं कथं विस्मर्तव्यम् / इत्युत्क्वा बहुमूल्यं हीरकमणि तस्मै दत्वा पुनस्त्वया नागन्तव्यमिति कथयित्वा विवरं प्रविष्टः। ब्राह्मणोऽपि मणिं गृहीत्वा पुत्रबुद्धिं निन्दनस्वगृहमागतः /

Page #283
258 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 3. (सत रिना नीतिशतमाथी) अशः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्य ते विशेषज्ञ: / शानलबदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति // 1 // लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडय पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासादितः / कदाचिदपि पर्यटशशविषाणमासादये - न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् // 2 // व्यालं बालमृणालतन्तुभिरौ गेडु म मज्जृम्भते छेत्तुं वनमणीशिरीषकुसुम्प्राम्तेन संनते / माधुर्य मधुबिन्दुना रचयितुं क्षाराम्बुधेरीहते / नेतुं वाञ्छति यः खलान्पथि सतां सूक्तः सुधास्यन्दिभिः॥३॥ स्वायत्तमेकान्तगुणं विधात्रा विनिर्मितं छादनमशतायाः / विशेषतः सर्वविदां समाजे विभूपणा मौनमपण्डितानाम् // 4 // साहित्यसंगीतकलाविहीनः साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः / तृणं न खादन्नपि जीवमानस्तद्वागधेयं परमं पशूनाम् // 5 // येषां न विद्या न तपो न दानं शान न शीलं न गुणो न धर्मः। ते मृत्युलों के भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति // 6 // वरं गहनदुर्गेषु भ्रान्तं वनचरैः सह / __न मूर्खजनसंपर्कः सुरेन्द्रभवनेष्वपि / / 7 // हर्तर्याति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति यत्सर्वदा प्यर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् / कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधन विद्याख्यमन्तर्धनं येषां तान्प्रति मानमुज्झत नृपाः कस्तै: सह स्पर्धते // 8 अम्भोजिनीवननिवास क्लिासमेव हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता / न त्वस्य दुग्धजलभेदविघौ प्रसिद्धां वैदग्ध्य कीर्तिमपहर्तुमसौ समर्थः // 9 //

Page #284
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 259 केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वला न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः / वाण्येका समलंकरोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् // 10 // विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरुणां गुरुः / विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता विद्या राजसु पूजिता न तु धनं विद्याविहीनः पशुः // 11 / / सूनुः सच्चरितः सती प्रियतमा स्वामी प्रसादोन्मुखः स्निग्धं मित्रमवश्चकः परिजनो निष्क्लेशलेशं मनः / आकारो रुचिरः स्थिरश्च विभवो विद्यावदातं मुखं तुष्ट विष्टपहारिणीष्टदहरौ संप्राप्यते देहिना // 12 // प्राणाघातानिवृत्तिः परधनहरणे संजमः सत्यवाक्यं काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् / तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेष पन्थाः // 13 // प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः / विघ्नः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति // 14 // प्रिया न्याय्या वृत्तिमलिनमसुभङ्गेऽप्यसुकर मसन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधनः / विपद्युच्चैः स्थेयं पदमनुविधेयं च महतां सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम् // 15 //

Page #285
260 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી स्वल्पं स्नायुवसावशेषमलिनं निर्मासमध्यस्थिक श्वा लब्ध्वा परितोषमेति न तु तत्तस्य क्षुधाशान्तये / सिंहो जम्बुकमङ्कमागतमपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं सर्वः कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छति जनः सत्त्वानुरूपं फलम् // 16 // लागृलचालनमधश्चरणावपातं भूमौ निपत्य वदनोदरदर्शनं च / श्वा पिण्डदस्य कुरुते गजपुंगवस्तु धीरं विलोकयति चाटुशतैश्व भुङ्क्ते / / 17 / / परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते / स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् // 18 // कुसुमस्तबकस्येव द्वयो वृत्तिमनस्विनः / मूनि वा सर्वलोकस्य विशीर्यंत वनेऽथवा / / 19 / / तानीन्द्रियाणि सकलानि तदेव कर्म सा बुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव / अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव अन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् // 20 // दौर्मन्त्र्यान्नृपतिविनश्यति यति: सङ्गात्सुतो लालना द्विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छील खलोपासनात् / हीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रया न्मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्यागात्प्रमादा नम // 21 // दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य / यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति // 22 // रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रयता मम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः / केचिवृष्टिभिरार्द्रयन्ति धरणी गर्जन्ति केचिथा - यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः // 23 //

Page #286
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી जाड्यं ह्रीमति गण्यते. व्रतरुची दम्भ: शुचौ कैतवं शूरे निघृणता ऋजो विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि / तेजस्विन्यकलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे __तत्को नाम गुणो भवेत्सुगुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कित: // 24 // लोभश्चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः ___ सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थन किम् / सौजन्यं यदि किं निजः सुमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनै: __ सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना।।२।। न कश्चिच्चण्डकोपानामात्मीयो नाम भूभुजाम् / होतारमपि जुह्वानं स्पृष्टो दहति पावकः // 26 // आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् / दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् // 27 // मृगमीनसजनानां तृणजलसंतोषविहितवृत्तीनाम् / लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति // 28 // पाञ्छा सजनसंगमे परगुणे प्रीतिगुरौ नम्रता विद्यायां व्यसनं स्वयोषिति रतिर्लोकापवादाद्भयम् / भक्तिः शुलिनि शक्तिरात्मदमने संसर्गमुक्ति: खले ज्वेते येषु वसन्ति निर्मलगुणास्तेभ्यो नरेभ्यो नमः // 29 // प्रदानं प्रच्छन्नं गृहमुपगते संभ्रमविधि: प्रित्यं कृत्वा मौनं सदसि कथनं नाप्युपकृते: / अनुत्सेको लक्ष्म्यां निरमिभवसाराः परकथा: __ सतां केनोष्टिं विषममसिधाराव्रतमिदम् // 30 // संपत्सु महतां चित्तं भवत्युत्पलकोमलम् / आपत्सु च महाशैलशिलासंघातकर्कशम् // 31 / / संतप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते /

Page #287
262 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं सन्मौक्तिकं जायते प्रायेणाघममध्यमोत्तमगुणः संवासतो जायते / / 32 // नम्रत्वेनोन्नमन्तः परगुणकथनैः स्वान्गुणान्ख्यापयन्तः स्वार्थान्संपादयन्तो विततबहुतरारम्भयत्नाः परार्थे / क्षान्त्यैवाक्षेपरुक्षाक्षरमुख रमुखान्दुर्मुखान्दूषयन्तः सन्तः साश्चर्यचर्या जगति बहुमताः कस्य नाभ्यर्चनीया॥३३।। भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमै वाम्बुभिभूरिविलम्बिनो घनाः / अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धि भिः स्वभाव एवैष परोपकारिणाम / / 34 // श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन . दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन / विभाति कायः करुणापराणां परोपकारैर्न तु चन्दनेन / / 35 // पापान्निवारति योजयते हिताय गुह्यं च गृहति गुणान्प्रकटीकरोति / आपदगतं न च जहाति ददाति काले सन्मित्रलक्षण मिदं प्रवदन्ति सन्तः / / 36 / / एते सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थान्परित्यज्य ये सामान्यास्तु परार्थमुद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये / तेऽमी मानवराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये ये तुघ्नन्ति निरर्थक परहितं ते के न जानीमहे // 37 // इतः स्वपिति केशवः कुल मितस्तदीयद्विषा मितश्च शरणार्थिनः शिखरिणां गणाः शेरते / इतोऽपि वडवानलः सह समस्तसंवर्तके ___रहोविततमूर्जितं भरसहं च सिन्धोर्वपुः // 38 // तृष्णां छिन्धि भज क्षमा जहि मई पापे रतिं मा कृथाः / सत्यं बुझनुयाहि साधुपदवीं सेवस्व विद्वज्जनान् /

Page #288
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 267 मान्यान्मानय विद्विषोऽप्यनुनय प्रच्छादय स्वान्गुणा न्कीर्ति पालय दुःखिते कुरु दयामेतत्सतां लक्षणम् // 39 // मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णा स्त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः / परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं निजहृदि विकसन्त: सन्ति सन्तः कियन्तः // 40 // रत्नैमहार्हस्तुतुषुन देवा न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् / सुधां विना न प्रययुर्विरामं न निश्चितार्थाद्विरमन्ति धीराः॥४१।। ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो शानस्योपशम: श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः / अक्रोधस्तपस: क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्व्याजता सर्वेषामपि सर्वकारणमिदं शीलं परं भूषणम् // 42 // 4. (मरी पूलासमाथी *देवि किमत्र क्रियतां दैवायत्ते वस्तुनि / अलं रुदितेन / न वयमनुग्राह्याः प्रायो देवतानाम् / आत्मजपरिष्वङ्गामृतास्वादसुखस्य नूनमभाजनमस्माकं हृदयम् / अन्यस्मिञ्जन्मनि न कृतमवदातं कर्म / जन्मान्तरविहितं हि कर्म फलम्पनयति पृरुषस्येह जन्मनि / न हि शक्यं दैवमन्यथा कर्तुमभियुक्तनापि। यावत्त मानुष्यके शक्यमुपपादयितुं तावत्सर्वमुपपाद्यताम् / अधिकां कुरु देवि गुरुषु भक्तिम् / द्विगुणामुपपादय देवतासु पूजाम् / ऋषिजनपरिचर्यासु दर्शितादरा भव / परं हि देवतमृषयो यत्नेनाराधिता यथासमी हितफलानामतिदुर्लभा. જે છોકરા ન હોવાથી શોકગ્રસ્ત થયેલી પિતાની રાણીને એક રાજાએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે.

Page #289
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી नामपि दातारो भवन्ति / श्रूयते हि पुरा चण्डकौशिकप्रसादान्मगधेषु बृहद्रथो नाम राजा जनार्दनस्य जेतारमतुलबलपराक्रमं जरासंधं नाम तनयं लेभे / दशरथश्च राजा परिणतवया अपि विभाण्डकमहामुनिसुतस्यर्घ्य शृङ्गस्य प्रसादानारायणभुजानिवाप्रतिहतानुदधीनिवाक्षोभ्यानवाप चतुरः पुत्रान् / अन्ये च राजर्षयस्तपोधनानाराध्य पुत्रदर्शनामृतस्वादसुखभाजो बभूवुः / अमोघफला हि महामुनिजनसेवा। अहमपि खलु कदा समुपारूढगर्भभरालसामापाण्डुरमुखीमासन्नचन्द्रो दयामिव पौर्णमासी निशां देवीं द्रक्ष्यामि / कदा मे तनयजन्ममहोत्सवानन्दनिर्भरी हरिष्यति पूर्णपात्रं परिजनः / कदा हारिद्र. वसनधारिणी सुतसनाथोत्सङ्गा द्यौरिवोदितरविमण्डला सबालातपा मामानन्दयिष्यति देवी। कदा सर्वोष धिपिजरजटिलकेशो गोरोचनाचित्रितकण्ठसूत्रग्रन्थिरुत्तानशयो दशनशून्यस्मिताननः पुत्रको जनयिष्यति मे हृदयाहूलादम् / कदा गोरोचनाकपिल. द्युतिरन्तःपुरिकाकरतलपरंपरासंचार्यमाणमूर्तिरशेषजनाभिनंदितो मङ्गल प्रदीप इव मे शोकान्धकारमुन्मूलयिष्यति चक्षुषोः। कदा च क्षितितलरेणुधूसरो मण्डयिष्यति मम हृदयेन दृष्ट्या च सह परिभ्रमन्भवनाङ्गणम् / कदा केसरिकिशोरक इव संजातजानु. चङ्क्रमणारम्भः संचरिष्यतीतस्तः स्फटिकमणिमयभित्त्यन्तरितान्भवनमृगशावकानाजिघृक्षुः / कदान्तःपुरिकानू पुरनिनादसंग. तान्गृहकलहंसकाननुसरन्कक्षान्तरप्रधावितः कनकमेखलाघण्टि कारवानुसारिणीमायासयिष्यति धात्रीम / कदा मातुश्चरणरागो. पयुक्त शेषेण पिण्डालतकर सेन क किनां विम्बयिष्यति

Page #290
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 265 मुखानि / कदा कुतहललोललोचनो मणिकुट्टिमेष्वधोदत्तदृष्टिरनुसरिष्यति स्खलद्गतिरात्मनःप्रतिबिम्बानि / कदा नरेन्द्रसहस्रप्रसारितभुजयुगलाभिनन्धमानागमनो भूषणमणिमयूखलेखाकुली क्रियमाणलोलदृष्टिरास्थानस्थितस्य मम पुरः पर्यटिष्यति सभान्तरेषु / इत्येतानि चान्यानि मनोरथशतानि चिन्तयतोऽन्तः संतप्यमानस्य यान्ति रजन्यः। मामपि दहत्येवायमहर्निशमनल इवानपत्यतासमुद्भवः शोकः। शून्यमिव मे प्रतिभाति जगत् / अफलमिवाखिलं पश्यामि जीवितं राज्यं च / अप्रतिविधेये तु विधातरि किं करोमि। तन्मुच्यतां देवि शोकानुबन्धः / आधीयतां धैर्ये धर्म च धी:। धर्मपरायणानां हि सदा समीपसंचारिण्यः कल्याणसंपदो भवन्ति / एवमभिधाय सलिलमादाय स्वयं करतलेनाभिनवपल्लवेनेव धिकचकमल-तुल्यमाननमस्याःसाश्रुलेखं ममार्ज।

Page #291
1. આ ગ્રંથમાં આવેલા સંસ્કૃત શબ્દને સામાન્ય કોશ સન પુ. સ્ત્રી. ન. રોગ વગરનું, અeળ પુ. સ્ત્રી. ન. ( નહિ, નીરોગી, સ્વસ્થ, આરોગ્ય વાહન સ્ત્રી. દયા) નિર્દય, | મારા પુ. ઋષિનું નામ છે. દયાહીન કાર ન. ઘર પુ. સ્ત્રી. ન. (સ નહિ, શિત પુસ્ત્રી.ન.( અગ્નિ વિન ન. કંઈક) જેની પાસે 'તણ તપેલું ) દેવતાથી તપેલું કંઈ પણ નહિ હોય તે, ગરીબ મોરથ પુ. આગગાડી અન્ન પુ. જૂગટાના પાસા સરિણામ પુ. એક જાતને યજ્ઞ અક્ષણ પુ. શ્રી. ન. પાસાથી રમ ગ્નિહોત્ર ન. અગ્નિ દેવતાને વાની કળા જાણનાર * આપેલ યજ્ઞ સક્ષર પુ. સ્ત્રી ક્ષત્રિય વિનાનું અg પુ. ખેળો સાક્ષનૈપુ પુ. સ્ત્રી ન, પાસા અતિ પુ. શ્રી. ન. નિંદિત, દૂષિત નાંખવામાં હોશિયાર 36 ન. અવયવ અક્ષણ પુ. સ્ત્રી. ન, અશક્ત મન ન. આંગણું સક્ષમા સ્ત્રી- (aa પુ. એક છોડનું અને તેના બીજનું નામ સાર પુ. સ્ત્રી. અંગારે છે, માઢ સ્ત્રી. કંઠી, માળા ) વરી પુ. સ્ત્રી, ન અવિચાય. રુદ્રાક્ષની માળા ન ધારી શકાય એવું માર: કિ. વિ. અક્ષરેઅક્ષર પુ. રઘુના પુત્રનું નામ છે; ક્ષëરી ન.પાસા નાખવાની કળા પુ. સ્ત્રી. ન. નહિ જન્મેલું ન. આંખ સત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. હંમેશનું, અક્ષરબ્ધ પુ. સ્ત્રી. ન. ક્ષોભ ન | નિરંતરનું. અગસ્ત્ર કિ. વિ. પામે એવું, બીએ નહિ એવું | મા સ્ત્રી બકરી ડગે નહિ એવું. નર્ત પુ. બ્રાહ્મણનું નામ છે.

Page #292
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અન્ન 7 ગ, પરમ તેલ. | અધમ પુ. સ્ત્રી. ન. નીચ ચેપડવું; વિ+જ ખુલ્લું અપર સર્વ. પુ. સ્ત્રી. ન. કરવું, ઉધાડું કરવું. નીચલું, નીચેનું અસર ન. કાજળ, મેશ અવર્ષ પુ. દુષ્કૃત્ય અ૪િ પુ. ખાબો વાઘ અવ્યય. નીચે, તળે 4 ગ. આત્મને શ્વાસ વિર પુ. જગા, અખત્યાર, લે, જીવવું હોદ્દો, કેઈપણ ધર્મ ક્રિયા કરવાને અg પુ. સ્ત્રી. ન. નાનું; પુ. યેગ્યતા નાને રજકણ અઘિાઘવન પુ. જેનું ધનુષ તો પુ. સ્ત્રી. ન. (મતિ ખેંચેલું હોય તે ઘણું) ઘણું ભયંકર, ક્રૂર માધાન ન. જગા અતિવિષ્ય પુ. સ્ત્રી. ન. અધીર પુ. સ્ત્રી. ન. સાબૂ ત કે (મતિ ઘણું અતિશય) ઘણું ગંભીર મન વગરનું, અલ્પ નિર્દય, ક્રૂર મનવાળું, અધીરું તિનિપુ. સ્ત્રી. ન. છેકવ્યર્થ વન્ પુ. માગ તિમા પુ. મોટી ચૂક, ઘણું અવર્ષ પુ. યાજ્ઞિક, ગોર બેફિકરાઈ મતુ પુ. સ્ત્રી. ન. અનુપમ મન 2 ગ. પરમેશ્વાસ લે; અર્થમ્ ક્રિ. વિ. ઘણું પ્રમ શ્વાસ લેવો, જીવવું. અત્યાતિપુ.એક ક્ષત્રિયનું નામ છે. અન ન્ પુ. બળદ અત્યાયન ક્રિવિ. અથવા પુ.સ્ત્રી. અનુષ્ઠાન ન. (મન નહિ, ન. ઘણું લાંબું, ઘણું દૂર અનુષ્ઠાન ન કરવું તે, સાધવું અમત પુ. સ્ત્રી. ન. આશ્ચકારક | તે) ન કરવું તે, ન કરવાની કસૂર થતા પુ. સ્ત્રી. ન, આજનું, અ ત્યતા શ્રી. (અપત્ય ને, આજને લગતું છોકરું) વાંઝિયાપણું મથકમૃતિ ક્રિ. વિ. (અઇ આજ, અનધિન પુ. સ્ત્રી. ન. મત માંડીને, થી) આજથી અત્યાર પછીથી ૩ય પુ. ડહાપણને અભાવ

Page #293
268 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી અનÉ પુ. સ્ત્રી. ન. અયોગ્ય | #ગુજર પુ. ચાકર, નોકર મન પુ, અગ્નિ અનુત્તે પુ. નમ્રતા, ગર્વાભાવ સત્તાન ન. સંભાળ ન લેવી તે | અનુuહત પુસ્ત્રી. ન. અવિચ્છિન્ન અનાજ પુ. સ્ત્રી. ન.નિરપરાધી | અવશ્વ પુ. જારી રહેવું તે અનાથ પુ. સ્ત્રી. ન. લાચાર, અનુમાન ન. સતી થવું તે, મરધણી વગરનું, આશ્રયહીન નારની પાછળ મરવું તે અનાથજત પુસ્ત્રી. ન.(કનાર અનુરાગ પુ. પ્રીતિ, મહેરબાની જેનો આરંભ નહિ તે, અનાત અનુરૂપ પુ. સ્ત્રી. ન. મળતું, જેને છેડો નહિ તે) આરંભ મુજબનું, પ્રમાણેનું અને છેડા વિનાનું અનુવન ન. મલમ, અંગને અનામ પુ. પ્રારંભ નહિ તે લગાડવાને સુગંધીદાર પદાર્થ બનાવો ત પુ. સ્ત્રી. ન. (મન | અનુવિધેય પુ.સ્ત્રીન. અનુસરવા નહિ, માનવ ન. પ્રમાણિકણું, | યોગ્ય, પ્રમાણે ચાલવા યોગ્ય ફત ૩૫+નું કર્મણિ ભૂ. | अनुषक्त (अनु मने सक्त सन्तु કૃ. યુકત) અપ્રમાણિક કર્મણિ ભૂ. ) સાથે રહેલું, નિષદ પુ. (નિg પુ. કબજે, જોડાયેલું નિયમ) કબજામાં ન રાખવું તે અનુષ્ઠાન ન કરવું તે નિરંકુશપણું મનુષેય અનુ+થા નું વિધ્યર્થ અ૪િ પુ. પવન કુ. કરવાનું હોય તે અનિરાકૂ ક્રિ. વિ. વારંવાર, | મનુષ્ય મનુ+વનું વિધ્યર્થ કુ. નિરંતર, હમેશાં ભણી જવાનું નિષor પુ.સ્ત્રી ન બેઠેલું નહિ તે શરત પુ. છેડે, નાશ અનીલ ન. સૈન્ય, સેના મત પુરિ સ્ત્રી જનાનખાનામાં નીરથ પુ.સ્ત્રી. ન. (માન. રહેનારી સ્ત્રી લશ્કર, રથા રહેવું) લશ્કરમાં ૩નતા-પુ. યમરાજા એક સિપાઈ જનતામર ન. અંતે જવું તે મનુનિ પુ. સ્ત્રી. નદયાવાન | અત્તરઃ ક્રિ. વિ. આખરે

Page #294
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 268 માતર ન. ફેર પ્રય પુ. કઠોરતા. સત્તરિત પુત્રી.ન.તફાવતવાળું, અતિવિધેય પુ. સ્ત્રી, નર ઉપાય જુદું પડેલું - રહિત, દુઃસાધ્ય અા સવપુ. સ્ત્રી. ન. ઈતર, | અતિક્ત પુ. સ્ત્રી. ન.પ્રતિબંધ બીજુ રહિત, અટકાવાય નહિ એવું અન્યથાકિ.વિ. બીજી રીતે નહિ તો સામા પુ. સ્ત્રી. ન. (મ નહિ, અg: ક્રિ. વિ. બીજે દિવસે vમત્ત બેફિકરું) બેફિકરું નહિ કરવા(મ7માં તે બોલે છે. તે, સાવચેત અશ્વિત મનુ+નું કર્મણિભૂ.કૃ. મકવવતૃ પુ. જે બોલતો અથવા યુક્ત, રહિત, ભરેલું શીખવતો નથી. વથતુ (66 4 ગ. પરમૈ૦નું મદા ન. કમળ વર્તમાન કુ. અનુપૂર્વક)શોધતાં 34 પુ. વર્ષ સજી સ્ત્રી. પાણું (બ. વ. માં અમાર ન. અાત્ર, નાલાયક. વપરાય છે) અમુક કાર્યને માટે નિમિત નથી તે સાન્નિતિ સ્ત્રી પૂજા શપથ ન. અવગુણકારક ચીજ અમિત (મિલગ.પરસ્મ નું કમણિ ભૂ. 5.) ગાયેલું, સાયન્ ન. અપકીતિ અપર સર્વ પુ. સ્ત્રી. ન. બીજું ગવાયેલું અમિચક્ ક્રિ વિ. (વૈદ પુ. સાધનગ્ન ન. (પત્ર ન. ચેદિને રાજા, જે કૃષ્ણને શત્રુ હજાર) હજાર અપરાધો હતો.) વૈદ્ય તરફ अपराम्बुनिधि 5.( अपर भीन्ने એટલે પશ્ચિમ, અને અgનિધિ, અમિતાપ પુ.ઘણો જ બળતા તાપ સમુદ્ર) પશ્ચિમનો સમુદ્ર મિનાં પુસ્ત્રી.નવીન, કમળ સપવિત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. અપવિત્ર, અભિમન્યુ પુ. અર્જુનને પુત્ર પાપી : " મમિનુલ પુ. સ્ત્રી. ન. સામું અપતિન. સત્ત+ણિનું કર્મ | જમિયુર પુ. શ્રી. ન. ગુણી, ભૂ, જે ઇરછેલું હોય તે | યોગ્ય, પુણ્યશાળી

Page #295
ર૭૦. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી આમિરની પુ. રાજસૂય યજ્ઞમાં 1 અર્થથી એટલે અતિથિની પૂજા જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે તેનું | કરવા અથવા તેને માન આપનામ, તે યજ્ઞ કરવાને દિવસ વાના સાહિત્યથી આપેલું માન. મિiધા સ્ત્રી, વચન, નિશ્ચય અ 1 ગ. પરમૈ૦, 10 ગ. સમિતિ (મિધા નું કર્મણિ મેળવવું, કમાવું ભુ. ક) બેલાયેલું અર્થ 10 ગ. આત્મને યાચવું; अभ्यागत (अभिनआ पू१४ गम् | ગળુ અરજ કરવી. નું ભૂ.કૃ. આવેલું; પુ. પરેશે | અર્થ પુ. ખરો ભાવ, અર્થ, મ્ 1 ગ. પરમૈ૦ હાલવું ઈશ્કેલી વસ્તુ અમાવાસ્યા સ્ત્રી. અમાસ અર્થતા પુ. (સફાઇ પુ. શક, મિત્ર પુ. શત્રુ ભય) ધનને લગતા ભય સમુદ્ર કિ. વિ. પરલેકમાં | અર્થાઇ નામધાતુ. પરમૈ૦ અમૃત ન. ઈશ્વરનું પીણું, અમૃત [, આત્મને સપષ્ટ કરી સમજાવવું અમોઘ પુ. સ્ત્રી. ન. સફળ, ખરું થન પુ, ગરજવાન, જાચક અમે ન. પાણું અટું લગ. અને 10 ગ0 પીવું, દમવું સન્માન સ્ત્રી. કમળને છોડ કોરી સ્ત્રી. (૩૫ર્ધ ન. અડધું, મમ્ 1 ગ. આત્મને 36 જોરી સ્ત્રી. કરેડ)અડધો કરાડ જેડે, ઉદય થ અથવા પચાસ લાખ ૩યર્ ન, લેડું મન પુ. દેવકગત, પૂર્વજ અથવા પુ. (રણ ન. અર્વનું પુ. ઘોડે જગલ, વન, અને વાસ પુ. સર્ણ 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. રહેઠાણ) વનમાંનું રહેઠાણ ઘટવું, છાજવું. અરિઘ સ્ત્રી. દુશ્મનની બૈરી ત્રુક્ષ્મ સ્ત્રી ખોટું નસીબ, દરિદ્રતા મહા પુ. સૂર્ય ને સારથિ અત્રણ પુ. શ્રી. ન. સુસ્ત, મંદ, શષ પુ. ન. ઘા, જખમ આળસુ. સૌંવારપુ.(હજાર પુ.માન)' સામ પુ. નુકસાન

Page #296
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ર૭૧ અમ પુ. સંતોષ | વ પ ગ. આત્મને મેળવવું, અહણ પુ. સ્ત્રી. ન. નાનું, ડું | ભેગવવું,વ્યાપવું;વિ+ વ્યાપવું નવા પુ. સ્ત્રી.ન. ઘણું, ઘણું અ 9. ગ. પરમૈ૦ ખાવું અવવિધ સ્ત્રી. ટૂંકા વિષય- સારા પુ. સ્ત્રી, ન. નબળું, વાળી, ટૂંકી અશક્તિમાન અવશાન ૩વ+જ્ઞનું કર્મણિ ભૂ. સરાન ન. ખાવું તે, ભોજન કૃ. ધિક્કારાયેલું મરાન ન. સ્ત્રી. ભૂખ જયાત પુ. શ્રી. ન. સુંદર, ફેદ, વેત, સ્વચ્છ, પુણ્યશાળી અશોક પુઆસોપાલવનું ઝાડ અવર સર્વ - પુ. સ્ત્રી. ન. પાછલું શ્વર પુ. ખચ્ચર પછીનું અશ્વમેધ પુ. એક પ્રકારને યજ્ઞ સવામાન પુત્રી.ન. (સવ+ (એમાં અશ્વનું બલિદાન થાય છે.) હનું વર્તમાન કૃદંત) લટકતું અશ્વદા ન.ઘોડાચલાવવાની કળા અવઢે પુ. ગર્વ અશ્ચિનપુ.(કિ.વ.માંવપરાય છે.) અવર પુ. સ્ત્રી. ન, પરાધીન. સ્વર્ગલોકના વૈદ્યો(સાથે જન્મેલા) પરવશ, આશ્રયરહિત અવરયમ્ ક્રિ. વિ. નકકી - અાવેલ પુ. પુરુષનું નામ છે. અવસ્થાન ન. રહેઠાણ અર્ 4 ગ. નિરૂ જોડે, રદ કરવું, સાહિત(અવશ્વનું ભૂ, કુ) કાઢી નાખવું ધ્યાન રાખેલું 36 2 ગ. પરસ્મ હોવું મવાન્ પુ. સ્ત્રી.ન. દક્ષિણનું અસંયમ ક્રિ. વિ. નક્કી વિઘપુ.સ્ત્રી.ન. અડચણ વગરનું સતપુતેવા સ્ત્રી. (તપુ. સ્ત્રી. વિનારિાન પુ. સ્ત્રી.ન. નાશ ન સારું, તેવા સ્ત્રી. ચાકરી) દુષ્ટ નહિ પામે એવું અથવા નિંય પુરુષની ચાકરી વિદ્યાન્વિતમ્ ક્રિ. વિ. તરત સરનું ન. લોહી સદા પુ. સ્ત્રી. ન. ફરે નહિ અસહ્ય પુ.સ્ત્રી.ન. (તનું વિધ્યર્થ એવું. નિવિકાર કૃદંત જ જેડે) સહેવાય નહિ તેવું

Page #297
आ ર૭ર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પુ. સ્ત્રી.ન. (artપુછવ, તત્વ) તવ વગરનું ફાયદા | આ મર્યાદા દાખવનાર અવ્યય, વગરનું, નકામું. અવધિદશક અવ્યય મણિધાર સ્ત્રી,(ધારાસ્ત્રી, ધાર) લાવાર પુ, આકાર, રૂપ તલવારની ધાર. કાજારાવાયુ પુ. આકાશમાં વાયુ સિધાવ્રતન. તલવારની ધાર આક્ષેપ પુ. મહેણું, નિંદા ઉપર સુઈ રહેવાના જેવું કઠણ વ્રત સાથ સ્ત્રી. નામ અણુ પુ. જીવ, પ્રાણ (આ અર્થમાં માજામિન પુ.સ્ત્રી ન. આવનારોહંમેશાં બ. વ.માં વપરાય છે, રી-રું કેમકે પ્રાણુ પાંચ છે), आङ्गिरसपु. अङ्गिरसने व श०० સાસુમ પુ. માત વરિત પુ. સ્ત્રી. ન. આચરેલું, અસૂયય નામધાતુ. દ્વેષભાવ રાખવો | | તેવું; ન. આચરણ, કૃત્ય. અઋજ્ઞ ન. લેહી આવાર્થ પુ. વિદ્યાર્થીને જોઈ અસ્ત પુ. સૂર્યનું આથમવું તે પહેરાવી વેદ શીખવે તે ધર્મગુરુ સાસ્તજિરિપુ પશ્ચિમને પર્વત | આનિ પુ. સ્ત્રી, લડાઈ, યુદ્ધ જેના ઉપર સૂર્ય, ચંદ્ર અને તારા આજ્ઞcત કર્મણિ ભૂકુ. હુકમ કરેલું, આથમે છે એવું કલ્પેલું છે તે. માત્ત પું, સ્ત્રી, ન. (આ+હત્ત, રા મરિથ ને. હાડકું આપવુંનું કર્મણિ ભૂ.ક.) હન ન. દિવસ લઈ લીધેલું મદદ: અ. દરરોજ आत्मघातकपु. न.(आत्मन् पोते અર્તિક્રિ . વિ. દહાડો ને રાત વાત મારનાર) પિતાને નાશ અર્તિરમ્ ન. (સમાહારદ%) સામાતિનપુ.સ્ત્રીન, આપઘાત દહાડો ને રાત કરનાર સાતમઃમન ન મનને કબજે અહોરાત્ર પુ. રાતદિવસ રાખવો તે દ્વારા ક્રિ. વિ. અ. તક્ષણ, તરત | સાતમા પુ. જેને આત્મા છે 'જ, જલદીથી તે માણસ

Page #298
. સંત બીજી ચોપડી 273 સરમાતપુ.સ્ત્રીને પોતાને ગમેલું બાપુન ન. જિંદગી આમિતિન.(ારમન પતે અને | મrષના સ્ત્રી. પૂજા હિત ભલું) પોતાનું ભલું આerfષતપુ.સ્ત્રી.ન. સંતુષ્ટ કરેલું તમય પુ. સ્ત્રી. ન. પિતાનું સારા + નું ભૂ.કૃ. ચહેલું સર પુ. લક્ષ, માન માર્ત પુ. શ્રી. ન. દુઃખિત, પીડિત ભારતુ પુ. મૂળ કારણ આ પુ. શ્રી. ન. ભીનું માનર ન. મુખ આ સ્ત્રી. ચંદ્રનું છઠું નક્ષત્ર માનીત મા+નાનું કર્મણિ ભૂ. | વાસ્ટ ન. ઝાડના મૂળની કૃ. આણેલું આસપાસ પાણી ભરી મૂકવા માટે આત્તર પુ. સ્ત્રી. ન. અંદરનું | કરેલું કુંડાળું, કયારે સT[ પ ગ. પરમૈત્ર મેળવવું, ઢાપ પુ. વાતચીત સંપાદન કરવું, સવ+સાઇ મારી સ્ત્રી. ઓળ, પંક્તિ મેળવવું, પામવું. आविक्षित पु.अवि क्षित्ने। पुत्र સાપ હાઠ્યપુ. સ્ત્રી. ન. પાછલા માતૃત મા+નું કમણિ ભૂ.કૃ. પહેરને લગતું, ઊતરતા દિવસને ભરેલું, ઢંકાયેલું લગતું સ્ત્રી. ઉમેદ પાદુર પુ. સ્ત્રી ન. થોડું ફીકું શિન્ સ્ત્રી. આશીર્વાદ સાત પુ. મિત્ર, હિત ઈરછનાર | આવિષ પુ. સપ સાત પુત્રી. ન. આખી નામની અન્ ૨.આત્મને બેસવું, દિ+ કેટલીક ઋચા ભણુને અભિષેક - સાર બેસવું+ઘ+ા પૂજવું, કરાયેલું. ઉપાસના કરવી; સત્ર અમિષ પુ. ના માંસ આમોદપુ.સુગંધ સુવાસ, ખુશ યજ્ઞ સમારંભ કરો, ઘણુ યજ્ઞો અનુક્રમ કરવા. ગાયત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. આધીન, સારનું ન. મુખ સત્તામાં રહેલું, વશ માસક્રમપુ.શ્રી.ન. (માર માયાશ્ય પુ. ઋષિનું નામ છે. - પુ. શ્રી. ન. પાસેનું અને મારા માયુaiામ પુ. લાંબી આવરદા ન. મત)જેનું મોત પાસે આવ્યું ઈચછનાર હોય તે, કે નાખેલું

Page #299
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી માતા પુ. શ્રી.ન. મેળવાય તેવું , તર્તવ્યતાવી.કંઈ કરવાની રીત યાસીન (મામ્ નું વર્તમાન કૃ) | શુન્દ્રારિ(રૂદ્અને મારિ પ્રારંભ) પુ. સ્ત્રી. ન બેઠેલું જેમાં ઇન્દ્ર મુખ્ય છે તે, ઈન્દ્ર માથાન. સભાસ્થાન, સભામંડપ | વગેરે. માઘ ન. મોટું, મુખ રુચિ ન. જેર (અંગનું) માહ્યા પુ. રુચિ इन्द्रियसौष्ठव न. (इन्द्रिय न. gવ પુ. યુદ્ધ, લડાઈ અવયવ અથવા ઇન્દ્રિય અને માદુતિ શ્રી. યજ્ઞનું બલિદાન ! સૌgવન. ખૂબસૂરતી)રૂપવાળો ઘાટ, આરોગ્ય શરીર 6 2 ગ. પર જવું; મિક્સ इन्द्रयार्थीपसे बनन.(इनद्रिय न. તરફજવું; +રૂ જાણવુંar+ ઇન્દ્રિય,અર્થ પુ.પદાર્થ, ૩ઘસેવન આવવું; ઊગવું, આબાદ ન આશ્રય કરો તે, ઉપભેગ) થવું,ઉદયથ; નિરૂ+રૂ નીકળવું ઇન્દ્રિય વિષયને ઉપભેગ કરવો પરિરૂં આસપાસ ફરે ફરે; તે, વિષયીપણું, વિષયલંપટપણું રાતિ+ફ જતા રહેવું;વિ+1+ ફુમતી સ્ત્રી. એક સ્ત્રીનું નામ છે 6 જુદું પડવું; r[+3T+ gબ્ધ છગ.આત્મને સળગાવવું, ફુ તાબે થવું, શરણે જવું; ચેતાવવું તપૂરૂ એકઠું થવું,સાથે આવવું. દુઈ પુ.સ્ત્રી.ન.ઇડેલું આપનાર 4 1 ગ. પઐ૦ 36 જોડે, gવતા સ્ત્રી. ઇષ્ટદેવ, આરાધ્ય ઊગવું, ઉદય, ઉદય થવો દેવતા, રક્ષણ કરનારા દેવ 6 2 ગ. આત્મને ધિ જોડે, અભ્યાસ કરે. અધ્યયન કરવું 4 ગ. આત્મને 36 જોડે, rફવા પુ.સૂયવંશી રાજાઓને | ઊગવું, ઊંચે ઊગવું મૂળ પુરુષ પ્રતિજોડે,જેવું સંભાળ લેવું કુછું પુસ્ત્રી.ન.ઇરછતું, ઇચ્છનાર | H ૨ર્ગ. આત્મને અને 10 ગ. તતતઃ ક્રિ. વિ. આમ તેમ | વખાણવું અહીંથી તહીંથી | શ પુ. સ્ત્રી, ન. આવું

Page #300
ર૭૫ સંસ્કૃત બીજી ચોપડી : 1. ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. કરીને આર્ય લોકનું અસલ 36 જોડે, બોલવું સ્થાન એ હતું.) શું લગ. આત્મને ધણું થવું, સત્તા સ્ત્રી. વિરાટ નામના રાજ કરવું રાજાની પુત્રી ફૅશ્વર પુ. રાજા 3 ય ન. ઉપલું વસ્ત્ર, ઉપરને દ્ 1. આત્મને યત્ન કરવો, પિશાક તકાસવું સત્તાન પુ. સ્ત્રી. ન. ચતું હાથાસથત પુ. સ્ત્રી.ન.(હાથ 3 અવ્યય વળી પુ.ખોટો રસ્તો, દોષવાળે માર્ગ, 31 ગ. પઐ૦ જવું કથિત આસ્થાનુંભકુ પ્રાપ્ત 3% પુ. સ્ત્રી. ન. સખત, તીક્ષ્ણ, થયેલું)ખોટે રસ્તે ગયેલું આકરું ઉત્પન્ન 36+ qભૂ.કૃ. જન્મેલું, 32 ક્રિ. વિ. જોરથી, સખત, ઊપજેલું આકર, કરડો ૩uસ્ટ ન. કમળ અ. ક્રિ. વિ. મોટેથી . 346 પુ. ખેાળે ક ગ. પરમૈ નાખી દેવું ઉત્કૃષ્ટ સર્ફીગ નું કર્મણિભ.. છોડેલું ત્યાગ કરવો પુ. સ્ત્રી.ન. ઉત્તર દિશાનું 37 પુ. સ્ત્રી.ન. તરાપો; કોટિયુ 34 પુ. પાણી ઉત્તમ પુ. સ્ત્રી. ન. છેલ્લે 3 ન. પેટ, જઠર ઉત્તમ પુ. શ્રી. ન. (૩ત્તમ ૩મરિ પુ. શ્રી. ન. ( ૩ન. પુ. સ્ત્રી. ન. સુંદર, શ્રેષ્ઠ, ટન. પેટ અને મ ભરવું )પોતાનું પેટ ફળ અને પ્રત્યય) સારા ફળ ભરે તે, પેટભરૂ. એકલપેટું વાળું, સારા પરિણામવાળું , અને લેભી ઉત્તર સર્વ 05. સ્ત્રી. ન. ઉપરનું, કરાર પુ. સ્ત્રી. ન. ઉમદા,મેટા પછીનું મનવાળું, ઉદાર ઉત્તરકુર:પુ.બ.વ.હિમાલયની 334 પુ. એક ઝાડનું નામ છે; પેલી બાજુના દેશનું નામ છે.(ધણું | ન. એ ઝાડનું ફળ

Page #301
276 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ક્રમ પુ.મૂળ ઉત્પત્તિ, નીકળવું તે | ઉપાનિત કg+ઝનૂ નું પ્રેરક કાતૃપુ. યાજ્ઞિક ગેર, તેનું કામ | કર્મણિ ભૂા. ઉપજાવેલું એટલું જ કે સામવેદના મંત્ર | ઉપરાય છે. જનાઈની ક્રિયા ભણવા. ૩પનાર " કામવૃત્તિ પુ. ઉદ્ધત સ્વભાવ- ડામોર પુ. ભોગવવું તે વાળું, અમર્યાદ વાયુ પુ. શ્રી. ન. ઉપયોગ હાર્દિા પુ. પુરુષનું નામ છે. | કરેલું, વાપરેલું કત પુ. સ્ત્રી. ન. ગર્વિષ્ઠ | સાત પુ. શ્રી. નમૂએલું, બંધ ઉતમ ૩૬+નનું ભ્ર. કુ. | થયેલું ક્રિ. વિ. તરીકે વપરાય છે.) | ૩ર ક્રિ વિ. ઉપર બેફિકરાઈથી, ઉદ્ધતાઈથી કારિતા પુ. સ્ત્રી. ન. ઉપલું ૩મૂતવિરમપુ.સ્ત્રીન.(૩મૃત. ૩યામ પુ. સંતોષ ૩૬મૂ ઉત્પન્ન થવું . ભૂ - કુ. ૩પતિ પુ. શ્રી. ન. લાવેલું જેનામાં અચબા ઉપન્ન થયા છે તે ૩યન ન. નજરાણું હચમમૃત પુ. શ્રી. ન. ઉદ્યોગી ફાટસ્થ પુ. સ્ત્રી.ન. ઠપકા લાયક, ઉન્નતિ સ્ત્રી. ચડતી મોટાઈ દેશપાત્ર કુમાર પુ. હર્ષ, પ્રફુલ્લિત થવું તે, ૩ોત સત્તાનું કર્મણિ ભૂ, કુ. વિકાસ ફાવટ ન.ગામ અથવા શહેરની જોડાયેલું, યુક્ત ૩મ સવ બને પાસેની જગા, પાધર, સીમ ૩મા સર્વ પુ. સ્ત્રી. ન. બે પક્ષને agwાર પુ. પગરજુ કામ બીજાનું લગતું ભલું કરવું તે 3 સ્ત્રી. પૃથ્વી કપwારિનપુ.સ્ત્રી.ન ઉપકારકરના | ૩પત્તિ સ્ત્રી. ઉપકાર ઉન્નઈ સ્ત્રી. એક નાગકન્યાનું નામ ૩vય પુ, ખજ, સંધરે છે, જે થોડા દિવસ અર્જુનની અથવા સંચય કરવો તે ભાર્યા હતી. કવિત ૩૫+રિનું કર્મણિ ભૂ. | કુરાનપુ.અસુરોના ગુરુનું નામ કૃ. એકઠું કરેલું 36 1 ગ. પરમૈ૦ બળવું

Page #302
સંસ્કૃત બીજી પડી રિ૭૭ ૩૬મ્ સ્ત્રી. પ્રાતઃકાળની દેવી | દિવા સવપુ. શ્રી. ન. એકેક, મળસકુ દરેક 36 ક્રિ.વિ ગરમીથી ઊનું ઊનું પતાશ પુ. સ્ત્રી. ન. આ તરેહનું, ૩cર પુ. સૂર્ય આવું ૩૬મન પુ. ગરમી નર ન. પાપ કવર પુ. સ્ત્રી. ન. મોટું, શ્રેષ્ઠ, જાડું, જબરું કર્થ પુ. શ્રી. ન. ઊભું, ઊંચું પુ. ઈક્વાકુને વંશજ pદ્ર પુ. સ્ત્રી. ન. ઇન્દ્ર સંબંધી જૂષ પુ. ઈલૂ ષાને પુત્ર ઋ 1 ગ. પરમૈ૦ જવું વર્ષ ન. ઓસડ, દવા ઋગ 1 ગ. આત્મને મેળવવું ઋગુપુ.સ્ત્રી. ન. સાદું, સીધું, સાફ ઘણા સ્ત્રી. ઓરડો શ્ન ન. દેવું કુળ ન. કાંકણ ઋતિજ્ઞ પુ. યાજ્ઞિક ગોર વર્ષ પુ. વાળ મુક્ષન્ પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે. ઘર પુ. સાદડી રાઘવ પુ. ઋષિનું નામ છે. પ્રારા ક્રિ. વિ. એક વખત તિરિત્ સર્વ કેટલાએક gવામન પુ. સ્ત્રી. ન.એક મનનું વજન ન. સુવર્ણ ત્ર છે. એક રાત ન્ય સ્ત્રી. દીકરી gવાવાન પુ. સ્ત્રી. ન, એકલું, gr4 પુ. ન. માથું, ખોપરી એકાંતવાસી જfટ પુ. શ્રી.ન.પીળાશ પડતા, gવાત પુ. સ્ત્રી. ન. એકસરખું તપખીરિયા, બદામી #ારતનુ પુ. શ્રી. ન. નિશ્ચિત 10 ગ. આત્મને પ્રીતિ કરવી ગુણવાળું, જેના ગુણ ફરે નહીં તે frણ ન. જે કામ કરવાનું હોય gવાતતઃ કિ.વિ.એકસરખી રીતે ? તે, કાય, કતવ્ય

Page #303
278 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી શરિન પુ. હાથી #વિતા સ્ત્રી. કવિતા, વિદ્યા વળ પુ. શ્રી. ન. શોકકારક છ પુ. સ્ત્રી. ન. દુઃખિતા Mાર પુ. સ્ત્રીન, દયાળુ | કાછું વાઇમ ક્રિ. વિ. હાય હાય દર્શોટ પુ. સાપનું નામ છે. | ગ.પરઐવિજેડે, ખીલવું # પુ. વિશેષ નામ છે. (ફૂલની માફક), વિકસવું જાપથ પુ. (ફાર્મન્ કર્મ અને વ થપુકકુસ્થને વંશજ,રામ વનિ માર્ગ, રસ્તો) કર્મને થાવર પુ. એક મોટા વૈયામાર્ગ એટલે મોક્ષ અથવા નિત્ય- કરણીનું નામ છે. સુખ મેળવવાને ધર્મ સંબંધી વાથી સ્ત્રી.અપ્સરાનું નામ છે. ક્રિયાકર્મ કરવાં તે. કાન ન. વન, અરણ્ય ૪ત્ર ન. સ્ત્રી વહુ કામ પુ. ઈચ્છા 46 પુ. કજિયો કામદુ પુ. શ્રી. ન. કઈ પણ હંસાપુ (પુ.એક જાતને હંસ) | ઈચછા પૂર્ણ કરનાર વઢાં સ્ત્રી. હુન્નર કામ પુ. જેની ઈચ્છા પૂર્ણ રાપ પુ. સમુઉં થઈ છે તે. હરિ પુ. કળિયુગ એટલે ચાર | જય પુ. શરીર યુગમાંને છેલ્લે અને પાપિક જરા નું પ્રેરક, કંઈ પણ ચીજ હાલ દુનિયામાં જે યુગ ચાલે કરાવવી છે તે, પાપરૂપી તત્ત્વ જર્તિનાર સ્ત્રી (ાર્તિરી સ્ટિક પુ. દેશનું નામ છે. (બ. સ્ત્રી.કાતિક મહિનાને લગતી અને વ. માં વપરાય છે.) gii સ્ત્રી. અગિયારશ) વાહાના પુ(૫ પુ. સૃષ્ટિની કાર્તિક મહિનાની અગિયારશ અવધિ, અને અત્ત પુ. છેડા) | જાણ ન. હલકાઈ, લઘુતા, સૃષ્ટિની અવધિને છેડે નીચપણું . વરિપત વસ્ત્રાનું પ્રેરક કર્મણિ ભૂ | શામેલ ન. ધનુષ, કોમ, બાણ, કુકપેલું, જેલું શોધી કાઢેલું કે મા +જા પુ. સ્ત્રી. ન. વાવષ પુ. પુરુષનું નામ છે. જેનું બાણ ખેંચેલું છે. તે

Page #304
કરે તે સંસ્કૃત બીજીચે પડી 278, #ાર્થ પુ. સ્ત્રી. ન. કરવા લાયક | કુર પુ. કૂતરો કૃત્ય, કામ * * સુર પુ. હાથી કાર્યવા પુ. સ્ત્રી. ન. (બીજાને ટુ ન, કટુંબ માટે) કંઈપણ કામ જે કોઈ ટ્ટમ પુ. ન. ફરસબંધી; મા ટ્ટિમ મણિની ફરસબંધી, વાર્થgrટ પુ. સ્ત્રી. ન. એકી ફટિકની ફરસબંધી વખતે બે કામ કરવાને લીધે પુ. ધાનનું માપ ગભરાયેલું 34 ન. કાનનું ઘરેણું વરિપુ. કેટલાક રાક્ષસોનું નામ છે. યુનિપુર ન. શહેરનું નામ છે, રાધ્ય ન. કવિતા વિદભ અથવા વરાડની રાજધાની વારા પુ.ન. એક જાતનું ધોળું ફૂલ વૃત્ત ન. આશ્ચર્ય, જિજ્ઞાસા gોઇસમ પુ. સ્ત્રી. ન. (વાઇ મારા પુ. કુમાર ન. લાકડું, ઢોઇ પુ. ન. માટીનું મુર ન. રાત્રે ખીલતું કમળ ઢે, અને તમ સરખું, જેવું) સુમ પુ. હાથીના કપાળના ભાગ, લાકડાં અને માટીનાં ઢેફાં જેવું * ઉપરને ગળે alહ૪ પુ. શબ્દ કુમાળ પુ. રાવણના ભાઈનું વિંના પુ. દેવયોનિવિશેષ નામ છે. શિવત્ પુ. કઈ જાતની વસ્તુ ? કુરુક્ષેત્ર ન. કૌરવ લડ્યા તે શિવ પુ. ઠગ અપ્રમાણિક માણસ જગાનું નામ વિજયત પુ. સ્ત્રી. ન. કેટલું ને. કુળ જ પુ. પ્રકાશનું કિરણ સુજ્ઞ પુ. સ્ત્રી. ન. (ન. વિર પુ. રાક્ષસનું નામ છે. કુળ, અને ના ગન પેદા થવું fણો પુ. શિશુ, છોકરું ઉપરથી)કુળમાં જન્મેલું, કુળનું (જેમકે સિંહનું) કુવા પુ. અને સ્ટવ પુ. રામના mર્તિ શ્રી. કીર્તિ દીકરાઓ છે (નામની આગળ મૂકવામાં કુસુમપુર ન. શહેરનું નામ છે. આવે છે.) ખરાબ, નિદિત ' યુદ્ધ ન. કિનારે

Page #305
18. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી દૃ 8 ગ. પરસ્મ, આત્માને. | જો અ. લીધે, વાતે કરવું, મ+શ્ન આશ્રય લેવો, | પુ. સ્ત્રી. ન. આખું અંગીકાર કરવો; અધિક તાકવું, v પુ. વી. ન. કદરી, હલકા લાગું પાડવું; ધન્ય તાકીને, | મનવાળું એટલે સંબંધ રાખીને, લાગુ grfનધિ પુ. (HT સ્ત્રી. દયા પાડીને; મg+મા+ દૂર કરવું; અને નિધિ પુ. ભંડાર) દયાને અમૂ+ શણગારવું;ાવિ+9 ભંડાર, ઘણો માયાળુ ખુલ્લું કરવું, ઉઘાડવું; 3+ પાસુ પુ, સ્ત્રી. ન. માયાળુ ઉપકાર કરવો, ભલું કરવું; શા પુ. શ્રી. ન. અશક્ત, પાતળું તિન+ ધિક્કારવું, નમ+ 1 ગ. પરમૈ ખેંચવું; વિ+ નમસ્કાર કર, નમન કરવું નિ પ્ર+શનિકૃષ્ટસ્થિતિમાં આણવું. # ઈજા કરવી, અપકાર કર; રિ સ્ત્રી, ખેતી નિર્મા (નિ) નિરાકરણ કૃeur પુ. વિષ્ણુને આઠમો અવતાર કરવું. ત્યાગ કરે, છોડી દેવું; વૃદUપક્ષ પુ. અંધારિયું પ્રતિ વેર લેવું. સામા થવું; વ + વશ કરવું. cવર્ધન પુ. પુરુષનું નામ છે. છે પ ગ. પરમ, આત્મને surણાર પુ. હરણ મારવું કૃણાહાØ ન. કૃષ્ણની મદદ છૂત્રણ ન. ( જૂ ન. પ્રાય- 6. ગ. પરમૈ૦ વિખેરવું; શ્ચિત અને ગઇ ત્રણ ત્રણ પ્રાયશ્ચિત | વિ+ પાથરવું. ત 6 ગ. પરમૈ૦ કાપવું ન. સત્યયુગ ચાર યુગમાં | 9 ગ. પરસ્મ, આત્મને કૃત પહેલયુગ, જગતનો પહેલો મારવું, નાશ કરે તયુગ અને ઉત્તમ કાળ કૃત 10 ગ. તારીફ કરવી, તિવા સ્ત્રી. દત્તક લીધેલી(પુત્રી) વખાણવું, સ્તુતિ કરવી તિન પુ. સ્ત્રી. ન. જેનું કાર્ય યુર પુ. બાજુબંધ, બાહુભૂષણ, સફળ થયું છે, કૃતકૃત્ય. સારું, કાણું ઉપર પહેરવાનું ઘરેણું ગુણવાળું દેફા પુ. વાળ

Page #306
281 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રિન પુ. સિંહ + 1 ગ. અને 8 ગ. પરમૈ. તવ ન. ઠગાઈ, કપટ થાકવું, મરી જવું, પરિશ્રમ જોરી-દિ સ્ત્રી. કરોડ પામો, નરમ પડવું, ઉદાસીમાં જો પુ. કેપ, ગુસ્સો હેવું જોરાપાર ન. તિજોરી ફાનસ મનુંભૂ છુ. થાકી ગયેલું, જનાર ન. બાળપણ નિગત થયેલું, કરમાયેલું, નિવૃત (ભૂ.કૃ. નામ તરીકે ગ્લાનિ પામેલું વપરાય છે) ન. બૂમ ફ્રિ 4 ગ. પરમૈ ભીના થવું કમ્ 1 ગ. અને 4 ગ. પરમૈ fજ લગ. પરમૈ૦ શેક કરવો ચાલવું, પગલું ભરવું; આત્મને | જિજ 9 ગ. પરમૈ દુઃખ દેવું લાગુ થવું, અસર કરવી;મતિન્નામૂ | પીડા કરવી, પીડવું પેલી તરફ ચાલવું અથવા જવું, | કવિ પુ. ન. નપુંસક જુદા પડવું, ઓળંગવું, પાર જવું | શલગ.પરમૈ૦૩ડે ઊકળવું +ઉપર થઈને ચાલવું. | સખા -ક્ષિણ 8 ગ. પરમૈ૦ ઊગવું, ઊંચે ઊગવું. ઘાયલ કરવું થી 9 ગ. પર , આત્મને | સર્વપિન પુ. સ્ત્રી ન.(પુ. ખરીદવુંનિ રુશવત આપી | પળ અને દવંસિન નાશ પામતું પિતાનું કરી લેવું, નિષ્ક્રય ક્ષણમાં નાશ પામતું, ક્ષણિક, આપ, ખંડણું આપી છેડા- ક્ષણભંગુર વવું; વિ+ વેચવું. ક્ષણવત્વ ન. ક્ષણભંગુરપણું કીરીટ પુ ( સ્ત્રી. રમત ક્ષર સપનું કર્મણિ ભૂ.કૃ. ગમત, રૌઢ પુ. પર્વત) ગમતને | ઘાયલ થયેલું માટે પર્વત, મોજ કરવાને પવત | ક્ષમ્ 4. પરમૈ૦ માફ કરવું ગુષ્ય 4 ગ. પર ગુસ્સે થવું; | ક્ષમિન પુ. સ્ત્રી.ન. ક્ષમા કરનાર સમિ+સન્ધ કાપવું ક્રોધકરો | ક્ષણ પુ. નાશ, ઘટાડે પુરી 1 ગ. પરમેષિ જોડે, રડવું, | ક્ષિત્તિ સ્ત્રી. પૃથ્વી, જમીન શોક કરવો નિતીશ (fક્ષતિસ્ત્રી.પૃથ્વી) રાજા

Page #307
282 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી क्षीर न. दूध નાદાઝત ન. વાસ્ત્રી, રચના, સુઃ 7 ગ. પરમૈ૦, આત્મને - સમૂહ, સમુદાય, રાત ન. સો) ખાંડવું, ભૂકે અથવા ચૂરો કરવો હાથીઓની સો હાર. સેંકડો ક્ષુદ્ર પુ. સ્ત્રી. ન. હલકું, નીચા હાથીઓ સુમ ૯ગ.પરસ્મ ક્ષેભ પમાડવું, અનgવ પુ. સારામાં સારા હાથી ગભરાવવું, આકુળવ્યાકુળ કરવું જઇ સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. હોત્રતા સ્ત્રી. (ક્ષેત્ર ના ખેતર | ઇતરન. ગંડકીને કિનારે અને સેવતા દેવ) ખેતરપાળ પરથ૪ ન. હાથીનાં લમણા 1 ગ. પરમેહ ક્ષય પામે જતાવિત પુ. શ્રી. ન મૂએલું અતિજ્હી. આશ્રય, આશરે, ચાલવું તે 2 ન. માણસના શરીરના પોલા 1 ગ. પરમૈ બેલવું ભાગ જેવા કે મોટું, નાક વગેરે. જતાં સ્ત્રી, ગદા ચાઇ પુ. સ્ત્રી. ન. (aa પુ. જતુwામ પુ. સ્ત્રીને જવાને આતુ તલવાર) જેણે તલવાર ખેંચી જન્ધર્વકથા સ્ત્રી. ગંધર્વની છોકરી રયંત્રમુગલપુ.(વટ પુદુષ્ટ,મુન મીર પુ. ન. ગંભીર પુ. સાપ) દુષ્ટ માણસરૂપી સપ 15 મ ડે, હુમલો કરે; હજુ અ. નિશ્ચય પ્રતિ+૩૬ જોડે, તરફ જવું. રાફિર પુ. સ્ત્રી. ન. વિર પુ. જહ પુ. વિષ્ણુદેવનું વાહન ખેરનું ઝાડ) ખેરનું મશr સ્ત્રી સપજાતિના શત્રુ વિ૬ 7 ગ. અને 4 ગ. આત્મને ગરુડને હુકમ અને 6 ગ. પરમૈ ખિન્ન થવું અમે પુ. ગર્ભ નાખુશ થવું, ખોટું લગાડવું અમદૃમ પુ. શ્રી. ન. (જર્મપુ રચા 2 ગ. પરસ્મ કહેવું ગર્ભ રહે તે,અને ઈમ આઠમું ગર્ભ રહ્યા પછી આઠમું માનધ્ધ પુ. ન. જાન ન. | Te 1. ગ. પરમૈ, અને 10 ગ. આકાશ, મધ્ય પુ. ન. વચલો | હલકે વિચાર બાંધવો, નિંદવું ભાગ) આકાશને વચલે ભાગ - મટર પુ. ગળું

Page #308
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી 283 અતિ નું ભૂ.કૃ. ગળેલું, | ગુvi૪ પુ. (જુત્તમ પુ. કિલ્લો) પડેલું કિલ્લાનું રક્ષણ કરનાર જ પુ. સ્ત્રીન. દુગમ, ભેદાય ગુદ 1 ગ. પરમે. આત્માને કે પેસાય નહીં એવું; ન.અરણ્ય, છાનું રાખવું, ગુપ્ત રાખવું ઝાડી ધુ 4 ગ. પરમૈ. લેભ કરો જીવન.અજુનનાધનુષનું નામ છે. 1 ગ. આત્મને હલકા વિચાર જાર ન. અવયવ, શરીર બાંધ, નિંદવું માધોલા ને. જાઈ પુ. સ્ત્રી. ને. Jવતા સ્ત્રી. કુળદેવતા, ઘરની છાછર, અને 3 ન. પાણ) અથવા કુળની દેવી છાછર પાણી fધન પુ. ગૃહસ્થધર્મ પ્રમાણે વર્તનાર જાર પુ.એક પ્રકારનીલગ્ન ક્રિયા જૂદ ગ. પરમૈ૦ ગળવું, સજ્જ છે. એ ક્રિયા પ્રમાણેવરકન્યાની પરસ્પર અનુમતિ થઈ એટલે આત્મને વચન આપવું લગ્ન થાય, બીજું કશું જોઈએ T 9 ગ. પરમૈamડે, બોલવું નો પુ. આખલ; સ્ત્રી. ગાય, ત્ય પુ. ગૃહસ્થ હમેશાં જે | વાણ, પૃથ્વી પવિત્ર અગ્નિ રાખે છે તે અગ્નિનું વિર પુ.વિષય,કંઇપણ પહોંચી નામ છે, ગૃહકૃત્ય શકે એટલી હદ નિરુ સ્ત્રી. વાણી જનતા સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. વનસ્ત્રી. એક જાતનું ચકમુળ પુ. ફાયદે ચક્તિ પીળું અનુલેખન 1 ગ. પરઐ રક્ષણ કરવું pલ્થ ૯ગ. પરમૈ૦ ગૂંથવું, એકત્ર જીવિત સ્ત્રી. ગુપ્તપણું, રક્ષણ કરવું, રચવું ગુરુતસ્ત્રી. મોટાઈ દબદબો, ભપકે બ્ધિ પુ. ગાંઠ ગુર્થી, ગુરુનું સ્ત્રી. મેટી, મોટા પ્રસ્ (૬)ગ.પરમૈ,આત્મને૦ કદવાળી || લેવું, ગ્રહણ કરવું; મનુષ્યઅનુ નહીં.

Page #309
284 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ગ્રહ કરવો, મહેરબાની કરવી; | ઘવાર: સંખ્યાવાચક પ્રહ બ. નિઝ કબજે રાખવું; વિ+Tહૂ | વ. ચાર : લડાઈ કરવી, વિગ્રહ કરે; Ft. વર પુ. ન. સુખડનું લાકડું ઘટ્ટ એકઠું કરવું, સંગ્રહ કરવો. નમો સ્ત્રી. (પુ. ગામના પુ ગામને મુખી સુખડનું ઝાડ, મ સ્ત્રી .અંકુર જાવન પુ. પથ્થર માંજર, ફૂલ અથવા મેર) & 1 ગ. પરસ્મ થાકી જવું, ચંદનના ઝાડનું ડચકું, ફણગે, ગ્લાનિ પામવી મેર, ફૂલ વગેરે. જો પુ. ચંદ્ર , ઘદ્રકુમ પુ. રાજાનું નામ છે. દિવા સ્ત્રી, નાને ઘંટ, ઘંટડી ચંદ્રાપી પુ. રાજકુંવરનું નામ છે. વમ 1 ગ પરસ્મ ચાટી જવું, ઘર્મ પુ. ગરમી પીવું લા+ચ+ આચમન કરવું જર્મનપુ. સ્ત્રી ન. (ઘર્મપુ. ઉષ્ણતા) . (થોડું પાણી માં લઈ ધર્મ ગરમીથી ઉત્પન્ન થયેલું ક્રિયામાં કરવામાં આવે છે તેમ ઇન્ 1 ગ. પરમૈ૦ ખાવું પી જવું) ઘર પુ. સ્ત્રી, ન, ભયંકર ભયાનક બ્રા 1 ગ. પરમૈ૦ ૩uડેસૂધવું चम्पकपुष्परेणु पु. (चम्पक पु. એક જાતનું સુગંધીદાર ફૂલવાળું ઝાડ ચંપાનું ઝાડ, રેણુ પુ. રજા 2 ગ. પરમૈ૦ પ્રકાશવું પરાગ, રજ). રયાતિ પુ. સ્ત્રી, ન, વક્રતુ ચક્ર અથવા પૈડાની માફક) ચંપાના ફૂલની રજ કે પરાગ જેની ગતિ પૈડાની ગતિ જેવી પ્પાવન પુ. ચંપાના ઝાડનો છે તે, હંમેશ ફરતું સમૂહ વક્ષ 2 ગ આત્મને બેલિવું;મા+ વરુ 1 ગ. પર જવું, બહાર વસ્ કહેવું +f++ સમજાવવું. ઘરખરાજ પુ. પગને રંગવા તે, મણ ન. ફરવું તે પગને રંગ Qualfફા પુ. ઋષિનું નામ છે. | રામ પુ. શ્રી. ન. છેલ્લું

Page #310
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 285 પરત ઘરનું કર્મણિ ભૂ. કુ. | જિવર ન વનનું નામ છે. આચરેલું, કરેલું જિત્રારા પુ. (વિત્ર જુદી જુદી વંત વન્દ્રનું કર્મણિ ભૂ.કૃ. તરેહની, અને સાઢાપ પુ. વાતલેપ કરેલું, ચોપડેલું ચીત) જુદા જુદા વિષયો ઉપર જર્મવલ્લુર ન. (વર્મન્ ન.ચામડું વાતચીત અને વક્રુર ન. આંખ) શારીરિક દષ્ટિ વિર પુ. સ્ત્રી. ન. ચિત્રવિચિત્ર કરેલું, સુશોભિત કરેલું વસ્ત્ર +વિ જોડે દૂર ચાલવું, વિરપ્રવૃત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. લાંબા એક કોરે ચાલવું વખતથી ચાલતું વાટુ પુ. ન. મધુર ભાષણ વિદુ ક્રિ. વિ. લાંબા કાળ પછી વાળી પુ. પુરુષનું નામ છે. arveટ પુ. ચાંડાળ, ભગિયો ચૂત પુ. આમ્રવૃક્ષ, આંબાનું ઝાડ; વરસ્તુત પુ. સ્ત્રી. ન. ચાર ન. આંબાના ઝાડનું ફળ પુ. ભાટ) ભાટથી વખણાયેલું પૂર્ણ પુ. ન. ભૂકે, ચૂરણ; ચૂત રાહત પુ. પુરુષનું નામ છે. ભૂકાના જેવું, ધુળ જેવું વાહરફ સ્ત્રી.(ખૂબસૂરત, અ. જે રફ સઘળાં અવયવો જેનાં ચત ન મન, ચિત્ત સઘળાં અવયવ સુંદર છે એવી સ્ત્રી 4 પુ. શાલિવાહન હિંદુ વર્ષને વાર્થ સ્ત્રી. ખૂબસૂરત સ્ત્રી, | પહેલો માસ, ચૈત્ર અલબેલી ત્રિરથ પુ. ગંધર્વ લેકેને દેશ ત્તિ 5 ગ. પરમૈ ને આત્મને એકઠું કરવું; sv+fજાડાથવું; નિન+રિ નિશ્ચય કરવો, ઠરાવ છ 10 ગ. 4 જોડે, કોઈપણ કરો; વિ+રિ શોધવું, ખોળવું, ચીજ ઢાંકવી ટૂંઢવું સમરિ સંગ્રહ કરવો. છસ્ ન. છંદ, વૃત્ત વિસ્ 10 ગ. આત્મને ચેતન છર ન છળ, કપટ હેવું, ગતિ હેવી છાદન ન. ઢાંકણ

Page #311
286 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી છિ 10 ગ. અને 7 ગ. પરસ્મ | કમેના પુ. પરીક્ષિતના એક આત્મને કાપવું, કાપી નાખવું, | છોકરાનું નામ છે. એ અજુનને ભાગ કરવા પૌત્ર હતો નવ ગન “ઉપન્ન કરવું, પેદા નમ્ 2 ગ. પરમેળ ખાવું કરવું-નું પ્રેરક નથિતુમ કવામન પુત્ ન. જગત, હેત્વર્થ કૃદંત દુનિયા અને ગમનપુ.આત્મા) જ્ઞાર્વત પુ. કૃષ્ણનું નામ છે. જગતને આત્મા કનુ પુ. પ્રાણી નાન્નાથ પુ. (ન દુનિયા ઝમ માન્ પુ. સ્ત્રી. ન. જન્મેલું; અને નાથ પુ. ધણી) જગતને પુ. માણસ ધણી, જગત્પતિ, જગન્નાયક, નાતર ન. (અનામ ઈશ્વર માતરમ) બીજે જન્મ વાન્નય પુ. ન. દુનિયા જ્ઞg 1 ગ. પરમૈ૦ જપવું, ધીમે નાથ પુ.ધણી, પતિ) જગત્પતિ સાદે બોલવું અથવા પઢવું થરા ન. (ઘન ન. કેડ, (મંત્રની માફક) કટિને પૂર્વ ભાગ, કોઈપણ વુમiઢનપુ.રાક્ષસનું નામ છે. વસ્તુને પાછલો ભાગ અને વર્ષ 3ય પુ. જીત અડધું) પાછલો ભાગ થાવણ પુ.સ્ત્રી.ન.છત લાવનારું. ના સ્ત્રી. જાધા જય આપનારું કરા સ્ત્રી, જટા, ગૂંચવાયેલા જ્ઞા ગ. પરમે. જાગવું વાળનું ઝૂંડ જ્ઞાચ ન. જડતા, સુસ્તી ક૪િ પુ. સ્ત્રીન. લેર કરેલું મિશ્ર કરેલું કાત ન. સમૂહ 3 પુ. સ્ત્રી. ન. જીવ વગરનું જ્ઞાતાનન.ઉત્પત્તિકાળને સંસ્કાર અચેતન, નિર્જીવ જ્ઞાતવર પુ. અગ્નિ જન સમુ જેડે, જમવું, આબાદ નાનંતાપ પુ. જનતાનો પુત્ર થવું, થઈ જવું નાનું પુ. ને ઘૂંટણ

Page #312
* સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 287 નાયા સ્ત્રી. સ્ત્રી, ભાર્યા, પત્ની | =વટ ગ. પરમ બળવું =ાદની સ્ત્રી. ગંગા, જહનું પુત્રી | તપવું, ધગધગવું કવન ન. જિદંગી, ઉપજીવિકા લવનાર સ્ત્રી. (કવનન જીવવું તમ્ 1 ગ. પરમૈ૦ છોલવું કાપી તે જિંદંગી, મારા સ્ત્રી ઉમેદ) નાખવું તત્તમ કકડા કરવા, જીવવાની ઈચ્છા ઘાયલ કરવું, શબ્દો વડે વીંધવું. કરવો પુ. મૃત્યુલોક, સજીવ તર પુ. ન. કિનારે કેર પ્રાણુઓની દુનિયા તતપુ. કોઈપણ સગાનું (છોકરાનું Sાવિત ન. જિંદગી કે બાપનું) કે વહાલાનું નામ કવિતધૂત પુ. સ્ત્રી. ન. | તરવરિન પુ. સ્ત્રી. ન. તત્વ જિંદગીથી અથવા જીવતા રહેવાથી જાણનાર નામોશી પામેલું કે માનભ્રષ્ટ થયેલું તરીય પુ. સ્ત્રી. ન. તેને લગતું વૃન્મ 1 ગ. આત્મને નમઃ તદૂત ક્રિ. વિ. તેના જેવું, જોડે, યત્ન કરવો, સાધવું, એવી જ રીતે સિદ્ધ કરવું તષિયા પુ. સ્ત્રી. ન. તેને લગતું - 1, 4 અને ૯ગ. પરમૈત્ર અને તન 8 ગ. પરસ્મ ને આત્માને 10 ગ. ઘરડા થવું, ક્ષીણ થવું તાણવું, પાથરવું, પ્રવર્તાવવું, ઘસાઈ જવું જેમ કે યજ્ઞ પ્રવર્તાવ અથવા જૈન પુ. જિનમતને અનુસરનાર, કરો તન ફેલાવવું. જૈન લેકમાં એક તના પુ. દીકરો શr (3) ૯ગ. પરમૈત્ર આત્માને જાણવું; મા+જ્ઞા પરવાનગી - તનુ તન્ન સ્ત્રી. શરીર આપવી, રજા આપવી; fમ+ા. તરતુ પુ. દેરી, તાંતણે ઓળખવું. . . તથી સ્ત્રી, વાજિંત્ર, વીણા જ્ઞાનમાર્ગ પુ. (શાનન જ્ઞાન, મા તરદ્ર નામધાતુ અથવા સાધિત પુ. રસ્તો) મેક્ષ મેળવવા માટે ધાતુ (તા સ્ત્રી. આળસ ઈશ્વરના જ્ઞાનને રસ્તો ઉપરથી) આળસુ થવું

Page #313
288 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી તરણે તેની વચ્ચે તીરથ ન. તીર્થન. નદી જેવી તા 1 ગ, પર તપ કરવું | પવિત્ર વસ્તુ, અને ૩ઢ ન. તy ગ. આત્મને સન્ જોડે, પાણી) પવિત્ર પાણી દુઃખી થવું તુમુઢ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રચંડ, ભયંકર, તપન પુ. જુલમાં ભારે, ખૂબ જામેલું તપોધનપુ. તપ છે ધન જેનું તે, | તુર પુ. ઘેડ ઋષિ તુરસિદ્િ પુ. ઈન્દ્રનું નામ તમ્ 4 ગ. પરમૈ દુઃખિત થવું ટ્રમ્ ક્રિ. વિ. ઉતાવળથી તરી સ્ત્રી, મછ ઝૂંપરાગઢ ન. (7ળા પુ. તર્ક લગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. તાડ) ખજૂરીની જાતના ઝાડનું ફળ આત્મને ધમકાવવું, ધમકી તૃપ 4 ગ. પરમે તૃપ્ત થવું, આપવી, ઠપકો દે, નિભટ્સના સંતુષ્ટ થવું કરવી તૃg 4 ગ. પર, તરસ્યા થવું તાદર્શી પુ. શ્રી.ન. તેવા જેવું તૃUIT સ્ત્રી, તરસ, લેભ તાપ પુ. તાપ તૃ૪ 7 ગ. પર, મારવું, નાશ તા 1 ગ. આત્મને ફેલાવવું કરવો. તાર ન તણે સ્વરઃ પુ. શ્રી. ન. સૈશ્વિન પુ.વી.ન. પ્રકાશનમાન તીણું તો ન. જળ તાવાઈ કિ. વિ. તેટલા વખત ત્યાજ પુ. દાન સુધી ત્રણ ન. ત્રણને સમુદાય તાવ, ક્રિ. વિ. તે વખતમાં, એ ત્રણ 1 ગ. અને 4 ગ. પરસ્મ દરમિયાનમાં ધ્રુજવું, બીવું; સમુ+ત્રણ ત્રાસ તિમ પુ. શ્રી. ન. સખત, તીક્ષણ પામો. તિથિ સ્ત્રી. મહિનાનો કોઈપણદિવસ ત્રામાં ન. રક્ષણ તિમિર પુ. ન. અંધકાર વિ: ક્રિકવિ. ત્રણ વાર તિર્થન્ પુ હલકા વગરનું પ્રાણપુ. | ત્રિવ પુ. ત્રણ વસ્તુ એટલે ધર્મ સ્ત્રી. ન. આડું, બાજુ પડતું ત્રાંસુ ! અથવા પુણ્ય, કર્થ એટલે પૈસા,

Page #314
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 289 અને કામ એટલે ઈચ્છા અથવા | 1 ગ. આત્મને આપવું ઈરછા પૂર્ણ કરવી એ ત્રણ હતા “આપવું'નું વર્તમાન કુ. વસ્તુઓને સમુદાય. રય ન. દહીં વિવિઘાથાન.(રવિઝાન. ટા પુ. દાંત સ્વગ, માથાનસભા)દેવની રશ પુ. સાપ સભા રમયજતી સ્ત્રી. નળની સ્ત્રી, સુર્ગ. અને દગ. પરસ્મ તૂટવું, સુતા પુ. કિં. વ. ધણધ ભાંગવું, કડાક દઈ કકડા થવા ણિયાણી, જાયાપતિ જેતા સ્ત્રી. ત્રેતાયુગ, ચાર યુગમાને પુ. ટૅગ બીજે યુગ ૧ગ. આત્મને દયા આવવી ઊત્રો ન. ત્રણ લોક યાગુરુ ન. દયાળુપણું ચાલ પુ. રૂકનું નામ છે, શિવ, દિ પુ. શ્રી. ન. ગરીબ ત્રિનેત્ર ત્રિા રગ. પરમૈ ગરીબ હેવું સ્વિ૬ સ્ત્રી. તેજ, ચળકાટ દરિદ્ર હાવું 2 પુ. અભિમાન ર 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. 4 ૧ગ. પરમૈ ફોડવું, ફાટવું આત્મને ડંખ દેવો, કરડવું વરાન પુ. દાંત ઠ્ઠા સ્ત્રી. દાઢ, અણુદાર દાંત રામ પુ. સ્ત્રી. દશમું લંબ્રિન પુ. તીક્ષણ દાંતવાળું iaa સ્ત્રી, સ્થિતિ, અવસ્થા પ્રાણુ, સાપ 2 1 ગ. પરમૈ૦ બળવું રવિ સર્વ પુ સ્ત્રી. ન. દક્ષિણ તા 3 ગ. પરમ , આત્મને દિશાને લગતું આપવું ક્ષિણ પુ. સ્ત્રી. ન. દક્ષિણને તા 2 ગ. પરમૈ૦ કાપવું યોગ્ય સારવ પુ. જ્ય હત પુ. દાંત વર પુ. પુત્ર વા વા આપવુનું અવ્યય ભૂ. હાલ પુ. દાવામિ, વનમાં સળગતે કે. આપીને અગ્નિ, વન

Page #315
290 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રાજfથ પુ. દશરથને પુત્ર | દીવા પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રકાશમાન નિત પુ. દિશાઓને અંત, કરનાર સઘળી દિશાઓના દેશે સાહિત સ્ત્રી. ચળકાટ વિવિઝા પુ. (aa સ્ત્રી. તીર્થ ક્રિ. વિ. ચિરકાલપત, દિશાઓ,વિના પુજીત) દિશા લાંબું ઊંડું ઓની જીત, સધળા દેશોની જીત ટુ પ ગ. પરમૈ દુઃખ દેવું, રિલ્સ પુ. સ્ત્રીના જેવાને આતુર પજવવું, પડવું fકનેવિ કિ. વિ. દરજ, સ્વહિત પુ. શ્રી. ન. દુઃખથી પ્રતિદિવસ પીડાયેલું વિશ્વ સ્ત્રી. દિવસ, સ્વર્ગ ફુમાન્ પુ. શ્રી. ન. દુઃખ હિરા ક્રિ. વિ. આ દિવસે ભેગવનાર, દુ:ખી વિઠ્ય પુ. સ્ત્રી. ન. સ્વર્ગીય સુંદર દુ:સંતાપ પુ. (ફુa ,સંતાપપુ. दिव्याश्रमपद न.(दिव्य,आश्रम તાપ,ગરમી) દિલગીરી, પીડા gH ને. આશ્રમ) સુંદર આશ્રમ 'સુવત પુ. સ્ત્રી. ન. દુઃખી થયેલું વિરા સ્ત્રી. દિશા दुग्ध न. 95 વિદ્ 2 ગ. પરમૈ૦, આત્મને સુરત પુ. સ્ત્રી. ન. જેને છેડે લેપ કરે પહોંચવું મુશ્કેલ છે તે, અપાર વસ ગ. આત્મને પવિત્ર સુરાપ પુ. સ્ત્રી. ન. દુષ્કાય, કરી યજ્ઞ કરવાને યોગ્ય થવું, મુશ્કેલીઓથી મેળવાય એવું દીક્ષા લેવી દુહા ન. અયોગ્ય શબ્દો, સારી રીન પુ. સ્ત્રી. ન. ગરીબ, ગરજ- રીતે નહીં બોલાયેલા શબ્દ વાન, દુઃખી, લાચાર ટુ ન. સંક્ટથી ઘેરાયેલી જગા, નિવધુ પુ. (ન,વધુ પુ. દુગમસ્થાન ભાઈ, ગરીબોને બંધુ) પરગજુ ડુત પુ; સ્ત્રી. ન દુઃખિત, દુઃખી હીનાર પુ. એક જાતને સિકકો સ્થિતિમાં આવેલું ( રામન) સુમ પુ. સ્ત્રી. ન. મુશ્કેલીથી થી 4 ગ. આત્મને પ્રકાશવું ' વશ કરાય એવું

Page #316
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 2 સુપુ.સ્ત્રી.ન.પહોંચીનશકાયએવું | વિશુની સ્ત્રી. દેવેની કૂતરી નીતિ ન. દુરાચરણ તે પુ. સ્ત્રી. ન દેવને પૂજતુjદ્ધ પુ. શ્રી. ન. સમજવું નાર, દેવપૂજક મુકેલ, અપ્રસિદ્ધ રા પુ. દેશ ટુર્મુલ પુ. શ્રી. ન. દુષ્ટ છે મુખ દિન પુ. શરીરી, માણસ; પુ. જેનું તે, દુર્ભાષણ કરનાર સ્ત્રી. ન. શરીરવાળું સુઘનમીતે પુ. દિવ. કે 1 ગ. પરમૈ૦ અવ જોડે, દુર્યોધન અને ભીમસેન (સમાસ છે.) પવિત્ર કરવું, સાફ કરવું ધ પુ. સ્ત્રી. ન. વિદ્વત્તાને 2o 4 ગ. પરમૈ૦ કર જોડે, વ્યર્થ ગર્વ કરનાર કાપવું, કાપી નાખવું સુનીત પુ. સ્ત્રી. ન. ઉદ્ધત વષ પુ. નિંદા, બદબો સુરત ના દુષ્ટ કૃત્ય દુષ્ટપણું પાપ કન પુ. ન. બાહુ તુષ્ટ પુ. સ્ત્રી. ન. નિર્દય રોહના પુ. (ફોન ન. દેહવું કુર પુ. સ્ત્રી. ન. ઓળંગતા તે, શાહપુ.વખત)દેહવાને વખત મુશ્કેલ પડે એવું, દુર્લય ૌલ્ય ન. નબળાઈ કુન્ 2 ગ. પરમૈ૦ ને આત્મને ' | દેહવું ચ ન, દુષ્ટ મસલત, બેટી દૂ 4. આત્મને દુઃખી થવું , 6 5 ગ. આમને આ જોડે, શુતિ સ્ત્રી કાંતિ, વર્ણ આદર આપ, માન આપવું યુન ન. પૈસો, વિતા 4 પુ. સ્ત્રી. ન. મજબૂત, સ્થિર. થી સ્ત્રી. સ્વર્ગ gy 8 ગ. પરમૈત્ર મગરૂબ થવું au ન. પૈસો, ધન સ્ત્રી. આંખ, નજર દિવ્ય ન. પદાર્થ, ધન 8 9 ગ. પરમ ફાડવું 6 1 ગ. પરમૈ. દેડવું સેવ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રકાશમાન દ્રોણ પુ. વિશેષ નામ છે. દેવ શ્રી. કૃષ્ણની મા ટૂથ ન. ચીજોને સમૂહ, જોડકું હેરક્ષેત્ર ન. દેવભૂમિ દૂર સ્ત્રી. બે પ્રકારની રેવતા સ્ત્રી. દેવતા તાથ પુ. શ્રી. ન. દ્વારપાલક સલાહ

Page #317
સંસ્કૃત બીજી પડી દ્વાપર યુ. ત્રીજો યુગ, દ્વાપર યુગ | વચન બનાવનાર, ધર્મશાસ્ત્ર દ્વાર છે. બારણું લખનાર દ્વારપાઠ પુદ્વારરક્ષક થા 3 ગ. પરમૈ ને આત્મને દ્વિગુ પુ. શ્રી. ન.બેવડું મૂકવું,ધરવું અતિ+ધસંતાડવું; द्विजिन्मन् पु.(द्विमेजन्मन् न. વિશ્વક બંધ કરવું; જન્મ) બે જન્મવાળ, પ્રથમ વધા ધ્યાન આપવું નિ+ા ત્રણ વર્ણમાંથી ગમે તે વર્ણમાંને મૂકવું ઉરિયાપહેરવું,પુર+ધા કોઈ શખસ, બ્રાહ્મણ કોઈને ગોરકર; વિશ્વાકરવું, fજ્ઞનિ પુ. નિર્દી સ્ત્રી જીભ બજાવવું, શાસન કરવું, નિયમ બે જીભવાળા, સાપ બાંધ વિધાનકરવું (ધર્મશાસ્ત્રમાં દિનોત્તમપુ. બ્રાહ્મણોમાં શ્રેષ્ઠ 5 થાયછેતેમ;સમ+ષા સંધિ કરવી, બ્રિણ ર ગ પરમૈને આત્મને૦ ટાડવું ૩vષ્ણમુનાજેડવું. ધિક્કારવું, દ્વેષ કરે ધાત્ર સ્ત્રી. ધાવ બ્રિણ પુ. શત્રુ ધામનું છે. તેજ, પ્રભાવ ધાર સ્ત્રી. (પાણીની), કેર પનારા સ્ત્રી. પૈસાની ઇચ્છા fધ 6 ગ. પરમૈ હમ જોડે, ધનુર્યા સ્ત્રી. (ક્યા સ્ત્રી. દેરી સંધિ કરવી કિમઠાની]) ધનુષની દોરી કિ અ. ધિક્કાર અવ્યય સૂચક ઘની સ્ત્રી. ભૂંગળી ધી સ્ત્રી, બુદ્ધિ ધrઘાપુ.(ધરસ્ત્રી.પૃથ્વી,અધા પાવર પુ. માછીમાર પુ. પતિ) પૃથ્વીપતિ, રાજા | ધુકે પગ. પરમને આત્મને પરિકી સ્ત્રી. પૃથ્વી ધ્રુજાવવું, હલાવવું ધર્મકૂપપુ.સ્ત્રી.ન. ધર્મને કલંક ધુર સ્ત્રી. પુંસરી, જોતર લગાડનાર અને 9 ગ. પરમૈઆત્મને ધર્મષgiામાપુ-પુણ્યને છઠ્ઠભાગ | અનેકગપરસ્મ-ધ્રુજવું, હલાવવું ધર્મવાર પુ.(ધર્મ પુ. કાયદો | ધૂ(ધૂન) 10 ગ. વિજડે ધ્રુજાવવું સુત્ર ન એક વચન) કાયદાનાં | V 1 ગ. પરસ્મ તપાવવું

Page #318
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 283 ધૂપ પુ. ધૂપ | રઝમ ડે, અભિનન્દન કરવું ધૂર્ત પુ. ધુતારા સત્કાર કરવો ધૃતર પુ. સ્ત્રી. ન.ઝાંખું ધૂળના | નઃ પુ. રાજવંશનું નામ, એ રંગ જેવું વંશને માણસ છું ૧_સવ ડે, અથવા પ્રેરક, નર પુ. સ્ત્રી. ન. નરમ એકસાઈથી જાણવું નક્કી કરવું નર પુ. નરક, નિય 6 36 જોડે,ઉદ્ધાર કર, તારવું વર્મા સ્ત્રી. નદીનું નામ છે. ખેંચી કાઢવું ચતુથાત પુ. સ્ત્રી. ન.(૧૪ 5 ગ. પરમૈ૦ હામ ભીડવી, પુ. તુલ્ય પુ. સ્ત્રી. ન. સરખુ હોડ બકવી, કોઈની સામા છાતી અને મારિ સ્ત્રી. આકાર) ચલાવવી નળના જેવા આકારવાળું લગ. પરસ્મ ધારવું, સ્તનપાન નuધારિન પુ. સ્ત્રી.ન (ન કરવું - પુ. વપન, આકાર, અને હાનિ બૈર્યધર પુ. સ્ત્રી. ન. (પૈર્થ ન. | પુ. ધારણ કરનાર) નળનું રૂપ ધીરજ, હિંમત) ધૈર્ય છે ધન | ધારણ કરનાર જેનું તે . | સ્ત્રી, કમળને છોડ દમ 1 ગ. પરમૈ૦ ફૂકવું નવમા સ્ત્રી. નોમ થે 1 ગ. પરમૈ. ધ્યાન ધરવું, પુ. સ્ત્રી. ન. નવું ચિંતન કરવું; Tથે વિચાર . ના વિ જોડે, નાશ પામવું કરો, ચિંતન કરવું. નશ્વર પુ. શ્રી. ન. નાશવંત ઇવમ્ કિ. વિ. નક્કી રણ સ્ત્રી. નાક દઘન 1 ગ. પરમૈ૦ શબ્દ કર નદ્ 4 ગ. પરમૈને આત્મને૦ જેડે, તૈયાર થવું, સજ્જ જa પુ. મગર થવું, કમર બાંધવી પુ.પર્વતમાં શ્રેષ્ઠ,હિમાલય | નાના અ જુદું જુદું, અનેક ન 1 ગ. પરમે, શબ્દ કર, પ્રકારનું, ઘણું ગર્જના કરવી, ગાજવું ના૨ પુ. ઋષિનું નામ છે.

Page #319
294 સંસકૃત બીજી ચેપડી નારાયણ પુ. વિષ્ણુનું નામ | નિયોજન પુ. પ્રધાન, કામદાર નિશાન ર (ર ગ. આત્મને નિરર્થવા પુ. સ્ત્રી. ન. નિરુપયોગી, આષ, વૈદિક)નું વર્તમાન કૃનિમ્ | નકામું, વ્યર્થ, નિષ્ફળ જેડે, તીણ થતું તીર્ણ કરતું | નિરંતર ક્રિ. વિ. અંતર નિ:રા પુ. શ્રી. ન. શક્તિહીન વગર, પાસે પાસે તિથલ ન. મેક્ષ નિમમવારપુ.સ્ત્રી.ન.ઉત્કૃષ્ટતા નિદ્ 3 ગ. પરમે ને આત્મને વાળું (બેફિકૃત કાશ), જ્યાં સ્વરછ કરવું; મવધેિવું. અપમાન નથી એવું, માન સહિત નિક પુ. સ્ત્રી ન. પોતાનું સગું) નિરથ પુ. નરક નિમ્ 2 ગ. આત્માને જોડે, - નિરત મ “નાંખવું, “કનું ધોઈ નાખવું કર્મણિ ભૂ. કુ. નિર જોડે, રિતાનુ પ્રિ. વિ. અત્યંત | વીખરાયેલું નિપુ.સ્ત્રી.ન.હંમેશનું,નિરંતરનું નિરાદર , સ્ત્રી. ન. આહાર જિત્વાર્ધનન.ધર્મ સંબંધીનિત્યકર્મ [ રહિત, ઉપવાસી નિવાઇ પુ. ઉનાળો, ગરમ ઋતુ | નિશૃંખતા સ્ત્રી. નિર્દયતા નિધન ન. મોત, નાશ નિર્જન પુ. સ્ત્રી ના જનરહિત, fજનાર પુ. શબ્દ એકાંત નિતિ નિન્દ્રનું કર્મણિ ભૂત કૃ નિર્નર પુ. દેવ નિંદાયેલું, નિંદવા યોગ્ય નિથિ પુ. સ્ત્રી, ન. દયારહિત, વિમાન નિqદ નું વર્ત ઘાતકી માન કુ. સૂઈ રહેલું ઉના પુ. સ્ત્રી. ન. દશ નિવર પુ. સ્ત્રી. ન. ફાટ કે દિવસનું (ક) ચીરા વગરનું, ઘટ, ધાડું નિર્ધર પુ. સ્ત્રી. ન. પૈસા નિત ક્રિ. વિ. નિએ વગરનું, ગરીબ નિતિ સ્ત્રી, પ્રારબ્ધ, દૈવ | નિર્મર પુ. સ્ત્રી. ન ભરેલું, પૂર્ણ નિપજતૃ પુ. બાંધનાર, સાંધનાર | નિgar સ્ત્રી, સત્ય, ખેરાપણું

Page #320
સંસકૃત બીજી ચેપડી 205 નિવર્તન ન. બંધ રહેવું તે, પર- | જૂન ક્રિ. વિ. નિચે . હેજી કરવા તે, પરહેજી, અટકવું | પૂર પુ. ટોડો, ઝાંઝર. તે, પાછા ફરવું તે કૃષર પુ. સ્ત્રી. ન. માણસોમાં નિરા સ્ત્રી. રાત રહેનારું, એક જગાએ સ્થિર નિષધેશ્વર પુ. નિષધ દેશને | રહેલું રાજા, નળ fમ સ્ત્રી, પૈડાને ઘેર નિgશૂન્ય પુ, સ્ત્રી. ન. ( નિસ્ત્રી. | નિપુણ ન. ચતુરાઈ સ્થિરતા, શૂન્ય પુ. સ્ત્રી. ન. નૈષધ પુ. નિષધ દેશને રાજા, નળ રહિત) સ્થિરતા રહિત,અસ્થિર | ન્ય પ્રવૃત્ત પુ. શ્રી. ન. (ન્યાય નિષ્ઠતા સ્ત્રી, નિષ્ફળપણું પુ. ન્યાય, વાજબીપણું પ્રવ્રુત્ત + નિત પુ. સ્વભાવ વૃત આગળ ચાલવું"નું ભૂકુ) ત્તિ જેડે, ઉપનયન ક્રિયા જેની વર્તણુંક વાજબી છે તે, કરવી, જાઈ દેવી ન્યાયમાગમાં વર્તનાર નીજ પુ. સ્ત્રી ન. નીચું, હલકું, બોલનાર અધમ, ઊતરતી સ્થિતિનું વ્યાયવાહિન પુ. સ્ત્રી. ન. (ચાર નવા પુ. શ્રી. ન. નીચ પુરુષ પુ. વાજબી હોય તે) વાજબી પાસે જનાર, નીચ અથવા બોલનાર ઊતરતી સ્થિતિવાળા માણસ ચાä પુ.સ્ત્રી.ન. વાજબી, યોગ્ય, પાસેનું, નીચીજમીન તરફ વહેતું અદલ ન્યાયથી દૂર નહીં એવું ની ક્રિ. વિ. નીચે તિનિપુપુ. સ્ત્રી. ન. (નrtત | gf સ્ત્રી. હાર, ઓળ" સ્ત્રી. રાજકીય બાબતનું જ્ઞાન | પદ્મ સંખ્યાવાચક પ્ર. અને દિ. અથવા. વ્યવહાર, નિપુણ પુ. સ્ત્રી, બ. વ. પાંચ 1. ચતુર) રાજનીતિમાં ચતુર, | શ્ન 1 ગ. પરમે. પઢવું વાંચવું યવહારમાં હોંશિયાર, શાણે ઉદયમાન( “પઢવું, વાંચવું? | ગ. પરમૈને વખાણવું . નું કર્મણિ વર્તમાન કૃ) પઢાતું, 7. શંકા કે વિતર્કસૂચક અવ્યય વંચાતું

Page #321
લગતું 296 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી g1 ગ. વખાણવું પણમાં મૂકવું | પાર્થ પુ. ચીજ, વસ્તુ શરત અથવા હેડમાં મૂકવું | પતિ સ્ત્રી. રસ્તા, વહીવટ છૂત રમવું v ન. દિવસે ખીલતું કમળ પત કમિ જોડે; (કોઈપણ પદાર્થ | gન 1 ગ. વખાણવું તરફ કૂદવું; +૩૬+w7ઊડવું. | aft પુ. સૂર્ય, રક્ષણ કરનાર વખત ક્રિ. વિ. પતંગિયાની પેઠે | પર સર્વ. પુ. સ્ત્રી. ન. બીજુ પુ. મહાભાષ્ય નામના બીજાને લગતું, બીજા પક્ષ મેટા વ્યાકરણ ગ્રંથને કર્તા ઉતર છે. પડવું તે, સગુણમાંથી પર પુ. ન. શ્રેષ્ઠ વસ્તુ, ઈશ્વર ભ્રષ્ટ થવું તે, ભ્રષ્ટતા, નાશ | migr સ્ત્રી. હાર, એલ, પતિ પુ. ધણી, વર અનુક્રમ પતિત પુ. શ્રી. ન. પાપી, ધર્મભ્રષ્ટ ઘર ઉભયાન્વયી અ પણ, દ્ધિ પથઃ (cfથન પુ. “રસ્તો'-નું પરમેશ્વર પુ.જગતને શ્રેષ્ઠ રાજપંચમી એ. વ. રસ્તામાંથી - કર્તા જગનિયંતા, ઈશ્વર ofથન પુ. રસ્ત, માર્ગ Trઇન પુ. બ્રહ્મદેવ વચ્ચે ન. હિતકારક ચીજ પાયા ન જે પદાર્થ પર ધ્યાન ગ. આત્મને ગળવું, પડવું, આપ્યું હોય તે સ્થાનથી ખસવુંતિ+ાજણ | પરાર્થઘટવા પુ. સ્ત્રી. ન. પારકાનું સમજવું અંગીકાર કરવા કરવું, | ભલુ કરનાર આચરવું પ્રાપ્ત કરવું; સમુ+ાત્ | પુ. સ્ત્રી. ન. મૂએલું થવું એકંદર મળીને થવુંતિપ૬ વરિદ્વત પરિ+નું કબૂ . (પ્રેરકરૂપમાં વિચારવું; ધ્યાનમાં ગણેલું લેવું,સિદ્ધ કરવું આપવું,સોંપવું ઘઉરક્ષિત પુ. અભિમન્યુને પુત્ર મુ + g6 (પ્રેરક રૂપમાં) સદે કરે. અને અર્જુનને પત્ર પ પુ. પગ શિવ સ્ત્રી. નોકરી, સેવા પર ન. પગલું આરાધના gii સ્ત્રી. રસ્તે, માગ | રિવર પુ.સેવક ખિજાર

Page #322
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી vfઝર પુ. ચાકર, સેવક | cરતા પુ. ચાકર, સેવક wfuત પુ. સ્ત્રી. નઘરડું, } ઘોઘાર પુ. ભલું કામ, પરવૃદ્ધ, જૂનું ... ગજુ કામ of rft+ાણનું કર્મણિ જ પુ. વરસાદ ભૂ. કૃ. તજેલું વર્યશિત પુ. સ્ત્રી. ન. જેની રિચાર પુ. સ્ત્રી. ન.રિમાણી આસપાસ દેવતા ફેરવ્યો હોય તે, નું વિધ્યર્થ કૃ. તજવા લાયક બલિદાનને માર્યા પહેલાં તેની રિસ્થિ પુ. સ્ત્રી. ન. કેાઈની આસપાસ દેવતા લઈ જાય છે. વચમાં આવનાર, હરકત કરનાર | પથતિમ્ ક્રિ.વિ. જોઈએ એટલું, તત્વરિસ્થિની સ્ત્રી, તેના મનસંતોષપામેએટલું,ઈચ્છાનુરૂપ વચમાં આવનારી પર્વત પુ. ઋષિનું નામ છે. ifram પુ. પાકવું તે,પરિપકવ | સ્ટાયમાન(gr+અ 1 ગ. થવું તે, પરિપકવતા આત્મને જવું'નું વર્તમાન परिप्लुष्ट परि+प्लुष्नु भू . કુ, એ રૂપમાં 1 ને ઢા બળેલું થાય છે.) દડતું વરિષg cર+ન્દ્રાનું ભૂકુ છીનવી | પઢારા પુ. એક જાતનું ઝાડ છે. લીધેલું, પડેલું, ભ્રષ્ટ થયેલું ઘgવ પુ. ન. નાજુક પાંદડું પરિવર્તન ન. ફેરફાર પ 2 ગ. પરમૈ૦ રક્ષણ કરવું પરિવર્તન પુ. સ્ત્રી. ન. ફેરફાર વાત પું. પડવું તે, પતન થતું, ફરતું, બદલાતું પતિત (qત નું પ્રેરક કમણિ રિવાર પુ. રસાલો ભૂ. કું.) પાડેલું પારદ પુ. ધણી, સ્વામી | પાત્ર ન. યોગ્ય પુરષ (દાન પરિવેણુ પુ. પીરસનાર આપવા માટે) ગ્રાન્ પુ. સંન્યાસી પુ. મુસાફર પર પુ. આલિંગન HTv પુ. સ્ત્રીન. (પાપ ન. પરિત્તિ સ્ત્રી. છેડે સિદ્ધાંત | અને કૃ કરવું) પાપ કરનાર

Page #323
298 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી Guદર પુ. સ્ત્રી. ન. પાપ કરનાર | guથા પુ. પવિત્ર અથવા Gરવિણુતમ પુ. સ્ત્રી. ન કશું સટ્ટણી માણસ ' ' પાર મૂકવાને ઘણું જ શક્તિમાન | પુનમૂત પુ. સ્ત્રી.ન. (પુનરજી પારિક્ષિત પુ. પરિક્ષિતને પુત્ર || ફરી બોલેલું, અને મૂત થયેલું) વાર્થ પુ. પૃથાને પુત્ર, (પાંડવોનું ફરી બેલ્યા જેવું નામ છે) અર્જુન પુનર્ન સ્ત્રી. ફરીથી પરણેલી વિધવા, જે વિધવાએ પુનર્વિવાહ કરેલો પાવ પુ. અગ્નિ હોય તે gવર પુ. સ્ત્રી. ન પવિત્ર કરનાર, પુરુ સ્ત્રીશહેર પવિત્ર, સ્વરછ gifધ પુ. એક દેવતાનું નામ છે. ઘારા પુ. જાળ પુરદ્વાર ન. શહેરને દરવાજે પિન્નર પુ. ન. કંકુ પુર અ. આગળ fruપુ.સ્ત્રી. ન. અન્ન આપનાર . પુસ્તાન ક્રિ. વિ આગળ, મેં પિન્ક પુ. રાતે રંગ ,આગળ પિનાકિન પુ શિવનું નામ છે. પુરોધમ્ પુ. કુળગોર વિશુર પુ.શ્રી. ન. દુષ્ટબુદ્ધિવાળું પુરોહિત પુ. ઉપાધ્યાય વિનતા સ્ત્રી. દુષ્ટ બુદ્ધિ 9 ગ. પરસ્મ પોષણ કરવું જિષ 7 ગ. પરમૈ૦ દળવું પુકાર પુ. વિશેષ નામ છે. fજા પુ. સ્ત્રી, ન. દુઃખ દેનાર gછ સ્ત્રી, પોષણ યૂષ ન. અમૃત પુvgfમત્ર પુ. રાજાનું નામ છે, પુત્ર સ્ત્રી (Tsu ન. અને jત પુ. પુરુષ ત્ર સ્ત્રી હાર) ફૂલને હાર, gueીશ પુ. વિશેષ નામ છે; ફૂલની માળા ન. કમળનું ફૂલ gfcqળી સ્ત્રી. પુપયુક્ત, સફળ પુષ્યવૃત્ પુ. સ્ત્રી. ન. (પુvg પુ. 6 9 ગ. પરમૈને આત્માને ધર્મકૃત્ય, કરવું) પુણ્યશાળી, પાવન કરવું પુણ્યવાન પૂર્ણ નું કર્મણિ ભ. કુ. ભરેલું

Page #324
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી પૂforગન.માંગલિક પ્રસંગેચાકરને | પ્રાપુ. સ્ત્રી. ન. ગરમ, અને બીજાને આપેલી બક્ષિસ | ઉગ્ર, તીણું પૂર્વ સર્વ. પુ. સ્ત્રી. ન.આગલું | પ્રવૃત્તિ પુ. પ્રસરવું તે પ્રચાર પૂર્વ દિશાનું કયુ ઘુ પડવું નું ભૂ.કૃ. પૂર્વરાગ પુ. (પૂર્વ આગલી, ન ત્રી. રાત) પહેલી રાત, રાતના પ્રજ્ઞાપતિ પુ. બ્રહ્મદેવ પૂર્વ ભાગ margશુરામ (કા સ્ત્રી. સંતાન શુ પુ. ઢેર અને કામ પુ. પૂર્વ પુ.દિવસ પહેલા ભાગ ઈચ્છા) સંતતિ અને ઢારની 9 અથવા 6 3 ગ. પરમ ઈરછા કરનાર ભરવું પ્રજ્ઞાવાન પુ. સ્ત્રી. ન. (જ્ઞા g6 1 ગ. અને 7 ગ. પરસ્મ; સ્ત્રી. રૈયત, જાહેર ન. જુલમ, 2 ગ. આત્મને , અને 10 ગ. અને ઉપરથી ઉત્પન્ન સમ જોડે, સમાગમ કરે; થતું) રૈયત ઉપર જુલમ કરસંબંધ રાખ * વાથી ઉત્પન્ન થતું સ્ત્રી, સેના प्रणिहित प्र+नि ने धार्नु પૃથઝન પુ. હલકે માણસ, કમણિ ભૂ.કૃ મૂકેલું; - સામાન્ય મનુષ્ય નિતિ સારી રીતે વ્યવસ્થિત પૃથુ પુ. સ્ત્રી. ન. મોટું કરેલું, સારીરીતેનિયમમાં રાખેલું. 9 ૩.ગ. અને 9 ગ. પર ભરવું] પ્રતાપનધિ પુ. (તાપ પુ. - ગરમી) ગરમીને ભંડાર વોrforણા પુ. પુરાણ વાંચનાર પ્રતિકારી પુ. ઉપાય, પીડા દૂર તથા સમજાવનાર, પુરાણ પ્રતિકાર કરવા ને ઉપાય Gs ને. પુરુષત્વ, પરાક્રમ પ્રતિનિવિણ પુ. શ્રી. ન. ઘણુ મારી સ્ત્રી. પૂનમ દિવસનું અથવા જૂનું, સુધરે પ્રતિ સ્ત્રી, (બ.વ.) પ્રજા, | નહીંએવું આપમતીલું, વેચ્છાપ્રધાનમંડળ, સ્વભાવ : ચારી, હઠીલું, જીદ્દી પ્રદ પુ. શ્રી. ન. ઉત્કૃષ્ટ, મોટું | પ્રતિપક્ષ પુ. શત્રુ

Page #325
30 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વિવિધ ન. પ્રતિમા, આર. રહેલું અને (અજવાળાના રૂપમાં) સીમાં પડે છે તે પડછાયો દેખાયેલું; ન. સવાર, પ્રાત:કાળ प्रतिषिद्ध प्रति+सिध् नु કમાવ પુ. પરાક્રમ, મોટાઈ કર્મણિ ભૂ. . મના કરેલું પ્રતિ પુ. એક પુરુષનું નામ છે. પ્રતિહાર સ્ત્રી. દ્વારપાલિકા પ્રારા શ્રી. એક સ્ત્રીનું નામ છે. પ્રત્યક્ર પુ. શ્રી. ન. અથવા પ્રમાઃ પુ. ભૂલચૂક ક્રિ. વિ. તાજુ, નવું vયાન ન. ગમન, કૂચ ત્યિ પુ સ્ત્રી. ન. પશ્ચિમનું પ્રયુ પુજ્ઞ નું કમણિ ભૂ. પ્રત્યન અ. (ાતિ દરેક, 9. વાપરેલું ન. દિવસ) દરરોજ પ્રવાસનપુ.મુસાફર, પ્રવાસકરનાર યુવન ન.ફરીથીજીવતું કરવું તે | પ્રવૃઘુપરિષ સ્ત્રી. (પ્રવૃત્તિસ્ત્રી. પ્રત્યુત્પન્નમતિ પુત્રી ન. (પ્રત્યુ- ખબર, અને કુષિ મેળવવું ત્પન્ન પ્રતિ+૩+નું ભૂ. 5 ) તે) ખબર મેળવવી તે, ખબર હાજરજવાબી,સમયસ્કૃર્તિવાળું, અંતરની પ્રાપ્તિ ચાલાક, તીણ બુદ્ધિવાળું uત્રવત પ્રHzજ્ઞ નું ભૂ.કૃ. દેશ નિકાલ કરેલો, સંન્યાસી થયેલ ભૂષણ પુ. સવાર રીત : ‘પ્રકાશવું”નું પ્રસન્ન z+ નું ભૂ.કૃ. ખુશ ભૂ.કૃ. ચકચકિત, પ્રકાશનું થયેલું, સંતુષ્ટ, અનુકુલ લેશ પુ. પ્રાંત, મુલક પ્રણવ પુ પાક, ફળ અથવા ઉત્પન્ન થયેલ પદાર્થ પ્રદ્યુત પુ. કામદેવ પ્રાહિષ્ણ ન. બહાદુરી અધર પુ. સ્ત્રી. ન, કુશાગ્ર બુદ્ધિ પુ. ચી. ન. પૂર્વ દિશાનું વાળું, તીક્ષણ બુદ્ધિવાળું પ્રાપુ. (બ. વ. માં વપરાય છે.) પન્ન પુ. શ્રી. ન. (ા+માનું પ્રાણ, જીવ ભૂ. 5) શરણે થયેલું grળયાત પુ. પ્રાણુને નાશ મવતૃ પુ. પ્રભુ પ્રાકુ ક્રિ. વિ. અથવા શબ્દvમાત પુ. સ્ત્રી. ન. મા નું અ. (ક્રિયાપદ સાથે વપરાય છે.) ભૂ.કૃ. (અંધારાના રૂપમાં જતું | દેખીતું, ઉઘાડું

Page #326
26 પુ. છોકરો . સંસ્કૃતબીજી ચોપડી 301 દાત્ત પુ. કેર. કિનારે. પ્રાપિત ક+માનું પ્રેરક કર્તરિ | Rણ 1 ગ. પરમૈ૦ જવું ભૂ.કૃ. પમાડનાર, આપનાર | 1 ગ. પર૦ ફળવું, પ્રાણાઢિ પુ. શ્રી. ન. (પ્રાપ્ત ક+ | સફળ થવું સાપુનું ભૂ.કૃ. પ્રાપ્ત થયેલું, આવેલું ! # દ પુ. સ્ત્રી. ન. ફળ લેનાર અને જા૪ પુ. સમય) જેને સમય અથવા જેને અમુક કત્યથી આવેલ છે તે, પ્રસંગને યોગ્ય નફો મળ્યો હોય તે. પ્રાઇન્ અઘણું કરીને, સામાન્યરીતે મૂત્રાદ્રિ પુ. સ્ત્રી. ન. (પૂરું પ્રાર્થના સ્ત્રી. માંગવું તે મૂળ) ફળ, મૂળ અને બીજી ચીજો પ્રિય પુ. સ્ત્રી. ન. જેને જોઈને part પુ. ડૂસકાં ભરવાં તે પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય એવું, મનહર દેખાવવાળું યત અ. આશ્ચર્ય, ખેદ વગેરે ઝિયાન પુ. એક બ્રાહ્મણનું - સૂચવે છે. નામ છે. વધુ 8 ગ. પરમૈ૦ બાંધવું, ચિરંવાર પુ.(રંવાર પુ. સાથે ચટાડવું, જડવું રહેવું તે) પ્રીત રાખનાર. * ધન ન. કબજો, કેદ વઢ ન.. સૈન્ય માણસની સાથે રહેવું તે ઘgિurfધ પુ. (૩viધ પુ. પ્ર 9 ગ. પરસ્મત અને આત્મને ધર્મ, વિશેષ ગુણ, આસપાસની પ્રીત કરવી, ખુશ કરવું અથવા વીંટળાયેલી બાબતો) વાત નું કમણિ ભૂ. કૃ. બાહ્ય ગુણે, બાહ્ય હેતુ ખુશ થયેલું gi6 અ. બહાર હૃવંમ પુ. વાનર વહુ ક્રિ. વિ ઘણું 1 ગ. અને 9 ગ. પરમૈ | વહુવિધ પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણા પ્રકારનું બળવું વાપાહિ ન. (જ્ઞાન. સમૂહ). 2 ગ. પરઐ ખાવું | બાણને સમૂહ,

Page #327
302 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી જાપથ પુ. (રૂથિન પુ. માગ | ब्रह्मादि पु. (ब्रह्मन् सने आदि રસ્તે) બાણને માર્ગ, જ્યાં પ્રારંભ) બ્રહ્મા વગેરે દેવો સુધી પહોંચે ત્યાં સુધીની જગા ગ્રાહ્ય પુ. બ્રાહ્મણોમાં ચાલતું બાણની મર્યાદા અમુક પ્રકારનું લગ્ન વાવૃષ્ટિ સ્ત્રી (વૃષ્ટિ સ્ત્રી.વરસાદ) | ત્ર 2 ગ. પરમૈ ને આત્મને બોલવું બાણને વરસાદ વાંઢાતા પુ. સવારને તડકે ! પન્નિા 5. (મજિ સ્ત્રી. પ્રીતિ, વાર્દિક સ્ત્રી. છોકરી, નિષ્ઠા, અને માર્ગ પુ. રસ્તો) વાલ્પ પુ. ન. આંસુ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા ઈશ્વરની ભક્તિ વાંદુ પુ. નળે સારથિનું રૂપ ધારણ અથવા પ્રીતિને માર્ગ કર્યું હતું ત્યારનું નળનું નામ. મા પુ. એક દેવનું નામ, વિમીષા પુ. રાવણને ભાઈ . ભાગ્ય, ઉદય શુદ્ધિક્ષણ ન. (કુત્તિસ્ત્રી. બુદ્ધિ, ખ૪ મગ્નનું કમણિ ભૂ.કૃ. અક્કલ, ઢાળ ન. ચિહ્ન). ભાંગેલું, નાશ થયેલું, નાસી બુદ્ધિનું ચિહ્ન ગયેલું (રણમાંથી) કુમુક્ષિત પુ. સ્ત્રી. ન. ભૂખ્યું મ= 1 ગ. પરમૈને આત્મને પૃથ પુ. મગધનો રાજા, એ આશ્રય લેવો; વિમન વિભાગ જરાસંધનો બાપ થાય કરવા; નમુ+વિમેન ભાગ વોલ પુ. જાગવું તે આપા, આપવું. શ્રેન ન. સૃષ્ટિનું ઈશ્વરી કારણ મન્ 7 ગ. પરમૈ નાશ કરવો, અને તત્વ; પુ. એક યાસિકગોર. ભાંગવું જેનું કામ યજ્ઞ ઉપર સામાન્ય મટ પુ. યોદ્ધો દેખરેખ રાખવાનું છે. મદ્ 1 ગ. પરમૈ૦ બોલવું ત્રિવિત્તિનું પુ. સ્ત્રી. ન. વેદથી મથાનિત પુત્રી. ન. (માનિત પ્રકાશમાન વૈદિક ક્રિયાના આચ ભાજપૂનું કર્મણિ ભૂ.કૃ. રણથી પ્રાપ્ત થતું તેજ જેનામાં પકડી પડાયેલું, વશ કરાયેલું) હોય તે. ભયથી વશ થયેલું

Page #328
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 303 મા પુ. દુનિયા, સંસાર માં | મી 3 ગ. પરમે. બીવું મવન ન. ઘર - મીષણ પુ. સ્ત્રી. ન ભયંકર મવિતતા સ્ત્રી, દેવ, પ્રારબ્ધ જિ. સ્ત્રી. કબજો ઉપભોગ મુ 7 પરસ્મો મા 2 ગ. પરમૈ૦ ભાસવું, ભોગવવું, દેખાવું, પ્રકાશવું આત્મને ખાવું, ભોજન કરવું મુકમ-મુખ પુ. સાપ, નાગ મા પુ. ભાગ માધે ને. નસીબ સૂ સ્ત્રી. પૃથ્વી માથા પુ (મથન, નસીબ, મૂ અમિ જેડે, હરાવવું; cરમ્ સારું નસીબ, થા પુ. પ્રાપ્તિ) ધિક્કારવું, પરિભવ અથવા સારા નસીબને યોગ અવગણના કરવી. મr૧૦ ગ રમૂ+વિ છેડે, | મૂતસમાગમ પુ. પ્રાણુઓનું સાથે ભાગ આપ, આપવું. આવવું તે મૂર પુ. સ્ત્રી, ન. ઘણું માનુ પુ. સૂર્ય મૂUણુ પુ. સ્ત્રી. ન. થનારું માનુમત સ્ત્રી. ધૃતરાષ્ટ્રના મોટા | મૃ 3 ગ. પરમૈ૦ ને આત્મને દીકરા દુર્યોધનની સ્ત્રી ભરણપોષણ કરવું, લઈ જવું માર્ગવ પુ. ઋષિનું નામ છે. | મૃા 5 સ્ત્રી. ન. ઘણું, પુષ્કળ જબરું માલ પુ. પદાર્થ એ પુ. દેડકો મry 1 ગ આભને પ્રતિ જોડે જવાબ દેવો. મગર (પુ. સ્ત્રી. ન. ભોગ ઉત્પન્ન માથપુ. ભાષ્ય એટલે વિવરણ કરનાર (મોર સ્ત્રી) કરનાર, ટીકાકાર મોવૃદor સ્ત્રી, (મોર પુ.સાંસારિક માર પુ. સૂર્ય સુખને ઉપભોગ, તૃor સ્ત્રી. મિત્તિ સ્ત્રી. ભીંત, દીવાલ તરસ) સાંસારિક સુખ ભોગવમિ 7 ગ. પરમ ને આત્મને વાની ઈચ્છા ફાડવું ગ્રં 1 ગ. આત્મને અને 3 ગ. મિત્ત પુ. સ્ત્રી, ન. જુદું | પરમૈ પડવું

Page #329
304 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી બ્રમ્ 1 ગ. અને 4 ગ. પરસ્મ | મધુરક્રિ.વિ.મધુરરીત,મધુરાઈથી ભમવું, ફરવું મધુર્િ પુ. માખી કરણ 6 ગ. પરમૈ ને મધ્યમ પુ. સ્ત્રી. ન. વચલું; ન આત્માને શેકવું, બાળવું કમર. બ્રા 1 ગ. આત્માને પ્રકાશવું મધ્યાહ્ન પુ. મધ્ય વચલે અને બ્રા 1 ગ, આત્મને પ્રકાશવું મન ન. દિવસ) બપોર ઝ બ્રી. આંખનાં ભવાં મન કા જોડે, અવગણના કરવી સ્ટાર 1 ગ, આત્મને પ્રકાશવું મનસિઘન પુ. સ્ત્રી. ન. બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પુ. માણસ મધવત્ પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે મનુનમન પુ. (મનુ પુ. મનુમર ન. કલ્યાણ, ઉદય, પવિત્ર ધ્યના મૂળ પુરુષમાને એક) વસ્તુ, શુભકારક ચીજ મનુથી ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્ય મહાપુ. (મસ્ટ ન. અને નોરથ પુ. ઈચ્છા વાર વખત) શુભ સમય મગ 10 ગ આમને ગુપ્ત માલીપ પુ. માંગલિક દીવો વિચાર કરવો, મસલત કરવી મષ્ણુ પુ. સ્ત્રી. ન. પ્રિય, મધુર માક્ષર ન. મંત્ર અથવા વૈદિક મvજ ન. અલંકાર ભૂષણ કવિતાને બોધ મા પુ. માંગલિક પ્રસંગે ઊભો કરેલે માંડ મથ ૯ગ.પરમૈદેહવું વલોવવું મરતા સ્ત્રી. મંદપણું, સુસ્તી, મv૩ ન. વર્તલ, ગોળ કરમાયેલી સ્થિતિ મત ન. અભિપ્રાય, સલાહ,ઉપદેશ મર મનું ભૂ. કૃ. મદ ચઢેલ મમતા સ્ત્રી. (મઃ જડ, મથિ7 પુ. રવે મrણ નસીબ, અમrણ કમ મર્થ ક્રિ. વિ. મારે માટે નસીબવાન)કમનસીબ, દુદેવ મધ ન. દારૂ મા પુ. એક શિલ્પીનું નામ છે મધુપ પુ. આવેલા અતિથિને | મગૃહ પુ. એક કિરણ મધ, દહીં વગેરેનું અર્પણ | મારી સ્ત્રી, હંસી

Page #330
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી મત પુ. દેવ | માતા શ્રી. એક ગંધર્વની = " , રાજાનું નામ છે. | છોકરીનું નામ છે. મહસુર પુ. પવનને પુત્ર, મારુતી, મોક્ષ પુ. (પુ. આખલો) મોટે આખલે, મેટ બળદ હનુમાન મોરપિ પુ. મોટો સમુદ્ર મા સ્ત્રી. હદ મોરારિન પુ. શ્રી. ન. ઘણું મદ્ 6 ગ. પરમૈ ડૂબવું ઉપકારી, ઘણું આભારી મત પુ. ને, માથું માં 3 ગ. આત્મને માપવું મદ્ ન. તેજ, મોટાઈ મન પુ. માન, મગરૂબી, ગર્વિષ્ટપણું મવિ ન. મોટાઈ, પ્રભાવ માનવ પુ. માણસ મહાગ પુ. મેટા બકરો માનવરક્ષણ પુ. મનુષ્યરૂપી રાક્ષસ મહાકાવ પુ. સ્ત્રી. ન. (માત મોટા મનુષ્ય ન. મનુષ્યતિ અને નવ પુ. વેગ) મોટા વેગવાળું ! માનોન્નતિ સ્ત્રી. (માન પુ. આબરૂ) મહાનુભાવ પુ. સ્ત્રી. ન. કુલીન માનની મેટાઈ, ઘણું માન, પ્રૌઢ મહામિદ પુ. (મહત્ત પુ. શ્રી. ન- માન મોટું અને મિા પુ. પાણી. મામા પુ. સ્ત્રી. ન. મારું છાંટવું તે; જેમકે રાજ ગાદી પર | માથા સ્ત્રી. ઈન્દ્રજાળ, જાદુવિદ્યા, બેસે ત્યારે તેના માથા પર પાણી ફસાવવાની યુતિ છાંટે છે તેમ.) મોટા રાજ્યાભિષેક મારત પુરુ પવન માતરમ પુ. મરુતને પુત્ર, મારા પુ. મોટે રાજા મારુતિ, હનુમાન મહાઈ પુ. સ્ત્રી. ન. ઘણી યોગ્યતા માઢાર પુ. માળી અથવા કિંમતવાળું મારિન્ય ન. અંધારું, મલિનપણું મહાઈફાયનોવિતપુ.સ્ત્રી.ન (માર્ટ માલ્યવત્ પુ. રાક્ષસનું નામ છે. ન. પથારી, રિત પુ. સ્ત્રી. | એ રાવણને માતામહ હતા. ન. યોગ્ય, ટેવાયેલું)કીમતી પથારી પર શયન કરવાને ટેવાયેલું ' માં ન. માંસ નમ્ |

Page #331
306 સંસકૃત બીજી ચોપડી માસ પુ. મહિને મૂષ પુ. ઉંદર; ગૃજલાલ પુ. મિથઃ કિ. વિ. પરસ્પર, સાથે ઉંદરને રાજ મિથુન ન. જેડું, યુગ્મ મૃગ 10 ગ. આત્માને શોધવું, મિયા ક્રિ. વિ. ફેગટ , ખેળવું 8 ગ. પરમ , આમને | કૃજતૃાિ સ્ત્રી. મૃગજળ નાશ કરે પૃથા શ્રી. શિકાર મુટરનાર ન, (નટન. | ઋતુરારિન પુ. શ્રી ન. મૃગની મુગટ) મુગટના પ્રકાશરૂપી પાણી | પાછળ જનારું મા સ્ત્રી. છુટા અને વિખરા- | પૃજ્ઞ ર ગ. પરમૈ૦ અને 10 યેલા વાળવાળી ગ. લેહવું, માંજવું, લૂછી નાંખવું, મુજે સ્ત્રી ! મેતી સાફ કરવું; pફ્રૂર સાફ કરવું મૌરિક ન.. તમ+ વાળવું. મુવરતા સ્ત્રી. વાચાળપણું મૂળજી પુ.ના કમળના છોડનેદાંડો કુવાસનધપુ.(૩છુવાશ | 6 9 ગ. પરમૈત્ર ખાંડવું, પુ. શ્વાસ લે તે પુ. સુવાસ ચૂરેચૂરા કરવા સુગંધ) મુખને શ્વાસની સુગંધ પૃષા અવ્યય ફેગટ મુઘાતિ પુ. સ્ત્રી ન. રમણીય વિદ્યા સ્ત્રી. કમરપટ આકૃતિવાળું શ્રેષ્ઠ પુ.સ્ત્રી ના બલિદાનકવાયોગ્ય પુ. વિષ્ણુ અથવા કૃષ્ણના અથવા બલિદાન કરવા નમેલું શત્રુનું નામ છે. એના સ્ત્રી.એક અપ્સરાનું નામ મુE 9 ગ. પરસ્મ ચોરવું | મિથિસ્ટીગ્રી. મિથિલાદેશનારાજાની મુદ ક જોડે, મૂછ પામવી, મોહ પુત્રી સીતા પામો મોહ પુ. મૂર્ખાઈ, મોહ મૂક્ષમાર પુ. મૂંગાપણું મૌન છે. મંગાપણું મુ 1 ગ. પરમૂચ્છ પામવી | મૌર્ય ન. મૂર્ખાઈ મૂર્ધન પુ. માથું જના 1 ગ. પરમૈત્ર મનન કરવું, મુત્ર ન. પાયો વારંવારકહેવું[++નાવારંવાર

Page #332
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 307 કહેવું. પરંપરાથી ચાલતી રીત | ઘા 2 ગ. પરમૈ૦ જવું; પ્રમાણે પઠન કરવું, નિયમ કરવો. | વિનરક્યા જતા રહેવું. છ પુ. મલેરછ વાવઝોન ક્રિ. વિ. જીવે ત્યાં કહૈ 1. ગ. પરમૈ૦ થાકી જવું, સુધી જીવન પર્યન્ત ગ્લાનિ પામવી વાવ ક્રિ. વિ. જ્યાં સુધી 5 2 ગ. પરમૈ૦ જડવું જનાર . યજ્ઞ કરનાર ગુજ ન. જેડું; વાતોજુન ન. ચંશ પું. યાગ લૂગડાને જેટ ચશરતુ પુ યજ્ઞ સંબંધીકૃત્યનેભાગ | યુ પુ. ન. ધૂંસરી, જોતર થશમves પુ. યજ્ઞ કરવા તૈયાર ગુનાતર ન. (યુ કાળ-કૃત, કરેલો માંડવો ત્રતા ઇત્યાદિ, અતર બીજો) યશવર્ધન પુ. વિશેષ નામ છે. | બીજે યુગ અથવા કાળ થશય પુ. સ્ત્રી. ન. યજ્ઞ સંબંધી ગુજ્ઞ 1 ગ. પરમૈ૦ અને 10 ગ. ચત સમૂ જોડે પ્રયત્ન કરે, લડવું | જોડવું; નિ+યમ્ નીમવું. અતિ અ. જેને માટે, જેને લીધે | યુગ 7 પર. ને આત્મને ચત્તતઃ ક્રિ. વિ. નથી જોડવું; અનુયુ સવાલ પૂછ; થારિધિ ક્રિ. વિ. ધર્મશાસ્ત્રમાં ૩પુર્ કોશિશ કરવી, ઉદ્યોગ કહેલા નિયમ પ્રમાણે કરે; નિ+ગુજ્ઞ નીમવું. થઇ૬ ક્રિ. વિ. ઇરછાને અનુસરીને | ગુજ્ઞ 4 ગ. આત્મને મને વૃત્તિ મન સંતોષે તેવી રીતે, મનમાન્યું વશ કરવી, મનને કબજામાં યમ્ 1 ગ. પરસ્મ કબજામાં રાખવું . રાખવું ચમ પુ. જમરાજા, અન્તક ગુજ્ઞ વિ જોડે, (કર્મણિ પ્રયોગમાં) યમુના સ્ત્રી. જમના નદી - જુદા પડવું, વિયેગ થવો કરી પુ. માર્ગ યુષ સ્ત્રી, યુદ્ધ, લડાઈ = 4 ગ. પરમ યત્ન કરે; | યુવતિ સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી પ્રાય કશીશ કરવી. યુવન પુ, જુવાન

Page #333
308 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ગૃપ પુ. યજ્ઞકર્મ માં પશુ બાંધ , મિત્રતા.(ફિમપુ. કિરણ) વાને ખીલે. રણ 1 ગ. પરૌં બૂમ પાડવી જૂરોના પુ. સ્ત્રી. ન. યુરોપ 10 ગ. છોડવું ખંડને લગતું ર૬ ન.ગુસપણે એકાંતપણે છૂપી શોગિતા યુગ નું પ્રેરક કર્તરિ | વાત,કિવિ. છૂપી રીતે, ગુપ્તપણે ભૂ કૃ. જેડાવનાર સહિત પુ. સ્ત્રી. ન. વિનાનું થોરમાર પુ.(પુ. યોદ્ધો, ના 2 ગ. પરમૈત્ર આપવું સમાજ પુ. ટોળું) દ્ધાઓનું રાધા પુ. રઘુને વંશજ ટોળું, સૈન્ય નાગુ 1 ગ. પરમૈને આપવું વન ન. જુવાની વિ છેડે, પ્રકાશવું રાવળ ન, રાજસમૂહ, સઘળા ર ન. રુધિર, લોહી ! રાજાઓ - પુ. મેટે સમારંભ થવાની નાગઢ ન (રાઝન પુ. અને જગા,નાટક સ્થળ,રંગભૂમિ,સભા ૩૮નઘર, મહેલ) રાજમહેલ રાગત પુ. સ્ત્રી. ન. સભામાં રાજકૂર પુ. એક જાતને યજ્ઞ છે, આવેલું, રંગમંડપમાં આવેલું એ રાજાઓ કરે છે. રવિ જોડે રચવું, કરવું રાઈ , પ્રેરક, આરાધના સ્ત્રી. દેરડું કરવી, સંતુષ્ટ કરવું Raa પુ. ન. લડાઈ, લડાઈ કર રામમા સ્ત્રી. રામની સ્ત્રી વાની જગા, યુદ્ધભૂમિ રામરિપુ. (રામવિશેષ નામ છે, ત્તિ સ્ત્રી. પ્રીતિ અને ફિ આરંભ)રામ વગેરે, ર૬૪ ગ. પરમૈ૦ ઈજા કરવી રામ અને બીજા પુરુષો મન્ પુ. ઉતાવળ, અવિચારીપણું | રાષ્ટ્ર ન. રાજ્ય, પ્રજા 1 ગ. પરમૈ૦ ૩ણ જોડે, વિથ ન. દ્રવ્ય, સંપત્તિ મરવું; વિકમ અટકવું. 7. ગ. પરમૈને આત્મને - પુ. સ્ત્રી. ન. રમણીય ખાલી કરવું

Page #334
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 308 દર ગ. પરમૈ૦ શબ્દ કરો, | અંદુ પુ. સ્ત્રી. ન. નાનું બૂમ પાડવી, શેર કરો ગુરુગુ કિ. વિ. વહેલાં હા પુ. શ્રી. ન. પરુષ, કઠોર દ્ 1 ગ. અને 10 ગ. પરમે વિવાર પુ. સ્ત્રી. ન. રુચે એવું, ને આત્મને જવું; ૩૬+૪હ્યું ગમે એવું તેડવું, ઉલ્લંઘન કરવું. હરિ પુ. સ્ત્રી.ન. સુંદર, મનહર સ્ત્ર 1 ગ. પરમે. છ જેડ, હ૬ 2 ગ. પરમૈ રડવું, શેક બોલવું, બબડવું, વિ+સ્ટ શેક કરો. રુદન કરવું કર વિલાપ કર. અદ્ર પુ. શિવનું નામ છે. સ્ટમ મા જોડે, અમુક પ્રાણીને હs 7 ગ. પરમૈ ને આત્મને બળિદાન કરવા મેળવવું અથવા અટકાવવું, ઘેરો ઘાલ નક્કી કરવું.' પુ. પુરુષનું નામ છે. 83 1 ગ. આત્મને અa જોડે 46 સ્ત્રી. ક્રોધ આધાર રાખવો. હદ્ ધિ જોડે ચઢવું 461 ગ. અને 4 ગ. પરમૈ૦ ને આકાર "ઈચ્છવું; અમિસ્ટy અભિલાષ રેણુ પુ. ધૂળ કરવો, લોભ કરવો, તૃષ્ણ કરવી. રે પુ. ધન ઢા 2. ગ. પરમૈ૦ આપવું અથવા રોજ પુ. રોગ, મંદવાડ, માંદગી | ઢામ પુ. પ્રાપ્તિ ફાયદો Tલેવું ઢાઢર ન. લાડ શેર (ન..િવ. માં વપરાય છે, વળ ન ખૂબસૂરતી, રમણીયતા આકાશ અને પૃથ્વી તોય ના કિનારો, તટ, તીર ઢિ 6 ગ. પરમૈત્ર અને આત્મને રોહિત પુ. હરિશ્ચન્દ્રના પુત્રનું લેપ કરે, પડવું, નામ છે. દિz 2 ગ. પરમૈત્ર અને આત્માને ચેટવું સ્ત્રી સંપત્તિની દેવી, શોભા | સ્ટ 4 ગ. આત્મને સજજડ વૈભવ ચાટવું અથવા વળગવું, લીન અમુક પુ. લાકડી, સોટી થવું, ગરક થવું, પીગળવું.

Page #335
16. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સ્ટી 9 ગ. પરસ્મ પીગળવું, લીન રોમન ન. વાળ થવું; વિસ્કી પીગળવું. | જેમા પુ. ઋષિનું નામ છે. ટીન સ્ત્રીનું ભૂ.કૃ. ગુપ્ત થયેલું. | ઢોસ્ટ પુ. શ્રી. ન ચંચળ, ચપળ, છૂપું થયેલું અસ્થિર સુર્ગ . આત્માને જમીન ઉપર ઢોહવધ પુ. (ત્રો પુન. લેટું, આળોટવું વઘ પુ. બેડી) લેઢાની બેડી સુપ 4 ગ. પરસ્મ૦ નાશ પામવું, | ગુપ્ત થવું, અદષ્ટ થવું, અલેપ થવું સુન્ 6 ગ. પરમૈ ને આત્મને | વા: પુ. (બ. વ. માં વપરાય છે.) લઈ લેવું, ચરવું, લૂંટવું, છીનવી| - , એક દેશનું અથવા તે દેશના લેવું લકનું નામ છે. સુધા પુ. શિકારી, પારધી વદ્ ગરિમૂ જોડે,આશીર્વાદ - 9 ગ. પરમૈ ને આત્મને વર્ પતિ જોડે, જવાબ દેવ, કાપવું, કાપી નાંખવું પ્રત્યુત્તર દેવ, પ્રતિવચન આપવું જેવા સ્ત્રી. લીટી વજ પુ. ન. વજજર, ઘણે કઠણ 61 ગ. આત્મને અને 10 ગ.| પથ્થર મક જડે, જેવું અવલોકન કરવું. વ 10 ગ. આત્માને ઠગવું ઢોવાથતિ પુ (રથ ન. ત્રણ વટવૃક્ષ પુ, વડનું ઝાડ વસ્તુને સમૂહ, તિ પુ. ધણ) વટવાનજી પુ વડવાગ્નિ, એ સમુદ્રત્રણ લેક, એટલે પૃથ્વી, સ્વર્ગ માં રહે છે એમ કલ્પેલું છે. અને પાતાળને ધણી. વણિકના પુ.(frણ પુ.વાણિયો ઢવા પુ. લકેની નિંદા | વત્રતા સ્ત્રી, વાછરડી [વેપારી लोकान्तरम् न. (अन्यो लोकः વતા સ્ત્રી. વહાલી, છોકરી રોજાતા૫) બીજી દુનિયા વધવા પુ. મારવાની રીત ઢોલાવવા પુ, લેકએ કરેલી વધતમ પુ. (વધ મારવું તે આ નિંદા, દુક્કીર્તિ હતમ પુ. થાંભલો) ફાંસી દેવાનું રોજન ન. આંખ, નેત્ર લાકડું

Page #336
૩શે સંસ્કૃત બીજી પડી વ૬ 8 ગ. આત્માને માંગવું | વન્ 2 ગ. આત્માને પહેરવું; વતિય થ૬ નું વિધ્યર્થ કુ. | નિવત્ પ્રેરક, પોશાક પહેરવો. નમસ્કાર કરવાને યોગ્ય વતન ન. કપડું, લુગડું વરથ પુ.શ્રી. ન વનમાં ઊપજેલું, वसन्तसेनाघातक५.(वसन्तसेना વનમાં રહેતું સ્ત્રી. સ્ત્રીનું નામ છે, અને વાત પુ. નાશ કરનાર) વસંતસેનાને ક 1 ગ. પરમૈ૦, આત્મને મારનાર કાતરવું, કાપવું વાવવું નિરૂag વત્તા સ્ત્રી. ચરબી બળિદાન આપવું. “અર્પણ કરવું, વસુધા સ્ત્રી. પૃથ્વી વપુ ન. શરીર . વસ્તુગત ન.(વરતુ ન. અને જ્ઞાત વમ્ 1 ગ. પર૦ વમન કરવું ન. સમૂહ) વસ્તુને સમૂહ ઊલટી થવી વર્ 1 ગ. પરમૈ ને આત્મને વ૬ 10 ગ. આમને પસંદ કરવું . મા જોડે, લાવવું ચા પુ. પાણી અથવા સમુદ્રને | વહિ પુ. અગ્નિ દેવ, જલદેવ વાં 2 ગ. પરમૈ૦ વાવું વન ન. બખતર, કવચ વારતા સ્ત્રી. નિંદ્યતા, ઠપકે દેવાલાયકપણું વર્ષ ન. વરસવું તે, વૃષ્ટિ | વાઘા જાને પ્રેરક ભેદ, નિરુ જોડે પુ. દેડકે હેલવવું, બૂઝવવું વેસ્ટ 1 ગ. આત્મને ઢાંકવું | વારંવાર ક્રિ. વિ. વારેવારે વહી પુ. ન. કીડીઓએ રહેવાને વાર પુ. મેઘ, જલદ, (પાણી, માટે કરેલી ટેકરી આપનાર) વાદળું વર્ 2 ગ. પરમૈ૦ ઈરછવું વાઢિપુત્ર પુ. વાલિને છાકરે, પ્રકાશવું વાનરોમાં મુખ્ય વષર પુ. અગ્નિમાં બલિદાન વાગરિક પુ. ઋષિનું નામ છે, નાખતી વખતે વૌજન્ શબ્દનું | વાર પુન. દિવસ, વાર ઉચ્ચારણ; એને દેવતા ગણે છે. ' વાવ પુ. ઈન્દ્ર, 2

Page #337
વાર સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વારિક પુ. વસિષ્ઠને વંશજ | વિટુ પ્રેરકનિ જોડે, આપવામાંડવું વિશ્વર પુ. સ્ત્રી, ન ખીલેલું, | અર્પણ કરવું, ખબર કરવી પ્રફુલ્લિત, વિકસેલું વિર્ય પુ. (બ.વ.માં વપરાય છે.) વિજાત પુ. સ્ત્રી. ન. પરાક્રમી, દેશનું નામ છે, વરાડ પ્રાંત. શૌયવાન વિરાજમન ના( વિપુ.પરદેશ) विचार्यमाण (वि पू 4 चर् પરદેશ જવું તે નું પ્રેરક કર્મણિ વતમાન કુ.) વિ પુ. દેશનું નામ છે. વિચારાતું (બ. વ. માં વપરાય છે.) જિવિત્ર પુ. શ્રી. ન. અભુત, વિ-વ્ય નું કર્મણિ ભૂ.ક વીંધેલું, ઘાયલ થયેલું નવાઈ જેવું વિછ 1 ગ. પરમૈ૦ જવું, વિદ્યા સ્ત્રી. વિદ્યા પાસે જવું વિદ વિ જાણવું' નું વર્તન વિન્ 6 ગ. આત્મને અને છગ. માને . જોણુd, જાણનાર પરમૈ૦ 36 જોડે, કાપવું, બીવું, વિદ્વિષ પુ. શત્રુ કંટાળવું વિધા પુ. સરજનહાર, સૃષ્ટિકર્તા વિ૬ ૩ગ. પરમૈત્ર અને આમને બ્રહ્મદેવ, દેવ વિનg વિક્ત નું ભૂ.કૃ. જુદું પાડવું વિઝન ભિન્નકરવું નાશ પામેલું વિડ 10 ગ મચડવું, વિવશ પુ. બંધન, પાશ મશ્કરી કરવી વિપિન ન. વન વિહત પુ. સ્ત્રી. ન. પૈસાવાળું વિક બ્રાહ્મણ વિ7 પુશ્રી. ન. (વિના વિશુદ્ધ પુ. દેવ અને તૃeir સ્ત્રી, ઈછા, તરસ) વિમલ પુ. નાશ ઈચ્છારહિત વિમાઇશ્વર પુ. ઋષિનું નામ છે. વિ૬ 2 ગ. પરમૈ૦ જાણવું વિભૂતિ સ્ત્રી. સંપત્તિ, ઉદય, વિ૬ 7 ગ. આમને દલીલ પ્રભાવ, મહત્ત્વ કરવી, તકરાર કરવી વિમવિતા સ્ત્રી બુદ્ધિને અભાવ

Page #338
313 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વિદુર પુ. સ્ત્રી. ન. (જેનું માં | વિશ્વ પુ. સર્વને રક્ષક, ઈશ્વર ફેરવેલું છે તે) આડા મુખવાળા, વિશ્વવાર્ પુ. જગતને રક્ષક પ્રતિકૂલ - અથવા આશ્રય વિરહિત પુ.સ્ત્રી. ન. જુદું પાડેલું | વિશ્વસનિયતા સ્ત્રી. વિશ્વાસ વિરોધ પુ. સામાપણું,ઊલટાપણું | ઉત્પન્ન કરે એવી શક્તિ વિષ પુ. મળતાપણું વિશ્વજ્ઞ પુ. અષ્ટા, બ્રહ્મદેવ વિલિત ન. ક્રીડા, ખેલવિલાસ, વિશ્વાવસુ પુ. ગંધર્વ નું નામ છે. વિદ્યુત વિષ્ણુનું ભૂ. કૃ નાશ વિષ્ય : પુ. (બ.વ.માં વપરાય પામેલું, છે.) સર્વે દેવો વિજાવિધિ પુ. (વિવાદપુ.લગ્ન વિ૬ 3. પર૦ ને આત્મને અને વિધિ પુ. ક્રિયા)લગ્નક્રિયા ચારે તરફ ફરી વળવું, ઘેરી લેવું વિવિધ પુ. શ્રી. ન. જુદા વિષય પુ. ઈન્દ્રિયસુખ આપજુદા પ્રકારનું નાર પદાર્થો વિસ્ત +ક્સ જોડે, પ્રવેશ વિજ્ઞાન પુ. ન. શિંગડું કર દાખલ થવું વિશ પુ. હિંદુઓના ચાર વર્ણો | વિguદરિન પુ. દેવપુરુષોને સુખ આપનાર વિષ્ણુ (બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને. શક)માં ત્રીજી વણ; શ્રી. રૈયત, વિદgફાર્મન પુ. વિશેષ ના છે. લોકો વિરપર્વ: ક્રિ વિ. વિસ્તારથી વિશનિ પુ. કતલ કરનાર તપસીલવાર વિવાહ પુ. બાણ વિસ્તાર પુ. ફેલાવો વિશિષ્ટ પુ. સ્ત્રી. ન. આબરૂદાર વિરમણ પુ. અચંબે, આશ્ચર્ય (માણસ) વિહત પુ. શ્રી. ન. વિધિત, જેમાં વિદ્યુતપુ.સ્ત્રી.ન.(વિ+નું કર્મણિ અડચણ આવેલી હોય એવું ભૂ. ક.) વખણાયેલુ. પ્રખ્યાત | વિદ (fજ પૂર્વક ‘ત્યાગ વિગ્ટનઃ ક્રિ. વિ. સર્વ દિશાએ કરવો”નું અવ્યય ભૂકુ) ત્યાગ વિશ્વનાથ પુ. જગન્નાથ, ઈશ્વર | કરીને, તજીને

Page #339
314 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વિહિત વિશ્વા નું કર્મણિ ભૂ.કૃ. | કૃષિર પુ. દુષ્ટ મનુષ્ય શાસ્ત્રમાંવિધાન કરેલું,ધર્મશાસ્ત્રમાં | વૃતિ જોડે જતારહેવું સાસ્કૃત કહેલું, શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ વીંટળાવું, પાછા ફરવું. વિહીન પુ. સ્ત્રી. ન. વિનાનું, વૃતા જોડે(પ્રેરકભેદમાં)પ્રવર્તાવવું, વિરહિત દાખલ કરવું. ચાલતું કરવું વિર પુ. સ્ત્રી. ન. ગભરાયેલું, વૃત્ત ન. બનાવ બેબાકળું થયેલું, પીડિત વૃત્તાત પુ. બનાવ હેવાલ ઈતિહાસ વરાહ પુ યુદ્ધોત્સાહ. શંગારાદિ वृत्तान्तश्रवण न. (वृत्तान्त, श्रवण નવ રસમાંને એક ન સાંભળવું તે) ઈતિહાસ અથવા વીથિની સ્ત્રી. (શિસ્ત્રી| બનેલી વાત સાંભળવી તે લશ્કર, સેના) વીરની અથવા યોદ્ધાઓની સેના વૃત્તિ સ્ત્રી. આજીવિકા, ગુજરાન ગુqર્ષ પુ. સ્ત્રી ન. વરવાને ઈચ્છનાર | ગૃહનું પુ કૃત્રને મારનાર, ઈન્દ્ર રૃ પગ. પર, આત્મને ઢાંકવું વૃથા કિ. વિ. ફેગટ, વ્યર્થ અવ+આ+વૃ ઉઘાડવું; મા+ડ્યું વૃદ્ધ પુ. સ્ત્રી. ન ઘરડું કબજામાં રાખવું, દાબવું વિ+ વૃદ્ધિ સ્ત્રી. ઉદય સમજાવવું, વિવરણકરવું 9 | વૃશ્ચિલ પુ. વીંછી બંધ કરવું. વૃy 1 ગ. પરમ વરસાવવું, ત્રુ 10 ગ. નિ જેડે, સામા થવું, પ્રતિબંધ કરે, કોઈપણ વાતની વૃષ્ટિ કરવી, રેડવું, ધાર પાડવી વિરુદ્ધ અથવા તે ન કરવા વૃષર પુ. શક, પાપી, હલકી વરણને માણસ સમજાવવું. વૃ ટ ન. (વૃક્ષ પુ. ઝાડ, અને વૃષ્ટિ સ્ત્રી. વરસાદ મૂઢ ન. મૂળિયું) ઝાડનું મૂળ 9 ગ, પરસ્મ આભને વરવું, = 1 ગ. અને 7 ગ. પરમૈ , પસંદ કરવું. 2 ગ. આત્મને અને 10 ગ. | રેન પુ. ઝડપ, વેગ, ગતિ દૂર રહેવું oft-વે સ્ત્રી.ગૂંથેલાવાળ,કબરી

Page #340
315 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી વેજી પુ. વાંસ ત્ર ગ. પરસ્મ કાપણું કરવી, વેના સ્ત્રી. દુ:ખ, પીડા ફાડવું ત્ર સ્ત્રી. લજા , શરમ વેજ | 7. પાક શા અ. પાદપૂરણાર્થક શાં 1. ગ. આત્મને આ જોડે, વૈશ્ય ન. વેદના, પીડા આશા રાખવી, ઉમેદ રાખવી વૈષ્ઠ ન. ચતુરાઈ શ 5 ગ. પરમે. શકવું, શક્તિ વૈદ્રિ પુ. શ્રી. ન. વેદ સંબંધી માન થવું વૈષર પુ. સ્ત્રી. વેધસને પુત્ર રાટ પુ. ન. ગાડું વૈrઇ પુ, વ્યાકરણ જાણનાર શાન ન છીણ વૈષ ન. સંકટ, વિપત્તિ શરુત્તા સ્ત્રી દુષ્યત રાજાની સ્ત્રી કચર રિઅન્ન નું ભૂ.કૃ. ખુલ્લું શવ પુ. સ્ત્રી. ન. બની શકે એવું સ્પષ્ટ, ઉઘાડું રાત્રી પુ. ઈન્દ્રનું નામ છે. વ્યતિરેલ પુ. બાતલ મૂકવું તે, સાનિત પુ. શક્ર અથવા ઈન્દ્રને અભાવ જીતનાર, રાવણને પુત્ર હથિત થથુ નું ભૂ.કૃ. પીડિત રામાં પુ. શંખ વગાડનાર થ૬ 4 ગ. પરમૈ૦ ભેકવું, , શ 10 ગ. પરમૈ૦ ઠગવું વીંધવું, ઘાયલ કરવું શવતિ પુ. ( એટલેઈન્દ્રાણું) થય પુ. ખરચ ઈન્દ્ર થાd ન. વ્યાકરણ રાતાપુ પુ. સ્ત્રી. ન. એ વર્ષ થાપિતપુ. સ્ત્રી. ન. માંદું, રેગી જીવનાર થ૮ પુ. ગાંડા હાથી શત્રુતમ્ ક્રિ. વિ. શત્રુથી થાક પુ. મહાભારતનું પ્રસિદ્ધ શ૬ 1 ગ. નાશ પામવું, ક્ષીણ રચનાર. ઋષિનું નામ છે. થવું ત્રતઋષિ પુ. શ્રી. ન. જેને વ્રત | જૈઃ ક્રિ. વિ. ધીમે ધીમે અથવા નિયમો આચરવાની હાંસ v 1 ગ. પરમૈ ને આત્મને હોય તે. | શાપ દેવો; ક્વા અવ્યયભૂ.કૃ.

Page #341
316 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી રાહ પુ. અવાજ, શબ્દ ! રાત્રપ્રતિષેધ પુ. ( ફન ધર્મ શમ્ અ. સુખ, કલ્યાણ શાસ્ત્ર અને વિધિ ! અટકાવ શાળાર્થિન પુ. શ્રી. ન. આશ્રય ધર્મશાસ્ત્રમાં કહે પ્રતિબંધ શધનાર ાિવિન પુ. મોર ફારમes yવે. ન. બાણને ફિરજૂ ન. માથું બનાવેલો માંડવો શિરીષ ન. એક જાતનું પુષ્પ રાવ પુ. એક જાતનું વાસણ છે. ત્રિાઘાત પુ. પથ્થરને ઢગલો રારિન પુ. શ્રી. ન. શરીરવાળું; રિા 7 ગ. પરસ્મ પૃથફ કરવું પુ. મનુષ્ય, દેહધારી ' વિશિ૬ તપસલવાર કહેવું, શરણા પુ. (રાતિ સ્ત્રી. રાત્રિ) વિશેષ કહેવું. રાત્રિને સ્વામી, ચન્દ્ર શી 2 ગ. આત્મને સૂઈ રહેવું, સારા પુ. સસલું ઊંધવું; અતિ ચઢિયાતા શશાંકુ પુ, ચન્દ્ર થવું, પાછળ પાડવું, છતવું, શ્વર કિ. વિ. હમેશાં શીત પુ. સ્ત્રી. ન. ઠંડું ધરા 1 ગ. પરમૈ. વિ જોડે, તજ્ઞા ન ટાઢથી રક્ષણ મારવું, નાશ કરવો શીત પુ. સ્ત્રી. ન. ઠંડું શવિદા સ્ત્રી. (aa અને વિદ્યા) ફટ ન. સુસ્વભાવ ચારિત્ર શસ્ત્રની વિદ્યા શશિ સ્ત્રી. મોતીની છીપ રાત્રરંપાત પુ. (શત્ર, સંપાત પુ. સુર પુ. સ્ત્રી. ન. પવિત્ર પડવું તે) શસ્ત્રપ્રહાર સુર પુછ પુ. વિશેષ નામ છે. શાન. સર્વ પ્રકારનાં હથિયાર | ગુનઃપ પુ. વિશેષ નામ છે. રવિ પુ. શાક, ભાજીપાલ ગુનોત્રા પુ. વિશેષ નામ છે. રાપ પુ. શ્રાપ, શરાપ, શાપ સુહા પુ. ન. કન્યાને માબાપને રાવવા પુ. પશુનું બચ્ચું જે પૈસા આપેલા હોય તે અસલ રાષ્ટ્ર 2 ગ. પર રાજ કરવું, | તે પૈસા કન્યાની કિંમત તરીકે નિયમમાં મૂકવું, શિક્ષણ આપવું | આપવામાં આવતા હતા.)

Page #342
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 317 સુશ્રુષા ત્રી. સેવા પુ. સ્ત્રી. ન. મોહક) કાનને મોહ શુ મા પુ. શ્રી. ન. શક્તિમાન | પમાડનારું ન્ય પુ. સ્ત્રી. ન. ખાલી, સહિત - સ્ત્રી. હાર શૂન્યમુનિ શ્રી. સૂના મવાળી, શ્રેમનું પુ. શોભા ફીકામવાળી, ઝંખવાણ પડેલી ત્ર ન. કાન સ્ક્રિન પુ. શિવનું નામ છે. શ્રોત્રદ્રય ન. બે કાન ન. શિંગડું શ્વ વાર્થ ન. આવતી કાલનું કર્તવ્ય શ વિ જોડે, કરમાવું (કર્મણિ શ્ચન પુકૂતરા પ્રયોગમાં) પ્શન્ 2 ગ. પરસ્મ શ્વાસ લેવો; શેષ પુ. ન. બાકીનું, બીજા બધા રિશ્ય શ્વાસ લે; વિશ્વવું ૌણ પુ. રાજાનું નામ છે. | વિશ્વાસ રાખ +મા+શ્વર ફોરિસ્ટ પુ. સ્ત્રી. ન. શોકથી દિલાસો આપવો, વૈર્ય ધરવું વિવલ, શેકપીડિત શ્યાપ પુ. શિકારી પશુ, પશુ રામ પુ. સ્ત્રી. ન. કાળું, નીલ શ્રમ પુ. થાક સંઘતત પુ. સ્ત્રી.ન. (સંસ્થા શ્ર 2 ગ. પરમૈ૦ રાંધવું | સ્ત્રી. સંખ્યા, સતત પુ. સ્ત્રી. ન. થત શ્રમ નું ભૂ.કૃ. થાકી ગયેલું બહાર ગયેલું) અસંખ્ય શ્રાવણ પુ. શ્રાવણ મહિને સંત +aa નું ભૂપૃ. એકઠું 1 ગ. પરમૈ૦ આત્મને અro | થયેલું - જોડે, વળગવું, આશ્રય લે, સમુક | સંઘમ પુ. યુદ્ધ %i આશ્રય લેવો, આધારરાખો. સંજ્ઞા પુ. વિશેષ નામ છે. શ્રી 9 ગ. પર , આત્મને રાંધવું સંતુષ્ટ તુન્ નું ભૂ.કૃ. ખુશ શ્રી સ્ત્રી. ધન, લક્ષ્મી ' થયેલું. સંતોષ પામેલું રિ પુ. વિષ્ણુદેવનું નામ છે. | સંદ પુ. શક શુ પ ગ: પરમૈ૦ સાંભળવું સંધ્યા સ્ત્રી. સાંજ, ઝળઝળું, શુતિનોહર પુ. શ્રી. ન. (શ્રુતિ સંધ્યાકાળ (સવારે અને સાંજે સ્ત્રી કર્ણ, કાન; અને મનોહર | ઝળઝળા વખતે અને બપોરે

Page #343
318 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી બ્રાહ્મણે ઈશ્વરપ્રાથના સિંધ્યા | સંવાર પુ. દુનિયા, પ્રપંચ કરે છે તે) સંસારસુલ ન. (સંક્ષર પુ.સંસાર, સંનrg પુ. કવચ દુનિયાની સ્થિતિ, સુવ ન. સુખ, સંપર્શ પુ. સંબંધી ઉપભોગ) સંસારને ઉપભાગ, સંપર ન મેળવવું તે દુનિયાની સ્થિતિનું સુખ સંપ્રદાય પુ. રિવાજ, પરંપરાથી સંસ્કૃતિના સ્ત્રી.(તસ્કૃતિસ્ત્રી. આ) ચાલતી રીત, શિરસ્તો દુનિયા, સંસાર, આ સ્ત્રી, ખાડો સંમત પુ. સંભવ, બની શકે એવી સંસારરૂપી ખાડો. સ્થિતિ, શકયતા હિંમર્તા પુ. શ્રી. ન.યાદ રાખવા સંભવિત સમૂ+મૂનું પ્રેરક કર્મણિ લાયક ભ. કુ. ધારેલું, બની શકે એવું પુ. શ્રી. ન. સર્વે સંભ્રમવિધિ પુ. પરણુગત,પણે સારા પુ. આખું, બધું, સમીપ આવે ત્યારે તેને આદરસત્કાર | સક્રોધ પુ.સ્ત્રી.ન. ક્રોધમાં આવેલું કરવાને ગભરાટ ત્તિ પુ. મિત્ર સોહન ન. એક અદ્દભુત શસ્ત્રનું ન પુ. સાંસારિક પદાર્થોમાં નામ છે. આસક્ત રહેવું તે, સંબંધ સંયમ પુ. કબજે સચરાગ્રત ન. (ત્રત ન. વરત) સંfમન પુ. જેણે ઇકિયે વશ સદાચરણરૂપી નિયમ સમજ્ઞ 1 ગ. પરમે, વળગવું. કરી છે એવો સાધુ પુરુષ, યતિ રિતિ+તજ્ઞ ધ્યતિજ્ઞ] સંવતર પુ. વર્ષ એકત્ર કરવું; સમ++ સંવર્ત પુ. ગોરનું નામ છે. ચેટવું, જોડાવું સંવર્ત પુ સમુદ્રમાં રહેનાર એક સતિ સ્ત્રી. સારું કૃત્ય, પુણ્યકૃતિ અગ્નિનું નામ છે. સત્તમ પુ. સ્ત્રી. ન. શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ રંવાર પુ. એકત્ર રહેવું તે, સોબત હવાનુev પુ. સ્ત્રી. ન. પોતાની રાશિ સ્ત્રી. સંસર્ગ અથવા શક્તિ અથવા મોટાઈને યોગ્ય સંબંધ છેડી દે તે Rપુરુષ પુ. સારો પુરુષ

Page #344
, સંસ્કૃત બીજી પડી 319 ન. યજ્ઞને સમારંભ; સત્રમૂરિ | સમસ્ત પુ. સ્ત્રી. ન. બધું સ્ત્રી, યજ્ઞભૂમિ માઢ પુ. સ્ત્રી. ન. વ્યાપ્ત, પૂર્ણ રસંગતિ સ્ત્રી: સદ્ગુણીની સેાબત તમામ પુ. સેબત, સહવાસ સ૬ (નં ) 1 ગ. પરમે સમાન પુ. સ્ત્રી. ન. સરખું બેસવું; મા જોડે પાસે જવું; समारोपित सम+आ+रt 24 જોડે, પ્રસન્ન થવું ર+ કર્મણિ ભૂ. કૃ, મૂકેલું જોડે, મેળવવું, જડવું મધુ શ્રી. ઉદુંબર જેવા કોઈપણ સત્ ક જોડે, (પ્રેરક ભેદમાં). ખુશ કરવું, પ્રસન્ન કરવું પવિત્ર ઝાડનીમાગ્નિમાં નાખવાની વરત પુ. શ્રી. ન. સારું અને નઠારું નાની ડાળીઓ રાવાર પુ. (રત પુ. સ્ત્રી ન. | સમાણિત પુ. શ્રી. ન. ઈચ્છેલું, સારુ અવર પુ. આચરણ, ઇરછેલી વસ્તુ વતન) સદાચરણ; પુ. સ્ત્રી. ન: સમુથમ પુ. ઉદ્યોગ સનવાળું રજઃ ક્રિ. વિ. | સમુvr૪ પુ. સ્ત્રી ન. ચઢેલું તરત જ, તત્કાળ, હાલમાં સમુપાદત ( +૩+ગા જોડે, સત્તાથ પુ. સ્ત્રી. ન. યુક્ત, વ્યાસ, દૃનું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) એકઠું થયેલું રક્ષિત કિ. વિ. શુદ્ધ રીતે, સારી સઘની સ્ત્રી. શૈક ( શકય) રીત : સમાણ પુ. સભામાં બેસનાર, રથ પુ. સ્ત્રી. ન. સારું સભાસદ મ૪િ પુ. સ્ત્રી. ન. (ામ બર પુ. મોટે રાજા, સાર્વભૌમ બર અને બ્રિાય સ્ત્રી. કરવું તે) રાજા જેનું વતન સરખું છે તે, સરખી fr-ft સ્ત્રી, માર્ગ, રીતિ, કરણવાળો, નિષ્પક્ષપાત વ્યવસ્થા રમત ક્રિ. વિ. આસપાસ રામા સ્ત્રી. દેવીદાસીનું નામ છે, માતા ક્રિ: વિ. આસપાસ દેવોની કૂતરીનું નામ છે. તમામ ક્રિ. વિ. મંત્ર સહિત, સરતા સ્ત્રી. નદીનું નામ છે, મંત્ર પઢીને સર્વતઃ ક્રિ. વિ. દરેક દિશાએ

Page #345
320 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી સર્વભૂતાનિ ન. પ્ર. અને દ્વિ બ. વ. [ રહ્યા પુ. મદદગાર સાબિતી બધી હયાત ચીજો, સવપદાર્થો | દિ પુ. સ્ત્રી. ન. વિલક્ષણ, સર્વવિર પુ.સ્ત્રી.ન.સઘળું જાણનાર શક્તિમાન સર્વત્ર ન. (વર્ષ સઘળું અને. સાંહણ ન. સાંખ્યશાસ્ત્ર ધન) સધળું વિત્ત, સધળી સંપત્તિ સાંનાણુ પુ. સ્ત્રી. ન. જેણે કવચ પહેરેલું છે તે सर्वाभिप्रेतहेतु पु.(अभिप्रेतअभि | સાક્ષાત્ ક્રિ. વિ. પ્રત્યક્ષ ++નું કમણિ ભૂ.કૃ. ઈછેલું સાગર પુ. સમુદ્ર સવે ઇશ્કેલી ચીજેનું કારણ સાવિ ચ ન. પ્રધાનપણું સટિ ન. પાણી લાચરણ પુ. ગોરનું નામ છે વિસ્તૃ પુ. સૂર્ય સાધુ પ ગ. પરમૈત્ર સાધવું, વિરમય પુ સ્ત્રી. ન. વિસ્મય | મેળવવું, સિદ્ધ કરવું યુક્ત, સાશ્ચર્ય વધારા પુ. સ્ત્રી. ન. સાધારણ સોલા પુ. ચી. ન. (સાથે, મધ્યમ પંક્તિનું શો પુ. શોક ) શેકયુક્ત, | સાધુ કિ. વિ. સારી રીતે દુઃખથી પીડિત . સાધુવૃત્ત પુ. શ્રી. ન. (સાધુ પુ. સૈનિક પુ. સ્ત્રી. ન. સિપાઈ સાથે સ્ત્રી.ન. સારી, વૃત્ત ન વર્તણૂક ) સરર 6 ગ. પરમૈત્ર તૈયાર થવું, સારી વર્તણૂકવાળું સામાન્ય પુ. શ્રી. ન. સાધારણ સજજ થવું સામધેની સ્ત્રી, યજ્ઞને અગ્નિ સદ્ સત્ જે શક્તિમાન થવું, સળગાવતી વખતે બોલવામાં લાયક થવું, યોગ્ય થવું, સરખા આવતે મંત્ર હોય એમ લાગવું. સાથ૬ અ. સાંજે સદ ન. હજાર તાર પુ. શક્તિ, મુખ્ય અંશ તષ ક્રિ. વિ. હજાર રીત, . નામે પુ. સરમાને પુત્ર, કૂતરે. હજારો કકડામાં સાર્ધમ અ, સાથે (તૃતીયાને યોગે તન્ના ક્રિ. વિ. હજારો વપરાય છે.)

Page #346
, સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ૩ર. સામા પુ. સ્ત્રી. ન. સર્વ | ગુસ્થાન ન.સોમયજ્ઞમાં જે દિવસે પૃથ્વીને (રાજા) સોમવેલીનો રસ પીએ છે તે દિવસ સાવધાન પુ. સ્ત્રી. ન. (ત્ત અને સુધાલ્યન્દ્રિર પુ.સ્ત્રી. ન. (સુધા અવધાન ન. ધ્યાન) અવહિત ત્રી. અમૃત) જેમાંથી અમૃત સાવધ, એકાગ્ર ટપકે તે સાવિત્રી સ્ત્રી. ઋવેદને પવિત્ર કુમઝા ત્રી. અર્જુનની પત્ની મંત્ર જેને સામાન્ય રીતે ગાયત્રી સુમિક્ષ ન. અન્નની પુષ્કળતા, કહે છે, અને જે દરરોજ બધા પુષ્કળ અન્ન હોવાપણું, સુકાળ બ્રાહ્મણે ભણે છે તે. સુમિ પુ. સ્ત્રી. ન. સુગંધ પાશ્ચર્થવ પુ.સ્ત્રી. ન. (બહુવીહિ પુરાય પુ. (કુર પુ. દેવ, નાટય સમાસઅદ્ભુત વર્તણુંકવાળું 5. સ્થાન) દેવનું સ્થાન, સ્વર્ગ લઠ્ઠાણ્ય ન. મૈત્રી, મદદ ગુજરાત ના સુવર્ણ પુ. સોનાને arત્યિ ન. અક્ષરવિદ્યા, નિબંધ, | સિકકો અને શત ન. સો) વાડમય સોનાના સો સિક્કા વિતા સ્ત્રી. રેતી રિદ્ધિ સ્ત્રી. સંપાદન કરવું તે, | કુરિત પુ. સ્ત્રી. ન. નમ્ર કાયસાધન કરવું તે યતમ પુ. સ્ત્રી. ન. જીવ જાન, fe 1 ગ. પરમૈત્ર શાસન કરવું પ્યારામાં ગયા મુ પગ. પરમૈ ને આત્મને ત્ર 2 ગ. આત્મને પ્રસવ કરો: સામવેલને રસ કાઢવો . સ્ત્ર જન્મ આપવો. તુ 1 ગ. પરમૈ૦ અને 2 ગ. ન્ન 4 ગ. આમને ઇ જોડે, પરમૈ૦ ડે, પ્રસવ કરવો, પ્રસવવું. ઉત્પન્ન કરવું જન્મ આપ 6 ગ. પરમૈ૦ પ્રેરણા કરવી, સુ (શોની પૂવે મૂકવામાં આવે આગળ હડસેલવું છે.) સારું, શોભન, સુÇ ' | સૂરુ શ્રી. (હુ સારી, 3 િસ્ત્રી. મુથી પુ. વાનરોમાં મુખ્ય વાનરનું વાણ) સારી વાણી સારું ભાષણ નામ છે. એ રામને મદદગાર હતો.' શુદ્ધ વિવરણ 21

Page #347
322 સંસકૃત બીજી ચોપડી સૂત્ 10 ગ. પર૦ સૂચવવું | તૌવત પુ. સુયવસને પુત્ર વ્રત પુ. સારથિ રાશ ન. સારું રાજ્ય ન્નકૃત પુ. શ્રી. ન. મધુર, પ્રિય, | તાજી પુ. સી ન. સોનાનું બનેલું સત્યપ્રિય કાવત્ વર્તમાન કુ. પડતું,ઠાકર સૂર્યવંશ પુ. સૂર્યને વંશ ખાતું ચુ 1 ગ. પરમે. દેવું કતિ ન. ભૂલચૂક ટ્ટ (પ્રેરક) ન જોડે, હાંકી મૂકવું રતનું 1 ગ. પરમૈ બૂમ પાડવી, સુજ્ઞ રામ જેડે, જોડવું, સમાગમ ગર્જના કરવી કર; ૩૬+સૃજ્ઞ ત્યાગ કરે. રતન પુ. કુચ, થાન, કામ સેનાના પુ. લશ્કરની છાવણી ક્ષય પુ. ઝૂમખું તે પુ. સ્ત્રી. ન. ઈન્દ્ર સહિત હતમ 1 ગ. આભનેત્ર અને પ સેવન ન. ચાકરી કરવી તે, આશ્રય ગ. પરમૈ૦ અકકડ અથવા નિશ્ચલ લેવો તે, આચરવું તે થવું, મગરૂબ થવું, ચોંટી જવું તેવા સ્ત્રી. ચાકરી તમ ૯ગ, પરમૈ અટકાવવું, તો 4 ગ. પરસ્મ પૂરું કરવું, અકકડ થવું, મગરૂબ થવું અન્ત આણી, નાશ કરવા; પરિ+અવશે પરિણામ થવું; જન્મ પુ. થાંભલો વિ+ાર-ન ઠરાવ કરે, તુ 2 ગ. પર૦ આત્મને નિશ્ચય કરો, પ્રયત્ન કર, વખાણવું; મમતુ સ્તુતિ કોશિશ કરવી. કરવી, સ્તવન કરવું, વખાણવું. નોઈવાર પુ. શ્રી. ન. સજીવ, તૃ 5 ગ. પરમૈ ને આમનેશ્વાસ સહિત ઢાંકવું, પાથરવું. વિખેરવું, જોડે aોન ન. પગથિયું, નિસરણ 9 ગ. પરમેહ ને આત્મને સોમવંફાવિભૂષણ પુ. શ્રી. ન. ઢાંકવું; મા+7 ઢાંકવું, પાથરવું, (રોમ પુ. ચંદ્રવંશને અલંકાર, અસ્તરણ કરવું. ચંદ્રવંશને શોભાવનાર સ્ત્રી સ્ત્રી, ભાર્યા, સ્ત્રી સભ્ય પુ સ્ત્રી. ન. શાંત, નમ્ર, થાવ જડે, રહેવું, વસવું, સ્થિતિ અનુગ્ર, મનેz કરવી; ૩+રથા પાસે જવું.

Page #348
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 323 થાયરમ પુ.શ્રી. નઃ(થાવર, સ્વમr નામધાતુ. સ્વપ્ન આવવું, પુ. સ્ત્રી. ન. અચળ, સ્થિર, સમણુમાં બોલવું અને કામ પુ. શ્રી. ન. ચર). વયંભૂ પુ.સ્ત્રી. ન. પિતાની મેળે ચરાચર ઉત્પન્ન થનારું થિત થા નું ભૂ.કુ રહેલું વસેલું સ્વયંવર પુ. (વયંવરપુ.પોતે શૂરા પુ. ઋષિનું નામ છે, વર પસંદ કરે છે, અને જાપુ. સત્તા 2 ગ. પરમૈ નાહવું સમય) સ્વયંવરને વખત નાયુ સ્ત્રી, સ્નાયુ નિદ્ ગ. પરમે. સ્નેહ રાખવો વયમ્ અ. જાતે, પોતે સ્વર પુ. ધ્વનિ નું 2 ગ. પરમૈ૦ સ્ત્રાવ થવો, | રામ પુ. શ્રી. ન. સ્વર્ગ પડવું, પકડવું. ઈચ્છનાર નુ પુ. ન. શિખર પૃત્તાં સ્ત્રી ઈછા. aહત ન. પિતાનું કલ્યાણ 6 ગ. પરમૈ૦ ફોડવું, વાતિ સ્ત્રી. એક નક્ષત્રનું નામ ભાંગવું, કૂટવું, ફાટવું વાર પુ. સ્વાદ કપુરિતાસિકુ ન. વિકસેલું થવા પુ. સ્ત્રીન, મધુર, રુચે એવું અતિમુક્તલતાનું ફૂલ રામન પુ. ધણી fમત ન. મોં મલકાવવું તે સ્વાયત્ત પુ. સ્ત્રી. ન. સ્વાધીન કૃષિજોડે, વિસરી જવું, વિવૃત્ત| - 1 ગ. પરમેવ સ્વર કરવો, વિસારેલું. અવાજ કરો સ્થ પુ. રથ વેર પુ. પસીને, પરસેવો વર્તણ ન. પોતાની ફરજ | વેઢા પુ. પરસેવાનું બિંદુ જનવિજ પુ. પિતાનાં સગાંથી, વિયોગ હૃા. પૂરણાર્થક વાતમાં વપરાય છે. સર પુ. શબ્દ, ગર્જના : રાત ક્રિ. વિ. હઠથી, બળથી સર્વ 2 ગ. પરમ સૂવું હૃત દૃનનું કર્મણિ ભૂ.. મરાયેલું, વન પુ. સમણું મારેલું

Page #349
ho ho ho ho 324 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ન 2 ગ. પરમૈભારવુંfમન ત્રિપુ. સ્ત્રી. ન. ખૂની, માંસ કે આનન મારવું; નિ+ન | ખાનાર, માંસાહારી મારવું, નાશ કરવો. દિia પુ. બરફ, હિમ, ઠંડી હનુમન્ પુ. હનુમાન, મારુતિ દિમાવત્ર પુ. હિમાલય પર્વત હૃત અ. આશ્ચય અથવા ખેદ દઇશ્વર પુ. ઉદરનું નામ છે. સૂચક અવ્યય હીર પુ. સ્ત્રી. ન. રહિત તૃ પુ. શ્રી. ન. મારનાર હીરામણિ પુ. હીરા હૃથ પુ. ઘોડે ટુ 3 પરઐ૦ હેમ કરે હર પુ. શિવ હૃ૩૪મા જોડે, 1 ગ. પરમે ત્તિ પુ. બ્રાહ્મણનું નામ છે. | આત્માને આણવું, લેવું દરિદ્વાર ન. હિમાલયની તળેટી હૃદયમરિપુ.સ્ત્રી.ન. (હૃદય આગળ એક પવિત્ર સ્થાનનું. ન. હયું, મન ન. મર્મસ્થાન નામ છે. , અને છિ કાપવું) હૃદયના રિશ્ચન્દ્ર પુ. રાજાનું નામ છે. મર્મસ્થાનને કાપનાર હૃથ્ય ન. બલિદાન જે સંબોધનને અર્થ બતાવનાર, હા 3 ગ. પરમૈવ ત્યાગ કરે અહો રે ટ્ટા 3 ગ. આત્માને જવું; 3 હેતુ પુ. કારણ ઊંચું જવું ચડવું સમૂહાબેસવું દારિદ્ર પુત્રી. ન. હળદરથી પીળું, હતૃ પુ. જેનું કામ મંત્ર ભણવાનું છે એ યાજ્ઞિક ગોર ટ્ટાથ ન. હસવું નું ર ગ. આત્મને છુપાવવું; હાથા ને હસવા જેવું કૃત્ય +નુ+નિ+નુ. દિ 5 ગ. પરમે જવું; +fg રત્ર પુ. શ્રી. ન. લધુ, ટૂંકું મોકલવું. ( 3 ગ. પરમે શરમાવું, fe 1 અને 7 ગ. પરમૈત્ર અને લાજવું 10 ગ. મારવું, હિંસા કરવી, નાશ કરો.

Page #350
૨-આ ગ્રંથમાં આવેલા ગુજરાતી શબ્દને - સામાન્ય કાશ | |આઘે ધકેલાયેલું દૂરસારિત,તાઅખંડ અવિરતન્ ક્રિ. વિ. | रित, उद्+सृनु प्रे० 40 भू.. અગત્ય ગુરુત્વ ન., મgવ ન. | આડે રસ્તે ૩uથમ ક્રિ. વિ. અગત્યનું કામ હાથે ન. આંધળું અરધ પુ. સ્ત્રી. ન. અંગદેશ અથવા અંગલેકે મકાઃ આપ સાહેબ માવાન અથવા મવાનું (બ. વ. માં વપરાય છે.) પ્ર. એ. વ. અજ અન પુ. આબરૂદાર વિશિષ્ટ પુ. સ્ત્રી. ન. અજવાળિયું પખવાડિયું (ચાર્જ આબરૂદાર કુળનું મિનાવત્ માસનું) શુક્રવક્ષ પુ.. પુ. સ્ત્રી. ન. સ્ટાર પુત્રી. ન. અડકતું ઢ પુ. સ્ત્રી. ન. આવવું તે મામા ન મrમ પુ. અતિમુક્તવેલ તિમુરતા સ્ત્રી. આશીર્વાદ સાિર્ સ્ત્રી. અગાધ માઘ પુ. શ્રી. ન. આશ્રય વગરનું અથિ પુત્રી. ન. અન્ન અન્ન ન. અનાશ્રય પુ. સ્ત્રી. ન. અમર 34 પૃ નું ભૂ.ક. 4 જોડે આશરો લીધેલી જગ્યામાશ્રયસ્થાન અમર પુ. સ્ત્રી. ન. આસો(મહિનાનું નામ છે) ચિનપુ. અર્થ ઉર્થ પુ. * આળસુ અઢાર પુ.શ્રી. ન તદ્રિઢ અર્થ વગરનું જયુભૂકૃ.અનુપપત્ર - પુ. સ્ત્રી. ન., અવર્ણ નિર્ધાર પુ.સ્ત્રી. ન. અનિની પુત્રી. ન. શિ+ | ઈક્વાકુઓ (રામના કુળના રાજાઓ) v પુ. સ્ત્રી. ન. : રૂકવા પુ. (બ. વ.માં વપરાય છે.) અવિચારથી માત્, મોહાર ઈચછા જાા ત્રી. જામ પુ. ક્રિ. વિ. ઇંદ્રજિત રાવણને પુત્ર દ્રષિત, અવિવેક દમિજાર પુ. . ઈમાનદારીથી મરા, નિથ અસલ છે, મરનું સ. એ. વ. | ઈજા અનર્થ પુ ત્રી . સંદન. મલ મrદ્રનું સ. એ. વ. * આ ઉગામવું ૩+રામ નું પ્રેરક આગેવાનત્િરી પ્રધાનેરાંગધ્રો- ઉછેરવું નમુનવર્ષ (વૃધનું પ્રેરક હિન પુ. ભેદ), પોષ અથવા મi કૃ

Page #351
કર૬ સંસ્કૃત બીજી ચે પડી ઊંચું 32 પુ. સ્ત્રી. ન. | કદરી કાર્ય પુ. ઊજજડ નિર્જન પુ. સ્ત્રી. ન. | કદી નહીં ન aa , નૈવ, ઉતાવળથી નઝમF ક્રિ. વિ. | વારિત અ. ઉપર, તરફ પ્રતિ (એને યોગે | ઉપર્યુક્ત જુગાર ઘટદ્યુત ન. નામને ધિ. વિ. લાગે છે) [ (vટ ન, છળ અને ફૂલ ન. ઉપવાસને દહાડોહજુવાનિ ન. જૂગટું) (3gવાર પુ. ઉપવાસ અને હિર) કમંડળ મvહુ પુ. ન. દિવસ) : કમ્મર મર્થ્ય ન. ઉપાય ઉપાય પુ, અમ્યુiાથ પુ. | કમાવું 1 ગ. પરમૈત્ર કલિંગદેશ અથવા કલિગના લેકે વેદ(એક વેદનું નામ છે. પુ. વારિકા: (બ. વ. માં વપરાય છે.) એ કહેતું મામધાર મfમા નું વર્તમાન , એકદમ સટ્ટા ક્રિ. વિ. | કહેવું ચમિયા કહેવાતું સમિતિ એક બીજા સાથે લડવું તે કાગળ ગ્રી ન. परस्परसंघट्टन न. કાપવું તે છે પુ. કામ વાર્થ ન જસ્ટ ન, એ હેતુ ઓળંગવું મ્ 1 ગ. અને 4 ગ. પાર પાડવાને સ્ટાવાશે. પરમ સત્ર કાર્તવીર્ય (એક રાજાનું નામ છે. ઓસડ વર્ષ ન. એસડમાં કામ એને પરશુરામે માર્યો હતા.) આવે એવી વનસ્પતિ, સામાન્ય कार्तवीर्य पु. રીતે વનસ્પતિ ઔષધિ-ધી સ્ત્રી. | કારણ કે થત: અ, ઉર અ. કાવતરું વપરાધ પુ. કઈ જાતનું દરા પુ. સ્ત્રી.ન. | કિલ ટુ પુ. - કઠોર પણ પુ.સ્ત્રી. ન. કઠોર શબ્દો કીમતી કાર્ડ પુ. સ્ત્રી , gષાર પુ. શ્રી. ન. કુમારસંભવ (કાલીદાસના કાવ્યનું કંઠી હાર પુ. નામ છે.) કુમારંમવ પુ. એ

Page #352
સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ૩ર૭ કુળ ન. ખૂંચવી લેવું. છીનવી લેવું 8 1 કૃપાશીલ નિધ (દિનદ્ નું ભૂફ)| ગ. 3g જોડે. સદ પાર પુ. સ્ત્રી. ન. | ખેંચાયેલું વિટામિત વિ+જુમ નું કૃષ્ણની બહેન || સ્ત્રી. કર્મણિ ભૂ.કૃ. કેટલીક વાર વાતિકૃત્વઃ અ. | ખેતીવાડીના કામ માટે જિહેતો, કેદ કરવું તારા નિક્ષg कृषिकर्मणे કેળવણું ધ્યાન ન., વિવારન. ખોટું પ્રતિક પુ. શ્રી. ન. કૈકેયી (દશરથની એક પત્નીનું ખોવાયેલું નઈ ભૂ . નામ છે.) થી સ્ત્રી. ગ કઈ કઈ પ્રસંગે શા | ગઈ રાત જતા રાત્રિ સ્ત્રી. કોઈ કોઈ વાર હલાવતા ગણાયેલું મમત કર્મણિ ભૂ.કૃ. કુહાડી પર પુ. પ્રસિદ્ધ ભૂ.કૃ. ક્ષિતિતકર્મણિ કૂર રાશિ પુ. સ્ત્રી. ન. * ભૂ.કૃ, રાજિત કર્મણિ ભૂક. ક્રોધાયમાન થયેલું રૂદ્ર ગ્રુધ નું | ગરીબાઈ વારિદ્ર ન., ટુતિ સ્ત્રી. ગર્વ કરનાર ૩દ્રત ભૂ.કૃ. કૌચ (એક જાતનું પક્ષી છે) ચન્નપુ.) ગર્વિષ્ઠ વરસ ભૂ.કૃ. કૌશલશા (દશરથની એક પત્નીનું | ગાધિ (રાજાનું નામ છે.) જાધિ પુ. નામ છે.) વરાયા સ્ત્રી. | ગુલામગીરી સાથે ન ક્ષય પામેલું દવા દબંન્ નું ભૂ. | ગોર ૩થાય ,, પુરોદિત પુ. , 3 4, ૩+છ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ. ઘડો કુમ્ભ પુ. ઘણું મુરમુ ક્રિ. વિ. ખાઈ લુહયા સ્ત્રી. ઘણું ખરું ચે ક્રિ. વિ. અ., ખાતરી કરવી પ્રતિ (પ્રેરક), પ્રાયઃ ક્રિ. વિ. અ. प्रतीतिं कृ ઘરડાઓનું પિતૃતામદ પુ.શ્રી.ન. ખારીલું સમર્થન પુ. શ્રી. ન. | ઘડિયું છે .

Page #353
328 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ચ જનાવર પર પુ. ચંદ્રકેતુ (રામના ભાઈ લક્ષમણને જમદગ્નિ (ઋષિનું નામ છે.) પુત્ર) વાતુ પુ. નમાઝ પુ. ચમત્કારિક અમુત પુ. સ્ત્રી, ન. જમીન ભૂમિ સ્ત્રી. ચાહવું ચિત્ત ૪ગ. તેને ચાહે છે, જરાસંધ (મગધ દેશના એક રાજાનું तस्मिन्स्निह्यति નામ છે.) Triધ પુ. ચોમાસું (બ. વ.માં વપરાય છે.) | જરૂર હેવી રૃા 1 ગ. આત્મને av જોડે. છાતી વક્ષ ન. જળકણ છ પુ. લીવર પુ. છાતી ફાટ પ્રમુavટ કિ. વિ જાડું શૂઢ પુ. ચી.ન. વિપુત્ર તરીકે વપરાય છે. પુ. સ્ત્રી. ન. છાપરું છવિ ન., ઘટ ન. જાતે વચમ્ અ. છેડવું તુઃ 6 ગ. પરમૈ.. જાત્રા યાત્રા સ્ત્રી. છેતરવું સતિત્ત+ક્યા, જાલ ઝટ ન. વિઝસ્ટમ, વદ્ 10 ગ. જીતનાર વિવિધીપુ પુ. આત્મને જીવતી નવનતી નું કર્તરિ છેલ્લું જામ પુ. શ્રી. ન. વર્તમાન કુ. સ્ત્રી. નવા સ્ત્રી. છેવટ ૩પુ., અવસાન ન. (નવ પુ.જિંદગી, અને ત [aણ પરિણામ પુ. છેવટે ૩ર વગેર| ને ઠેકાણે અ. સાથે) છોડી મૂકવામાં આવેલું મુક્ત જુદું મિક્સ કર્મણિ ભૂ. કુ. મિત્ કર્મણિ ભૂ.કૃ. [ઉપરથી. ઉપરથી. જુદું જુદું વિવિધ પુ.સ્ત્રી. ન. જગા (હોદ્દો) ઘટ્ટ ન. જોડાયેલું નિયુ કર્મણિ ભૂક. જડમૂળથી કાપી નાંખવું 3 | धुरि नियुक्त. 10 ગ, મૂઢથિતુ હેત્વર્થ| જેત શિવા સ્ત્રી. જતિ વાનપ્રરથ પુ, યતિ પુ. ' જ્યારે જ્યારે વાંચવા-તરતા

Page #354
, સંસ્કૃત બીજી ચોપડી ૩ર૮ તેજસ્વી રેલીમાન વર્તમાન કુ. ઝૂટવાયેલું ભાક્ષિત આશાપુનું વિશ્વાશમાન વર્તમાન કૃ. કર્મણિ ભૂ.કૃ. તે પ્રમાણે તથા જ, તથા, થમ્ તૈયાર થયેલું સાત ભૂ.કૃ.૩ ટીકાકાર રીવાર પુરી ઉપરથી. टेस्वाभिमान 5 તાછડાઈ મહિના પુ. ઠપકે દેવ નિમર્જ 10 ગ, પ્રતિજ્ઞાાિ 6 ગ. થાળી શાસ્ત્રી સ્ત્રી. થાપણ ચાર પુનિક્ષેપ પુ. થાંભલો તમ પુ. ડાંખળી (ફૂલનું મૂળ) aધન ન. ડાળી રાતા સ્ત્રી. ડે ડું કરવું જ 1 ગ. * તકરાર વાવિવાર પુ. તત્ત્વ જાણનાર તરવવિ૬ પુ. તન્માત્ર તwાત્ર ન. તપ તdiવિ બ. વ. તપાસવા નિufથતુ (f+ 10 ગ. નું હેત્વર્થ કૃ) તરફ સfમ (ઉપ) તરેહવાર વિક્ષણ પુ. સ્ત્રી. ન. તાડ તા સ્ત્રી. તીર્ણ વસ્ત્ર પુ.સ્ત્રી. ન. વરીય પુ. શ્રી. ન: તીડ ટિમ પુ. તેજ રાય ન. દગાબાજ થવું ટુલ્સગ. પરમૈ૦ દયા રચા સ્ત્રી., દયાથી પીગળેલું રચાર્જ પુ. સ્ત્રી. ન. દયા વગરનું નિર્દૂ પુ. સ્ત્રી. ન. દર્ વરસ પ્રતિરંવારમ્ ક્રિ. વિ. અ. દરવાજે દ્વાર ન. દરિયાઈ કાફલો નૌસાધન ન. દરિયે અર્થવ પુ. દરેક પ્રતિ (ઉપ.) દાણ ઘાય ન. દિપાળ વિવાદ્ધ પુ. દીપતું વનિત કર્મણિ ભ. કુ. ફાપિત કર્મણિ ભૂ.કૃ. દીધતમસ (ઋષિનું નામ છે.) રીતમ પુ. દુઃખકારક દયથાર પુ. શ્રી. ન.,

Page #355
સંસ્કૃત બીજી ચેપડી ઉદાર પુ. શ્રી. ન. 1 નાશકર૩રૂછિદ ગ..નિમ્ન દુષ્ટ (પુરુષ) રાટ પુ, વટ પુ. | 10 ગ. ૩ર તુમ હેત્વર્થ કુ. दुरात्मन् पु. નિપૂfથતુમ હેત્વર્થ કુ. દેવકુમારી અંદર સ્ત્રી,સુરાના નાસવું Tr, 1 ગ આત્મને સ્ત્રી. (પુરા નું વસ્યા થાય છે.) દેડવું તે વિદ્રાન ન. નિખાલસ 44 પુ. સ્ત્રી. ન, દસ્તી સંધિ પુ, સહ ન. | ગાર્નવયુ પુ. સ્ત્રી. ન., સરસ્ટ ધૂત રમવું વિ૬ 4 ગ. હીતિ | પુ. શ્રી. ન. વર્તમાનકાળ 3 પુ. એ. વ. | નિત્ય શાશ્વત પુ. ધી. ન. નિમકહરામી કૃતતા વી. ધન વગરનું ધનહીન પુ. શ્રી. ન. | નિરપરાધી અનવનિ પુ.શ્રી.ન. ધર્મપુસ્તક ઘર્ઘરથ પુ. નિરરાધિન પુ. સ્ત્રી. ન. ધર્મશાસ્ત્ર ધર્મશાસ્ત્ર ન. નિશાની ચિહ્ન ન. ધામ માWઃ ન., વાર પુ. | નિષાદ (એક જંગલી જાતનું ધીમે પ્રશ્ન ક્રિ. વિ. અ, અથવા તે તને સખસનું નામ) ના પુ. ન દેખાઈ શકે એવું સરળ પુ. | નીચ પુરષ જાપુર પુ. સ્ત્રી. ન. નળ (એક રાજાનું નામ છે.) પુરુ પકડાયેલું હીત-દ્ ઉપરથી નાગ ળન પુ, ના પુ. પતંગિયું પત૬ પુ. નાગું નગ્ન પુ. સ્ત્રી. ન. પતિ નાથ !, તિ પુ. નાટય નાશ ન. પરંતપ (રાજાનું નામ છે)પરંતાપુ, નાનામાં નાનું નિ પુત્રી. ન. પણંદ (સંજ્ઞાવાચક નામ છે.) નામનું નામ અ, નાના તૃ.એ. | guદ પુ. (નામ શબ્દ ઉપરથી) પવન (ભાગ, સર્ગ) પર્વન ન. નાશ વંસપુ, નારા પુરાવાપુ.. પવિત્ર વિશુદશ૪ પુ. સ્ત્રી ન

Page #356
સંસ્કૃત બીજી પડી પહાર તુરીયો માર, પુપૂરેલું નિરાત્રિત કર્મણિ, ભૂ.કૃ. પહોળું વિરાટ પુ. શ્રી. ન. | નિવૃદ્ધિ કર્મણિ ભૂ.કૃ. પળ ક્ષણ પુ. પૂર્વ તરફનું પૂર્વ પુ. શ્રી. ન. પાંખ ઉષ પુ. (સવ), બાથ પુ. સ્ત્રી. ન. પાછાં જીવતાં થવું પુનર્ગ g | પોતાનું રણ પુ. સ્ત્રી. ન. પાછું આપવું પ્રતિકતા પોલું કરવું?ર્ણન ૩ન૮૬ પાછું આપેલું પ્રસ્થતિ પ્રતિ+નું હેત્વર્થ કૃ. પ્રેરક કમણિ ભૂ.કૃ. પ્રકૃતિ નિસર્ગ પુ, પ્રકૃતિ સ્ત્રી, પાંચાલી (પાંચાલદેશની રાજકુમારી) રમવ પુ. vr%ારી સ્ત્રી. પ્રદક્ષિણ કરવી પ્રતિજ . પાંજરું પન્નર પુ. પ્રવાહ સ્ત્રોતમ્ ન. પાટલીપુત્ર (મગધ દેશમાં એક પ્રસવણ (પર્વતનું નામ છે.) શહેરનું નામ છે;) પાદટીપુત્ર ને ! ઇવ પુ. પાતાળ પાતર ને. . પ્રારંભ ઝ ન , સાઃ પુ. પાપી, પાપવાળું તાપ પુ. શ્રી. ન. | પ્રીતિ તિ સ્ત્રી., મનુરાજ પુ. પીડા કરવી 8 ગ.પ અથવા નિ જોડે, રુ 10 ગ. ફરજ ધર્મ પુ. પીડાયું, પીડાયેલું ભૂ. કે. ફરમાવવું. હિરણ 6 ગ. આ જોડે. વેંત કમણિ ભૂ. 3. પુનઃપ્રાપ્તિ (ફરીથી મેળવવું તે) ફીકું ઘાટુ પુ. સ્ત્રી. ન. વિવપુ. પ્રત્યાગમ પુ. બ. પુનર્લગ્ન પુરાદ પુ. બજાર પંથfથા સ્ત્રી. ન., . પુરાણ (ઘણી ચીજો વિષે rg પુ. પરંપરાથી ચાલતું વર્ણન જે બંધ થઘર ન., નિઃ પુ.ન. ગ્રંથોમાં હોય છે તેવા તથા ધર્મ બબ્રુવાહન (અર્જુનને છાકર) સંબંધી વિધિ અથવા પદ્ધતિ gવાહૂ પુ. વિષે જેમાં ખ્યાન હોય છે એવી | બાંધવું નિરૂ+મા 3 ગ વધુ 9 ગ. જાતના ગ્રંથનું નામ)પુરાણ ન. 1 બાબત વિષય પુ.

Page #357
332 સંસ્કૃત બીજી ચેપડી બુમ પાડવી 42 ગ, રા 1 | મહાભારત (પાઠુ અને ધૃતરાષ્ટ્રના ગ પરમૈવ પુત્રો વચ્ચેનું યુદ્ધ જેમાં વર્ણવેલું બ્રહ્મહત્યા બ્રહ્મહત્યા સ્ત્રી. છે તે વીરરસ કાવ્યનું નામ છે.) બ્રાહ્મણરાજ બ્રાહ્મણરજ્ઞ પુ. મામારત ન. મહેન્દ્ર (એક પર્વત અને તેની પાસેના ભક્તિ માં સ્ત્રી., રેવનઈ સ્ત્રી. દેશનું નામ છે.) મહેન્દ્ર પુ. ભણવું ઘટ 1 ગ પરમૈ. મળેલું (જેવી કે સભા) મિસ્ટર ભમરો ભ્રમર પુ. ' ભીનું અદ્ર પુ. શ્રી. એ. માગેલું ર્ધિત પ્ર+નું કર્મણિ ભૂકે શોર પુ, ચૂર્ણ ન. ભૂત પ્રેત પુ , વેઢાઢપુ. વિરાજપુ. | માણસને અયોગ્ય માનવાનÉ પુ. ભૃગુ ઋષિનું નામ છે.) મૃગુ પુ. . સ્ત્રી. ન., નિરજુ કર્મ મ માત્ર 45 કિ. વિ. મગધ (બ. વ. માં વપરાય છે.) | માંદા . શ્રી. ન. (અમુક દેશ અથવા ત્યાંના માર્યો(પીડાયેલો)afમમૂત મિ+ન્યૂ લેકનું નામ) માધા. પુ. નું કર્મણિ ભૂ. 3. ટ મગરૂર કવિ કમણિ ભૂ . | પુ. શ્રી. ને, માત્ર પુ.શ્રી. ન. શિની સ્ત્રી. માલૂમ પડયું અથવા માલૂમ પડેલું. મતલબ વાર્થ ન. उपलब्ध भए भू.समधिगत મથુરા (જગાનું નામ મથુરા સ્ત્રી. | કર્મણિ ભૂ. કૃ. મદદ તથ્ય ન મિલક્ત વિથ ન.; fકર ન. મરણિયા થઈને પ્રતા ક્રિ. વિ. અ.) મુખ્ય શહેર રાધાની સ્ત્રી. અરમનિરપેક્ષ ક્રિ. વિ. અ.. મુલક વિઘા પુ. સાહન (તુવિ.) ક્રિ. વિ. મુશ્કેલી અસૌરાર્થ ન વણ ન. તરીકે વપરાયેલું છે. | મૂળ મૂઢ ન. મરાયું હત કર્મણિ ભૂ. 3. | મૂળ વગરનું નિર્મૂત્ર પુ. સ્ત્રી. ન. પ્લેચ્છ થવા પુ. દઈ પુ. | મૂળ વિચાર તરવે ન., નય પુ.

Page #358
મેત વઘ પુ. સ્ત્રી. . સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 333 મહેણું ઉત્તમ પુર રાજગૃહ (મગધ દેશમાં એક શહેરનું મહેનત કરવી નં 8 ગ. | નામ છે.) રાગ ન. પરમેને આત્મને રાજધાની રાજધાની સ્ત્રી. મેળવવું અન્ન 1 ગ. અને 10 ગ. રાજાને અધિકારી રાજપુરુષ પુ. उप+अर्ज રાયચલાવવાને જમ્મોરારી મેળાપ મામા ન. સ્ત્રી. મોજણીદાર ખુમાપ પુ. રીઝવવું તે (રાજાએ પ્રજાને) મોટેથી રૂચઃ અ. અનુજ ન. રુક્િમણી (કૃષ્ણની વહુ) વિમft મોઢે ભણવું વ 1 ગ. પરમેo | મિર્યવંશ અથવા મિર્યવંશનો કોઈ રૂ તૂ૪ પુ. વિવું પુ. પણ પુરુષ નોર્થ પુ. રૂઢિ વિધિ પુ. પદ્ધતિ સ્ત્રી. મંત્રી મંઝિનું પુ. ધરિવં પુ. | રૂબરૂ (કેઈની) સમક્ષ ક્રિ. વિ. પ્રત્યક્ષમ્ ક્રિ. વિ. યજુર્વેદ (વેદનું નામ છે યજુરપુ. રેણુકા (જમદગ્નિની વહુ અને યજ્ઞદત્ત ચાત્ત પુ. પરશુરામની મા) રેણુ સ્ત્રી. યોગ્યરીતે ચાલવું વાતા રોગ થાપિ પુ. सदाचारेण वृत् લઈને હીવા નું અવ્યયરૂપ કુ. રખેવાળવિનાનું અક્ષિતકર્મણિભૂક. લડવા ચુદાય, યુદ, g. રધુવંશ (કાલિદાસને કાવ્યનું લંબાઈ આયામ પુ. નામ છે.) રઘુવંશ પુ. લડાઈનું સ્થાન સામૂમિ સ્ત્રી. રયો કન્થરાઇટુ પુ. (મથા ન. લાત ત્રત્તા સ્ત્રી. લાત મારે છે વલોવવું તે અને ત્રાટ પુ. હાથો) लत्तया प्रहरति. રસ રસ પુ. લૂંટ ઢોઝ ન, સુvટન ન. રહેવું થા, રહ્યું સ્થિત ભૂ.કૃ. | લભ સ્ત્રોમ પુ. રાજકીય વિદ્યા નાતિવાર ન. ' લોહી શfonત ન.

Page #359
324 સંસ્કૃત બીજી ચોપડી | વ | વૈદકશાસ્ત્ર ન છે. વચન વચન ન., કરિ લી. | જળી સ્ત્રીઓ ત્રજ્ઞાના: જી. પ્ર. બ. વ. વચલ પ્રદેશ સત્તા ન.પાન. વિટાળિયા વાતપુ. જ્ઞાવાતપુ.! શક્તિ પ્રભાવ પુ. વધારે શેકકારક રૂપાંતર પુત્રી, ન. | શમી (એક જાતનું ઝાડ છે.)ફાની સ્ત્રી. વંશજ વં પુ. સ્ત્રી. ન. કુશ પુ. સ્ત્રી, વ, વંફાક પુ સ્ત્રી. ન. શરીર નર ન, ટ્રે પુ. શરીરનો આકાર તનુ નવપુર ન. વાછરડે વલ્લ પુ. . arતિ સી. વાજબી યુ સુન્ નું ભૂ કરતા શામળું = પુ. સ્ત્રી. ન. પુ. સ્ત્રી. ન. શિક્ષક દળriા પુ. સ્ત્રી. ન. વાજબી રીતે જ પાન | શિક્ષા 2ve પુ. વારણાવતી વારાવતી સ્ત્રી. (એક. શરપણું પ્રતાપ પુ. રાત્રમ પુ. જગાનું નામ છે.) શેતરંજી કુથ પુ. વારંવાર નિરામ્ ક્રિ. વિ. 1 શેરી 2 શ્રી. વાળ્યું નામિત નમ નું પ્રેરક કમણિ સ્થાપર્ણ સ્થાપર્ણ નામના ગોરના ભૂ.કૃ; રામે ધનુષ વાળ્યું માટે | કુળને એક શખસ) ચાર્જ પુ. रामेण धनुषि नामिते શ્રે રાજસત્તા રાત્રી ન., વિચાર શ્રz . વિશ્વાસ પુ. | Fારમg 4. સંદ પુ. સ્ત્રી, વિદુર (સંજ્ઞાવાચક નામ છે.) વિરપુ. સખત પ્રવઇપુ. શ્રી ન. વિદ્યા વિદ્યા સ્ત્રી. સગર (રાજનું નામ) સર પુ. વિરાટ (રાજનું નામ છે. વિરાટ પુ. સગું વધુ પુ. વધુઝન પુ. જ્ઞાતિ વિશ્રામમહેલ વિશ્રાવાઃ પુ. પુ. સંખ્યા મંથા રી. ત્ર (ઈન્દ્રને શત્રુ) વૃત્ર પુ. સત્ય ત ન. વેણુ વરણ ન. વવર ન. સત્યભામા - (કૃષ્ણની એક સ્ત્રીનું વેપારી ઘનિષ પુ. નામ છે.) સંઘમામાં સ્ત્રી. व भिषज पु. वैद्य पु. સંતુષ્ટ રાખવું અનુ+59 પ્રેરકભેદ

Page #360
. સંસ્કૃત બીજી ચોપડી 335 સંધ્યાપૂજન સંધ્યાન ન. | સુગંધીદાર કુfમ પુ. સ્ત્રી. ને, સભા સમાન પુ., વરિષ સ્ત્રી | સુદેવ (સંજ્ઞાવાચક નામ છે.) કુવપુ. તમાં સ્ત્રી. સૂત્ર સૂત્ર ન. સમજુ દૂનિ પુ. સ્ત્રી. ન., | સહેલાઈ થા ન. તુર પુ. સ્ત્રી. ન. | સો સો રતા : અ. સમીપવર્તી નિતિ મુવિધાનું સૈદ્મન (રાજાનું નામ છે.) કમણિ ભ. કુ. સૌજન પુ. સંબંધ રાખતું સંમત ભ કુ, સંજમાન વતમાન કુ. હજી પણ યfy આ સરદાર વંતિ પુ., હેનાત પુ. હલકાઈ ઢઘુતા સ્ત્રી. સરયૂ (અયોધ્યા પાસેની નદી ) હાથકડું આ પુ. પર સ્ત્રી. હાલ સંપ્રતિ ક્રિ. વિ. અ. સગ ર પુ. હાલચાલ થાવર પુ. સસરે શ્વસુર પુ. “હાર (લશ્કરની હાર, સેનાની સાકેત (શહેરનું નામ છે.) તાજેત ન રચના) કચૂર પુ. સાચો પરમેશ્વર—સત્યઘંટા હાંકી મૂકવું + 10 ગ. પુ. સ્ત્રી. ન. વામન પુ. . હિંડોળવું રોસ્ટર નામધાતુ, સાધારણ સાધારણ પુ. હરી. ને, મrોય નામધાતુ. સામાન્ય પુ. સ્ત્રી. ન. સામર્થ્ય પ્રમવ પુ. - હુમલો કરવો જfમ+ 1 ગ. - પરમ સામવેદ (વેદનું નામ છે.) સામવેર પુ.| હત ાના ન., કરા પુ. સામા જવું અમ+ગY સારી ચાલનું સુચરિત પુ. સ્ત્રી ના | | હેમાંગદ(રાજાનું નામ છે) wારપુ. હેદો મધિયાર પુ. સારું સમર્થન પુ. શ્રી. ન., નિgor પુ. સ્ત્રી. ન. * હોવાપણું માઘ પુ, આરિતવ ન. સિવાય તે અ. હોશિયાર વતુર પુ. સ્ત્રી. ન., સુખ મુવ . કુર પુ. શ્રી. ન. છે સમાણોઘં થડ છે. | | હીવાને

Page #361
Printed By; KANTILAL D, SHAH at "BHARAT PRINTERY" Newmarket, Panjarapole, Relief Rd. AHMEDABAD-1. Phone : 387964.

Page #362
GઝGSSSSSSSSBED9G9G9G9CBP પ્રિન્ટીંગ બાઇવિંગ કાંતિલાલ ડી. શાહ ભરત ઝિંટરી જ્યમાર્કેટ, પાંજરાપૉળ, રીલીફરોડ, અમદાવાદ-૧