Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
// tetiolept | Jush leap dâ aur e e la Paat bué
॥ ૩૩ શ્રીરાય નાં॥
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो
A:
IOIAIAIAIAIAIAIAIAIAKATASAA
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર ઠાકારદાસ જમનાદાસ પંજી.
પેહેલી આવૃત્તિ
૧૮૬૭ ના ૨૫ મા ઍકટ પ્રમાણે રેજીસ્ટર કરાવી કતા એ સર્વે હક સ્વાધીન રાખ્યા છે.
મુંબઇમાં ધી લેડી નાથ કાટ હિંદુ આનેજ કે. એન. સેલર પ્રીંટીંગ પ્રેસમાં છપાયેા છે.
શકે ૧૮૩૧
કિસ્મત રૂપિયા ૩.
AAIAIAIAIAIAIACHIAIAIAIAIAI
VI
IUIUI,
TUIUIU: यो धुवाणि परित्यज्यानुवाणि परिषेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमव च ॥
॥ YePe || Peeta PહPalm ytéhuža Pase befaap ne ubhaa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री १॥ ॥
लोकद्वारं विदुषां प्रपदनं निरोधो ऽविदुषाम् ॥ छांदोग्य उपनिषध ॥
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं
विद्या भोगकरी यश:सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ।
विद्या बंधुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजसुं पूजिता न हि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ नीतिशत४ ॥
कामधेनुगुणा विद्या अकाले फलदायिनी ।
प्रवासे मातृसदृशी विद्या गुप्तं धनं स्मृतम् ॥ वृद्ध यागास्य. ॥ सर्वद्रव्येषु विद्यैव द्रव्यमाहुरनुत्तमम् । अहार्यत्वादनयत्वा दक्षयत्वाच्च सर्वदा ॥ हितोपदेश ॥ केयूरा न विभूषयंति पुरुषं हारा न चंद्रोज्ज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः ।
वाण्येका समलंकरोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते क्षीयंते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणं ॥ नीतिशत. ॥
वरं गर्भस्रावो वरमृतुषु नैवाभिगमनं
वरं जातप्रेतो वरमपि च कन्यैव जनिता ।
वरं वंध्या भार्या वरमपि च गर्भे च वसति
चा विद्वानूपद्रविणगुणयुक्तोऽपि तनयः ॥ पंचतंत्र ॥ प्रियो मे यो भवेन्मूर्खः स पुराब्दरिस्तु मे ।
कुंभकारोऽपि यो विद्वान्स तिष्ठतु पुरे मम ॥ लोमध ॥
निरक्षरे वीक्ष्य महाधनत्वं विद्यानवद्या विदुषा न हेया ।
रत्नावतंसा कुलटाः समीक्ष्य किमार्यनार्यः कुलटा भवति ॥ सु. २. ला. ॥
न दैवमपि संचित्य त्यजेदुद्योगमात्मनः ।
अनुद्योगेन तैलानि तिलेभ्यो नाप्नुमर्हति ॥ हितोपदेश ॥
अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम् ।
अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं तु विद्यया ॥ सु. २. ५. ॥
स्वदेशजातस्य नरस्य नूनं गुणाधिकस्यापि भवेदवज्ञा ।
निजाङ्गना यद्यपि रूपराशि स्तथापि लोकः परदारसक्तः ॥ सु. २. भा. ॥
कृतं त्रिवर्षयत्नेन विधिनतेन पदे पदे ।
आरोग्यतां च व्यापारं अनादृत्य स्थले स्थले ||
ग्रन्थं लक्षितुमर्हन्ति सन्तः सदसदीक्षकाः । हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा ॥
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવાપાંજલિ.
સ્વર્ગવાસી પ્રિય પુત્ર છગનલાલ,
તને તારી માતુશ્રી ૬ વર્ષને મુકી ૨૫ વર્ષની વયે સ્વર્ગવાસી થઈ ત્યારથી અનેક વિષે વચ્ચે ઊછેરી, ૧૪ વર્ષની વયમાં ગુજરાતી, સંસ્કૃત તેમજ અંગ્રેજી ભાષાઓને ને ગણિત શાસ્ત્રને અભ્યાસ, તથા ભૂમિતિ, રસાયણ, યંત્ર, તથા ખગોળ શાસ્ત્રનું કેટલુંક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવી, આર્યોની એક ભૂષણરૂપ અને અનુપમ વિદ્યાઓ તથા હુન્નરેના ભંડારવાળી જે સંસ્કૃત ભાષા તેમાં પ્રવીણ થવા સારૂ તેના વ્યાકરણનું ઊત્તમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવા વિચાર કર્યો, ને તને તેમજ તારી વિમાતા તથા વિમાત્રેયીને તેના કેટલાક અંગેનું પ્રાથમિક જ્ઞાન મેળવાવવામાં પડેલી ને વિશેષ જ્ઞાન મેળવાવવામાં પડતી મુશ્કેલીઓ જોઈ તે અંગેના નિયમ
હેલથી નિઃશેષ ભણી શકાય એવી રીતે લખી આપવા માંડયા, ને આગળ વધતાં તેવ, અંગે વધારે ને વધારે નિકળવાથી છેવટે સઘળા અંગેને તેવી રીતે લખ્યા; ને એ રીતે આ સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રંથ જે કરવા હું શકિતમાન થયે છું તે કરતાં અનેક ખરડાઓ સાફ કરવામાં તથા એ ગ્રંથ છપાવવામાં પડતા અપરિમિત શ્રમને ન ગણતાં તે સઘળી બનતી મદદ કરી તારી અપ્રતિમ પુત્ર ભક્તિ વ્યક્ત કરી એટલું જ નહીં પણ તેની સાથે હંમેશા મારી જોડે ને જોડે રહી કેટલાક ઉપયેગી શાસ્ત્રોને પ્રાથમિક બોધ તેમજ ઘરસંસાર તથા ધંધારોજગારમાં જોઇતી કેળવણી લીધી; ને એ સઘળાનું ઈષ્ટ ફળ ભેગવવાને તને, અને સંસારમાંથી સુખરૂપ નિવૃત્ત થવાને વખત મને, પાસે આવતા વારજ કાળે તને ૨૨ વર્ષની અલ્પ વયમાં અચાનક મારી પાસેથી છીનવી લઈ મને દુસહ વિયેગાગ્નિથી સંતપ્ત કીધે તે અગ્નિ આ ગ્રંથને વિચાર આવતાં જ અત્યંત પ્રજ્વલિત થઈ આવે છે તેથી આ પત્રરૂપી નિવાપાંજલિ તને આપીને આ ગ્રંથ સાથે પ્રસિદ્ધ કરી કૃતાર્થ થાઉ છું; એ નિવાપાંજલિ મારી તેમજ તારી માતૃતુલ્ય વિમાતા તથા સ્વસૃતુલ્ય વૈમાત્રેયી કે જેઓ અરસપરસના અપ્રતિમ પ્રેમને લીધે મારા જેટલાંજ શેકાગ્નિ તત છે ને તને વારંવાર યાદ કર્યા કરે છે તેમની તરફથી પણ તું સ્વીકારી લેશે.
- મુંબઈ
શકે ૧૮૩૨ ના વૈશાખ વદિ ૨ ને ગુરૂવાર
લિ. તારે દુઃખનિમગ્ન સંતપ્તાંતઃકરણ
પિતા ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંજી.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४)
મંગલાચરણ.
यस्माजातं जगत्सर्व यस्मिन्नेव विलीयते । येनेदं धार्यते चैव तस्मै विश्वात्मने नमः ॥१॥ संस्कृतभाषाव्याकरणेन गुर्जरभाषां दीपयितुं वै । गुर्जरलोकान्बोधयितुंच स्वल्पतराधी में न हि योग्या ॥२॥ क्व शान्तवृत्ति ननुकार्ययोग्या व वैश्यवृत्तिः क्षयलाभयुक्ता। क्क कामना हि प्रतिबिंबितस्य क्व चोपदेशा ऋतवस्तुभोगे ॥ ३ ॥ एनं भाषाप्रदीपं ह्य प्येवं संस्कृतपूर्वकम् । कर्तुं कर्षन्ति नो जाने मां का हृदयवृत्तयः ॥ ४ ॥ ग्रन्थेऽस्मिन्यदि मे यत्नो व्रजत्येवोपहास्यताम् । किं चित्रं यदि वा विघ्नैः विविधैः परिवेष्टितः ॥ ५॥ तेनाहं जगदात्मानं प्रणम्यादौ स्तवीमि च । देवान्वै गणपत्यादी महर्षीन्सिद्धसद्गुरून् ॥ ६॥ उच्छिन्दन्तु हि ते विघ्ना न्हितानि प्रदिशन्तु मे। सर्वेषां सर्वसंकल्पा साधयन्तु शुभान्सदा ॥ ७ ॥ शान्तिः ॥ शान्तिः॥ शान्तिः ।।
SMAR
૧. દેવને દેવવાણ વધારે પ્રિય હોય તેથી આ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષામાં હોવા છતાં તેનું મંગ
લાચરણ દેવવાણીમાં જ કર્યું છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂમિકા.
ગ્રંથકર્તાએ ગ્રંથના અનુબળે એટલે અધિકારી, વિષય, સંબંધ, અને પ્રજને બતાવવા જોઈએ એવી પ્રાચીન શેલી છે કેમકે તે જાણ્યા વગર બુદ્ધિમાનની પ્રવૃત્તિ કઈ પણ ગ્રન્થમાં થતી નથી, તેથી તે તથા વિશેષ વિજ્ઞપ્તિ કરવા જેવું છે તે નીચે પ્રમાણે જણાવીએ છીએ – છે. અધિકારી-આ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષામાં છે ને સંસ્કૃત ભાષા સંબંધી છે ગુજરાતી ભાષા
એ ગુજરાત દેશની મુખ્ય ભાષા છે ને સંસ્કૃત ભાષામાંથી નીકળી છે, તેથી સમસ્ત ગુજરાતી ભાષા લખી વાંચી જાણનારા ગુજરાતવાસીઓ-બ્રાહ્મણ આદિ ચારે વર્ણના બાળકે, યુવાને કે વૃદ્ધો–આ સંસ્કૃત ભાષાને લગતા ગ્રન્થના અધિકારી છે અને ચાર વર્ષની વયે હાલ ગુજરાતી વાંચતા લખતા શિખવાનું શરૂ થાય છે ને સાત વર્ષની વયે આવડે છે તેથી સાત વર્ષની વયે સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રવેશ કરાવવું હોય તો તે થઈ શકે તેમ છે. આ વાત કદાચ કેઈના ધ્યાનમાં ન ઉતરે તે તેઓને એટલું જ જણાવવું બસ છે કે હમે જાતે એને અનુભવ ફતેહમંદ રીતે લીધે છે ને જેઓ લેવા યત્ન કરશે તેઓ જરૂર ફતેહમંદ થશે. વળી વિચાર કરતા માલમ પડશે કે ગુજરાતી પાંચમી પડી સાથે આઠ વર્ષની વયે અંગ્રેજી ભાષા કે જેને સ્વભાષા સાથે નહી જે સંબંધ છે ને તેથી વધારે અઘરી પડવી જ જોઈએ તે બાળકે શિખી શકે છે તે સંસ્કૃત ભાષાકે જેને સ્વભાષા જોડે અતિનિકટ સંબંધ છે તે તે પહેલા ન શિખી શકે એ શંકા કરવી જ ઠીક નથી, તેમજ યુવાને કે વૃદ્ધની બાબતમાં પણ કઈ શંકા કરવા જેવું નથી કેમકે કઈ પણ ઉમ્મર ભણવાને વાસ્તે મેટી ને નાલાયક નથી. વિદ્યાર એ લક્ષમી કે એવી બીજી ચીજો જેવી નાશવંત નથી, ને એની પાછળ કરેલી મેહનતનું ફળ આ જન્મમાં ભેગવવાને સમય કદાચ ન રહે તે પણ તેના સંસ્કાર સૂક્ષ્મ શરીરમાં રહી બીજા ભવમાં પણ ફળને આપે છે,ને કેટલાકને થોડી મહેનતે વેહેલી વિદ્યા પ્રાપ્ત થયેલી જે આપણે જોઈએ છીએ તે તેની ખાતરી આપે છે. વળી મેટી ઉમ્મરે સાંસારિક અનેક ઉપાધિઓને લીધે વિદ્યાભ્યાસ કરવાને કાળ ન મળે એમ કહેવું પણ ઠીક નથી, કેમકે કહેવત છે કે “મન હેય તે માળવે જવાય.૫ ૨, વિષય-સંસ્કૃત ભાષામાં નીચેના ઝાડમાં બતાવેલા અતિ ઉપયોગી ગ્રન્થ છે. १. शातार्थ ज्ञातसंबंधं श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते ।
ग्रन्थादौ तेन वक्तव्यः संबंधः सप्रयोजनः ॥ २. हर्तुति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति यत्सर्वदा :
ह्यर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् । कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं ... ચેપાં તાતિ માનકુત ગૃપ ઃ સ્પર્ધતા નીતિશતક છે 3. या स्वसद्मनि पद्मेऽपि संध्यावधि विजृम्भते।
ત્તિ જૂિડવા રહ્યાત્તિ નિચટા સુભાષિત રતભાડાગાર. ४. गतेऽपि वयसि ग्राह्या विद्या सर्वात्मना बुधैः ।
યાપિ ચાર હા હુમા તાન્યાના સુત્ર ર૦ ભાઇ ! ५. यत्र यत्र मनो देही धारयेत्सकलं धिया ।
g૬ વાયાદા યાતિ તત્તાપતાના સાંખ્યસાર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
શ્રુતિ અથવા વેદ.
( એના છંદ, કલ્પ, શિક્ષા, વ્યાકરણ, જ્યાતિષ ને નિરૂક્ત એ ૬ અગે છે. )
સામવેદ
અથવા વેર
૧
ઋગ્વેદ
આયુર્વે
૧
યજી
ધનુર્વેદ
ગાંધર્વ વેદ
विद्यैका परमातृप्ति तपो विद्या च विप्रस्य તપત્તા વિલ્વિયં દૈન્તિ ૫. પિ યદુનાથીજે સ્વપ્નનઃ શ્વજ્ઞનોમામૂ नागो भाति मदेन कंजलरुहैः शलिन प्रमदा जवेन तुरगो वाणी व्याकरणेन हंसमिथुनै સત્યુમેળ હ રૂપેળ વસુધા
વેદાપાંગ, પાસ અથવા ષડ્ઝન
એમાં ન્યાય, વૈશેષિક, સાંખ્ય, યોગ, પૂર્વ મીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા અથવા બ્રહ્મસૂત્ર અથવા વેદાંત એ ૬ છે.
વળી એમાંથી જોઇતી ખાખતા લઈ અનાવેલી ૧૮ સ્મૃતિએ (=ધર્મશાસ્ત્ર) ૧૮ પુરાણા ને ર ઇતિહાસ છે, એટલે અંતર્દ્રષ્ટિ કરાવી મનના કલેશાને હરનારી ને સતાષ તથા મેાક્ષને આપનારી વિદ્યા તથા બાહ્ય દ્રષ્ટિ કરાવી ખાહ્ય સુખ સારૂ જોઈતી લક્ષ્મી આપનારા હુન્નરા વગેરે જેને જે જોઈએ તે બાબતાના જોઇતા ગ્રંથા એ ભાષામાં છે, ને તે જાવા સારૂ એ ભાષાનું જ્ઞાન મેળવવુ જોઈએ;ને તે પ્રાપ્ત કરવા વ્યાકરણ કે જે જરૂરનુ છે તેજ આ ગ્રંથના વિષય છે.
અથ વેદ
૩. સબંધ-ગુજરાત વાસીઓના સમાવેશ આર્યલેાકામાં થાયછે ને આર્યલેાકાની અસલ ભાષા સસ્કૃત છે, તેમજ તેના અસલ ગ્રંથા પણ્ સંસ્કૃતમાં છે, તેથી સંસ્કૃત ભાષાના ગ્રંશ કે જેમાં તેઓના પૂજય પૂર્વજોએ તેઓના હિત અર્થે જુદી જુદી વિદ્યાઓ, હુન્નરા અને વ્યવહારની શિખામણા રૂપી અનેક જાતના વારસા રાખ્યા છે તે જાણવા, ને તે જાણવા સારૂ તેનું વ્યાકરણ જાણવું એ ગુજરાતવાસીઓનું મ્તવ્ય છે; ને એ પ્રમાણે અધિકારી અને વિષય વચ્ચે જે કર્તૃકર્તવ્યભાવના નિત્ય સબંધ છે તે આ ગ્રંથમાં પણ તેઓ વચ્ચે યથાયાગ્ય માલમ પડશે.
૧. એમાં સંહિતા અથવા મંત્ર, બ્રાહ્મણુ, આરણ્યક, કલ્પસૂત્ર ને ઊપનિષદ છે. ૨. એમા સહિતા અથવા મંત્ર, બ્રાહ્મણ, કલ્પસૂત્ર ને ઊપનિષદ છે. 3. शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च । दिवसे दिवसे मूढ માવિન્તિ ન પષ્ઠિતમ્ ॥ હિંતાપદેશ. ४. एको धर्मः परं श्रेयः क्षमैका शान्तिरुत्तमा । વિજા મુલાવા ॥ મહાભારત ॥ निःश्रेयसकरं परम् । વિચાæતમશ્રુતે ॥ મનુસ્મૃતિ ॥ तथापि पठ पुत्र व्याकरणम् । સાળું રાજ્ય સઋત્ ॥ સુ. ર. ભા. ॥ पूर्णेन्दुना शर्वरी नित्योत्सवैमंदिरम् । नद्यः सभा पण्डितैः હોયં વિષ્ણુના | સુ. ૨. ભા. ॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ૪. પ્રજન-એમ અનુમાન થાય છે કે સંસ્કૃત ભાષા કે જે એકવાર સમસ્ત આર્ય લોકેના
સાધારણ ભાષા હતી ને અપભ્રંશત્વને પામવા માંડી હતી તે આગળ જતાં તદન અપભ્ર. શત્વને પામી નાશ ન પામે તે સારું તે શી રીતે ઉત્પન્ન થયેલી ને ક્યા નિયમથી બંધાયેલી જોઈએ એટલે તેનું વ્યાકરણ કેવું જોઈએ તેને મહર્ષિ પાણિનિ વિચાર કરતા હતા તે સમયે તાંડવ નૃત્ય કરતા શિવભગવાનનું ધ્યાન કરતાં શિવભગવાનને ડમરૂથી ૧૪ અવાજે કરતાં તેમણે સાંભળ્યા, ને તે ધ્યાનમાંથી નિવૃત્ત થતા તે અવાજોને વ્યાકરણના સંબંધના સૂતરીકે ઓળખી, શિવસૂત્રને નામે ઓળખાવી, તેઓને વિસ્તાર કરી જોઈતા સૂત્રે કરી, પાણિનીય અષ્ટાધ્યાયી નામને ગ્રંથ કર્યો. એ ગ્રંથના સૂત્રે નાના ને ગૂઢ અર્થવાળા હોવાથી તેઓનું ઊઘટન કરવા મહામુનિ પતંજલિએ તેનાપર મહાભાષ્ય નામનું ભાષ્ય કર્યું ને ત્યાર પછી કાળે કાળે તેઓના વધીને નીચેના ઝાડમાં બતાવ્યા મુજબના બીજા ગ્રંથ થયા.
મહર્ષિ પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી
તથા
મહામુનિ પતંજલિનું તેના પર મહાભાષ્ય, [મહાભાષ્યપર વિશેષ વિવરણના ગ્રંથો
કૈયટોપાધ્યાયને મહાભાષ્યપ્રદીપ, ને ! નાગજીભટ્ટનું મહાભાષ્યવિવરણ.
ગ્ર કે જેમાં અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્રને કમ કાયમ છે. ૧. ઘરવામનયાદિત્યની કાશિકાવૃત્તિ આના ઉપર વિશેષ ટીકાને ગ્રંથ
હરદત્ત પંડિતની પદમંજરી. ૨. એરમભટ્ટની પાણિનીયસૂત્રવૃત્તિ ૩. રામચંદ્રપાધ્યાયની પ્રક્રિયામુદી ૪. શ્રીભટ્ટજીદીક્ષિતને શબ્દકૈસ્તુભ.
ગ્રંથ કે જેમાં અષ્ટાધ્યાયીને સૂત્રને ક્રમ પૂર્વાપર કરેલ છે. ૧. તિરૂમલની સુમને રમા ૨. રામકૃષ્ણ ભટ્ટને વૈયાકરણ સિદ્ધાંતરનાકર. ૩. શિવરમેન્દ્રસરસ્વતીને સિદ્ધાંતરનાકર ૪. શ્રીભટ્ટજીદીક્ષિતની સિદ્ધાંતકે મુદી. આના ઉપર વિશેષ ટીકાના ગ્રં– શ્રી ભટ્ટજીદીક્ષિતની મને રમા ને
તેના પર હરિદીક્ષિતનું શબ્દરલ. નાગજીભટ્ટને શબ્દેન્દુશેખર. જ્ઞાનેદ્રસરસ્વતીની તત્વબોધિની ભાસ્કરાર્યને સિદ્ધાંતકામુદીવિલાસ
૧. એવાજ કારણસર ને એવી જ રીતે સ્થાન કરતા સનકાદિક મુનિઓને વેદના વિચારના
સંબંધમાં શિવ ભગવાને ૧૪ અવાજ સંભળાવી ૧૪ સૂત્રે બતાવ્યા હતા તે નીચેના કલેકપરથી માલમ પડશે. नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कान्नवपञ्चवारम् ।
उद्धर्तुकामः सनकादिसिद्धा नेतद्विमर्षे शिवसूत्रजालम् ॥ ૨. આ ગ્રંથ પહેલા ચંદ્ર, ઈન્દ્ર, બૃહસ્પતિ, વગેરેના વ્યાકરણ હતા પણ તે અતિ ગૂઢ હતા
અને હજી પણ બૃહસ્પતિનું છે એમ સંભળાય છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
એ ગ્રંથામાં જયાં સુધી માત્ર અષ્ટાધ્યાયીનાં ક્રમવાર સૂત્રેાપર થયલા ગ્રંથા હતા ત્યાં સુધી તેમાં પ્રવેશ થવા કઠિન હોવાથી સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળાઆજ માત્ર તે ભણતા ને આગળ ભણતાં સરળતા પડવાથી અને ખુખી સમજાવવાથી પુરૂજ ભણતા ને એ રીતે નાના પણ પુરૂ ભણેલા વર્ગ રહેતા ને દરેક શાસ્ત્રના અર્થ પણ ખરાજ થતા પણ મોટો વર્ગ અભણ રહેતા; ને અગરો એ સ્થૂલબુદ્ધિવાળા મોટા વર્ગ સારૂ પણ ઊપર આપેલા ઝાડ ઉપરથી માલમ પડશે કે અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્ર પૂર્વી પર કરી કેટલાક ગ્રંથો પાછળથી થયા હતા તાપણુ તેના લાભ જોઇએ તેટલા લઈ શક્યા નહીં. આમ હાવાથી મહામહેાપાધ્યાય શ્રી ભટ્ઠજી દીક્ષિત કે જે આસરે ૪૦૦ વરસ પર થઇ ગયા તેમણે સમબુદ્ધિવાળાએ સારૂ અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્રાના ક્રમ કાયમ રાખી શબ્દકૈસ્તુભ નામના ગ્રંથ ક્યાં તે સ્થૂલ બુદ્ધિવાળા સારૂ ભાષાના અંગે જેવાકે વિશેષણ, નામ, સર્વનામ, ક્રિયાપદ વગેરેમાં ઠેકાણે ઠેકાણે જોઇતા સૂત્ર મુકી સિદ્ધાંત કૈમુદ્રી નામના ગ્રંથ કર્યાં, એવાકે વ્યાકરણના અમુક ભાગ પણ ભણવા હાય તે ભણી શકાય ને વ્યાકરણ પુરૂ ભણવું હાય તા એ એકના એક સૂત્રેા ઘણી જગ્યાએ આવવાથી ગુ'ચવણી થાય ખરી પણ ધીરજ રાખી છેડી ન દે તો અષ્ટાધ્યાયી તથા મહાભાષ્ય જેટલું પણ ભણાય પણ તેનુ ફળ જુદુ જ નીવડ્યું. એ સિદ્ધાંત કામુદ્દીના ગ્રંથ પૂર્વાપર સૂત્રેા કરી અનેલા ગ્રંથામાં વધારે સારો ને અગરજો આગળ આગળ ભણતાં કઠિન પણ પ્રવેશમાં સહેલા હાવાથી અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્રેાને ક્રમ જેમાં પૂર્વાપર કરેલા હતા તે ગ્રંથો તેા કારણે પડે પણ જેમાં કાયમ હતા એવા ને નહીં ભુલાવવા જેવા અષ્ટાધ્યાયી, મહાભાષ્ય વગેરે ગ્રંથા પણ કેારણે પડયા જેવા થઇ ગયા, ને સ્થૂલ બુદ્ધિવાળાઓ તેમજ સૂફમબુદ્ધિવાળાઓ પણ એજ ભણવા લાગ્યા, ને તેમાં જેને જયાંથી કઠિનતા લાગવા માંડી તે ત્યાંથી છેડી દેવા લાગ્યા; ભાગ્યેજ કાઇ પુરો ગ્રંથ ભણતું. આમ થવાથી ભાષાનુ` સ ́પૂર્ણ જ્ઞાન તથા મુખી તેા નહીં જેવાનાજ જાણવામાં રહી ને મોટો વર્ગ અપૂર્ણ જ્ઞાન છતાં પોતાને વિદ્વાનમાં ગણાવી,૧ જુદા જુદા શાસ્ત્રના અર્ધાં પણ ઈચ્છાનુસાર ઠોકી બેસાડી નહીં ભણેલા વર્ગને મરજી મુજબ સમજાવવા લાગ્યા; દિન પર ટ્વિન વિદ્યા ઘટતી ગઇ; ને આખરે એ ભાષા, તેનું વ્યાકરણ તથા એ ભાષાના ગ્રંથા ઘણા ગુહ્ય અને કઠિન છે એવા મજબુત શક્તિહુ લગભગ સર્વેને થઇ ગયા; ને એ તથા બીજા અનેક કારણાને લીધે એવું પરિણામ આવ્યું કે એ વિદ્યાજ અંધકારમાં પડયા જેવી થઇ ગ ́, પણુ સારે નસીબે એટલું રહ્યું કે એ ભાષા તથા એ ભાષાનાં ગ્રથા ઉત્કૃષ્ટ અને અતિ ઉપયેગી છે એ વાત સૌના હૃદયમાં ચાંટી રહી અને નહી' જેવા પણ જેઓ એ પુરૂ ભણતા તે પુરૂ ભણેલા હાવાથી છલકાતા નહીંર તે તેના આચાર વિચાર પરથીજ પૂજ્ય ગણાતા, તેમાં નવઈ પણ શું ? સંસ્કૃત ભાષાજ એવી છે કે જેને લખવામાં માથા ખાંધવાનુ તથા ખેડા આખા અને હ્રસ્વ દીર્ધની સાવચેતી રાખવાનુ હાવાથી, ને ખેલવામાં ઘણા જોડાક્ષર હાવાથી, ધૈર્યતાના ગુણતા મૂળથીજ આપે છે, ને એના સહેલામાં સહેલા ને બાળકોને પેહલા શિખવવાના ગ્રંથામાં પણ ઠેકાણે ઠેકાણે નીતિ આદિ શાસ્ત્રાના મેધવચનનાં વાકયા હાવાથી નીતિ વગેરે શિખવે છે; ને એરીતે પહેલેથીજ ધૈય રાખવા રૂપી ક્રિયા અને નીતિ આદિ ના વિચાર રૂપી જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરેછે ને જુદા જુદા શાસ્ત્રનું જ્ઞાન થવામાં १. यत्र विद्वज्जनो नास्ति लाभ्यस्तत्राल्पधीरपि ।
ગણાય
બ્લોજિ કમાયતે | હિંતપદેશ अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम् । મુળવિંદીના વધુ નવન્તિ ! સુ. ૨. ભા. ॥
निरस्तपादपे देशे २. संपूर्णकुंभो न करोति शब्द વિદ્વાન્હીનો ન પતિ થવું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
દ્વારરૂપ થઈ પડે છે એવા જ્ઞાન અને ક્રિયાને સરળ જેઓમાં મૂળથીજ થયો હોય તેઓ આગળ જક્તાં કેવા ધીર પુરૂષાર નિવડે તેને વિચાર સહેજે થઈ શકશે. પૈર્ય એ કંઈ જે તે ગુણ નથી તે તેને એક અર્થજ જાણવાથી માલમ પડશે. ધર્ય એ ચંચળતાના અભાવનું નામ છે ને ચંચળતા એ મનને ધર્મ છે, એટલે, ચંચળતા એ ધર્મ છે ને મન તે ધમી છે. ધર્મને અભાવે ધમીને તિભાવ થાય છે ને તિરેભાવ થતા થતા અભાવ થાય છે તેથી ચંચળતાને અભાવે એટલે બૈર્યથી મનને અભાવ એટલે નાશ થાય છે ને મનના નાશે મેક્ષ થાય છે એ સ્વતસિદ્ધ આર્ય શાસ્ત્રને પ્રસિદ્ધ સિંદ્ધાંત છે. ત્યારે એવાં ગુણવાળી ભાષા તથા તેના ગ્રંથે બીજી બાબતેની સાથે ચઢતીને પામતી યુપીઅન પ્રજાનું ધ્યાન ખેંચ્યા વગર કેમ રહે? તેઓએ તે ખેચ્યુંજ; અને તેઓને જાણવાના તે પ્રજાના પ્રયાસમાં તેઓને સજીવન થવાને વખત ઈશ્વર કૃપાથી આવવા માંડે ને જ્યારથી અંગ્રેજ સરકારના હાથમાં હિંદુસ્થાન આવ્યું ત્યારથી ભણનાર તથા ભણેલાને મળવા માંડેલા રાજ્યના ટેકાથી બેઉમાં ભાષા શિખવા તથા શિખવવાના ઉત્સાહના અંકુર ફુટવા માંડયા; ને જેમ છેલ્લું મુકેલું પહેલું હાથ આવે તેમ પાણિનિ અને પતંજલિ આદિઓના નહીં પણ સિદ્ધાંત કૈમુદીને અભ્યાસ પાછો શરૂ થવા માંડે, ને જેઓ અગ્રેજી ભણવા લાગ્યા તેઓ એને પણ અભ્યાસ કરવા લાગ્યા ને ઘણાખરા એ પદ્ધતિએ જ અંગ્રેજી ભાષામાં સંસ્કૃત વ્યાકરણના ગ્રંથ બન્યા ને તે હાલ ઘણા ભણે છે. આ ઠીક થયું છે તે ના કહેવાતી નથી, પણ તેમાં દલગીરી ભરેલું એટલું જ છે કે તે બનાવનારાઓએ એ ભાષામાં પ્રવેશ કૌમુદીથી થાય છે તે કરતાં પણ વધારે વહેલે થાય એજ કેવળ મુદ્દો ધ્યાનમાં રાખે છે, ને તે એટલે દરજો કે તે કારણસર સિદ્ધાંતને મુદીની પદ્ધતિને પણ મૂળ પાયેજ-જે ધાતુના સંબંધમાં અનુબંધને, ને ગણની નિશાનીઓમાં વિકારક અવિકારકને તે—જતે કર્યો છે. સામાન્યભૂતની સાત જાત કરી છે, ને એવા એવા અનેક ફેરફાર કરી ઠેકાણે ઠેકાણે નિયમે ઊમેરી દીધા છે, તેથી એ ભાષામાં પ્રવેશ તે ઘણે જલદીથી થાય છે પણ નહીં જેવું ભણ્યા પછી અભ્યાસ આગળ ખેંચ કૈમુદીમાં પડે છે તે કરતાં પણ વધારે કઠણ થઈ પડે છે ને તે
ઈમેટે ભાગતે હાલમાં એ ભાષા ભણવાનું મન છતાં તે માંડી વાળે છે, ને જે છેડે 1. क्रियायुक्तस्य सिद्धिःस्यादक्रियस्य कथं भवेत् ।
રાત્રિપાટમાળ ચોસિદ્ધિ પ્રજ્ઞાચ | હઠગ . २. निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वास्तुवन्तु लक्ष्मी समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । નવ વા મનમતુ યુવાન્તરે વ ચાવ્યાત્પથવિન્તિ ધીઃ નીતિશતક कान्ताकटाक्षविशिखा नदहन्ति यस्य चित्तं न निर्दहति कोपकृशानुतापः॥ .
ત્તિ મૂવિષય ન ટ્રોમા êવયં કચતિ જ્ઞામિ ત ધરઃ | નીતિશતક છે. दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः।। વીતર/મિયોપઃ શિતાનિ | ભગવદ્ગીતા | 3. चंचलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवदृढम्।
તા€ નિત્રદં મળે વાવિ દુહુરમ્ | ભગવદ્ગીતા / ४. कस्यास्ति नाशे मनसो हि मोक्षः कसर्वथा नास्ति भयं विमुक्तौ ।
રાયં વિં નિમૂર્તિવ જે ઢાપાચા ગુચ્છ વૃદ્ધા / મણિરત્નમાલા // ૫. આને લીધે વિનોમિ જેવા રૂપે સાંધવાનું યથાયુક્ત બની શક્યું નથી.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
ભાગ માંડી વાળતા નથી તેમાં ઘણા નહીં જેવું ભણી મુકી દેછે; ને કેટલાક ઘેાડુ ઘણું વધારે ભણેછે ને થાડા વખત યાદ રહે એવું ઉપલક જ્ઞાન મેળવે છે; ને કાઇક જે પુરું ભણેછે તેને પણ સિદ્ધાંત કામુદ્દીની મદદ વગર પુરૂ જ્ઞાન થતું નથી, ને થતાં ઘણીજ મહેનત પડેછે. આ રીતે એ ભાષા જોઇએ તેવી સજીવન થઈ શક્તી નથી એ સર્વે ને જાણીતુ છે; તેથી એ ભાષા તથા તેના ગ્રંથા તેઓના અધિકારીએ સેહેલથી ભણીશકે અને એ વિદ્યા સજીવન થાય એવા વ્યાકરણની જરૂર છે ને તેજ આ ગ્રંથનું પ્રયાજન છે. ૫. વિશેષ વિજ્ઞપ્તિ–
અ. પ્રયોજન નૈમિત્તિક ગ્રંથની રચના-અક્ષરર અને સંધિ વિષે બધા ગ્રંથામાં પહેલું લખાય છે ને આમાં પણ પહેલા ને બીજા પ્રકરણમાં અનુક્રમે છે, પણ તે વિષયાના ટુંકાણમાં કરેલા સ`પૂર્ણ સમાવેશ તથા તેમાં રાખેલા અનુક્રમ કુદરતી અને તેથી સહેલથી યાદ રહે તેવા માલમ પડશે. હુમાએ સધિ પ્રકરણમાં તે ખખતની તમામ કલમા તથા તેના અપવાદો પૂર્વાપરથી એકઠા કરી સાથે લઇ લીધા છે કે આગળ ભણુતા કોઈ પણ વિષયમાં એ ખાખતનું વધુ જાણવાનુ રહે નહીં તે કામ પડે આમ તેમ શોધવુ પડે નહી. વળી પંચસંધિ એટલે સ`ધિની પાંચ જાત છે એમ જે કહેવાય છે તેમાં ચાર જાત સંધિની ને પાંચમી જાત સ`જ્ઞાની એમ સાધારણ રીતે કહેવાય છે તે ઠીક ન લાગવાથી માએ જે યુક્તિ પુરઃસર સધિની પાંચ જાત મનાવી છે ને જોઈતી સમજ આપી પાંચ ભાગામાં કહી છે તે હંમે ધારીયે છીએ કે યથાયેાગ્ય માલમ પડશે. વળી સાધિમાં શબ્દોને અતે તથા શબ્દોના મધ્યમાં જે ફેરફાર થાય છે તે ખાખતમાં શબ્દ કાને કહેવા તે હાલના અનેલા ગ્રંથામાં સમજાવેલું જોવામાં આવતું નથી ને તેથી અનેક જગ્યાએ તે ગ્રંથા ભણનારાઓને મુશ્કેલી પડે છે, તે મુશ્કેલી આ ગ્રંથના ભણનારાઓને ન પડે તે સારી “ પદ” કે જેના અર્થ તેઓએ “ શબ્દ ” કર્યાં છે. તે પદ ” કોને કહેવુ તે સંધિ સંબંધી આપેલી સમજણમાં પેહેલાથીજ સમજાવી દીધુ' છે. અક્ષર અને સંધિ થયા પછીની હમારી ગોઠવણ જીદ્દીજ માલમ પડશે. હાલમાં શિખાતા ગ્રંથામાં કયાં તે પેહેલાં પ્રાતિપટ્ટિકના રૂપ બનાવવાનુ હોય છે કે ક્યાં તે ધાતુનું વર્તમાનકાળ અનાવવાનુ તે તે પછી બીજા કાળા વિગેરે બનાવવાનુ હાય છે. હવે ધાતુની ખાખત પહેલાં હાય તે તે ઠીક પણ પ્રાતિપકિની ખાખત પહેલાં હાય એ તે કુદરતિ નિયમ વિરૂદ્ધ છે કેમકે મૂળ પ્રાતિપકિ ધાતુપરથી અને છે, મૂળ ધાતુ પ્રાતિપત્તિક પરથી બનતા નથી, અને એમ શિખવવાથી મૂળ ધાતુ કેવા ને કેટલા છે, માત્ર ૨૧૨૨ ધાતુઓપરથી લાખા શબ્દોની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ છે ને તે મુઠ્ઠીભર નિયમાથી કેવી રીતે બંધાય છે વગેરે જે ભાષા તથા વ્યાકરણની ભુખી તે તે માત્ર સપૂર્ણ ભણનારનાજ, ને તે પણ ભણી વિચાર કરતાજ, ધ્યાનમાં આવે; ને ખીજાએને તો મુખી ન સમજે એટલે રસ પડે નિહ્ ને કટાળે, ને તેમાં આગળ ભણતા કઠિનતા પડે એટલે “ રડતીને પીએરી મળે ” તેમ થાય, એટલે અભ્યાસ છેાડી દે; ત્યારે, પહેલાં તે એ પદ્ધતિજ १. प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
።
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः ।
પ્રામ્ય ચોત્તમનનાન પરિત્યન્તિ । નીતિશતક ૨. એ પ્રકરણમાં બતાવેલા ૭ સ્થાનેામાંથી ને એજ ક્રમે સંગીત શાસ્રના ૭ સૂરોની ઉત્પત્તિ
થઇલી છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) ભણનારાઓને ઉત્સાહ વધારવાને બદલે તેડવાનું એક કારણ થાય છે એમ કહેવામાં કંઈ હરક્ત નથી. હવે જેઓ ધાતુ પહેલા શિખવવાનું કરે છે તે અગરજે નિયમસર ચાલે છે તે પણ ધાતુ કેટલા છે, કેટલી જાતના છે, તે જાતે શી રીતે બને છે, તેઓના ક્રિયાપદ વગેરે કરવામાં કેટલી વિધિઓ કરવાની છે, તે વિધિઓને કમ શું છે વગેરે બાબતેની સમજ તે પહેલેથી કંઈજ અપાતી નથી, કે જે આપ્યાથી ભણનાર, તે જે શિખવા તત્પર થયે છે તે કેવું છે, તેની બાંધણું કેવી છે, તેમાં કેટલી કેટલી બાબતે પર ધ્યાન આપવાનું છે, વગેરે જ્ઞાન સંપાદન કરી જોઇતા ઉત્સાહ અને સમજથી તે કાર્યને આરંભ કરે, વચમાં કંટાળે નહીં, હાથમાં લીધેધું પુરૂ કરે ને અભણ કરતાં અડધું ભણેલો જેમ પોતાને તથા બીજાને વધારે નુકસાન કરે છે તેમ કરે નહીં.' આ કારણથી હમે આ ગ્રંથમાં ત્રિજા પ્રકરણમાં પહેલા ધાતુ કેટલા છે, કેટલી જાતના છે વગેરે સમજાવી એ પ્રકરણના અગીઆર ભાગ કરી, પહેલા ભાગમાં ધાતુને લાગતા પ્રત્યયે, બીજા ભાગમાં પ્રત્યેની સમજ, ત્રિજા ભાગમાં પ્રત્ય નૈમિત્તિક ફેરફાર, ચોથા ભાગમાં પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ કરવાના વધુ નિયમો ને પાંચમાં ભાગમાં ભાવકર્મવાચક ધાતુઓ કરવાના વધુ નિયમો બતાવી, છઠ્ઠા તથા સાતમાં ભાગમાં સર્વે ધાતુઓના જુદા જુદા કાળના રૂપો વિષે લખ્યું છે, આઠમાં તથા નવમાં ભાગમાં રૂપાવલિ આપી છે ને કૃતના, કૃદંતઅવ્યય અને કૃદંત પ્રાતિપદિક, એવા બે ભાગ કરી, દશમા તથા અગીયારમા ભાગમાં લખ્યા છે. કૃદંત અવ્યય અને કૃદંત પ્રાતિપદિક એવા કૃદંતના બે ભાગ પાડ્યા છે તે એમ કે કૃદંતઅવ્યયમાં ધાતુનું ધાતુ પણું મટી જાય છે ને કૃદંત પ્રાતિપદિકમાં તેને અવતાર બદલઈ પ્રાતિપદિક થાય છે તે સ્પષ્ટ સમજાય. એ રીતે ત્રિજા પ્રકરણમાં ધાતુથી આરંભી તેનાથી અવ્યય તથા પ્રાતિપદિક થાય ત્યાં સુધી અનુક્રમે બતાવ્યું છે. ચોથા પ્રકરણમાં આગળ લખેલા પ્રાતિપદિકેને સંબંધ લઈ પ્રાતિપદિકેની ઊત્પત્તિ વગેરે સંબંધી સમજણ આપી છે ને પછી એ પ્રકરણના છ ભાગ કરી, પહેલા ભાગમાં વિશેષણ, બીજા ભાગમાં નામ, ત્રિજા ભાગમાં સર્વનામ, ચોથા ભાગમાં એ બધાના સ્ત્રીલિંગ, અને પાંચમા તથા છઠ્ઠા ભાગમાં પ્રતિપાદિકના રૂપ વિષે નિયમે તથા જોઈતી પ્રાતિપદિક રૂપાવલી ૩ આપી છે, તેમાં સ્ત્રીલિંગની બાબત તથા પ્રાતિપદિકના રૂપની બાબત પર ખાસ ધ્યાન ખેંચવા જેવું એ છે કે હમેએ તમામ સ્ત્રીલિંગની તથા
પ્રાતિપદિકના રૂપની બાબતની કલમેમાં જે સામાસિક શબ્દાને લાગે છે ને જે ૧. આ વિચાર નીચેના શ્લેકમાં કેગના સંબંધમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનના બતાવેલા વિચાર પરથી યોગ્ય માલમ પડશે. युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु। યુતત્વમવિધિસ્થ થવા મવતિ ટુવ ભગવદ્ગીતા છે ૨. આજ્ઞાર્થમાં બીજા તથા ત્રિજા પુરૂષના એક વચનમાં તા પ્રત્યયથી થતા રૂપે ઊમેરવાની પદ્ધતિ પડી છે પણ એ પ્રત્યયથી થતા રૂપે અમુક અર્થમાં જ ઊમેરાય છે તેથી તે હમેએ તેમ ન લખતા તે બાબત વાક્યરચનાના પ્રકરણમાં એગ્ય જગ્યાએ બતાવી છે. ૩. આને ચાલુ પદ્ધતિ પ્રમાણે “શબ્દ રૂપાવલિ” કહેવી જોઈએ પણ “શબ્દ” શબ્દમાં ધાતુ આદિને પણ સમાવેશ થાય છે ને તેથી અતિવ્યામિ દેષ આવે છે તેથી હમેએ શબ્દ રૂપાવલિ” શબ્દ ન વાપરતા “પ્રાતિપદિક રૂપાવલિ” એ શબ્દ વાપર્યા છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ખીજા ગ્રંથામાં સાથે સાથે લખાય છે, તેને સાથે સાથે ન લખતાં જુદી કહાડી, છઠ્ઠા॰ પ્રકરણમાં સમાસની સાધારણ ખાખતા બતાવી, એ પ્રકરણના સાત ભાગ કરી, પાંચ ભાગમાં પાંચ જાતના સમાસ વિષે લખી, છઠ્ઠા તથા સાતમા ભાગમાં લખી છે તે કુદરતી નિયમ પ્રમાણે અને અનેક ગૂંચવાડા દૂર કરનારૂ થયેલું દેખાશે; કેમકે સમાસ શિખ્યા વગર સામાસિક શબ્દોના સ્ત્રીલિ’ગ તથા તેના રૂપે ખાખતની કલમ શી રીતે શિખાય નેતે શિખવાને પ્રયત્ન કરનાર ગુંચવાય ને કંટાળે તેમાં નવઈ શુ' ? વળી સમાસમાં શું શું કાર્ય ને તે કેવી રીતે થાય છે તે ધ્યાન મહાર ન જાય તે એક જાતના સમાસ ખીજી જાતના સમાસ સાથે ન ગુ’ચવાય તે સારૂ સમાસની દરેક જાતની વ્યાખ્યા કરી છે. વળી સમાસમાં કેટલીક જગ્યાએ સ્ત્રીલિ’ગના શબ્દ પાછે પુલ્લિંગના થાય છે તે બાબત ઘણી કઠિન છે ને હાલના અનેલા ગ્રંથામાં તે વિષય સંપૂર્ણ લેવાયલા દેખાતા નથી તે આ ગ્રંથમાં સ‘પૂર્ણ લીધેલા માલમ પડશે, તેમજ તપુરૂષસમાસના સાધારણ નિયમેા જુદા કડાડવાની પદ્ધતિ પણ ગુ'ચવાડા ભરેલી અને કામ પડે ભુલી જવાય તેવી હોવાથી હમે તેને ભેદપરત્વે જુદી પાડી ભેદો પરત્વે લખી છે. સાતમુ પ્રકરણ વાકય રચનાનું તે આઠમું પ્રકરણ પરિશિષ્ટાતુ કર્યું છે; ને પરિશિષ્ટાના પ્રકરણમાં આગલા પ્રકરણામાં બતાવેલા શબ્દ સમુહા, ધાતુના અનુબંધો, ધાતુકાષ, ઉપસર્ગો અને ઉપસગાથી ધાતુઓના પદ્મમાં થતા ફેરફાર, એ પાંચ ખાખતા પાંચ પરિશિષ્યેામાં આપેલી છે.
ઉપર પ્રમાણે આ ગ્રંથની રચના કરી છે ને તેમાં વળી દ્વિત્વના નિયમા કે જે શુ'ચવાડાભરેલા છે તે પ્રત્યેક વિષયમાં જુદા જુદા લખ્યા છે કે જેથી દરેક વિષયના સખધમાં શું શું ફેરફાર છે તે તરતજ સમજ પડે. સામાન્ય ભૂતની સાત જાતા કરવામાં આવે છે તે પણ ગુચવાડા ભરેલી હાવાથી કહાડી નાંખી એકજ જાત રાખી તેમાં જોઇતા અપવાદો લખી એ વિષય સપૂર્ણ રીતે લખ્યું છે. “ ય ” પ્રત્યયથી થતા ભવિષ્યકૃઢતા કે જેઓને વિષે હાલમાં ભણાતા ઘણા ગ્રંથામાં કઇ પણ માલમ પડતું નથી ને કાઇમાં માલમ પડે છે તે ગુંચવાડા ભરેલુ' હાય છે તે સરળ કરી ઉમેરવા બનતું કીધુ છે. ધાતુઓના ખરા ઉપયોગી અનુષધા પણુ ખતાવ્યા છે ને તે સબધી કલમો પણ વિષય પરત્વે લખી છે કે ભણનારથી યથારૂચિ ભણાય. ટુંકાણમાં લખવાનુ જે વિચાર કરીએ તે શબ્દશાસ્ત્ર અપાર છે ને સઘળું ભણવાનુ બનવું પણ કઠીન છે તેથી તમામ જરૂરીઆત ખાખતા સેહેલથી ભણી યાદ રાખી શકાય, આવનારી ખાખતા ચાલુ પ્રકરણમાં આવી ગુ’ચાવડા કરી કંટાળા ન આપે અને જોઇતી ખાખતા રહી ન જાય, તેમજ જોઈએ તે કરતાં વધારે કલમા ન થાય એવી રીતે અધી ખાખતા ગોઠવી આ ગ્રંથ બનાવવામાં હુમાએ અનતુ' સઘળું કીધુ છે ને આશા છે કે સુજ્ઞવર્ગને તે તેમજ માલમ પડશે, ને તેમ થશે તે આ હુમારો પરિશ્રમ સફળ થયલા ગણાશે.
૧. આ જગ્યાએ પાંચમુ પ્રકરણ મુકી દીધેલું દેખાય પણ તે તેમ નથી. પાંચમા પ્રકરણમાં અવ્યયની ખાખત આપેલી છે.
२. अनन्तपारं किल शब्दशास्त्रं स्वल्पं तथायुर्बहवश्च विघ्नाः ।
સાતતો પ્રાશ્ચમપાલ્ય લ્ગુ ફૂલો ચથાણીભિવામ્બુમખ્યાત્ ॥ સુ. ૨ ભા. ॥
3. आपरितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम् ।
યુવત્તિ શિક્ષિતાના માભયપ્રત્યયં ચેતઃ ॥ શકુંતલા ॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) આ ગ્રંથના વિષયના ર૬૪ પાના દેખી કંટાળવા જેવું નથી, કેમકે ૨૬૪ પાનામાં ધાતુ રૂપાવલિના પાના ૪૦, પ્રાતિ પદિક રૂપાવલિના પાના ૨૫, ને ધાતુ કેષના પાન ૫૬, મળી પાના ૧૨૧ છે. ધાતુ રૂપાવલિમાં આવતા શબ્દની બાબતના નિયમે આગળ આવેલા હોવાથી તે શિખવામાં લાંબી મહેનત પડે તેમ નથી. એ કેવળ સમજવાને વાતે દાખલા રૂપી આપેલી છે. પ્રાતિપદિક રૂપાવલિમાં ૫-૨૫ રૂપ આવડેથી બીજા છેડી મહેનતે આવડી જાય છે ને ધાતુકેષમાં બધા ધાતુ રોજના કામના નથી, માત્ર ગ્રંથની પરિપૂર્ણતા ખાતર આપેલા છે તેથી એ પાનાઓ ટુંક વખતમાં ભણાય છે ને માત્ર પાના ૧૪૩ પુરા ભણવા પડે છે, તે રેજનું એક પાનું જણાય તો એ આસરે ૫ મહીના લે, ૩ મહિના ધાતુ રૂપાવલિ વગેરેના પાના ૧૨૧ માં લાગે ને ૪ મહિના આ ગ્રંથ પૂર્વાપર મનન કરવામાં જાય તેઓ બાર મહીનામાં આ ગ્રંથ સારી રીતે આવેડવામાં વાંધો ન આવે; ને એ રીતે જે કઈ બાર માસ રેજ બે કલાક મહેનત કરશે તે તે સંસ્કૃત ભાષાના વેદ શિવાયના અનેક ગ્રંથે સેહેલથી સમજવારૂપી મેટું ફળ મેળવશે; ને આ ગ્રંથ એકને બદલે બે વરસમાં પુરે કરે ધારી સાથે સાથે અમરકેષના મુખ્ય શ્લોકે ને એકાદ સ્મૃતિને પણ અભ્યાસ કરશે તો તે ફળ યથાયુક્ત ભાષાની રસિકતાને અનુભવ કરતાં કરતાં અને આના આચારવિચારે કે જે ઈશ્વરથી વિમુખ કરાવનારા નહીં પણ ઘડી ઘડી ઈશ્વરને સંભારાવનારા ને ઈશ્વરની સંમુખ કરાવનારા છે તે તથા નીતિ આદિ ગુણ સંપાદન કરતાં કરતાં આનંદ સાથે મેળવશે ને સઘળી રીતે સુખી થશે.
ઉપર લખ્યું છે કે વેદ શિવાયના ગ્રંથમાં પ્રવેશ થશે તેનું કારણ એ કે વેદની ભાષાને વ્યાકરણમાં કેટલાક ખાસ વધુ નિયમે છે તે આ ગ્રંથમાં લીધા નથી, એવા હેતુથી કે તે બીજાઓ સાથે સેળભેળ થઈ ગુંચવાડે ન થાય. આ ભણ્યા પછી તે નિયમે જુદા જ ભણું લેવા ઠીક પડશે ને આ ગ્રંથ જે વાંચક વર્ગને ઉપયોગી થયેલે માલમ પડશે તે તે વિષે પણ આ ગ્રંથમાં જુદું પાછળથી ઉમેરવા બનતું થશે. આ. અધિકારીઓનું કર્તવ્ય, વિષયનું ઉપગીપણું અને તેઓને સંબંધ-ગુજરાતવાસીઓના મૂળ ગ્રંથે જે સંસ્કૃતમાં છે કે જેમાં તેઓના પૂજ્યોએ તેઓને માટે ઉપર બતાવ્યા મુજબના અનેક તરેહના વારસાઓ રાખ્યા છે તેમાંથી જે મળી આવે છે તેને ઉપયોગ કાયમ રાખવાને બદલે, ને જે નથી મળી આવતા તેને જેમ બીજાઓ શોધ કરી ઉપગ કરી બતાવે છે તેમ કરવાને બદલે, તે સઘળાને તમામ અનાદર કરવાથી કેવી પડતી દશામાં આવ્યા છે તે પ્રત્યક્ષ છે; ને આવે તેમાં નવાઈ જેવું પણ નથી, માટે જે ઉપર બતાવેલા અધિકારીઓ પિતાનું કર્તવ્ય સારી રીતે સમજી સંસ્કૃત ભાષાના ગ્રંથમાં પ્રવેશ કરવા વિચાર કરશે તે આ ગ્રંથદ્વારા તેઓમાં સેહેલઈથી પ્રવેશ કરી શકશે અને તેમાં રહેલી અનેક વિદ્યાઓ તથા હુન્નરેનું જ્ઞાન મેળવી ઉન્નતિને પ્રાપ્ત થઈ શકશે. કદાચ
નથી, માટે જે જ આવ્યા છે તે પ્રત્ય
નું કર્તવ્ય સારી શકે
१. आचाराल्लभते ह्यायु राचारादीप्सिताः प्रजाः । મારા નમક્ષશ્ય માત્રા પ્રત્યક્ષમ્ . મનુસ્મૃતિ | सर्वलक्षणहीनोऽपि यःसदाचारवान्नरः । શ્રદ્ધાનોનસૂયશ્ચ રક્ત વળિ નીતિ . મનુસ્મૃતિ |
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
આમાં કોઈ શંકા કરે કે ઘણા ખરા સ`સ્કૃત ભાષાના ગ્રંથાના તરજુમા થયા છે ને થાય છે તેથી તે વાંચવા મસ છે ને સંસ્કૃત ભાષાજ ભણવાની જરૂર નથી તે તે ખાખતમાં એટલુ જ લખવું ખસ છે કે તરજુમામાં દરેક ભાષાની ખુખી જુદી હાવાથી મૂળ ગ્રંથમાં વર્ણવેલી ખાખતાનુ રહસ્ય તથા લખનારના ભાવ જોઈએ તેવા આવી શકતા નથી એટલુંજ નહીં, પણ તરજુમા કરનારના ભાવ પણ અંદર ઉતરે છે ને તેમ થવાથી તે ખાખતાના ખરા ભાવ અને ખુબી ન સમજાતા જુદોજ ભાવ સમજઇ અનેક અનથો થાય છે. વળી એક ગ્રંથના અનેક તરજુમાએ બહાર પડે છે, અર્થ અને ભાવની સમતા રહેતી નથી, ને એ ગ્રંથો પાછળ પૈસાનો માટે ખરચ થાય છે. એટલુંજ નહીં, પણ વાંચનાર અને લખનારની માનસિક અને શારીરિક શક્તિ, કે જે ખીજા સારા ઉપયાગમાં આવી શકે તે તેમ ન થતાં, પિષ્ટપેષણ કરવામાં નિરર્થક વપરાય છે; ત્યારે તે પૈસા તથા શક્તિના ખચાવ થઇ, જોઈતે રસ્તે વપરાય અને ખરા અર્થ સમજાય તેટલા સારૂ મૂળ ભાષા તથા તેના ગ્રંથા ભણવાની યુવાન કે વૃદ્ધાને જરૂર છે; ને બાળકોને તે ઘણીજ જરૂર છે કેમકે તેમ થાય તો વિશેષ ફાયદો એ છે કે તે આગળ જતાં અનેક સંબંધોમાં આવતા પણ પોતાનુ કાયમ રાખી શકશે ને પોતાનામાં ખુટતુ હશે તેજ ને તે વધારે ફાયદાભરેલ હશે તેાજ મહારથી જાણી ઉમેરશે.૧ ને એ રીતે થતાં આયાંના આચાર વિચારો, આાના ધર્મો, આર્યોની વિદ્યાએ, અને આર્યાંના હુન્નરો સજીવન થવા ખરેખરો વખત આવશે, ખુટતુ હશે તે વધશે, ને આર્ય દેશની થયલી અધોગિત મટી, ઉન્નતિ કે જે કરવા અનેક પ્રયત્ના હાલ કરાય છે તે આપે। આપ પ્રાપ્ત થશે; ને ખાળકાને તેમ ઉછેરવામાં તેઓને અપાતી કેળવણીના ક્રમમાંજ ફેરફાર થવાની જરૂર છે એટલુજ નહીં, પણ કેળવણીની રીતિમાં પણ ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. ઘરની ચાલુ ભાષા ભણાવ્યા પછી પેાતાની આર્ય તરીકેની જે સંસ્કૃત ભાષા તેના ને તે ભણાવ્યા પછી રાજ્યભાષા જે અગ્રેજી તેના અભ્યાસ કરાવવા જોઇએ છે.ર તેથી જો સસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ ગુજરાતી ચેાથી ચાપડી સાથેજ શરૂં કરાવાય ને ચેાથીથી સાતમી
१. आर्यकर्माणि रज्यन्ते भूतिकर्माणि कुर्वते ।
દિત = નામ્યસૂયંતિ પંહિતા સતર્થમ ॥ મહાભારત ॥ विषादप्यमृतं ग्राह्य ममेध्यादपि कांचनं ।
નીચા\ત્તમાં વિદ્યાં શ્રીરત્ન દુહાવિ । વૃદ્ધે ચાણાખ્ય ॥
એજ પ્રમાણે બુદ્ધિમાનેા આગળ કરતા હતા તે જ્યાતિષના તાજનીલકડીના ગ્રંથમાં કહેલા ઈત્થસાલાદિ ષોડશ યાગી પરથી જોઇએ તેવું માલમ પડે છે.
२. आत्मवर्ग परित्यज्य परवर्ग समाश्रयेत् ।
સ્વયમેવ યં યાતિ થથા રાજ્ઞાન્યધર્મતઃ || વૃદ્ધે ચાણુાખ્ય ॥ सहजं कर्म कौंतेय सदोषमपि न त्यजेत् । સર્વામા દિયોર્જન ગ્રૂમેનાિિવાવૃતાઃ ॥ ભગવદ્ગીતા ॥ अगाधहृदया भूपाः कूपा इव दुरासदाः । ઘટા ગુળનો નો ચે राजानमेव संश्रित्य विना मलयमन्यत्र
હર્યંત નીવનમ્ ॥ સુ. ર. ભા. विद्वान्याति परांगतिम् ।. ચંદ્ન ન પ્રોતિ ॥ સુ. ર. ભા. ॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) સુધીમાં પુરૂ કરાવી અંગ્રેજી ભણાવવાનું શરૂ કરાવાય તે કૃતકાર્ય થવાય તેમ છે. એ રીતે અંગ્રેજી ભણવાનું ભણનારને કઈક મોડું થશે ખરું પણ તેમ પાછળથી અંગ્રેજી સાથે એ અથવા બીજી કઈ ભાષા ભણવી પડે છે તે નહીં ભણવી પડે એટલે આખરે ભણવામાં જતા કાળને હિસાબ સરખેજ આવશે, ને ગુજરાતી ચોથીથી સાતમી પડીઓ સાથે સંસ્કૃત ભાષા તથા આર્યોમાં થઈ ગયેલા મહાપુરૂષના વૃત્તાન્ત ભણાવવામાં તથા આર્યોની જુદી જુદી વિદ્યાઓ તથા હુન્નરેનું પ્રાવેશિકજ્ઞાન આપવામાં જઈ કાળ, તે ચેપડીઓની રચના બદલેથી તથા ઈતિહાસ ભૂગોળ ભણાવવાની પદ્ધતિ બદલેથી નીકળી શકે તેમ છે તે વિચારનારને સહેજે માલમ પડશે, ને તેમ કરવા ધારશે તે કરી પણ શકશે; ને એમ કરશે તે હાલની કેળવણીની રીતિએ લગભગ અડધી જીંદગી સુધી રેગ્ય વિદ્વત્તા તથા એગ્ય આજીવિકા પેદા કરવાની શક્તિ જે ઘણાઓને આવતી નથી ને શરીરની દુર્બળતા પ્રાપ્ત થાય છે તે તેમ ન થતા તેટલી બલકે ઓછી વયે શરીરની દુર્બળતા પ્રાપ્ત કર્યા વગર પ્રાપ્ત થશે એટલું જ નહીં, પણ આખરે આર્યોના વેદે તથા શાસ્ત્ર કે જેના નામે માત્ર પણ આનંદદાયક છે તેઓનું જ્ઞાન તથા પશ્ચિમમાં વધેલુ કેટલાક હુન્નરેનુ જ્ઞાન પણ ધરાવનારી પ્રજા જેવા વખત પણ આવશે. વળી બાળકોને ભણવું પણ વધારે સેહેલું છે કેમકે તેઓને મેટાએની માફક ભણેલું ભુલવું ને નવું ભણવું એવી બે ક્રિયા કરવાની નથી પણ કેવળ ભણવાની એકજ ક્રિયા કરવાની છે, ને ભણવા સિવાય બીજી કોઈ જાતની ચિંતા પણ તેમને નથી માટે જેઓને આ કરવું યોગ્ય છે તેઓ જે પિતાની બાળકો પ્રત્યેની ફરજો અદા કરવા ઘટતી ગોઠવણ કરશે તે અન્ય અન્ય એક બીજાને સઘળી રીતે લાભ કારક નિવડશેર ને સર્વેનું સઘળું ઈષ્ટ થશે એમ હમે ધારીએ છીએ અને સુજ્ઞ વાંચક વર્ગ પણ ધારશે ને આ ગ્રંથને ઘટતે ઉપયોગ કરશે એવી આશા રાખીએ છીએ. ઈ.સમાપ્તિકાર્ય—આ ભૂમિકાની સમાપ્તિ કરતાં વાંચકવર્ગને વિજ્ઞપ્તિ કરવાની કે ક, આ ગ્રંથ ભણવામાં સંસ્કૃત ભાષાના આંકડા તથા અક્ષરેની સમજ, આ ગ્રંથમાં
વાપરેલા સંક્ષિપ્ત શબ્દની સમજ, આ ગ્રંથમાં સમાયેલી બાબતે કેટલામે પાને છે તે જોવા સારૂ જોઇતી અનુક્રમણિકા, તથા આ ગ્રંથમાં કેટલીક જગ્યાએ અશુદ્ધ છપાયેલું જોવામાં આવે છે તે સારૂ શુદ્ધિપત્રકની જરૂર છે તેથી તે બધા હમેએ આ પ્રસ્તાવનાની પાછળ આપ્યા છે. ખ. હમોએ આ ગ્રંથમાં સઘળી જોઈતી બાબતે નિઃશેષ અને અનન્યસાધારણરીતે ગ્ય
સ્થાને એકઠી કરી, કંઈ દેષ ન આવે તેમજ ભણનારને સેહેલું પડે તેમ, ટુંકાણુમાં લખવામાં શ્રી કાશીજીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાળાની વ્યાકરણની પરીક્ષામાં ઊત્તીર્ણ થયેલા શાસ્ત્રી ત્રિભુવન ધનજી ધ્રોલવાળાની જોઈતી મદદ લઈ બનતે પ્રયાસ
કીધે છે, તેમજ આ ગ્રંથનું એવાજને પ્રતિષ્ઠિત વ્યાકરણાચાર્ય શાસ્ત્રી જીવરામ લલ્લુ १. कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
જે વિરાર વિદ્યાનાં : Tઃ પ્રિયંવાદ્રિનામ હિતેપદેશ છે. ૨. આ વિચાર નીચેના શ્લોકમાં ઉપાસનાના સંબંધમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની કરેલી ઉકિત
પરથી ચગ્ય માલમ પડશે. देवान्भावयतानेन ते देवा भावयतु वः । Twાં માવતઃ શ્રેયઃ પરમવાચથ ભગવદ્ગીતા છે
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
ભાઈ રાયકવાલ પાસે સંશોધન કરાવ્યું છે, ને તે બાબતેનું તેઓનું પ્રમાણ પત્ર પાછળ આપ્યું છેને એ રીતે આ ગ્રંથ બનાવવામાં સઘળું બનતું કીધું છે છતાં માણસ માત્રથી ભુલ થાય છે તે તમારી પણ કંઈ થઈ હોય, તેથી તેવું જેઓની દ્રષ્ટિએ પડે તેઓને તે હમેને લખી મોકલવા વિનંતિ કરીએ છીએ કે જે તેઓ તે લખી મેકલવા મહેરબાની કરશે તે તેને માટે ઉપકાર માનીશું ને બીજી આવૃત્તિમાં તે વિષે ઘટતું કરીશું.
- મુંબઈ
શકે ૧૮૩૧નું આષાઢ સુદિ
૪ ને સેમવાર
લિ. ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંજી.
==
==
:
ગુજરાતિ તથા સંસ્કૃત આંકડા તથા અક્ષરેની સમજ. આંકડા.
સ્વર. ગુ. ૦ ૧ ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮૯ અ આ ઇ ઈ ઉ ઊ (%) ( )(૮) એ એ એ છે કે સં. ૦ ૧ ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ ૭ ૮૬ ૩ રૂ ૩ ૪ ૬ ૪ ઇ છે એ ?
વ્યંજન. ગુ. ક ખ ગ ઘ ઙ ચ છ જ ઝ સ ટ ઠ ડ ઢ ણ ત થ દ ધ ન પ ફ બ ભ મ स. क् ख् ग् घ् ङ् च् छ् ज् झ् ञ् ठ् ड् ढ् ण् त् थ् द् ध् न् प् फ् ब् भ् म्
ય ર લ વ શ ષ સ હ ળ ક્ષ જ્ઞ શું ? ત્ ર્ ર્ ર્ ર્ ર્ ( ) (*) (જ્ઞ “)
8.
. (
સંક્ષિપ્ત શબ્દોની સમજ, પુ. (ધાતુના સંબંધમાં પુરૂષ. ૫. = પરમૈપદ. કૃ = કૃદન્ત. ,, (પ્રાતિપદિકના સંબંધમાં)=પુલ્લિગ. આ= આત્મને પદ ને. = નંબર. સ્ત્રી. = સ્ત્રીલિંગ.
ઊ. = ઊભયપદ. એકાચ=એક સ્વર વાળે. ન. = નપુંસકલિંગ.
ભા.= ભાવકર્મ. અનેકાચ–એક કરતા પા. =પાનુ
વધારે સ્વર વાળે.
१. गुणवानपि नोपयाति पूजां पुरुषः सत्पुरुषैरकत्थ्यमानः।
ન હિ પરમળિઃ સ્વભાવર્જિત વિપનિધિષિત જાતિ / સુ. ૨. ભા. . ૨. આ ગુજરાતમાં સ્વરમાં નથી તેથી કાઉંસમાં આવે છે. 3. આ સંસ્કૃતમાં નથી તેથી કાઉંસમાં આપ્યું છે. ૪. આ મૂળ વ્યંજનમાં ગણેલો નથી તેથી કાઉંસમાં આવે છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લુ
અક્ષર
પાને ૧ થી ૨ સુધી
અક્ષરાની ઉત્પત્તિ અક્ષરાની વિગત અક્ષરાના સ્થાના અક્ષરાના પ્રયત્ના
પ્રકરણ ૨ જી સધિ
પાને ૨ થી ૧ર સુધી.
સધિ સંધિ સમજણુ સ્વર સધિ
વ્યંજન + અઘાષ વ્યંજન વ્યંજન + ઘોષ વ્યંજન
ઘેષ + અઘાષ ૨ વર્ગ + વ્યંજન
અનુક્રમણિકા.
દૈત્ય + તાલવ્ય તાલવ્ય + મ્રુત્ય દંત્ય + મૂર્ત્ય મૂખ્ય + ત્ય અનુનાસિક + વ્યંજન વ્યંજન + અનુનાસિક વ્યંજન + અર્ધસ્વર અસ્વર + વ્યંજન
ભાગ ૧ લા
સ્વર + સજાતિ સ્વર
૩
ઞ કે આTM થી જે માંના કાઇ સ્વર ૬ થી ત્હ માંનો કોઇ સ્વર+વિજાતિ સ્વર ૪
૬, ì, ો કે ો + સ્વર
૪
૫
સ્વરા ક્યારે જોડાતા નથી વ્યંજન સધિ
ભાગ ૨ જો
પાનુ.
૧
૧
૨
२
૪ " "
પ
૫
પ
૫
૫
ૢ ને ર્ ના વિશેષ નિયમે ગ્, પ્ ને સ્ ના વિશેષ નિયમા ૬ ના વિશેષ નિયમે વ્યંજનનુ બેવડાવવું અનિયમિત
V V
સ્વર વ્યંજન સંધિ
અનુસ્વાર + વ્યંજન વિસર્ગ સધિ વિસર્ગના
૫ + ય
ओ औ + य
, ર્ ને ૬ નું બેવડાવવું.
,
ૢ નું ∞ થવું અનિયમિત અનુસ્વાર સધિ.
""
',
र्
લાપ
ગ
ब्
स्
થાય
22
22
પ્રકરણ ૩ જી. ધાતુ, ક્રિયાપદ, કૃદ ંત અવ્યય અને કૃદંત તથા કૃતાદિ પ્રાતિપકિ પાને ૧૨ થી ૯૫ સુધી. હું ધાતુની જાતા વગેરે સંબંધિ સમજણુ
પ્રત્યય
ભાગ ૩ જો
""
ભાગ ૪ થા
(૧૭)
પાનુ.
પ્રત્યયાન્તધાતુબાધક પ્રત્યયા ભાવેકર્મ બાધક પ્રત્યયા પુરૂષબાધક દશે કાળના પ્રત્યયા કૃદંતઅવ્યયબાધક પ્રત્યયા કૃદ’તપ્રાતિપકિાધક પ્રત્યયે
VV.
८
८
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
ભાગ ૫ મા ૧૦
ટ્
૯
ヒ
૧૦
૧૧
૧૧
૧૧
૧૧
૧૨
ભાગ ૩ લા ૧૩
22* ૐ ૐ
૧૩
૧૪
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
૧૭
૩૧
પાનું.
પાનું. કૃતાદિપ્રાતિપદિકબેધક પ્રત્યે ૧૫ યન્ત કેનું થાય છે. યન્તના પ્રત્યયેની સમજ ભાગ ૨ જે ૧૫ ) કાર્યો ને તેઓને કમ ..
સાર્વધાતુક પ્રત્યેયોને ગણની નિશાનીઓ ૧૬ પરપદમાં લાગતા નિયમ ૨૮ આર્ધધાતુક પ્રત્યે ને તેમાં આવતી ? ૧૭ આત્મપદમાં લાગતા નિયમે ૨૮ ૬ ક્યા પ્રત્યેની પૂર્વે લાગે છે. ૧૭
સ્વરાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે.
વ્યંજનાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે ૨૯ ૬ ક્યા ધાતુઓને લાગે છે
અભ્યાસમાં થતા ફેરફાર , ૬નલેનારા ધાતુઓ
અભ્યાસ નિમિત્તિક ધાતુમાં ૬ વિકલ્પ લેનારા ધાતુઓ ૧૮
૬ જરૂર લેનારા ધાતુઓ ૧૯ અનિયમિત યન્ત ... વિકારક તથા અવિકારક પ્રત્યયે ૨૧ નામધાતુના સંબંધમાં ... પ્રત્યય નૈમિત્તિક ફેરફાર ભાગ ૩ જે ૨૧ પ્રત્યકેને લાગે છે અને તેના અર્થો સાર્વધાતકને આધધાતુક પ્રત્યે
જ પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફાર નૈમિત્તિક ૨૨
૨ થી થતા પરમપદી ધાતુને આધધાતુક પ્રત્ય નૈમિત્તિક
- લગતા ફેરફાર વિકારક
૨ થી થતા આત્મપદી ધાતુને , »
લગતા ફેરફાર અવિકારક ,, »
મા ની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૩૧ પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ છે.
ભાવે કર્મબંધક ધાતુઓ કરવાના વધુનિયમ | ભાગ ૪ થે ૨૫
કરવાના વધુ નિયમ્ | ભાગ ૫ મે ૩૨ પ્રેરકધાતુના સંબંધમાં
મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ દશમાં ગણના ધાતુઓ વિષે ૨૫
તથા તેઓના ભાવે કર્મબેધક વરાત્રિ તથા અમું અંતવાળા વિષે ૨૬
ધાતુઓને સાર્વધાતુકના - ભાગ ૬૩૩ ઉપરના શિવાયના ધાતુઓ વિષે ૨૬
પુરૂષોધક પ્રત્યયેની પૂ! ઉમેરાતાં અક્ષરે વિષે
લાગતાં વધુ નિયમે. - ધાતુઓમાં થતા ફેરફારે વિષે
૧ લા ગણના ધાતુઓ વિષે સન્નન્તના સંબંધમાં
૨ જા , કાર્યો તથા તેઓને કમ
૬ ની પૂર્વેના ફેરફાર સની પૂર્વેના ફેરફાર , સ્વરાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે વ્યંજનાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે અભ્યાસમાં થતા ફેરફાર અભ્યાસ નૈમિત્તિક ધાતુમાં
૩૭ ફેરફાર ... ૨૮ ૧૦ માં છે,
૩૭ - અનિયમિત સન્નત્તે ૧૧ માં . .
૩૭. યન્તના સંબંધમાં
પ્રેરક, સન્નન્ત તથા નામ, ધાતુઓ વિષે ૩૭
છે છે
જ છે
છ
ન જ ભ » 2
છ
છ ની
છ
નો
૩૬
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
પાનું
સુષ ના
પાનું. યન્ત ધાતુઓ વિષે
૩૭ પહેલા ગણના મૂળ ધાતુ) ભાકર્મ બેધક ધાતુઓ વિષે ૩૭ | ગુય ના તથા તેને થતાં મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ )
જુદી જુદી જાતના ધા- ભાગ ૮ મે ૪૬ તથા તેઓના ભાવેકર્મબેધક
તુઓના ર્તરિ તથા
ભાવે કર્મ પ્રગના દશેધાતુઓને આધધાતુકના } ભાગ૭મો ૩૮ કાળના રૂપે. પુરૂષબેધક પ્રત્યયેની પૂર્વે લાગતા વધુ નિયમે.
,, પ્રેરક વોય ના પક્ષ ભૂતના સંબંધમાં
૮, સન્નન્ત યુવધિપ ના કાર્યો તથા તેઓને કમ
. • યન્ત વોવ ના દ્વિત્વ કેને થાય છે.
નામ તુવે ના નામધાતુ સ્વરાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે
| ગુચ ના વ્યંજનાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષે ૩૮ प्रे२४ बोधय ना सन्नन्त बुबोઅભ્યાસમાં થતા ફેરફાર અભ્યાસ નૈમિત્તિક ધાતુમાં ફેરફાર ૩૮ | , સન્નન્ત સુવાધિષ ના પ્રેરક દ્વિત્વના અભાવમાં શું કાર્ય થાય છે ૩૯
बुबोधिषय न
१३ સંપ્રસારણના નિયમે.
કે, યન્ત વોઇ ના પ્રેરક બીજા ફેરફારો
વૃધચ ના
૬૫ અનિયમિત
યડુન્તલુના જન્તવષના૬૮ ભાવકર્મબંધક ધાતુના રૂપ કેવા
નામધાતુ ગુય ના સન્ત થાય છે
સુડ્ડયથેષ ના
૭૧ સામાન્ય ભૂતના સંબંધમાં
બીજાથી અગીઆરમા). અનિટ ધાતુઓને લગતા નિયમ ૪૦ ગણના ધાતુઓના પ- ભાગ ૯ મે ૭૪ સેટ
હેલા ચાર કાળના રૂપે.J , ,
૨ જા ગણના દુ અનિયમિત
૩ જા જ વિ ભાકર્મબંધક ધાતુ સંબંધી
૪ થા છે. નિયમ
૫ માં , અનદ્યતન તથા સામાન્ય ભવિષ્યના
સંબંધમાં ૪૫ મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુ વિષે ૪૫
૯ મા , હું ભાકર્મબંધક ધાતુ વિષે
૧૦ માં યુ વિધ્યથી ભવિષ્યના સંબંધમાં ૪૫ ૧૧ માં , તુ , મૂળ ધાતુ વિષે.
૪૫ કૃદંત અવ્યય ભાગ ૧૦ મે પ્રત્યયાન્ત ધાતુ વિષે
૪૫ હેત્વર્થ કૃદંતના સંબંધમાં ભાવે કર્મ બંધક ધાતુ વિષે ૪૫
તુમ પ્રત્યય વિષે આશીલિંગના સંબંધમાં
ભૂત કૃદંતના સંબંધમાં મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુ વિષે ૪૫ વા, ૨ ને વિષે ભકર્મબંધક ધાતુ વિષે
ગમ વિષે ...
કલ નું
9 x 9 + 5 v
%૨૨
શ્રી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
પા
"
પાનું. મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના રૂપે ૮૮ પ્રકરણ ૪ થું કદંત પ્રાતિપદિક વિષે ભાગ ૧૧ મે ૮૯ વર્તમાન કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
પ્રાતિપદિક ત, સાન ને મન વિષે
પાને ૯૬ થી ૧૩૩ સુધી. અનિયમિત
પ્રાતિપદિકની કૃદંતાદિ ચાર જાતે વગેરે ભાકર્મ બંધક ધાતુવિષે
સંબંધી સમજણ .. .. ૯૬ કર્મણિભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
વિશેષણ
ભાગ ૧ લે ૯૭ તની પૂર્વે થતા ફેરફાર
| કિયાવાચક વિશેષણ ત ને ન થવા વિષે
ગુણવાચક વિશેષણ અનિયમિત
સંખ્યા વાચક તથા પૂરક વિશેષણ ૯૮ ભાકર્મબંધક ધાતુ વિષે
નામ
ભાગ ૨ જે ૯૯ અનિયમિત નામે વિષે
સર્વનામ
ભાગ ૩ જો ૧૦૦ ક્લેરિભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
સ્ત્રીલિંગ વિષે - ભાગ ૪થે ૧૦૦ વત્ પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફાર
વગર પ્રત્યય થતા સ્ત્રીલિંગના શબ્દ ૧૦૦ ભાવે કર્મબોધક ધાતુ વિષે
૩ પ્રત્યયથી થતા સ્ત્રીલિંગના શબ્દ ૧૦૦ પક્ષભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
ને આ પ્રત્યયથી થતા સ્ત્રીલિંગના વ અને આર પ્રત્યયેની પૂર્વે
શબ્દો ૧૦૦ થતા ફેરફાર ... ... ૯૧
હું ની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૧૦૦
મા ની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૧૦૧ ભવિષ્ય કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
ને મા થી થતા અમુક પુરૂષની ચત અને મન ની પૂર્વે થતા
સ્ત્રી એવા શબ્દો ૧૦૧ ફેરફાર ... ...
ને સ થી થતા ઉપરના અર્થ ભાકર્મીબેધક ધાતુ વિષે
શિવાયની સ્ત્રી એવા શબ્દ ૧૦૧ વિધ્યર્થ કૃદંત પ્રાતિપદિક વિષે
અનિયમિત
૧૦૩ ત” અને ઇસ્ટિન ની પૂર્વે થતા
નામ તથા વિશેષણના રૂપો
વિષે નિયમ તથા તેઓ- ભાગ ૫ મે ૧૦૪ અનય ની પૂર્વ થતા ફેરફાર
માંનાં જોઈતાં રૂપે. એ અનિયમિત”
કારાંત પુ. સ્ત્રી. ન. વિષે નિયમો ૧૦૪ ભાવકર્મબંધક ધાતુ વિષે
ચા ક » » » » » ૧૦૪ અનિયમિત નામે વિષે
» » અ » ૧૦૪ મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત તથા તે- |
- - = = = ૧૦૫ એના ભાવકમબેધક ધાતુ- ૬
» » » »
૧૦૫ એના
૧૦૬ જુદા જુદા કૃદંત પ્રાતિપદિકેને કઠો
૧૦૬ પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના પ્રત્ય-)
૧૦૬ યાન્ત ધાતુઓ તથા તેઓના
& s » »
૧૦૬ ભાવે કમ્ બેધક ધાતુઓના [. કૃદંતપ્રતિપાદિકેને કઠે.
છ છ ક »
ભાકર્મબંધક ધાત વિષે
"ફેરફાર .
..
"
to them bs #
શ્રદ
છે
ઝ ૧૦૬
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
પાનું.
પાનુ.
જો વ
કારાંત પુ. શ્રી. ન. વિષે નિયમે ૧૦૭ » ગ
19 ૨ના અતવાળા :
વિષે નિયમ ૧૦૭
=
છે
امر اعر" الف اكر كر بم و
૧૦૭ ૧૦૭ ૧૦૭ ૧૦૭
ન. ના રૂપે उदक हृदय
1 યુ ના રૂપ शाला
સી. ના રૂપે एका દિલીયા , नासिका નિરાઈ , पृतना जरा दारा हरि सखि
૧૧૩ ૧૧૩ ૧૧૩ ૧૧૩ ૧૧૩ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪ ૧૧૪
૧૦૮
= = = = = = =
ho
૧૦૮ ૧૦૮ ૧૦૮ ૧૦૮ ૧૦૯ ૧૦૯
૧૧૫
प फ ब भ
पति
در معر در مر مر کر ہم, هر نفر در هر هز المر
દુમિ, વાતિ , द्वि
= = = = = =
૧૯ ૧૦૯
ત્રિ
૧૦૯
સી.ના રૂપે
૧૯
૧૧૦
द्वि त्रि
= = =
૧૧૦ ૧૧૧ ૧૧૧
૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૬ ૧૧૬ ૧૧૬ ૧૧૬
પુ. ના
राम गार्ग्य एक द्वितीय प्रथम
૧૧૨
= = = = =
यूष વત્ત
પ
પુ. સ્ત્રીના રૂપે
”
पाद मास
૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૨ ૧૧૩ ૧૧૩ ૧૧૩
= = =
पपी
ના રૂપ
a y દિતિય છે મe s
s ) y
धी स्त्री दासी
૧૧૬ ૧૧૬ ૧૧૬ ૧૧૭ ૧૧૭
= =
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
પાનુ.
ગુહ क्रोष्टु
પુ. ના રૂપે
૧૧૭
પુ. ન. ના રૂપે
૧૨૨
2 *
૧૨૨
=
,
થતુ ન. ના રૂપે
*
મધુ મૃદુ
= = =
*
ન. ના રૂપ , ” પુ. સ્ત્રી. ના રૂપ * * *
વિજય પુ. ન. ના માવત છે મન ૫. રીત તુત ન. ના भवत् अदत्
*
૧૧૭ ૧૧૭ ૧૧૭ ૧૧૭ ૧૧૭ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૯ ૧૧૯
૧૨૨ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૨૪ ૧૨૪ ૧૨૪
*
*
* * * * *
مم مم مم می
-
=
* *
”
૧૨૪
=# = =
૧૨૪ ૧૨૪
૧૧૯
ધનિન છું. ન. ના રૂપે
થન પુ. ના રૂપે નામન્ ન. ના રૂપે
સન પુ. ન. ના રૂપે युवन પુ. ના રૂપે મધવન » » श्वन् प्रतिदिवन , હન પુ. સહન ન. ને રૂપે પૂર્વનું પુ. ના રૂપ पञ्चन ૫. સ્ત્રી. ન. ના રૂપે
૧૨૪
$ $ +
૧૧૯ ૧૧૯ ૧૧૯ ૧૧૯ ૧૧૯ ૧૨૦ ૧૨૦
= =
१२०
પુ. ના રૂપે
સ્ત્રી. ના રૂપે ૨૬ પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂપે.
ગ્ન પુ. ન. ના રૂપ ગાવું છે કે સ્ત્રી
જે
૧૨૦
अप
૧૨૪ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫
૧૨૬ મ ૧૨૬ ૧૨૬ ૧૨૬ ૧૨૬
૧૨૦ ૧૨૦ ૧૨૧ ૧૨૧ ૧૨૧
उदञ्च
૧૨૧
જો , છ , અનુસુયસ્ક છે કે
પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂપે વેચાણ » » » અન્ન ન. ના રૂપે સુવાળુ પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂ. હત પુ. ન. ના રૂ.
સ્ત્રી. ના રૂપે
ન. ના રૂપે સુવિ પુ. ન. ના રૂપ વિત્ર સ્ત્રી. ના રૂપે ન પુ. સ્ત્રી.ન.ના રૂપે પુડા પુ. ના રૂપ ૫ પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂપે gબનાસ્ 9 » » અને y ,
૧૨૨ ૧૨૨ ૧૨૨ ૧૨૨]
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાનન્ પુ. ના રૂપે જીવન પુ. શ્રી. ન. ના રૂપે
ध्वस
""
"" ""
વાત્ પુ. શ્રી. ન. ના રૂપો ૩થરાત્ પુ. ના. રૂપે અર્જિત્ પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂપે
सुपिस्
"" ""
આશિત્ શ્રી. ના રૂપે. સુર્દિ પુ. શ્રી. ન. ના રૂપો
सुतुस्
29
99
સત્તુ સ્ત્રી. ના રૂપે. ચક્ષુ પુ. શ્રી. ન. ના રૂપો પુ. ના રૂપો
पुंस्
दोस
યુ. ન. ના રૂપે
विद्वस् पेचिवस्
रुरुद्वस्
,,
top on to do
,,
ધ્રુવલ્, जग्मिवस्
99
,,
નાવર ક श्रेयस् पिपि
4. વસુ,
. .
,,
.
,,
',
,,
99
""
22
,,
,,
99
""
,,
,,
વિશ્વવાદ્ પુ. ન. ના રૂપો તુવાદ્ પુ. ના રૂપે
""
22
22
પુ. સ્ત્રી. ન. ના રૂપા
,, ',
अनडुह्
,,
,,
રૂપે }}
લુમ્બિક સ્ત્રી. ના પૂર્વ નામના રૂપો વિષે નિયમા તથા રૂપા સર્વનામના શબ્દો વિષે નિયમા પુ. ન. ના રૂપે સૉ સ્ત્રી. ના રૂપે પુ. ન. ના રૂપો સ્ત્રી. ના રૂપ
सर्व
ભાગ ૬ ઠ્ઠ
પાનુ.
૧૨૬
૧૨૬
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૮
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
૧૨૯
उभ
उभा
उभय
૩મા
भवत्
મવતી
અ
युष्मद्
he g
,,
एतद्
,,
ל.
इदम्
किम्
..
अदस्
,,
અવ્યય
પુ. ન. ના રૂપે સ્ત્રી. ના રૂપે પુ. ન. ના રૂપે
સી. ના રૂપો
પુ. ન. ના રૂપો
સ્ત્રી. ના રૂપે
પુ. શ્રી. નં. ના રૂપો
,,
,,
પુ. ન. ના રૂપો સ્ત્રી. ના રૂપે
પુ. ન. ના રૂપે સ્ત્રી. ના રૂપો પુ. ન. ના રૂપો સ્ત્રી. ના રૂપે
પુ. ન. ના રૂપો સ્ત્રી. ના રૂપે પુ. ન. નાં રૂપા સ્ત્રી. ના રૂપે
પુ. ન. ના રૂપે સ્ત્રી. ના રૂપે
,,
પુ ન. ના રૂપા સ્ત્રી. ના રૂપે
પ્રકરણ ૫ મું
અવ્યય
પાને ૧૩૪ થી ૧૩૮ સુધી.
પ્રકરણ ૬ હું
સમાસ
૧૨૯
૧૨૯
પાને ૧૩૮ થી ૧૭૬ સુધી ૧૩૦ | સમાસની જાતા વગેરેની સમજણુ બધા સમાસેામાં લાગતા નિયમા સામાસિક શબ્દના પહેલા પદમાં
૧૩૦
૧૩૦
૧૩૦
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧ દ્વિન્દ્વ સમાસ
થતા ફેરફાર
સામાસિક શબ્દના છેલ્લા પદમાં થતા
ફેરફાર સામાસિક શબ્દના બે પદ્યની વચમાં
થતા ફેરફાર
(૨૩)
પાનુ.
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૮
૧૩૯
૧૩૯
૧૪૧
૧૪૩ ભાગ ૧ લા ૧૪૩
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
૧૫૮
૬
પાનું
પાનું સમાહાર
૧૪૩ વ્યાખ્યા વ્યાખ્યા
૧૪૩ સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ. ૧૫૯ સમાસમાં આવતે શબ્દને ક્રમ ૧૪૪ સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર ૧૬૧ સમાસ થતા શબ્દમાં થતા સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથાવચન ૧૬૩ ફેરફાર
અનિયમિત
૧૬૩ સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા
૧૬૩ વચન
વ્યાખ્યા તથા શબ્દને કમ ૧૬૩
૧૪૪ અનિયમિત
સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફાર ૧૬૩ ઇતરેતર કદ્ધ
સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા ૧૪૫
વચન વ્યાખ્યા ૧૪૫
૧૬૪ સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૫
પ્રાદિ
૧૬૪
વ્યાખ્યા સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર૧૪૫
૧૬૪ સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન૧૪૫
સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૬૫ અનિયમિત
સમાજૂ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર ૧૬૫
૧૪૬ એકશેષ સમાસ ભાગ ર જે. ૧૪૬
સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન ૧૬૫ લા
નમ વ્યાખ્યા ૧૪૬
૧૬૫
વ્યાખ્યા સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૪૬
૧૬૫
સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૬૬ સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન ૧૪૭ અનિયમિત
૧૪૭
સમાસ થતાં શબ્દમાં થતા ફેરફાર ૧૬૬ બહુવ્રીહિ સમાસ ભાગ ૩ જે ૧૪૭
સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન ૧૬૬ વ્યાખ્યા
૧૪૭
ગતિ સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૪૮ વ્યાખ્યા તથા શબ્દને કમ સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફાર ૧૪૮ | સામાસિક શબ્દની જાત
૧૬૭ સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન ૧૫ર
ઉપપદ
૧૭ અનિયમિત
૧૫૨
વ્યાખ્યા તથા શબ્દને કમ ૧૬૭ તપુરૂષ સમાસ ભાગ ૪થો, ૧૫ર. સામાસિક શબ્દની જાત ૧૬૭ વિભક્તિ તપુરૂષ
૧૫૩ | અવ્યયીભાવ સમાસ ભાગ ૫ ૧૬૭ વ્યાખ્યા ૧૫૩ વ્યાખ્યા
૧૬૭ કેવા શબ્દ કેવા સંબંધથી કે શું
સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ ૧૬૮
૧૫૩ કુમે જોડાય છે સમાસ થતા શબ્દમાં થત
સમાસ થતાં શબ્દોમાં થતા ફેરફાર ૧૬૯
અનિયમિત ફેરફાર ૧૫૫
૧૬૯ સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા
સામાસિક શબ્દના સ્ત્રીલિગ વિષે. ભાગદો ૧૬૯
બધા સમાસમાં લાગતા નિયમે ૧૭૦ અનિયમિત
૧૫૬
નગતપુરૂષ સમાસમાં લાગતા નિયમે ૧૭૦ અલુક તપુરૂષ
૧૫૭
દ્વિગુસમાસમાં લાગતા નિયમે ૧૭૦ કર્મધારય
બહુશીહિસમાસમાં લાગતા નિયમે ૧૭૧
વચન
૧૫૬ !
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫)
પી
૧૮%
her i DT
૧જ
પાનુ. સામાસિક શબ્દના રૂપે
પ્રકરણ ૭ મું વિષેનિયમ તથા તઓ- ભાગ ૭ મો ૧૭૨ માંના જોઈતા રૂપે !
વાક્યરચના માષિતપુત્વ વાળા શબ્દ વિષે ૧૭૨ પાને ૧૭૭ થી ૧૯૭ સુધી. કરિ અને વહુન્નદિ ના અંતના
વાક્યમાં આવતા શબ્દ તથા તે શબ્દ વિષે
૧૭૨
- સંબંધી નિયમ વિષે ૧૭૭ બદલાતા લિંગના શબ્દ વિષે ૧૭૨ ક્રિયાપદ વિષે
१७७ કારાંત કેટલાક શબ્દ વિષે. ૧૭૨ વર્તમાનકાળ જ્યારે જ્યારે વપરાય છે ૧૭૭ ૧૭૨ અનદ્યતનભૂત છે
૧૭૮ ૧૭ર. પક્ષભૂત
૧૭૮ ૧૭૩ સામાન્યભૂત
૧૭૮ ૧૭૩
છે અનદ્યતનભવિષ્ય છે
૧૭૮ ૧ ના અતવાળા કેટલાક શબ્દ વિષે ૧૭૩
સામાન્યભવિષ્ય ,
૧૭૯ { s
»
૧૭૩
આજ્ઞાથે
૧૭૪ ન = 99 )
વિધ્યર્થ વિધ્યર્થભવિષ્ય ,
૧૮૨ છે
૧૭૪ સર પુ. ન. ના રૂપે
આશીલિંગ ૧૭૪ વિભક્તિઓ વિષે
૧૮૨ વિશ્વપા પુ. સી. ના રૂપે ૧૭૪
૧લી ક્યારે વપરાય છે. અતિસ્ત્રિ પુ. ના રૂપે
૧૪ ૨ જી , છે
૧૮૨ ,, સ્ત્રી. ના રૂપ ૧૭૪
- ૧૮૪ , ન. ના રૂપે
- ૧૮૪ ૪થી ૧૭૫
૫ ) થી
૧૭૫ પુ. સ્ત્રી ના રૂપે ૫મી
૧૮૫
, w વહુચરી સ્ત્રી. ના રૂપે ૧૭૫
૧૮૬ ઉષ પુ. સ્ત્રી. ના રૂપે ૧૭૫ અતિ ટૂ ઇ
૧૮૮ »
૧૭૫ »
૮મી વમ્ સ્ત્રી. ના રૂપ
૧૭૫ જ્યારે એક કરતાં વધારે વિભક્તિઓ સુપાત્ પુ. ન. ના રૂપે
૧૭૫
વપરાય વહુયુવન ન. ના રૂપ
૧૭૫ સતી ષષ્ઠી તથા સતી સપ્તમી વિષે ૧૨ સુપાચન , કે
૧૭૬ ભાકર્મ પ્રગમાં થતી વિભક્તિઓ સન પુ. ના રૂપ
૧૭૬
વિષે અનઃ પુ. ના રૂપે
પ્રેરક શિવાયના ધાતુને ક્રિયાપદના સ્વ. પુન. ના રૂપે ૧૭૬ કર્તાની તેનું પ્રેરક ધાતુનું ક્રિયાપદ મયુરાનાન્ન ન. ના રૂપે ૧૭ | થયેથી થતી વિભક્તિ
૧૭ ૧૭૬ | પ્રેરક શિવાયના ધાતુના ક્રિયાપદના
૧૮૨
૧૮૨
૭મી )
૧૮૮
૮િ૮
૧૩
૧૭૬ |
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
પાનું.
૧૪
૧૯૯
પાનું કર્તાની તેના પ્રેરકના ભાવે કર્મનું
शार्ङ्गरवादि ક્રિયાપદ થએથી થતી વિભક્તિ ૧૯૪ गौरादि
૧૯૮ શબ્દના સંબંધ વિષે ૧૪ पृशोदरादि
૧૯ ક્રિયાપદ તથા કર્તાના પુરૂષ તથા पारस्करादि
૧૯ વચન વિષે ૧૯૪ राजदन्तादि
૧ વિશેષ્ય અને વિશેષ જાતિ धर्मादि
૧૯ વચન વિષે ૧૯૪ हस्त्यादि
૧૯ વાકય નામ તરીકે વપરાવવા વિષે ૧૫ વફાદ (વાહિતા મહેલે)
૧૯ શબ્દના અધ્યાહાર રહેવા વિષે ૧૫ वाहिताग्नि ક્રિયાપદના અધ્યાહાર રહેવા વિષે ૧૫ शाकपार्थिवादि કર્તાના
मयूरव्यंसकादि अजादि
૨૦૦ શબ્દના બેવડાવવા વિષે
૧૯૫ कुंभपद्यादि
૨૦૦ કેટલાક પ્રાતિપદાદિકના ખાસ વપરાસવિષે ૧૫ | गवाश्वादि કેટલાક અવ્યયેના ખાસ વપરાસ વિષે ૧૯૬ दधिपयआदि
૨૦૦ પ્રકરણ ૮ મું तिष्ठद्ववादि
२०० ધાતુઓના અનુબંધો પરિશિષ્ટ
તથા તેની સમજ પરિશિષ્ટ ૨જુ ૨૦૧ પાને ૧૯૮ થી ૨૬૪ સુધી ધાતુકેષ પરિશિષ્ટ ૩જું ર૦૧ હરિ ૧૮સમૂહ. પરિશિષ્ટ ૧લું ૧૯૮ ઉપગેની નોંધ પરિશિષ્ટ ૪થું ર૫૭ लोहितादि
૧૮ | ઉપસર્ગ વગેરેથી પદમાં. क्षिपकादि
૧૮ | ફેરફાર થતાધાતુઓ. પરિશિષ્ટ પમ્રપ૮
૧૯
૧૫ |
२००
આ ગ્રંથને ઉપયોગ કરવાની રીત. જેઓ સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ભણેલા છે તેઓને તેને લગતું જે કંઈ જેવું હશે તે, જેમ કેઈ શબ્દને અર્થ કેષમાં જે ઠીક પડે છે તેમ, આ ગ્રંથમાં જેવું ઠીક પડશે, જેઓ એ વ્યાકરણ ડું ઘણું ભણેલા છે તેઓને આ ગ્રંથ પહેલેથી જ શિખ ઠીક પડશે; પણ જેઓ એ વ્યાકરણ આરંભથી જ શિખનારા હેય તેઓને આ ગ્રંથના ૪ થી પ્રકરણને ૫ મે તથા ૬ ઠું ભાગ તથા ૩ જુ પરિશિષ્ટ, કે જેમાં ગોખવાનું વધારે છે ને જેઓ તેમ હોવાથી નાની વયમાં વહેલા આવડે તેવા છે તે પહેલા શિખવાનું, તે પછી પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના વિષયને લગતુ મુકી દઈ બાકીનુ શિખવાનું, ને તે પછી તે મુકી દીધેલું શિખવાનું ઠીક પડશે, ને એ પ્રમાણે કરવામાં પણ મુખ્ય કલમે અને તેને લગતું જોયા પછી તેના અપવાદે તથા તેને લગતું જેવાથી વધારે સરલતા પડશે.
* આ હેતુથી હમે આ ગ્રંથના ૪ થા પ્રકરણમાં જોઈતો ફેરફાર કરી “સંસ્કૃત પ્રાતિપદિક રૂપાવલિ” નામની છ આનાની કિંમ્મતની ચાપડી છપાવી બહાર પાડી છે તે જોવાથી માલમ પડશે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिपत्र.
पानु. elen.
अशुद्ध
___ शुद्ध
पानु:/टी. अशुद्ध
शुद्ध
पश्य
अर
2 +
| ओं, यों
पश्य कामयति कामयते निज् , निनिक्षते तिज , तितिक्षते मिमांसते मीमांसते
स् स्वप्
स्वप, श्वसू વિકારક અવિકારક न नाण न नाण्
પૂર્વનાશિવા सू, सो, परिष्करोति
परिप्करोति
+
म्री
भ्री
थम्भ
ज्ञप्-यम्
ज्ञप्, चप् , यम्
जन
ज
भ
+
ne
वय,
द
| उत्थ्थम्भ उत्थ्तम्भ प्रत्यङ । त्मा प्रत्यङात्मा पछीश
पछी, श् सरूः
त्सरुः | आम
आम | अतुस
अतुस् उस स्ताम
स्ताम् १०७७ ૧૦૭૮
जक्ष् , चकास् । शासना
शास्(५२२भैपट्टी)ना --
પક્ષભૂતના भवि२४. અવિકારક.
उस्
विव्य
विव्यय ऊना उव
| ऊना
+ + +
विभाय, विभय
+ + +
आधिजगे जिय विभरांचकार | બીજે
बिभाय, बिभय अधिजगे जिह्रय बिभरांचकार भीनमधे.
स्ना, स्नै शो, से
पा, पै
+ +
चात्
+ + + +
पप्त अस्थ्
अस्थ
माला
४ाय अजनबीधायछन की ने
घात्,शद् शात् |सोसुप्य सोषुप्य माला धनय
धनाय उदकीय उदकीय बिद्वस्य विद्वस्य भापय, भादय . मापय, मादय गणेष्व गणन्तम
+
भाज
भ्राज भ्राष् ने भ्रास् भाष् ने भास् योध् , लोप ,न अभ्र
अचू चापयु
चापय सवय
स्रावय
+5
इष
" | १४ तिष्ठ
જ્યારે
न्यारे अय
..
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२८)
पानु: टीटी.
अशुद्ध
|
शुद्ध
पानु. बीटी.
अशुद्ध
शुद्ध
उ4 पा, सो, हो
षांचकुः
षीः
षांचकु: षिषीः |षिदम् षिषीत्
षिदम्-ध्वम् ।
षीत
33४४
.
षिषीदम्
षिषीध्वम्
अवेविषन्
अवेविपुः
असुयेथाम् असुन्वन
असूयेथाम् असुन्वन्
युध्वे
युङ्गध्वे
युञ्जते युध्वम् अयुज्व अयुध्म अयुङ्गध्वम्
:
तन्यै
९.१२
पा, पै, सो, सै,हा
(५२भैपट्टी १२ जन्
५२२भैपमा जन् बाधध्वे बोधध्वे बोधामहे । | बोधामहै. बोधिषीदम्
बोधिषीध्वम् बोधयांचकु: बोधयांचः | बोधतारौ बोधितारौ | बौधतारः. बोधितारः बोधयिप्यन्ति बोधयिष्यन्ति बुबोधिषेथाम् बुबोधिषेथाम् बुबोधिष्यहि बुबोधिष्यमहि सुबोधिषां चक्रुः बुबोधिषांचक्रुः | अबुबोधिषिः अबुबोधिषीः २३ अबुबोधिषिट्वम् | अबुबोधिषिध्वम् २७ बुबोधिषिषीद्वम् बुबोधिषिषीध्वम्
बोबुधीमि बोबोधीमि बोध्यावहै बोबुध्यावहै बोबुध्येथाम.
बोबुध्येथाम् | बोबुद्धताम् बोबुद्धाम् बोबुध्याम् बोबुध्याम अबुबोधयिषि अबुबोधयिषे अबुबोधयिषि अबुबोधयिषिषि षिदम्
षिध्वम् षितास्व षितास्वः अबुबोधिषाय अबुबोधिषये अबुबाधिष्यथाः अबुबोधिष्यथाः अबुबोधिषि अबुबोधिषे षथाम्
षेथाम्
| षध्वम् षयिढ़म्
षयिदम्-ध्वम् षिदम्
षिध्वम् धयिष्येताम्
धयिष्येथाम् षतम
षतम् षाचकृवहे षांचकृवहे विषिष्टम्
षिष्टम् विषिष्ट
षिष्ट षिष्टं
षिष्ट -बोबुधिषिष्ये
बोबुधिषिध्ये મૂળ ધાતુ | મૂળ નામ षांचकथुः
षांचक्रथुः
युजन्ते । युध्वम् अयुनजाब अयुनजाम अयुध्वम् | तन्ये तन्यध्वम् अतन्वम् चोरयानि कण्डु कण्ड्यान्ति શિવાયના | नंशित्वा
तन्यध्वम् अतनवम् चोरयाणि कण्डू कण्ड्यन्ति जनना શિવાયના વ્યં
१
बन्
वन्
| इन
सु
..
तनित
सुत्त
ने तत; न सन् ખાવા ભાગવવા
तत;ने सन् , जन् ભેગવવા ખાવા
१
| सं
भू+य
१
| बहु
बहुल
,,
२६
" FRPM
४शय छे. एकषष्टतमः तम प्रत्यय
| राय छ,
एकपष्टः | तिथ, इथ, नथ
અનુક્રમે | दुहित
दोहित
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (२८)
पानु. eha. अशुद्ध
शुद्धः . यानु. all.
अशुद्ध |
शुद्ध
| શિવાયના
कत
सुजुषि
| अर्चिषि अर्चीषि
सजुषि चक्षुषि
चक्षूषि | पुन्सु (पुंसु नही) पुंसु (पुन्सु नाही)
औपग
दोः
कत् यादृश ने तादृश यादृश ने तादृश
औपगव पाण्डु नु पाण्ड्डी
राहत मातुलानि मातुलानी निल निला
राहित
नील नीला
खी. | पेचिवान् वन् शुश्रुवताम् शुश्रुवान् जगन्वान्
| सिक्ता
सिकता
उष्णिक् उप्णिग्भ्याम् તથા રૂપો
दन्तै
| भवकतीमिः
पेचिवन् वत् शुश्रुवुषाम् शुश्रुवन् जगन्वन् ध्रुट्सु ध्रुट्त्सु उष्णिक् - ग् उष्णिग्भ्याम् તથા તેઓમાંના
જોઈતા રૂપે भवकतीभिः | एते | अस्मात् [य छे.
અર્થમાં વપરા| माकिर કેમકે प्रेत्य . वाहन दुर् करथी थता
अस्भात અર્થમાં माकिर કે, જેમ
(५. सी.न.) (५. न.)
थमे
दन्तैः वनाम्याम् वनाभ्याम् माम्याम् माभ्याम् मासेम्य-माम्यः मासेभ्यः-माभ्यः બી
भी . विक्रीमिः विक्रीभिः | कोष्टुने क्रोष्टवे धेनूभ्याम् धेनुभ्याम् सानुमिः सानुभिः नेतर्
नेतः गम्लूभ्याम् गम्लभ्याम् કામનવાળો કામનાવાળો नावम
नावम् क्रुच्चि
कुश्चि प्राञ्चो
प्राची भो भोट-ट मोटा-मोट सुगणा
सुगणी शकत्
शकृत्
प्रत्य
वहन
दुर | करथी
पति
प्रति
| अनु
अन्
सेघः विद्या
अहनि
अहनी
नेअनु| शाभन
शोभन सेधः
વિષ્ણા करविष्कर | किर=विकिर उरू उवष्ठीवम् ऊर्वष्ठीवम् दाराच दाराश्च मित्रावरुणौ मित्रावरुणो
मयूरीच ५ अनइंश्च अनड्रांश्च ६ द्यावा च भूमी च द्योश्च भामश्च
द्यावाच क्षमाच द्योश्च क्षामा च द्यावाक्षमे
नट्सु सुमनसो समनसम् अनेहसि
नट्सु, नटत्सु सुमनसौ सुमनसम् अनेहांसि
13८ | मयूरी
१४६
अर्चिषि
| अर्चीषि
| द्यावाक्षामे
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
30 )
पानु. सीटी.
१४६ २८ गार्गायणश्च १४७ २२ सपो
99
१४८ १०
2
ފމ
૧૫૦
ܕܐ
33
"
""
"
૧૫૧
256
""
"
""
"
99
""
""
"
૧૫૪
अशुद्ध.
२३ नं
मध्ये
29
"
३६ रुपवती ૧૫૨ ૨૬ તના
१ अन्तर
२७ विवृतासिः अथवा दण्डपाणि:
असिविवृतः
अन्तरलोमः
2:
१ जम्भू
हस्ति
"
;"
१२ दुस
१३ | दु : प्रजाः
१. नस् अथवा ,, दुरि नासिका
3
रव्य:
११ अराक
१३
दन्ताः
૧૪
29
२२ मित्र
३० पुसौ
99
प्रोष्ट ૨ | મળેલી ધાણી ૧૫૫ ८ अर्धपिप्पली:
३० अश्वः
एणीव
"
३१ अज
३२ शारिरिव
३८ सौराष्ट्रह्म
99
१५७ २३ शुनः शेषः
१५८ १२ स्थाण्डिलशायी
चक्रबद्धः
99
२८ आदौ पश्चात्
""
१६० १२ भर्मिणी
શુદ્ધ
गायणश्च
सूपो
धनं
मध्ये
१२ कव्
१४-१५ काजलं थोडु क्ण, ने ૧૬૩ ૧૨ | ય હાય તા
""
अन्तर्
अन्तर्लोमः
जम्भ
हरित
दुस्
दुष्प्रजाः
नस अथवा दुखि नासिका
ख्य
अरोक
दन्ता
મિત્ર
पुमांसौ
रूपवती
તેનાવિશેષ્યના
श्वः
एण्या इव
अजस्य
शारेवि
प्रोष्ठ
મળેલા ધાણા अर्धपिप्पली
सुराष्ट्रब्रह्म
शुनः शेपः स्थण्डिलशायी
१५ कुमारमृदु [कुमारमृदु
"
૧૬૧ ८ लेकु नौ अर्थ - कु नो का
कव
चक्रबंधः
आदौ पश्चात् गर्भिणी
ચ અથવા અન્યય થતા શબ્દ હાય તે
अनु. बीटी.
१६३ १३ ३२ इति =
विपन्थाः
132
دو
૧૬૪
૧૬૫
૧૬૬
૧૬૮
99
"
"
""
१७०
""
१६८ १६
G
99
सम
१७१३९ | इ
"
""
૧૭૫
३४ | त्रिराजः कौशम्याः
23
"" पुरुषः
१७२ १९ प्रियकोष्ट्रा 3 स्त्री २३१४२ वाणी-जी
૧૯૩
""
८ अंगुल्योः
८
नबेदाः
६
पार ने मध्य
""
१५
२३ दु
२४ नि
२५ इति हरिः
"
અશુદ્ધ
१७४ २१ | अजरसौ | २२ । अजरौ
"
२३
अजरसौ
उपगुः
२६ उपशून
२४
"
गङ्गया अनु
""
१७६ १४ स्वप
१७ स्वापी
""
39
२३ अजरसम् |
९ प्रधी
30 | अतिचम्वे
"
૩૧ उशन
3'9
उशनंसि ( नही. )
१७७ २७ गृधो
१७८ १४ हाहनन्
३२ अवत्सुः ૩૫ / ઉપસર્ગ
19
-१७८- ३८ निन्देत्वा ૧૮૦ ૧
૧૬ આજે
22
"
विपथं
=
त्रिराजम् कौशाम्या
अंगुलिभ्यः
नवेदाः
पारे ने मध्ये
शुद्ध.
गङ्गाया अनु
दुर्
निर्
इतिह
उपगु
उपशुन
सम्
ई
पुरुषः
प्रियक्रोष्ट्रा
स्त्रि
લશ્કરને અતિ
મણુ કરી રહેનારા-રી सौर अजरौ अजरे
• अजरसौ अजरसी
| अजरसम् अजरसम् प्रधीः
स्वप्
स्वपी
उशन:
उशनांसि
पुंसु (सुपुन्सु
नहीं )
गृ
हाहन्
अवात्सुः આગમ
निन्देत् वा
આર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(30)
पान. elea.
अशुद्ध
शुद्ध.
पानु. ale.
मशुद्ध
शुद्ध...
१८० २७ स्वादे
खादे
| 3८
जन पहेश
५ भुजतु त्यजेत त्यजेः
ઉપદેશ क्लेिखनषु કાંપવું કરવું
विलेखनेषु ४५ ..
भुक्ताम् यजेत त्यजेत् વિધ્યર્થના અને
ર્થમાં नायिष्यत्
કરવા
વિધ્યર્થમાં नाययिष्यति
૯૨૮ चक्क् स्मुच्छये
चुछ समुच्छये
कृच्छे
स्वपीति स्वपिति શિવાય લગતુ શિવાય, લગતું, विद्युतते
विद्योतते
त्रुप
छद्मगतो | उपत्तापे
छद्मगतो. उपतापे
नह
नह
पल्यल
पल्यूल
अन्हा
अहा अनुवाकधीतः अनुवाकोऽधीत: दैतेभ्यो | दैत्येभ्यो मौनात्मूों | मौनान्मूर्यो सत्वमेवाति रिच्यते सत्यमेवातिरिच्यते ग्रामात्प्राङ् ग्रामात्प्राक् ग्रामावहिः ग्रामावहिः तरुणामधः तरूणामधः કર્મવાચક ભાવે કર્મ વા
परख
इर
म
छतर
खु. ५
भठ
| मठ्
भेधाहिंसयोः
मेधाहिंसयोः
१७६/उप
ऽधीती साधुः
निमषणे ઉગારવું
निमेषणे
अधीतिन् साघुः वस्तुंषु दर्शयती रामश्वेतत्
૧૮૯ ૧૩
वस्तुषु
वय
૩૭૧
૩૩૧ घटादि घटादि | विलखने | विलेखने | आस्वने स्नेहनयोः आस्वादनस्नेहनयोः स्त्रवणे
स्रवणे भाषायाम् भूषायाम् .
मन, बुध એ શબ્દ
.
इ
.
दर्शयति रामश्चैतत् वयं मन् , बुध् એના અર્થના
शण्हो भवन्तौ રહેનારાના शिखण्ड ऊढभार्य निषण्णश्यामा शिको अगदू उच्छे
श्लोषन ચાટવું प्रतिघाते
भवत्यौ રહેનારા शिखन्ड उडभार्य निशणश्यामा शिक अगद उच्चछे उर्द
| श्लेषण
ચાટવું प्रतिघाते
.
उद्गीरणे ભણવું शुक्
उद्भिरणे | | शुल्क
उर्द
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨)
પાનું લીટી.
અશુદ્ધ. |
શુદ્ધ. | પાનું લીટી.
અશુદ્ધ.
શુદ્ધ.
- I w
गुरवश्च
सूक्षे
૨૫૦ ૮ | प्रसहने प्रहसने
(૮) ૩૭ | વિના
विद्वज्जनो વા રાંધવું.
श्लोध्य श्लाघ्य | मांगल्ये माङ्गल्ये
गुखश्च
आर्यकर्माणि आर्यकर्मणि
(૧૫) ર૭ | પ્રસ્તાવનાની ભૂમિકાની ૮ તિ स्तिष
ઊકિત ઊંક્તિ ૩૭ વીરને उद्भिरणे
भावयतः भावयन्तः उदकस्योपकुरुते उदकस्योपस्कुरुते
તની
ત ની आक्रमति आक्रामति
માન્
માન, છે | ૩૬ ફરે છે ચું શું કરે છે. (િ૨૩) ૩૨ | તથા રૂપે તથા તેઓમાંના
જોઈતા રૂપે ૧. પા. ૧૯-૧૬ મી લીટીમાં “સ થાય છે” નું “ગને ગુણ અને વૃદ્ધિ માં થાય છે.
ને ગુણ મા ને વૃદ્ધિ ના થાય છે” કરવું. ૨. પા. ૫ મે-૧૫ મી લીટીમાં “ આશ્ચર્ય-શબ્દને” નું “અવ્યયને” ને ૧લ્મીમાં
આશ્ચર્યા–તેની”નું “અવ્યયની” કરવું ૨૦ મીમાંથી “એવા ૩ની” કહાડી નાં
ખવું ને રરમીમાં “શિશુ+ચંત” નું “મ્પિ+વંત” કરવું. ૩. પા. ૭મે-૧૪ મી લીટીમાંથી જ કહાડી નાંખ; ને ૧૬ મી લીટીમાં “તથા રા”નું
“તથા રજા ગણના ાને ૧ લા ગણના શિવાયના રા”કરવું. ૪. પા. ૨૫ મે-૮મી કલમમાં “પણ પક્ષભૂતમાં એમ થતુ નથી” ઉમરેવું ને ૯મી
કલમ છે તે કહાડી નાખવી. ૫. પા. ર૭ મે-૩જી લીટીમાંથી “ચમ્, , રાય, થાય, ચા, ચ, ચ, વધુ, પ્ર”
હાડી નાખવા. ૬. પા. ૨૮-૨૯-૩૪-ને ૩૮ મે ૩, ૩ળેતૂથ ને ઉર્જુન માં ૩ ને દીર્ઘ કરવું, વળી પા. ૨૮ મે ૧૪ મી લીટીમાં માં નું માપૂ કરવુંપા, ૨૯ મે-૩જી કલમના અપવાદ ૧લાની
ની કલમ કહાડી નાંખવી ને ૨૬ મી લીટીમાં “વખ્યા ” નું “ચંચચ ને ચંખ્ય” કરવું ને પા. ૩૮ મે-૧૩ મી લીટીમાં વિદ્ર નું વિત્, ૩રમીમાં રૂચ નું , ને ૩મીમાં
ને કર.. ૭. પા. ૪૪ મે-૧ લી લીટીમાંથી મોત કહાડી નાંખવું; રજીમાં નિશ્વય પછી અશ્વત
ઉમેરવું; ૪ થીમાં શિષ્યત્વ નું સર્ષથત ને ૫ મીમાં અનૂહવત નું અનુદ્દીત કરવું; ૮મીમાંથી સત કહાડી નાખવું ને ૩૩ને ૩૪મીમાં “જ્ઞ–થાય છે” નું “ , , , ,
, વ ને રિને પ નું કાર્ય થતુ નથી” કરવું. ૮. પા. ૪૭ ને ૪૮ મે–પા. ૪૭મે-૨૫ મી લીટીમાં ને પા. ૪૮ મે-૧લી ને ૫ મીમાં
આત્મને પદ ” નુ “ર્તરિ પ્રગ” કરવું ને એ પાનાઓમાં સામાન્યભતમાં વધે આદિ ૯ રૂપ છે તે કહાડી નાંખવા, ને હૂમ છે તેનું ધ્યન કરવું. વળી પા.૭ મે-૧૫ મીમાં મોપિ નું ગધે, ને ૩રમીમાં યુવતુ નું યુવાને પા. ૪૮ મે-૬ ઠ્ઠીમાં વૃક્ષનું નુ
કવુધનું, ને વધષતઃ નું અધિષત કરવું. ૯. પા. ૫૬, ૫૭ને ૫૮ મે-પા. ૫૬ ને પ૭મે પક્ષભૂતથી વિધ્યર્થ ભવિષ્યના પરમૈ
પદના રૂપમાં વૃધાંજાર આદિ શબ્દોમાં ૩ ને રે કરે; પા. પ૭ ને ૫૮ મે ભાવે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) કર્મ પ્રયોગના રૂપમાં યુવચ્ચે નું ૩ કરવું એ પ્રમાણે એની નીચેના ૩૫ રૂપમાંથી પણ આ કહાડી નાંખવે. વળી પા. ૫૬ મે-૨૦ મી લીટીમાં ગવાષિત નું માધિષત, ૩૩ મીમાં વધષ્યાવ નું વાધવ, ને ૩૪મીમાં વેપષ્યામ નું વિચામઃ
ને પા ૫૮ મે-૩૭ મીમાં રૂપાંવ વે નું ચાંવ કરવું. ૧૦. પા. ૫૯ મે-સામાન્ય ભૂતના રૂપમાં જૂને શુ કરે ને એમાં અવધિદ્ર છે તે કહાડી નાખવું. ૧૧. પા. ૬૦ મે-આશીલિંગના પરમૈપદના રૂપમાં ચા ને યા કર ને એમાં યુધિષી છે તે
કહાડી નાંખવું. ૧૨. પા. ૬૨ મે-૩ જી લીટીમાં વિતાવ નું પિતાવ, ને ૩૭ મીમાં લૂમ નું કામ કરવું ને એ
પાને આશીલિંગના પરપદના રૂપમાંથી પિ કહાડી નાંખ ૧૩, પા. ૮૧ મે-તન ના ભાવે કર્મ પ્રયાગના વર્તમાન કાળના રૂપમાં “તા, તાયા, તાણામે,
તાલે, તાશે, તાવળે, તાત, તારે, તાજો”, આજ્ઞાર્થ ના રૂપમાં “તા, તાયાવહૈ, તારા, તાવ, તાવેથા, તાષ્યિન, તાતામ, તાવેતામ્, તાન્તા, વિધ્યર્થ ના રૂપમાં “તારા, તાવ, તામદિ, તાવેથા, તારાથામ, તાá[, તાત, તાયાતામ,તાન,”ને અનદ્યતન ભૂતના રૂપમાં “તા, મતાવિહિ, અતાહિ, અતાયથા, સતામ, તામ્, મતચિત,
મતતામ, શતાવત” અનુક્રમે ઊમેરવા. ૧૪. પા. ૮૩ મે--અ ના રૂપમાં અનકમે.
“ચાન્ત, અહંન્તામ, ગુયાયામ, સDમ, મથ#ાવ, ગામ, અહ, કથન” નું
યુક્ત, વૃદ્ધતા, ઘેચાયાન્, ગુલામુ, તીવ, ચીમ, ગુલ્લા, ગહન ” કરવું. ૧૫. પા. ૮૬ મે-૨૯મી લીટીમાં ટૂ ને ૬ કરે “ગ” ની કલમ ને બદલે “મિ, મી ને
સી ના અંત્યને જરૂર ને સ્ત્રી ના અંત્યને વિકલ્પ માં થાય છે, ને મે ના અંત્યને ૨
અથવા મા થાય છે” એ કલમ જાણવી. ૧૬. પા. ૯૦ મે-૩ જી લીટીમાં વિદ્ર પછી ( ૭ મા ગણને) ઊમેરવું; ૪ થીમાંથી “પણું
પૂર ને એમ થતું નથી જ' કહાડી નાંખવું; ૯મી માં " પછી 7 ઊમેરવું; ૧૧ મી માંથી મૂને રમ્ કહાડી નાંખવા ૧૪મીમાં ટુ પછી (૧ લો ગણ) ને પછી (૬ ઠ્ઠા ગણુને) ઊમેરવું ૧૮મીમાંથી “ મ મત”ને ૧૯ મી માંથી “ –ત”
કહાડી નાંખવા ને રમીમાં ફ્રાન નું હા, ને ૨૪મીમાં વાર્ નું વાદ્, ને વાત નુ ગાઢ કરવું. ૧૭. પા. ૯૧ મે-૬ ઠ્ઠી લીટીમાં માન નું ગાન કરવું; ૧૦મીને ૧૧ મીમાં “ન–આવે છે”
ને બદલે “ગન્ નું નશિવમ્ , જનમ્ રણન્ નું નિવમ્, / ન્ નું નામ, કન્વિનું ! ને દુન્ નું નિવેમ્, ધન્વન્ થાય છે ” જાણવું; વળી ૧૪મી લીટીમાં
વીરાળ નું વિવિરાળ કરવું; ને ૩૧મીમાંથી કહાડી નાખવું. ૧૮. પા. ૧૧૩ મે-૧૭ મી લીટીમાં માંમ નું માખ્યામ, ૨૧મીમાં મારો નું વાચયો, ને
૨૨મીમાં માંસ નું માંસપુ કરવું; ને ૩ ના રૂપમાં જ છે ત્યાં ત કરે. ૧૯. પા. ૧૩૯ મે-૨૧ મી લીટીમાં “ અમરાવતી–વિશ્વાના” નું “વિશ્વાના(સમર વતી
ને દુરાની પણ પહેલા પદને અંત્ય સ્વર દીર્ઘ થઈ થાય છે.)”, ૩૩મીમાં નું
માનિ ને મત નું મતિ; ને ૩૪ મીમાં વન્ નું ષિનું કરવું. ' ૨૦. પા. ૧૫૬ મે-૬ ઠ્ઠા લીટીમાં મહુજ સરસ નું મઙ્ગ સમું કરવું ૮ મીમાં વર્ષ પછી
ત્યાત ઊમેરવું; ૯ મીમાંથી “સંલ્યાત–થાય છે 'ને ૧૧ મી માંથી “સંહ્યતા અથવા ” કહાડી નાંખવા; ને ૨૬મીમાં રૂકુછીયા નું રક્ષણ કરવું. ૨૧. પા. ૧૬૨ મે-૯ મી લીટીમાં રાવ નું રાવ કરવું; ૩૪ મીમાં સર્વ પછી સંધ્યાત ઊમેરવું;
ને ૩૫ મી માંથી “ને –થાય છે”ને ૩૭ મીમાંથી સં@ાતાદ કહાડી નાંખવા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪).
પ્રમાણપત્ર.
રા. રામ શેક ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંછ
મુંબઈ. '" જત આશીર્વાદ સાથે લખી જણાવવાનું કે તમારે કરેલો “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ નામનો ગ્રંથ હમેએ સાદ્યન્ત ધ્યાન દઈ તપાસે છે અને હમારી ખાતરી થાય છે કે એ ગ્રંથ મહર્ષિ પાણિનિસ્ત્રાર્થાનુસાર છે, ને એમાં કૃતાદિ, તદ્ધિત અને ઉણાદિ પ્રાતિપદિકે સાંધવાના તથા પ્રાતિપાદિકના રૂપો સાંધવાના નિયમોના તથા વેદના વ્યાકરણને લગતા નિયમના વિષયે શિવાયના તમામ વિષયે નિઃશેષ તેમજ અનન્યસાધારણ રીતે લખેલા છે અને તેઓની ગોઠવણ તથા તેઓની કલમોની બાંધણું પણ ઘણું જ સરલ અને ગ્ય અનુક્રમવાળી છે તેથી એ ગ્રંથ સંસ્કૃત વિદ્યાના અભિલાષીઓને ખરેખર ભણવા ગ્ય અને સહેલાઈથી ટુંક વખતમાં ભણાય તે છે.
ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથોમાં આવા ગ્રંથની ખરેખર ખોટ છે ને તે પુરી પાડવા આ તમોએ જે પ્રયત્ન કર્યો છે તે ખરેખર પ્રશંસનીય છે કે તે જોઈ હમે ઘણાજ ખુશી થયા છીએ. હમારી ખાતરી છે કે એ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષાના ઉંચી પંકિતના અને અત્યુપયોગી ગ્રંથમાંને એક થઈ પડશે ને જે યોગ્ય અધિકારીઓ એ ભણવા તથા બાળકોને ભણાવવાને ઘટતું કરશે તો ગુજરાતવાસી આયાની ભૂલ ભાષા તથા તેના ગ્રંથે ધીમે ધીમે સજીવન થશે અને તેઓની ખરી ખુબી તથા ખરા અથે તેઓના જાણવામાં આવશે એટલું જ નહીં પણ સંસ્કૃત ગ્રંથોના તરજુમાઓ પાછળ થતી મહેનત તથા ખરચ બીજા સારા ઉપયોગમાં લેવાશે, તેમજ તરજુમાએમાંથી થતા કેટલાક અનવે પણ દૂર થશે અને બીજા પણ અનેક ફાયદાઓ થશે. - - મુંબઈ શકે ૧૮૩૧ના આષાઢ સુદિ } લિ. શાસ્ત્રી જીવરામ લલ્લુભાઈ રાયકવાલ ૪ ને સોમવાર.
વ્યાકરણાચાર્ય–કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંરકૃત પાઠશાલાની વ્યાકરણની ખંડ પરીક્ષાએમાં ઉત્તીર્ણ થયેલા તથા શેઠ ગોકુલદાસ તેજ
પાલની સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય અધ્યાપક. લિ. શાસ્ત્રી ત્રિભુવન ધનજી ધ્રોલવાળા કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલાની
વ્યાકરણની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયેલા તથા મુંબઈની શેઠ દેવીદાસ લલ્લુભાઈની પાઠશાલાના અધ્યાપક.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ ૩.
અક્ષર.
૧. અક્ષરની ઊત્પત્તિ કયાંથી અને શીરીતે થાયછે.-મુખના કઠ, તાલુ, મૂર્ખ, દત, ઓષ્ઠ, જીજ્હામૂલ, અને નાસિકામૂલ, એ ૭ સ્થાનામાંથી આભ્યંતર અને ખાદ્ય એવા બે જાતના પ્રયત્ના વડે સ્વર અને વ્યંજન એવા બે જાતના અક્ષરો ઉત્પન્ન થાયછે. આભ્યંતર અને ખાદ્ય પ્રયત્નાના ભેદે નીચે પ્રમાણે છે.—
૩. આભ્યંતર પ્રયત્નના ૫ ભેદ છેઃ વિવૃત, સ્પર્શ, અર્ધસ્વર, ઊષ્માક્ષર ને મહાપ્રાણ. ખ. બાહ્ય પ્રયત્નના ર ભેદ છેઃ– અધેાષ અને ઘેષ.
99
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
ર. અક્ષરોની વિગત.
ક. સ્વર મૂળ પછે, અ, ૬, ૩, ૪ ને રુ. એમાના પહેલા ચાર દી બાલાવવાથી અનુક્રમે આ, હું, ૭, ને થયા છે. ને એ રીતે થતાં વ્ર, આ, ક્રૂ,, ૩, ૪, , ૠ, જે માં ઞ અથવા આને ગુણ
ને વૃદ્ધિ
इ
उ
22
99
ऊ
॥ શ્રીગણેશાય નમઃ ॥
""
ગ
33
35
ए
ओ
अर्
35
35
आर्
ल
"5" ગર 35
અર્ઝ आल्
""
ને એમ થવાથી ૬, પે, મો, બ, ત્રર્, આર્, અર્, ને આહ્ વધતે પણ છેલ્લા ચારમાં શ્ર્ને શ્ આવવાથી માત્ર ૫ હે ઓ ને કો ઉમેરાયાછે, ને અનુસ્વાર અને વિસર્ગ જે વ્યંજનમાંથી થાયછે તે એમાં ગણાયાછે ને એ રીતે સ્વર ૧પ થયાછે તે નીચે મુજબઃ—
આ થાયછે.
ऐ
औ
95
""
33
59
આ, આ, ૬, ‡, ૩, ૭, , દ, ૨, ૬, પે, ો, ઔ, ° (=અનુસ્વાર ), : (=વિસર્ગ ). વિસર્ગ ૢ ને લૂ ની પૂર્વે - લખાય છે ને જીજ્હામૂલીય કહેવાયછે.
પ્ ને જ્
ઉપમાનીય.
,,
,,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ. વ્યંજન ૩૩ છે તે નીચે મુજબ -
, , , , , , , , મ્, , , , , , , , , , ,
૬, ૬, ૨ , ૪, ૫, ૬, , , , , , ૩. અક્ષરના સ્થાને-સ્થાને તથા તેમાંથી નીકળતા અક્ષરે નીચે મુજબ છેકંઠ—જ, બ, , વર્ગના (= , , , , ) ને રુ જીહામૂલ – 3 તાલુ-૬, ર્ ર્ વર્ગના (, , ૬, જૂ, 5 ) ને રા નાસિકામૂલ- (=અનુસ્વાર) મૂર્ધ-ત્ર, કદ, વર્ગના (૨, ૩, ૬, ટુ, જૂ ) ને ૬ કંઠતાલ – ૬ ને દંતહૃ, ત વર્ગના (ન્ન, થ, ૩, , 7 ) ને કઠષ્ઠ – ઓ ને મેં ૪૩, ૩, ૪ વર્ગના (=
રૂદ્ ,, ) ને(=ઊપડ્ઝાનીય) દંતોષ– ૬ વળી આ જગેએ જણાવવાનું કે જેમ , , , , ને , ૪ વર્ગને નામે, ૨, છુ,,
, ને , વર્ગને નામે, અને એ પ્રમાણે બીજાઓ ઉપર લખ્યા મુજબ ઓળખાય છે તેમ રુ, , , 7, ને , અનુનાસિકને નામે ઓળખાય છે. ૪. અક્ષરેના પ્રયત્ન-પ્રયત્ન તથા તેમાંથી નીકળતા અક્ષરે નીચે મુજબ – ક. આત્યંતર પ્રયત
૬ વિવૃત -સ્વરે ૨ સ્પર્શ થી ન સુધીના ૨૫ વ્યંજને . ૩ અર્ધસ્વર-સ્, , ને સ્ ક ઊષ્માક્ષર -, ૬, ને ૬ મહાપ્રાણ-૬ ખ. બાહ્ય પ્રયત૨ અઘેષ , , , છું, ૨, ૩, ૪, , , , , ૬ ને . ૨ શેષ–ઉપર લખેલા શિવાયના બધા વ્યંજને.
પ્રકરણ ૨ જી.
સંધિ. સંધિસબંધિ સમજણ એક અક્ષરનું બીજા અક્ષર સાથે જોડાવવું એનું નામ સંધિ છે. જ્યારે બે સ્વર સાથે આવે છે ત્યારે તેઓની સંધિ ઘણું કરી થાય છે. સ્વરની પછી વ્યંજન આવે ત્યારે તેઓની સંધિ કેટલીક વખત થાય છે, ને વ્યજનની પછી સ્વર આવે, અથવા બે વ્યંજન સાથે આવે, ત્યારે તેઓની સંધિ જરૂર થાય છે, તેથી એ બાઅતેમાં શું શું નિયમે છે, તે નીચે સ્વર સંધિ, વ્યજન સંધિ, સ્વરવ્યંજન સંધિ, અનુસ્વાર સંધિ, અને વિસર્ગ સંધિ, એ પાંચ ભાગમાં બતાવ્યા છે, ને તેઓ વિષે ત્રણ બાબતે બીજી જાણવાની છે તે નીચે મુજબ – ૧. સંધિના વિષયમાં અનુસ્વાર અને વિસર્ગને સ્વરમાં ગણવા નહીં. ૨. કેટલીક વખતે એકજ જગ્યાએ એક કરતાં વધારે નિયમ લાગે છે તે જે એમ હેય તે જેટલા લાગુ પડે તેટલા પાડવા. જેમકે પુરી+પાચનું સ્વર સંધિની કલમ ૩ જી પ્રમાણે સુશુપાચ થાય, ને તેનું વ્યંજન સંધિની કલમ ૧૬ મી પ્રમાણે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुध्युपास्यः, सुध्य्युपास्यः ने सुध्ध्युपास्यः थाय, ने सुध्ध्युपास्यः नु व्यसन सधिनी ४सम २७ प्रमाणे सुद्ध्युपास्यः थाय, अटले सुध्युपास्यः, सुध्य्युपास्यः, ने सुद्ध्युपास्यः थाय, ने पछी व्यसन सधिनी सम ११ भी प्रमाणे से त्रयम २९, ने य ना मेव1वाथी सुद्ध्य्युपास्यः वधे, मेटले मधुमणी सुध्युपास्यः, सुध्य्युपास्यः, सुद्ध्युपास्यः
न सुद्ध्य्युपास्यः थाय. 3. "yar-तभा” भने “ ५४ना मध्यभा” या मावे त्यां “५४” २५४मा नायनी या२ જાતેના શબ્દને સમાવેશ થતે જાણ. ક, વાક્યમાં વપરાવવા તૈયાર થયેલ શબ્દ. ખ. વિભક્તિ કાર્ય ત્યાગ કરી સમાસમાં આવતા શબ્દ. ग. विभाxतना भ्याम्, भिस, भ्यस् ने सु प्रत्ययो सेवा तैयार थयसो शह. 4. उपसर्ग.
ભાગ ૧ લે.
સ્વર સંધિ. સ્વરસંધિના નિયમ નીચે મુજબ છે – ૧. પહેલા નવ મહેલા કઈ પણ હસ્વ અથવા દીર્ઘ સ્વરની પછી કઈ પણ સજાતિ હસ્વ
ही २१२ आवे तो मेने पहले ते भाडो मे ही भुजाय छे. (ए, ऐ, ओ ने औ ही य छ ने ए ने ऐ ना ७१ ४२॥ इ, नेओन औ नो २५ ४२०i उ थायछे) .
भ दैत्य+अरिः-दैत्यारिः A५६-शक्+अन्धुः शकन्धुः । कर्क+अन्धुः कर्कन्धुः । कुल+अटा-कुलटा । सार+ __ अङ्गा-सारङ्गः । मार्त+अण्डः-मार्तण्डः। भने मार्तण्ड से भीot.। २. अ आ ५छी इ ई पावेतो त मेने महले ए भुराय छे. हेभ उप+इन्द्रः उपेन्द्रः। रमा+
ईशः रमेशः। ओ , , गंगा+उदकं गंगोदकं । प्र+
ऊढवान्-प्रोढवान् । ऋ , , अरू , , परम+ऋतः-परमर्तः। उप+
ऋकारीयति-उपर्कारीयति।
, तव+लकारः-तवल्कारः । __, , कृष्ण+एकत्वं-कृष्णैकत्वं ।
देव+ऐश्वर्य-देवैश्वर्य। , ओ औ , , औ , , गंगा+ओघः गंगौघः। कृष्ण
+औत्कंठ्यं-कृष्णौत्कंठ्यं । અપવાદ– ॐ अ आ इ ई ना समयमां-स्वई (ईर् धातुनी अथवा ईरिन् शहनी) भो __ स्व+ईरः स्वैरः । लाङ्गल+ईषाः लागलीषाः । हल+ईषाः-हलीषाः । म. अ आ+उ ऊ ना समयमा १. अ (उपसर्ग शिवायना शहना मातनो) +ऊ (ऊह् ऊ थी यता शहने!)-औं
AA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
જેમકે પૃષ્ઠ+:-પૃષ્ઠોઃ । અક્ષ+દિની=અક્ષૌદ્દિન્ત (વ્યંજન સંધિની કલમ ૯ મી પ્રમાણે ૬ ના છ્ થાય છે. )
૨. પ્ર+ (૬, જે, ને દ્ધતિના )=ો, જેમકે પ્રૌદ્, પ્રૌઢ, ને પ્રૌઢિ ( પણ નવાન્ પ્રોઢવાન)
ગ. ય કે આ+Æ કે ૠ ના સંબધમાં.
ર્. અTM ( મૂળ ધાતુના આદિના)=માર્ જેમકે ૩૫+શ્રુતિરૂપાઐતિ ૨. ત્ર ( તૃતીયાતપુરૂષ સમાસમાં આવતા શબ્દના અતના શ્રૃત આર્ત જેમકે સુલ+ ऋतः सुखार्तः
રૂ. ૨ (×, વત્સત, જેમકે ળ+ળકાળ.
વરુ, વલન, ટ્રા ને ળના અંતના ) ( ઢળને )=માર્,
૪. આ કે આા (પદાન્તના )ક્ક્સ ના વિકલ્પે થાય છે. જ્યારે અર્ નથી થતા ત્યારે આ હાય તા તેના ત્ર થાય છે. જેમકે બ્રહ્માૠષિ બ્રહ્મર્ષિ, બ્રહ્મૠષિઃ।
૨. આ કે આર્ કે તેના સંબંધમાં.
છુ. ત્ર ( ઉપસર્ગના અંતના )+TM (૬ થી શરૂ થતા રૂ ને ય ના રૂપ શિવાયના મૂળ ધાતુના રૂપના આદિના )=1. જેમકે પ્રનતે પ્રનતે.
૨, ૬ ( ઉપસર્ગના અંતના )TM (નામ ધાતુના આદિના) કે છે, જેમકે ૩૫+૩રીતિ-રૂપેડીયતિ, પૈકીયતિ
રૂ. અ+વ ( અબાધિત વિસ્તાર બતાવવા વપરાયલા )=વ જેમકે નવ મોક્ષ્યને= દેવ મોક્ષ્યછે. પણ તવવવવ.
'ડ. ત્ર કે આ+ો કે એ ના સબધમાં.
o, ત્ર ( ઉપસર્ગના અંતના )TM ( મુળ ધાતુના આદિના )=ો. જેમકે રૂપો
તિ=૩પોષતિ.
+ો (નામ ધાતુના આદિના)=ો કે . જેમકે પ્રશ્નોથી
૨.
""
""
,,
ચતિ= પ્રોથીયતિ, પ્રોધીત
૩. આ+ગાઁ. જેમકે શિવાય+નમઃ શિવાય નમઃ
=
૪. ૬ (શબ્દાન્તના ો (શ્રોતુ કે કોઇના)=ો કે ો. જેમકે સ્થૂ+ગોતુ છુસ્રોતુ, સ્થૂઋતુઃ । વિશ્વનોઇ વિશ્વોજી, વિષ્ઠઃ ।
ल
ल
૩. ૬, ૩, ૪ હસ્વ કે દીર્ઘ કે હૈં ની પછી વિજાતિસ્વર આવે તે તે હસ્વ કે દી ૢ નાય્, ૩ ના પ્, ૠ ના ક્ર્ ને હું ના રૂ થાય છે. જેમકે મ+ અસ્મદઃ અપવાદ–પદાન્તના હસ્ય કે દ્વી ૬, ૩, ૪ કે ૪ ની પછી વિજાતિ સ્વરથી શરૂ થતા શબ્દ આવે ને તે શબ્દોના સમાસ ન થતા હોય તો સંધિ વિકલ્પે થાય છે, અને નથી થતી ત્યારે જોતે પદાંતના સ્વર દીર્ઘ હાય તા -હસ્વ થઈ જાય છે. જેમકે મીત્ર=મહત્ર, મત્રિત્રા ૪. ૬, È, બો કે ો ની પછી કાઇ પણ સ્વર આવે તે ૬ ના અ, જે ના માર્, ઓ ના અન્ ને ૌ ના આવ્ થાય છે. અને એના ર્ અને વ્ જો પદ્માતે હેાય ને પછવાડે સ્વર અથવા ઘાષ વ્યંજન આવેલા હાય તા વિકલ્પે ઉડી જાય છે. અને એમ ઉડવાથી સાથે આવેલા સ્વરા જોડાતા નથી. જેમકે દ= ચિદ, TET /
અપવાદ–
ક. ૫ કે જે ( પદ્માન્તના ) પછી અ આવે તો આ ને બદલે અવગ્રહ (5) મુકાય છે. જેમકે દૂર+બવ= Sq.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ. (જે શબ્દને) પદાંતમાં હોય ને તેની પછી જ આવે તે સંધિ વિકલ્પ થાય છે.
અને થાય છે ત્યારે જ ઉડી જાય છે અથવા દીર્ઘ થાય છે. જેમકે પ્રોત્ર, ને ગમ, પાવાના પણ પક્ષ ને એ હેય તે સંધિ જરૂર થાય છે ને ૨ દીર્ઘ પણ
થાય છે. જેમકે બક્ષવા ગ, ના+દવે ૫. જે પદાંતના સ્વરે જોડાતા નથી તે નીચે મુજબ છે.—– ક. દ્વિવચનના , કે પછી કોઈપણ સ્વર આવે તે સંધિ થતી નથી. જેમકે -
પતંગપતા વિ =વિષ્ણુ તેમ=પતેરા ખ. અ ના મ્ પછી જે છું કે મ આવે છે તે છું કે ક્ની તેની પછીના વર સાથે સંધિ
થતી નથી. જેમકે અમારા = : ગ, મા (ઉપસર્ગ શિવાયને તથા છેડા પણું, હદ અથવા અભિવિધિ બતાવનારા શિવા
ય) તથા બીજા કોઈ પણ શબ્દ તરીકે વપરાયેલા એક સ્વરની પછી કોઈ પણ સ્વર આવે તે તેઓની સંધિ થતી નથી. જેમકે બાપુનું મહેકત્ર નિમન્યછે.
પણ +=ા = રૂ૭+૩મેરા = ૩૩મેરા છે. આશ્ચર્ય બતાવનારા શબ્દોને છેડે આવેલે ગો અને સંબંધનના શબ્દને અંત્ય સ્વર
તેઓની પછી આવેલા સ્વરેની જોડે જોડાતા નથી. પણ જે સંબંધનના શબ્દને છેડે આવેલા સ્વરની પછી તિ શબ્દ આવે તે વિકલ્પ સંધિ થાય છે. જેમકે વિ+
ત=વિષ્યોતિ, વિવિતિ, વિધ્ધતિ મહો+=મારા અપવાદ-આશ્ચર્ય બતાવનારા શબ્દને છેડે ૩ આવ્યું હોય ને તેની પૂર્વ = શિવાયને પહેલા ૨૫ મહેલે કઈ પણ વ્યંજન હોય અને એવા ૩ ની પછી કેઈ પણ સ્વર આવ્યું હોય તે સંધિ વિકલ્પ થતી નથી, અને થાય છે ત્યારે ૩ ને જૂ થાય છે. જેમકે વિમુ+3=શિકુ ૩d, વિષ્ણુવત્તા
ભાગ ૨ જે.
વ્યંજન સંધિ. વ્યંજન સંધિના નિયમો નીચે મુજબ છે – ૧. વ્યંજનઅઘોષ-અનુનાસિક અને અર્ધસ્વર શિવાયના કેઈપણ વ્યંજન પછી અઘોષ
વ્યંજન આવે તે તે પૂર્વના વ્યંજનને બદલે તેના વર્ગને પહેલે વ્યંજન મુકાય છે. અને
જે તેને પર કંઈને હેાય તે પહેલે અથવા ત્રિજો મુકાય છે. જેમકે ક્ષતિ-પત્તિ. ૨. વ્યંજન-ઘેષ-અનુનાસિક અને અર્ધસ્વર શિવાયના કેઈપણ વ્યંજન પછી ઘેષ વ્યંજન
અથવા સ્વરાદિ શબ્દ આવે તે પૂર્વના વ્યંજનને બદલે તેના વર્ગને ત્રિ વ્યંજન મુકાય છે. જેમકે નાાિાતિ-
જાાિાતિ ૩ઘોષ અઘાષ-પ્રત્યયના આદિને શું ની પૂર્વે કોઈ પણ વર્ગને ચે અક્ષર હોય તે તું,
ને ધ થાય છે. પણ ધન ધાતુના સંબંધમાં એમ થતું નથી. ૪. વર્ગવ્યંજન-વર્ગના કોઇની પછી અર્ધસ્વર, અનુનાસિક કે શિવાયને કઈ પણ વ્યંજન આવે અથવા કંઈપણ ન આવે તે તેને તેટલા જ વર્ગને થાય છે. જેમકે व+तुम् -वक्तुम् .
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ, દંત્યતાલવ્ય કે 7 વર્ગના કેઈ પછી કેર વર્ગને કઈવ્યંજન આવે તે ને બદલે રને સ્વર્ગના ને બદલે સ્ વર્ગને તેટલા અક્ષર મુકાય છે જેમકે સંત -સચિ. ૬. તાલવ્ય+દંત્ય-શું કે ૬ વર્ગને કઈ પછી ૨ કે વર્ગને કઈ વ્યંજન આવે તે પૂર્વેને
વ્યંજન ન બદલાતા પરને બદલાય છે, એટલે જૂ ને બદલે શું, ને 7 વર્ગનાને બદલે ર્ વર્ગને તેટલામે અક્ષર મુકાય છે, પણ પછી ન આવે તે જૂને તાલવ્ય થતું નથી. જેમકે +તિ=સરનાતિ. ૭. દંત્યમૂર્ચે- કે વર્ગના કેઈ પછી છું કે ? વગને કઈ વ્યંજન આવે તે શું ને બદલે ૬, ને સ્વર્ગના ને બદલે સ્વર્ગને તેટલામે મુકાય છે. જેમકે તો તદ્દીરા.
અપવાદ– વર્ગના કેઈ પછી જ આવે તે કેવળ સંધિ થાય છે. જેમકે નH= ૮. મૂયૅદંત્ય- કે વર્ગને કઈ પછી કે ત વર્ગને કઈ વ્યંજન આવે તે પૂર્વેને
વ્યંજન ન બદલાતા પરને બદલાય છે ને ને બદલે ૬,ને 7 વર્ગનાને બદલે ટૂ વર્ગને તેટલામે અક્ષર મુકાય છે. જેમકે વેત્તા . અપવાદ–પદાન્તના ટુ વર્ગનાની પછી ૨ કે ત વર્ગને આવે છે તે હું કે 7 વર્ગનાને છુ કે ટૂ વર્ગને થતું નથી. જેમકે વર્તે, પણ નામ, નવતિ અથવા નો એ શબ્દ આવે તે એના – ને જ થાય છે. જેમકે વક્રામ=પાળતમ અને ર્ પછી આવે તે વચ્ચે 7 વિકલ્પ ઉમેરાય છે જેમકે ઘ ન્ત =
પત્ત (કલમ ૧ પ્રમાણે), ને પત્નન્તઃ (આ કલમ પ્રમાણે) હિપુત્રક્રિપુ (કલમ ૧૫ મી પ્રમાણે)=૮+ડુ (કલમ ૧
પ્રમાણે)=રિ, ત્રિભુ (આ કલમ પ્રમાણે). ૯. અનુનાસિક+વ્યંજન-- ક. , વ્યંજન-પદાંતના ને ની પછી , ૬, કે શું આવે તે હું પછી , ને જુ
પછી ટુ વિકલ્પ ઉમેરાય છે. અને ને , ને ને વિકલ્પ થાય છે. જેમકે
सुगण+सु-सुगण्सु, सुगण्ट्सु, सुगण्ठ्सु ।। ખ. વ્યંજન૨. પદાન્તના ની પછી સ્વર, અર્ધસ્વર, અનુનાસિક અથવા પર હોય જેને એ ૪,
,,, ત કે શું આવે તેનું ને અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે. આ અનુસ્વાર વિકલ્પ અનુનાસિક અનુસ્વાર થાય છે. ને તે લખાય છે. જેમકે વિડાટત્તાકરતિ-વિરત્રિસ્તાતિ, વિહાહાકતિ પણ રૂાન ના જૂને એમ થતું નથી
જેમકે પ્રરાજાનાતિ-કરાન્તનોતિ ૨. પદાન્તનાગુ ની પછી કે ન્ આવે તે વચ્ચે 7 ઉમેરાય છે અને શું ની પૂર્વે 7 ઉમેરાય
ત્યારે ન ને , ને , ને ને છું થાય છે. જેમકે સન્મરામ સ મુ +
: : રૂ. પદાંતમાં નર ને 7 હેય ને તેની પછી આવે તે તે 7ની સંધિ વિકલ્પ થાય છે,
ને થાય છે ત્યારે એ ને અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે, અને અનુસ્વાર અને વિસર્ગના વિકલ્પ અનુનાસિક અને ઉપમાનીય થાય છે. જેમકે નન+ पाहि-नृन्पाहि, पाहि, नॅः पाहि, नूं पाहि, नॅ - पाहि । ૪. પદાંતના મદન ના 7 પછી
જ. વિભક્તિના પ્રત્યયશિવાયને કેઈ આવે તે ને ? જરૂર થાય છે, ને તિ, જિર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
અથવા છુર્ આવે તેા જરૂર થાય છે પણ વિકલ્પે કાયમ રહે છે. જેમકે અદત્ત અન્નુ=અન્નદુ:। અપતિ: પતિ:, અપતિઃ ।
૬ વિભક્તિના વ્યંજનાદ્વિ પ્રત્યય અથવા રુપ કે રાત્ર શબ્દ આવે તા ૬ ના વિસર્ગ થાય છે. જેમકે અજ્ઞ+ચામ્=શોામ્। અન્ય પં=ગો પં।
૬. પદની વચમાં ન હેાય ને તેની પછી અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર શિવાયના વ્યંજન હોય તે TM ને અનુસ્વાર થાય છે. જેમકે ચા+ત્તિ યાંત્તિ
પઢની વચમાં ત્ હાય ને તેની પૂર્વે , ર્ અથવા વ્ હાય અથવા ૠ, ર્ ર્, ને એ ર્ ની વચમાં સ્વર્ વર્ગને કે ત્ વર્ગના વ્યંજન કે ૫, ૬, T, દ્ હાય તા ન્ ના ગ્ થાય છે. જેમકે વૃક્ઝાનિ=ગૃહાળિ
૭. નવે, નર્, નાય્, નાય્, નર્, ન, રૃ, વૃત્ શિવાયના ધાતુના આઢિના ર્ ની પૂર્વે કાઇ પણ ર્ કાર વાળા ઉપસર્ગ આવે તે સ્ ના જ્ થાય છે. તેમજ એર્ને ની વચ્ચે કાઇ સ્વર, સ્ટ્ શિવાયના અર્ધસ્વર, કે ૬ વર્ગના, કે જ્ વર્ગના આવે તેપણ થાય છે.
૮. ઉપસમાં ૠ, ૨ કે જ્ હાય ને તેની પછી ર્ ના — સાધારણ રીતે થાય તેવા ઉપસગનાજ ર્ આવે, ને એ બે ઉપસગાં, જ્ કે જ્ આદિમાં તે જ્ અંતમાં હાય એવા તથા ત્, નર્, પત્ , ર્ા, થા, તથા રા, ધા નું રૂપ ધરનારા ધાતુ તથા મા, સે, હમ્, ચા, વા, દ્રા, પ્લા, વર્, વ, રામ્, ચિ, વિદ્ શિવાયના ધાતુને લાગતા હાય તેા બીજા ઉપસર્ગના સ્ નાન વિકલ્પે થાયછે. જેમકે નિમત્તિ-પ્રનિમવત્તિ, ળિમતિ । પણ પ્ર+નિવૃત્તિ-પ્રવૃિત્તિ ।
ઉપસર્ગ અથવા ઉપસર્ગ તરીકે વપરાયલા શબ્દમાં રહેલા ૠ, ર્ કે ર્ હાય ને તે અને આજ્ઞાર્થના જ્ઞાન પ્રત્યયની વચમાં સ્વર કે ૢ વના કે ત્ વર્ગના કે જ્, ૬, ૬, ફ્ માહેલા કાઇ હાય અથવા નહીં હોય તે સ્ નો ૢ થાયછે. આ નિયમ માત્ર દુર્ ઉપસને લાગતા નથી. જેમ કે અંતમાનિ અંતર્નવા।િ પણ દુ+મવાનિ=3મેવાનિ ગ. વ્યજન—
8.
o. પદાંતના મ્ પછી વ્યંજન આવે તે મ્ ના અનુસ્વાર થાયછે. જેમકે રિ+વન્ત્= विदे
અપવાદ
જ. પદના અંતમાં મ્ હાય ને તેની પછી ૢ આવે તે તે ગ્ ને અનુસ્વાર વિકલ્પે થાય છે. જેમકે વિજાતિ વિાહયાત, ાિતિ ।
રૂ. પદ્મના અંતમાં ર્ હોય ને તેની પછી આવે તે મ્ ના ર્ વિકલ્પે થાય છે. જેમકે વિશ્વદ્યુતે વિદ્યુત, વિદ્યુતે ।
૪. પદ્મના અંતમાં મૈં હોય ને તેની પછી હૈં, હૈં, અથવા ૢ આવે તે મ્ ના અનુક્રમે અનુનાસિક ર્ ર્ ર્ વિકલ્પે થાય છે. જેમકે વિદ્યદ્ઘિ, ચિઘઃ ।
ल्
स
ય. પુમ્ ના ર્ પછી ગ્, પ્, ← શિવાયના કોઈ અઘાષ વ્યંજન આવે અને તેની પછી સ્વર, અર્ધસ્વર અથવા ર્ હેાય તે ૢ ને જે અનુસ્વાર અને અનુનાસિક વિકલ્પે થાય છે તે પછી ર્ ઉમેરવામાં આવેછે. જેમકે પુ+જોષ્ઠિ પુરુોજિષ્ઠા, ૐોજિઃ । પણ પુ+જ્યાનં નુ ઘુંલ્યાનેં જ થાય છે. 1
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સન ધાતુથી થયેલે શબ્દ-જેમકે સમુન્ના સંર્તા, સંજી, રસ્ત
લેંર્તા. ૨. પદના મધ્યમાં ન્ પછી અનુનાસિક ને અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજન આવે તે મને
અનુસ્વાર થાય છે. જેમકે કાસ્થિ કાર્ય પણ ધાતુને લાગતા પ્રત્ય
માંને જૂ અથવા આવે તે નૂ થાય છે. જેમકે ક્ષ ક્ષ . ૧૦. વ્યંજનઅનુનાસિક અને ટૂ શિવાયના કેઈ વ્યંજન પછી જે અનુનાસિક આવે
તે તે વ્યંજનના વર્ગને અનુનાસિક વિકલ્પ મુકાય છે. ને જે એ અનુનાસિક પ્રત્યયના સંબંધને હોય તે જરૂર મુકાય છે. જેમકે ઇતમુ=પતભુજ (ને પતદું
પારિ પણ કલમ બીજ પ્રમાણે થાય) વાર+માવાયા ૧૧. વ્યંજનઅર્ધસ્વર-પદના મધ્યમાં – શિવાયના પાંચે વર્ગમાંના કોઈપણ વ્યંજન પછી
અર્ધસ્વર આવે તે તે અર્ધસ્વર વિકલ્પ બેવડાય છે. અપવાદ વર્ગના વ્યંજન પછી જ્ આવે તે 7 વર્ગનાને હૃ થાય છે. પણ જે સ્ ની પછી આવે તે – ને અનુનાસિક જૂ થાય છે. જેમકે સ્મિસ્ટ્રો-મિi
ત =સંg: ૧૨. અર્ધસ્વર+વ્યંજન-પદના મધ્યમાં ની પછી શું શિવાયને વ્યંજન આવે તેની પૂર્વે સ્વસ
હોય તે તે વ્યંજન વિકલ્પ બેવડાય છે. જેમકે ક્વિનુભવઃ=+નુમા =નુભવ
हर्यानुभवः। ૧૩. ટૂ ને ના વિશેષ નિયમો-- ક. પદના મધ્યમાં હ્ની પછી નું હોય તે જો જૂ થાય છે. જેમકે (છિનું થયેલું)
*તિ- સ્થતિ (કલમ ૧૫ મી પ્રમાણે) +સ્થતિ (આ કલમ પ્રમાણે)
+સ્થતિ (કલમ ૧૪ મી પ્રમાણે) સ્થતિ ખ. પદના મધ્યમાં ટૂ પછી ટુ આવેતે આગલો ટૂ ઉડી જાય છે ને તેની પૂર્વેને સ્વર હસ્વ
હોય તે દીર્ધ થાય છે. જેમકે (&િત્ત =તિ = ) ઢિસ્ત્રી ગ. ૬ પછી સ્ આવે તે આગલે ર્ ઉડી જાય છે ને તેની પૂર્વેને સ્વર હસ્વ હેયતે દીર્ઘ થાય
છે. જેમકે સંમુFાતે મુક્ષ્મતે વિસર્ગ સંધિની કલમ ૨જી પ્રમાણે)=રાંમૂકતે ઘ. પદાંતમાં ન્ આવે ને તેની પછી અઘોષ વ્યંજન આવે અથવા કંઈપણ ન આવે તે તેને
વિસર્ગ થાય છે. જેમકે પ્રતિક્ષા =પ્રાત:કાઢઃ ડ. હું કારવાળે ઉપસર્ગ ગ ધાતુને લાગે તે ઉપસર્ગના ને હૃ થાય છે. જેમકે +
आ+अयते-प्लायते । परा+अयते-पलायते। ૧૪. ર૪, ૬, ૪ ના વિશેષ નિયમે-- ક. ની પૂર્વે કઈ પણ વર્ગના પહેલા ચારમાંને કઈ હેય ને પછી સ્વર, અર્ધસ્વર, અનુનાસિક અથવા દૃ આવે તે ને છું વિકલ્પ થાય છે. જેમકે ત+રિવ=
તરિવર (કલમ ૫ પ્રમાણે) છ જિાવ ખ, ના ને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય આગળ વિસર્ગ થાય છે. ગ. પદના મધ્યમાં ની પછી ર્ આવે તે જો થાય છે. ઘ. પદાંતને ની પછી કંઈ ન હોય અથવા અઘોષ વ્યંજન હોય તે ને વિસર્ગ
થાય છે. જેમકે મનાથ મન+થ =મનોરથ (વિસર્ગ સંધિની કલમ ૧ લી પ્રમાણે.)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડ, (પ્રત્યય સંબંધી પણ રૂપના છેડાને નહીં એ)ની પૂર્વે અને ચા શિવાયને સ્વર,
અર્ધસ્વર, વર્ગને કે ટૂ હોય તે ને થાય છે. વળી જે 7 ને થયેલા અનુસ્વાર
અથવા વિસર્ગ અથવા રદ્દ કે ટૂ વચ્ચે આવે તેપણ થાય છે. જેમકે ભાષ ચ. (ધાતુના આદિના) ની પૂર્વે ઉપસર્ગમાં અને આ શિવાયને સ્વર, અર્ધસ્વર, ૪ -
ગને કે દ હોય તે ને થતું નથી. જેમકે પ્રતિરૂપતિ-પ્રતિતિ અપવાદ૨. , જૂ, સ્તુ, તુમ, રથતિ, વિષ (=જવું), , , સૂના તથા સેનાના
થતા તેના ના ૪ ને 9 થાય છે. ૨. સ ના ને , તિ શિવાયના ઉપસર્ગની પછી થાય છે. રૂ. સ્તન્મ (૯મા ગણને) જ્યારે માં ઉપસર્ગ લે છે ને આશ્ચર્ય વાચક કે નજીક
પણુ વાચક અર્થ થાય છે ત્યારે એના ટૂ ને જૂ થાય છે. છે. સ્વન (–શબ્દ કરે જ્યારે વિ ઉપસર્ગ લે છે ને ભજન વાચક અર્થ થાય છે
ત્યારે એના જૂ ને જ થાય છે. છે. તેવ, સિવું, ના તથા વિના થતા સિત તથા રચ ના ને , રિ, નિને
વિ ની પછી થાય છે. ૬. , , સ્તુ, તુમ, સ્થા, ઉસ, સિધુ, તિ, , સ્વઃ, વ , , સ્તન્મ
તે ના તથા તેના ના થતા તેના ના જૂ ને વચ્ચે જ આવે તે એ થાય છે. ૭. સ્થા, તિ, વિષ, સિદ્, સ, , સદ, સ્તન્મ, વન, ના તથા ફિ ના
થતા રિત ના ને જૂ વચ્ચે અભ્યાસ આવ્યો હોય તે એ થાય છે. ૮. વિવું, સ્ત, સ્વ, સદ્ ના જૂને તથા ધાતુના આગમ તરીકે આવેલા સ ને
થાય છે. પણ વચ્ચે કાળની નિશાનીને આ આવ્યો હોય તે વિકલ્પ થાય છે. જેમકે
परिषेवते । परिष्करोति । पर्यस्कार्षीत् , पर्यष्कार्षीत्. । ૫. ટૂ ના વિશેષ નિયમ. ક પદના મધ્યમાં જૂની પછી શું શિવાયને વ્યંજન આવે ને જૂ ની પૂર્વે કઈ સ્વર હોય
તે તે વ્યંજન વિકલ્પ બેવડાય છે. જેમકે નારિત ન ત્તિ -નાસ્થતિ, नयस्ति। ખ. ૨ ની પૂર્વે કોઈ પણ વર્ગના પહેલા ચારમાંને કેઈહિય તે ને તે વર્ગને ચે. | વ્યંજન વિકલ્પ થાય છે. જેમકે મા+==ામ (૨ જી કલમ પ્રમાણે)
=૩મ =મદ્ધિ ગ. જુની પછી અર્ધસ્વર કે અનુનાસિક શિવાયને કઈ વ્યંજન હોય અથવા કંઈ પણ ન હોય તે ટૂ ને ટૂ થાય છે. પણ જે સ્થી શરૂ થતા ને ટૂ ના અંતવાળા એવા ધાતુના રૃપછી એમ હોય તે ને દ્ થાય છે. ને કુ, મુદ, જુદ, નિદ ના દ પછી એમ હોય તે દૃને ટૂ અથવા શું થાય છે. જેમકે ક્રિસ્થા–
જિસ્થા (આ કલમ પ્રમાણે ાિર્ (કલમ ૨ પ્રમાણે) ૧૬, વ્યંજનનું બેવડાવવું-પદના મધ્યમાં ટૂ શિવાયને કઈ પણ વ્યંજન હોય ને તેની
પછી કેઈપણ સ્વર ન આવે તે પૂર્વે કઈ પણ સ્વર હોય તે તે વ્યંજન વિકલ્પ બેવડાય છે ૧૭. અનિયમિત સંધિઓ-+થા અને તમનું રૂપ, જેમકે થાનં ૪થાન,
उत्थ्थानं । उत्+स्तम्भ-उत्तम्भं, उत्थ्थम्भ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ ૩ જો.
સ્વર વ્યંજન સંધિ. . સ્વર વ્યંજન સંધિના નિયમ નીચે મુજબ છે. ૧. જિ, શ, અને ફિ ના ૬ અથવા ના થતા ને વિધ્યર્થ કૃદંતના ૨ પ્રત્યયની પૂર્વ અ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે પત્રય (જે જીતવું જોઈએ તે) ને (જે જીતી
શકાય તે) ૨. સો કે જેની પછી શું થી શરૂ થતે પ્રત્યય આવે તે શો ને અને જો ને સન્ન થાય છે. જેમકે લાવ્યા નૌસ્ત-નાળા વળી ધાતુના અંત્યાક્ષરના પ્રત્યયને નિમિત્તે છે અથવા ઓ થયા હોય અને તેના પછી શું આદિ પ્રત્યય આવે તે પણ એમજ થાય છે. જેમકે (ટૂના ગુણનું રૂપ)ગ્રસ્ટવ્ય ( કપાવવાને યોગ્ય) અવરથી (વહૂનું વૃદ્ધિનું રૂપમ્પરાવરઢિાવ્ય (કપાવવું જ જોઈએ તે.) ૩. પદાંતને , જી કે જૂની પછી કોઈ પણ સ્વર આવે ને તેની પૂર્વે હસ્વ સ્વર હોય તે એ
બેવડાય છે. જેમકે પ્રત્યાત્મિ=પ્રત્યઠ્ઠમા ૪. ઝૂની પૂર્વ સ્વ સ્વર હોય તે એને છું જરૂર થાય ને દીર્ધસ્વર હોય તે વિકલ્પ થાય જેમકે શિવછાયા રિવછાયા મછાયાફછાયા, છાયા. અપવાદ-ના અને મા ઉપસર્ગની પછી છું ને કટ્ટે જરૂર થાય છે. જેમકે ઋતિ
आच्छादयात. ૫. અનિયમિત સંધિઓ-સીમગ્નન્તઃ==ઊીમન્ત, સમન્તિઃ મનનમનીષા! પત+
અઃિ =પતક્રિડા સ્મૃતિ=ભૂતિઃા
ભાગ ૪ થો.
અનુસ્વાર સધિ અનુસ્વાર સંધિને નિયમ નીચે મુજબ છે. ૧. પદાંતના અનુસ્વાર પછી ૪, ૬, કે ટૂ શિવાયને કઈ વ્યંજન આવે તે તે વ્યંજનના વર્ગને અનુનાસિક વિકલ્પ થાય છે. અને એ પ્રમાણે જે પદના મધ્યમાં હોય તે જરૂર થાય છે. જેમકે રાત્તા=+ત્ત=રાન્તિઃા વાષિકહ્યું પવિ, ત્વષિા.
ભાગ ૫ મો.
વિસર્ગ સંધિ. વિસર્ગ સંધિના નિયમે નીચે મુજબ છે. ૧. વિસર્ગને જો થાય-વિસર્ગ (ને થયેલે, ને નહીં)ની પૂર્વે અને પછી એ અથવા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
અઘોષ વ્યંજન હોય તે વિસર્ગનું ૪થાય છે ને તે આગલા જેડે મળી જ થાય છે. જે મકે રૂપ + સ્થિતિ ગ્રાતિ અપવાદ અને પુરુ (સ: અને ઉષ ને અથવા અણ જેવા ના નમ્ તત્પરૂષ સમાસને નહીં) ના વિસર્ગની પછી કઈ પણ વ્યંજન આવે તે એ વિસર્ગ ઉડી જાય છે. જેમકે ઘવિષ્ણુ =ષિવિ પણ ઘષવ+વિ[=પષ વિષ્ણુ: રપમુસર પણ
+રિવ=રિવા ૨. વિસર્ગને ન થાય-વિસર્ગની પૂર્વે ૪ કે આ શિવાયને સ્વર હોય કે પછી સ્વર અથવા શેષ
વ્યંજન હોય તે વિસર્ગને ર થાય છે. જેમકે નૃપતિ+તિ કૃતિછતિ. અપવાદ-મે, મને શો: માં વિસર્ગને એમ થતું નથી. પણ વિસર્ગ ઉડી જાય છે. જેમકે મોરવા =એવા ૩. વિસર્ગને લેપ થાય. ક. વિસર્ગની પૂર્વે આ ને પછી શેષ વ્યંજન હેાયતે વિસર્ગને જરૂર લેપ થાય છે. જેમકે - વાગ્યા =વાના ખ. વિસર્ગની પૂર્વે આ ને પછી સ્વર હોય તે વિસર્ગ વિકલ્પ ઉડે છે. તેમજ વિસર્ગની પૂર્વે ૪ ને પછી જ શિવાયને સ્વર હોય તે વિસર્ગ વિકલ્પ ઉડે છે. અને જ્યારે ઉડતે નથી ત્યારે તેને થાય છે જેમકે લેવા-દેવા, દેવાધિદારૂવર, ચિટ્ટા અપવાદલ્સ ના થયેલા વિસર્ગની પછી આ શિવાયને સ્વર આવેતે નિયમ પ્રમાણે ઉડે છે પણ ઉડ્યા પછી બાકી રહેલાની સંધિપણ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે સસ્પષ:સ્ત્રષ,
एषः ने सैषः (सैष दाशरथीरामः । स एष ते वल्लभबंधुवर्गः।) ૪. વિસર્ગને શ થાય. ક. વિસર્ગની પછી ૨ કે $ આવે, ને જ્ઞ કે શું ની પછી જ્ઞ ન હોય તે વિસર્ગને જરૂર
થાય છે. જેમકે રિતિ સ્થિતિ ખ. વિસર્ગની પછી શું આવેતે વિસર્ગને શ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે ોિ ત્તિ
રે, રિતે ૫. વિસર્ગને જૂ થાય. ક. વિસર્ગની પછી ? કે આવે ને કે રૂની પછી ન હોય તે વિસર્ગને જ જરૂર થા
ય છે. જેમકે સામગ્રી વત્તાની રે ખ. વિસર્ગની પછી આવેતે વિસર્ગને ૬ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે રામ રામ
ગ. વિસર્ગ (રૂપ અપાય એવા શબ્દને, રને નહીં) ની પછી પરા, પ કે વીજ જે તદ્ધિત ને પ્રત્યય છે તે હોય અને પૂર્વે હસ્વ કે દીર્ઘ કે ૩ હેયતે વિસર્ગને ૬ જરૂર : થાય છે. જેમકે ઉપરાંNિષાર ઘ. વિસર્ગ (પ્રત્યયને નહીં) ની પૂર્વે ૬ કે ૭ હેય ને પછી કંઠય કે ઓષ્ઠય અઘોષ વ્યંજન હાયતે વિસર્ગને થાય છે. જેમકે વિજ્ઞાતિ સવિશ્વતિ.
અપવાદ-મુહુત—મુહુત પ્રાતુપુત્ર =સાપુત્રા ડ વિસર્ગ (સમાસના પહેલા પદમાં આવેલા ને ૩ ના અંતવાળા શબ્દને) ની પછી
, હુ, કે ૬ આદિ શબ્દ આવેતે તે વિસર્ગને જ જરૂર થાય છે. જેમકે સત્તા
છે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
gિશુઘિણTI પણ પરમ કુવા, ચ. વિસર્ગ (રૂને ૩: ના અંતવાળા શબ્દને) ની પછી જેના વગર અર્થ પુરે ન થાય એવા ઇ . . કેશ આદિ શબ્દ આવે તે એ વિસન ક વિકલ્પ થાય છે. જેમકે
તિનિતિ, ઉતા પણ તિકતુ વિ. વિમુદ્ર એમાં ઃિ ન વિસર્ગને જૂ થાય નહીં. છે. gિ, કિ, ચતુર અવ્યય તરીકે વપરાયેલા હેય ને તેની પછી , ૨૬, ૬ કે
આદિ શબ્દ આવે તે એના વિસર્ગને 9 વિકલ્પ થાય છે. જેમકે દિmતિ=
द्विःकरोति, द्विष्करोति ૬ વિસર્ગને થાયક, વિસર્ગની પછી ર્ કે શું હોય ને કે પછી સ્ ન હોય તે વિસર્ગને શું જરૂર થાય છે. જેમકે વિષ્ણુન્નતા=
વિત્રતા પણ સ=કાકા ખ, વિસર્ગની પછી છું હોય તે વિસર્ગને મ્ વિષે થાય છે. જેમકે માતા=
સામાતા, મરચાતા. ગ. વિસની પૂર્વ સમાસના પહેલા પદમાં આવેલા રૂપ અપાય એવા શબ્દના છેડાનો
અ હેય ને પછી છું અથવા મ ધાતુથી થયેલો શબ્દ અથવા ૩, ફુમ, પાંપા, દુકા
કે વર્ષ શબ્દ હોય તે વિસર્ગને જરૂર થાય છે. જેમકે કયા+ = : ધ. વિસર્ગ (રૂપ અપાય એવા શબ્દને- ને થયેલ નહીં) ની પછી પરા, હિપ કે
જે તદ્ધિતને પ્રત્યય છે તે હોય ને પૂર્વ મે હોય તે વિસર્ગને ન્ જરૂર થાય છે. જેમકે ચાલ્પકચરાપી પણ પ્રાતઃ+કાતર (લગભગ સહવાર) | ડ: ધ ને રિાઃ જે સમાસના પહેલા પદમાં આવેલા હેય ને તેની પછી પર આવે તે
એઓના વિસર્ગને ન્ જરૂર થાય છે. જેમકે પzધw ચ. પુર જે , , કે દ આદિ ધાતુને ઉપસર્ગ તરીકે લાગતું હોય તે તેના વિસર્ગ નેક જરૂર થાય છે ને જે નમઃ ને તિર એ રીતે લાગતા હોય તે એએના વિસર્ગને વિકલ્પ થાય છે. જેમકે પુરૂષોત્તિ પુરોતિ ન તિ નમઃ करोति, नमस्करोति।
પ્રકરણ ૩ જુ. ધાતુ, ક્રિયાપદ, કૃદંતઅવ્યય
અને કૃદંત તથા કૃતાદિ પ્રાતિપદિક. ' ધાતુની જાતે વગેરે સંબંધી સમજણ-મૂળ ધાતુઓ ૨૧૨૨ છે. તેઓની નેંધ આઠમા પ્રકરણના ત્રિજા પરિશિષ્ટમાં આપેલા ધાતુકેષમાં આપી છે. એમાંના કેટલાએક પરમૈપદી (એટલે પરકોને માટે ધાતુની ક્રિયાને અર્થે હોય એવા) તથા કેટલાએક આત્મને પદી (એટલે પિતાને માટે ધાતુની ક્રિયાને અર્થે હોય એવા) અને કેટલાએક ઉભયપદી છે. (વળી ઉપસીની નોંધ આઠમા પ્રકરણના ચેથા પરિશિષ્ટમાં આપી છે ને તેમાંના કેટલાએક, કેટલાએક ધાતુઓને, લાગવાથી, તેઓનું પદ બદલાય છે, તે બાબત તે પ્રકરણના પાંચમાં પરિશિષ્ટમાં
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપી છે). વળી એ સઘળા ધાતુઓમાંથી પ્રેરક ને સન્નન્ત નામના બે જાતના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ થાય છે. ને કેટલાએકમાંથી યન્ત નામના ત્રિજી જાતના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ થાય છે. તેમજ પ્રાતિપદિકે (એટલે ધાતુ વગેરેમાંથી થતા વિભક્તિઓ લે તેવા શબ્દ) તથા અવ્યમાંથી નામ ધાતુ નામના ચેથી જાતના પ્રત્યાન્ત ધાતુઓ થાય છે. એ રીતે જે પાંચ જાતના (કેટલાએક પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ પણ થાય છે. ને તે પ્રમાણે ધાતુઓની જાતે ગણીએ તે તેને પાર આવે નહીં ને એવા ધાતુઓ થાય ખરા પણ વપરાસમાં આવતા નથી તેથી તે જાતે આ ગણનામાં લીધી નથી ને માત્ર પાંચ જાતે જ કહી છે, ને દાખલારૂપે પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓના રૂપ બતાવવા યુવચિવ વગેરેના રૂપે આઠમા ભાગમાં આપેલા છે) ધાતુઓ થાય છે તે બધા કર્તરિ પ્રગના હોય છે એટલે તેઓના ભાવે કર્મ પ્રગના થતા બધુમળી દસ જાતના ધાતુઓ થાય છે, ને તે દરેક જાતના ધાતુના જુદા જુદા કાળના ક્રિયાપદે, કૃદંત અવ્યયો તથા કૃદંતાદિ પ્રાતિપદિકે થાય છે, અને આ બધાજે થાય છે તે ઘણું ખરું માત્ર અમુક અમુક પ્રત્યય લાગવાથી તથા તેઓની પૂર્વે તેઓના નિમિત્તના ફેરફારો થવાથી થાય છે, ત્યારે એ પ્રત્યયે, તેઓના નિમિત્તના ફેરફારે તથા દરેક વિષયની જુદી જુદી જાતે, તેઓમાં લાગતા વધુ નિયમે, ને તેઓના થતા જુદા જુદા રૂપે જે જાણવાના છે તે નીચે, પહેલા ભાગમાં પ્રત્યયે, બીજા ભાગમાં પ્રત્યેની સમજ, ત્રિજા ભાગમાં તેઓને નિમિત્તે થતા ફેરફારે, ચેથા ભાગમાં પ્રત્યયાન્ત ધાતુ કરવાના વધુ નિયમે, પાંચમાં ભાગમાં ભાવ કર્મ પ્રગના ધાતુઓ કરવાના વધુ નિયમે, છઠ્ઠા તથા સાતમા ભાગમાં દરેક જાતના ધાતુના જુદા જુદા ક્રિયાપદે કરવાના નિયમે, આઠમા ને નવમા ભાગમાં દરેક જાતના ધાતુના જુદા જુદા ક્રિયાપદના રૂપે, ને દશમા ને અગીઆરમાં ભાગમાં કૃદંત અવ્યય તથા કૃદંત પ્રાતિપદિકની જાતે, તેમાં લાગતા વધુ નિયમ તથા તેઓના થતા રૂપે, એ પ્રમાણે અગીઆર ભાગમાં બતાવ્યા છે.*
ભાગ ૧ લે. .
પ્રત્ય. પ્રત્યયેની જાતે તથા દરેક જાતના પ્રત્યેની વિગત નીચે મુજબ છે. ૧. પ્રત્યયાન્ત ધાતુબોધક ક પ્રેરક બોધક-અચ-એ કેઈપણ ધાતુને તેને પ્રેરક ધાતુ કરવામાં લગાડાય છે. ને પ્રે
રક ધાતુને અર્થ જેને પ્રેરક કર્યો હોય તેની પ્રેરણું કરાવવી એ થાય છે. ખ. સન્તબોધક–સ-એ કોઈપણ ધાતુને તેને સન્નન્ત ધાતુ કરવામાં લગાડાય છે ને સ*ઉપર પ્રમાણેની સંસ્કૃત ભાષાની બાંધણી પરથી માલમ પડશે કે અગર મૂળ ધાતુઓ છેડા છે તો પણ તેઓ માંથી તેના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ થવાથી, તથા ધાતુઓનું પ્રતિપદિ થવું ને પ્રતિદિનું ધાતુઓ થવું એવું એઓનું એક બીજામાં પુનરાવર્તન થવાથી, જે અસંખ્ય શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તે, તથા ધાતુઓને પ્રાતિપદિક થવામાં વિભકિતઓના પ્રત્યય લેવા પણ પ્રાપ્ત થઈ જે નવા અવતારે થાય છે ને કૃદંત અવ્યોમાં ધાતુપણામાંથી જે મુક્તિ થાય છે કે, તેમજ એ બધુ માત્ર થોડા પ્રત્યયો તથા તેમના નિમિત્તના ફેરફારોના થોડા નિયમોથી થાય છે તે, એ ભાષાની ખુબી, દૈવી પણું, તથા એને અપાયેલા સંસ્કૃત એવા નામનું યથાર્થ પણું સિદ્ધ કરી આપે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
- સન્ત ધાતુને અર્થ જેને સન્નન્ત કર્યો હોય તેની ઈચ્છા થવી એ થાય છે. ગ. યડન્તબેધકાએ કેટલાક ધાતુને તેને યન્ત ધાતુ કરવામાં લગાડાય છે ને યન્ત
ધાતુને અર્થ જેને યક્ત કર્યો હોય તેનું વારંવાર પાણું થવું એ થાય છે. . નામધાતુ બેધક, ચ, ઝ, જ્ય, ને -એ પ્રાતિપદિક તથા અવ્યયને તેનું નામધાતુ કરવામાં લગાડાય છે. ને એ પ્રત્યથી થતા નામધાતુના અર્થો ચેથા
ભાગમાં નામધાતુના સંબંધમાં આપ્યાછે. ૨. ભાવકર્મ બોધકચ–એ મૂળ તથા પ્રત્યયાત ધાતુઓને ભાવકર્મ પ્રગના ધાતુઓ કર
વામાં કેટલીક જગ્યાએ લગાડાય છે. ૩, પુરૂષબેધક-ધાતુને તેનું ક્રિયાપદ બનાવતાં તે જે પદને હેય તે પદના વચનને પુરૂષના
ને જે કાળનું ક્રિયાપદ કરવું હોય તે કાળના, પ્રત્યે લગાડાય છે. વચને, પુરૂષ અને કાળની વિગત નીચે મુજબ છે. વચન ૩ છે – એક વચન, દ્વિવચન ને બહુવચન. પુરૂષ ૩ છે-૧ લે પુરૂષ એટલે હું, ર જે પુરૂષ એટલે તું, ને ૩જે પુરુષ એટલે તે. કાળ ૧૦ છે–વર્તમાન, આજ્ઞાથે, વિધ્ય, અનદ્યતન ભૂત, પક્ષભૂત, સમાન્યભૂત,
અનદ્યતન ભવિષ્ય, સામાન્ય ભવિષ્ય, વિધ્યર્થ ભવિષ્યને આશીલિંગ. એ દશેકાળના ત્રણે પુરૂષ અને ત્રણે વચનના બેઉપદના પ્રત્યે નીચે મુજબ છે. પરત્મપદ
આત્મને પદ એક વચન દ્વિવચન બહુવચન એક દ્વિવચન બહુવચન मि वस् मस् इ वहे
કરે છે (સાથે) ति तस्
अन्ति
તે તે (પતિ) અને (તે) (૧લે , | મા ગાવ માં છે
આ तम्
स्व इथाम् (आथाम्) ध्वम् ताम् अन्तु તામ્ તમ્ (માતામ) અંતિમ સતામ) ईयम् (याम्) ईव (याव) ईम (याम) ईय ईवहि ईमहि ई : (याः ) ईतम् (यातम्) ईत (यात) | ईथाः ईयाथाम् ईध्वम् ईत् (यात्) ईताम् (याताम्) ईयुः (युः) | ईत ईयाताम् ईरन्
व म इ वहि महि तम्
थास् इथाम् (आथाम्) ध्वम् 2 ૩ , તમ અન | ત ફુતામ્ (માતા) પ્રા(ત) (૧લે , | ગ = =
વહે अथुस्
से . आथे अतुस उस । ते आते
વચન
વર્તમાન
थस्
આજ્ઞાર્થ
૦ (દ)
વિધ્યર્થ
અનદ્યતન પક્ષભૂત
=
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્યમૂત અધતન
ભવિષ્ય
ભવિષ્ય સામાન્ય
ભવિષ્ય
વિધ્યર્થ
१५३ष सम् રજ सीः ૩જો सीत्
૧૯ રો ૩જો
લા
રજ
ગુજ
૧૯
રજ
૩
રજો उभे
སྒྲ ༠ ༠
"
"
""
25
""
A
"
""
"
""
"
""
तास्मि
तासि
ता
स्यामि
स्यसि
स्यति
स्यम्
स्य :
स्यत्
यासम्
याः
यात्
स्व
स्तम्
स्ताम
तास्वः
तास्थः
रौ
स्यावः
स्यथः
स्यतः
स्याव
स्यतम्
स्यताम्
૧૫
स्म
स्त
सुः
तास्मः
तास्थ
तारः
स्यामः
स्यथ
स्यन्ति
स्याम
स्यत
स्यन्
यास्व
यास्म
बास्तम्
यास्त
यास्ताम् यासुः
૫. કૃદંત પ્રાતિપટ્ટિક એધક.
5. वर्तमान ३० आ० ०-अत्, आन ने मान
सि
स्थाः
ཝ སྦྲལླཾ,ཝ, ཟལླལྐ ལམྦ
भाग २ . પ્રત્યયાની સમજ.
स्त
ता
स्यते
स्यथाः
स्यत
सीय
सीष्ठाः
सीष्ट
स्वहि
साथाम् साताम्
22
ताखहे तासाथे
तारौ
""
स्यावह
येथे
19
स्येते
स्यावहि
थाम्
स्येताम्
४. तमव्यय मोध.
ॐ हेत्वर्थ दृढत मव्यय मोघउ-तुम् -
धातुने तेनुं हेत्वर्थ गृह तमव्यय अखाभां संगाडाय छे. अ. भूत गृहत अव्यय मोघ त्वा, य, त्य ने अम् मे धातुने तेनुं भूत दांत अव्यय કરવામાં લગાડાય છે.
એ ધાતુને એ જાતના પ્રાતિપકિ
કરવામાં લગાડાય છે,
५. मणिभूत ३० आ० ओ० -त1. उरिभूत० प्रा० ओ० वत्
"
"
""
ध. परोक्षभूत ३० प्रा० मो०- वस्ने आन3. भविष्य ३० आ० ओ० - स्यत् ने स्वमान - ચ. વિધ્યર્થ है० प्रा० ओ० - तव्य, अनीय, एलिम ने य-,, ६. ताहि प्रतिपाहि मोध-अ, अक, अथु, अन, आ, आक, आरु, आलु, इ, इक, इत्र, इन्, इष्णु, उ, उक, उर, त, ति, तु, त्र, त्रिम, न, नु, नज्, मर्, य, यक, र, रु, रुक लुक, वन ने वर- धातुने मृताहि प्रातिपहि। उखामा लगडाय छे.
स्महि
ध्वम्
सत
सीहि सीमहि
सीयास्थाम् साध्वम् सीयास्ताम् सीरन्
""
तास्महे
ताध्वे
तारः
""
स्यामहे
स्यध्वे
स्वन्ते
"
स्यामहि
स्यध्वम्
स्यन्त
"
"
"
ލ
"
પેહલા ભાગમાં બતાવેલા પ્રત્યયેામાંનાં કેટલાએકની સાર્વધાતુક ને કેટલાએકની આર્ધધાતુક સંજ્ઞા છે ને એ પ્રત્યયેામાંના કેટલાક વિકારક અને કેટલાક અવિકારક છે તે વિષે નીચે મુજબ:
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(કૃતાદિ પ્રતિપાદિક બેધક પ્રત્યવિષે કઈ જાણવાની બહુ જરૂર નથી તેથી તેઓ વિષે આ ભાગમાં કઈ લખ્યું નથી તેમજ આગળ પણ જે ખરૂ જરૂરનું છે તે જમાત્ર પ્રસંગે પાત લખ્યું છે)
૧ સાર્વધાતુક પ્રત્યવિષે. પહેલાં ચાર કાળે એટલે વર્તમાન, આજ્ઞાર્થ, વિધ્યર્થ અને અનદ્યતનભૂત કાળના પ્રત્યય અને વર્તમાન કૃદંતપ્રાતિપદિક બેધક પ્રત્યયેની સાર્વધાતુક સંજ્ઞા છે, ને એ પ્રત્યયેની પૂર્વે મૂળ ધાતુએ કે જે૧૧ વિભાગ અથવા ગણમાં વહેંચાયેલા છે તેઓને પિતાના ગણુની નીશાની લગાડાય છે. એ ગણોના નામ, તથા દરેકગણમાં કેટલા ધાતુઓ છે તે, તથા તેઓની નીશાનીઓનીચે પ્રમાણે છે.
ધાતુઓની સંખ્યા.
ગણેના નામે
ગણની નીશાનીઓ
પાણિનિ મતે અન્ય મતે
સૌત્ર | કુલ્લે..
o
૧૦૧૦
૭૧ ૨૪
૧૦૭૭
७६
o
o
૨૫
مي & لا » ع م و
૧૪૦
૧૪૭
૪
૪૩
૩૪ ૧૫૭
૦
૧૬૮
૦ ૦ = 0 5 = b E
Sા છે એજ ૦ ૦ ? : ૪ - ૪ હૈં
૦
૨૫ ૧૦.
૦
૧૦
૪
૬૧
ده می
૦
૪૧૦
૪૫૯
। अय
૫૧ | ૨ ફુલે. ! ૧૯t[ ૧૩૫ ર૬ | ૨૧૫૧ ઉપર લખેલી ગણેની નીશાનીઓની બાબતમાં તથા ઉપર લખેલા મહિલા કેટલાક ગણના ધાતુઓને લગાડવાના પુરૂષ બેધક પ્રત્યની બાબતમાં જે વધુ જાણવાનું છે તે નીચે મુજબ. ૧. બધા ગણેની નીશાનીઓ ધાતુને અંતે લાગે છે. પણ ૭ મા ગણની નીશાની ઉપાંતે લાગે છે. ૨. બીજા, ત્રિજા, પાંચમા, સાતમા, આઠમા ને નવમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં પરસ્મ
પદી વિધ્યર્થમાં ને આત્મને પ્રદી વર્તમાન, આજ્ઞાર્થ અને અનદ્યતનભૂતમાં જ્યાં કાઉસમાં
બીજે પ્રત્યય લખ્યું છે ત્યાં તે કાંઉંસમાં આપેલે જાણો. ૩. બીજા, ત્રિજા, સાતમા ને નવમા ગણના સર્વે ધાતુઓના સંબંધમાં અને વ્યંજનાંત પાંચમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં આજ્ઞાર્થના પરમૈપદના પ્રત્યયે જે કાંઉંસમાં આપેલા છે તે જાણવા, અને ધાતુના પ્રત્યય લેવા તૈયાર થયેલા અંગને અંતે અર્ધસ્વર અને અનુનાસિક શિવાયને વ્યંજન હોય તે દિને હિ કરે. * આ ધાતુઓના જેવા બીજા પણ આ ગણના થાય છે. * આમાં ૨૯ ધાતુઓ વેદના વ્યાકરણમાં આવતા ઉદાત્તાદિ વિર ભેદ વગેરેના કારણથી બેવડાયલા છે તે પાછળ ધાતુ કોષમાં તેના પર આપેલા ખબે નંબર પરથી માલમ પડશે ને તે કારણને લીધે ધાતુ કેષમાં ધાતુની સંખ્યા (૨૧૫૧-૨૯) ૨૧૨૨ છે. * ધાન કોષમાં આ ધાતુઓના નંબર કાઉસમાં લખ્યા છે. એ ૧૩૫. ઉપરાંત પણ કેટલાક ધાતુઓ છે પણ તે જવલ્લેજ વપરાય છે તેથી તે લખ્યા નથી.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
૨. આર્ધધાતુક પ્રત્ય વિષે. સાર્વધાતક શિવાયના બધા પ્રત્યેની આર્ધધાતુક સંજ્ઞા છે. ને એ પ્રત્યેની પૂર્વે કઈ પણ મૂળ કે પ્રત્યયાન્ત કે તેઓના ભાવકર્મ પ્રયોગના ધાતુઓને ગણની નીશાની કેઈપણ જગ્યાએ લાગતી નથી. પણ તેને બદલે કેટલાક પ્રત્યયેની પૂર્વે કેટલાએક ધાતુઓને આ ધાતુક પ્રત્યયદર્શક ૬ લાગે છે. (માત્ર દશમ ગણુની નીશાની અા દશમાં ગણના ધાતએ પછી કેટલીક જગ્યાએ ને અગીઆરમાં ગણની નીશાની જ અગીઆરમાં ગણના ધાતુઓ પછી હમેશ કાયમ રહે છે. ને તે વખતે એ અા તથા ૨ આર્ધધાતુક ગણાય છે.) ૪ કયા પ્રત્યની પૂર્વે અને ક્યા ધાતુઓને લગાડાય છે તે વિષે નીચે મુજબ:– ૧.૬ કયા પ્રત્યેની પૂર્વે લાગે છે તે વિષે–સ્વરથી શરૂ થતા તેમજ ને ૨ થી શરૂ થતા
પ્રત્યયોની પૂર્વે ૬ લાગતી નથી ને એ શિવાયના અક્ષરથી શરૂ થતા પ્રત્યેની પૂર્વે લાગે છે. ૨. કયા ધાતુઓને લગાડાય છે તે વિષે-૬ ઘણું ધાતુઓને લગાડાય છે. એટલે ઇ લે.
નારા ધાતુઓ ઘણું છે ને ન લેનારા અથવા વિકલ્પ લેનારા થડા છે. તેથી ન લેનારા એટલે “અનિટ” અને વિકલ્પ લેનારા એટલે “ટબતાવ્યા પછી લેનારા એટલે “સેટ” તરત જણાય છે. વળી કેટલીક જગ્યાએ અનિટ, વેટ કે સેટ થાય છે, વેટ, અનિટ કે સેટ થાયછે, ને સેટ, વેટ કે અનિટ થાય છે, તેથી કયા ધાતુઓ અનિટમાં, કયા વેટમાં, ને ક્યા સેટમાં, ગણ્યા છે ને કઈ કઈ જગ્યાએ તેઓને તેમ નથી ગણ્યા તે નીચે જણાવ્યું છે. ક. અનિટ ધાતુઓ નીચે પ્રમાણે છે.
उदृदन्तैयाँतिरुक्ष्णुशीस्नुनुक्षुश्विडीधिभिः। वृवृभ्यां च विनैकाचो ऽजन्तेषु निहताः स्मृताः ॥ शक्लपचमुद्रिच्वन्विन्सिच्प्रच्छित्यनिजिर्भजः। भअभुभ्रस्जमस्जियजयुज्रविजिवजिससृजः ॥ अक्षुद्धिछिन्तुदिनुदःपद्यभिद्विद्यतिर्विनन् । शदसदस्विद्यातिःस्कन्दिहदीकुक्षुधिबुध्यती ॥ बन्धियुधिरुधीराधिव्यशुधासाधिसिध्यती। मन्यहनापक्षिपछुपिततिपस्तृप्यतिदृप्यती ॥ लिप्लुप्वपशपस्वपसपियभ्रभ्लभगमनम्यमोरमिः । રવિ વિર મુરા વિ જ સ્ત્રિ વિન ઋષિ त्विष तुष् द्विष दुष् पुष्य पिष् विष् शिष् शुष श्लिष्यतयोघसिः । રતિ કિરિ તુ ન મિ ત્િ તથા . એટલે સ્વરાંતમાં (દીર્ઘ) ઝકારાન્ત અને (દીર્ઘ) કારાન્ત ધાતુઓ તથા શુ (રજા ગણુને), ૨ (રજા ગણને) જી. શા, , , કું, શ્વિ, રજ (આત્મપદી), ખ્રિને કૃ શિવાયના બધા એકાચ ધાતુઓ અને વ્યંજનાંતમાં રા,વ,મુ, ક્વિ, રવિન્દ્ર, શિ, ઝ, , નિડ, મગ, મણ, મુગ, સ, મગ, ચ, યુગ, સ, શ, શિ(૩ જા ગણ), aણ, , , ૬, કુ, વિન્ , છિન્તુ, ગુ૬, ૫ (૪થા ગણને), મિથિ, (૪થા તથા ૭ મા ગણને), ૨, ૩, િ (ચેથા ગણને), , , યક્ષ, વૃષ (ચેથા ગણને), મ્યુ ય, હય, ર, ચ, શુ, રાષ્ટ્ર, લિમ્ (થા ગણને), મન (ચેથા ગણન), હા, ચા, ક્ષિ, પુર, ત, તિ, સુર(થા ગણને), (ચેથા ગણન), હિs, સુપ (૬ઠ્ઠા ગણુને),
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
11
, રા, , , યમ, રસ, રમે, ગમ, નમ્, યમ, મ, , રંધા, સિરા, દૃશ, સૂર, શિ, શ, ત્રિ,
વિષ્ણુ , , વિ, તુ ક્રિ,દુ, પુખ (ચોથા ગણને), વિષ્ણુ, વિષ (૩ જા તથા ૯મા ગણ), શિs (૭ મા ગણન), ૬, ચિરણ (૪ થા ગણન), ઘર, વત્ (૧ લા ગણને), ૨૬ , હિર, તુમ્ (રજા ગણને), પણ, મિ, હ, ત્રિ, ને વ.
અપવાદ '૨. સન્ત બેધક પ્રત્યેની પૂર્વે આિ, ૬, ધ્રુ (૬ ઠ્ઠા ગણુને), ૪, પૃ, અને પરમે
પદી મુને સેટ, ને , અન્ન, છું, ઋ (૧ લા ગણને) ને બ્રિા ને વેટ જાણવા ૨. પુરૂષ બેધક પક્ષભૂતના પ્રત્યાની પૂર્વે , , , સ્તુ, , , ને ,શિવાયના
બધા અનિટને સેટ જાણવા, પણું પ્રત્યય આગળ વ્યંજનાત એ સ્વરવાળા ધાતુ
ઓને તથા કૃષ્ણ ને શ ને ૬ વિકલ્પ લગાડવી. રૂ. પુરૂષ બોધક સામાન્ય ભૂતના પ્રત્યેની પૂર્વે તુ (૫ માં ગણને) અને પરમૈપદી
તુને સેટ, ને જેડાક્ષરથી શરૂ થતા (-હસ્વ) કારાંત ધાતુઓને આત્મને પદમાં તથા
ફ્રેન, શ્રદ્, રા તથા સ્વરાંત ધાતુઓના ભાવકર્મ પ્રગના ધાતુઓને વેટ જાણવા. છે. પુરૂષ બેધક અનદ્યતન ભવિષ્યના પ્રત્યયેની પૂર્વે દુનું, ઘા તથા સ્વરાંત
ધાતુઓના ભાવકર્મ પ્રયોગના ધાતુઓને વેટ જાણવા. છે. પુરૂષ બોધક સામાન્ય ભવિષ્યના પ્રત્યયેની પૂર્વે (સ્વ) કાગંત ધાતુઓ, સ્ન
ને પરપદી ગામ ને સેટ, ને નું, દ, ચ, તથા સ્વરાંત ધાતુઓના ભાવકર્મ
પ્રયોગના ધાતુઓને વેટ જાણવા. ૬. પુરૂષ બેધક વિધ્યર્થ ભવિષ્યના પ્રત્યયેની પૂર્વે (હવ) કારાંત ધાતુઓ, જ,
ને પરમૈપદી - ને સેટ, ને 7,9, 7 તથા સ્વરત ધાતુઓના ભાવકર્મ પ્રગના ધાતુઓને વેટ જાણવા. ૭. પુરૂષ બોધક આશીલિંગના પ્રત્યાની પૂર્વે જોડાક્ષરથી શરૂ થતા. (હસવ) ૪ કારાંત ધાતુઓને તથા ઇન, શ્રદ, કૃશ, તથા સ્વરાંત ધાતુઓના ભાવકર્મ પ્રયોગના
ધાતુઓને વેટ જાણવા. ૮. કૃદંત અવ્યય બેધક સ્ત્ર પ્રત્યયની પૂર્વે વરુ, ને બુધ ને સેટ, ને મન (૮મા
ગણને) ને વેટ જાણ.. ૨. કૃદત પ્રાતિપદિક બેધક ત પ્રત્યયની પૂર્વે કુ. થરા, , કા, હો, તો, ને, મા
ને થr ને સેટ,ને રો અને છો ને જ્યારે અકર્તવા અથવા ધાતુના અર્થની શરૂ આતના અર્થમાં વપરાય ત્યારે વેટ જાણવા. વ પ્રત્યયની પૂર્વે કર, આ કારાંત ધાતુઓ તથા પક્ષભૂતમાં એકાચ થનારાં ધાતુઓને સેટ, ને કમ, , વિદ્ (૬ ટ્રા ગણન), વિનેશ ને વેટ, ને અને મને પ્રત્યયેની પૂર્વ ઊપર
સામાન્ય ભવિષ્યમાં કાપ્રમાણે જાણવું. ખ. વેટ ધાતુઓ નીચે પ્રમાણે છે.
स्वरतिः सूयते सूते पञ्चमे नवमे च धूञ् । तनक्तिर्वृश्चतिश्चान्ता वनक्तिश्च तनक्तिना ॥ मार्टि मार्जति जान्तेषु दान्तौ क्लिद्यति स्यन्दते । रध्यातः सेधतिर्धान्तौ पान्ताःपञ्चैव कल्पते ॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
गोपायति स्तृप्यतिश्च त्रपते दृष्यतिस्तथा। मान्ती क्षाम्यति क्षमतेऽश्रुते क्लिश्नाति नश्यति ॥ शान्तास्त्रयोऽथाक्षतिश्च निष्कुष्णातिश्च तक्षति । त्वक्षतिश्च षकारान्ता अंथ हान्ताश्च गाहते ॥ पदद्वये गृहतिश्च ऋकारोपान्त्य गर्हते। तृहति तुंहति द्रुह्यतयो बृहति मुह्यति ॥ वृही स्तृहीस्निह्य स्नुह्यत्येते वेटाहि धातवः। સન્તાન તુઘવ વે ચત્ર સર્વા એટલે
સ્વરાંતમાં ૐ (પહેલા ગણને), ૨ (ચેથા અને બીજા ગણને ને બેઉમાં આત્મપદી), અને “ (પાંચમા અને નવમા ગણને), અને વ્યંજનાંતમાં તસ્ (સાતમા ગણને), ત્રણ્ય (છઠ્ઠા ગણને), અમ્ (સાતમા ગણને), તય (સાતમાં ગણ), મૃણ (બીજા ગણને), (દશમા ગણને), (ચેથા ગણને), ચન્ટ (પહેલા ગણને), ૫ (ચેથા ગણ), સિધુ (પહેલા ગણને), (પહેલા ગણને), ગુરૂ (પહેલા ગણુને), તૃv (ચેથા ગણને), ગg (પહેલા ગણ), ૨ (ચોથા ગણને), ક્ષમ્ (થા ગણ), ક્ષમ્ (પહેલા ગણને ), ગર (પાંચમા ગણ), શિશ (નવમા ગણુને), નર (ચેથા ગણને), અમ્ (પહેલા ગણુને), નિરંકુર (નવમા ગણને), તમ્ (પહેલા ગણને), સ્વસ્ ( પહેલા ગણુને), જાદુ (પહેલા ગણને ), ગુ (પહેલા ગણુને), વૃત્ (પહેલા ગણન)તૃ૬ (છઠ્ઠા ગણ), (છઠ્ઠા ગણને), કુર (ચેથા ગણુને), વૃત્ (છઠ્ઠા ગણને), મુદ (ચોથા ગણન), વૃદ (છઠ્ઠા ગણુને), તૃ૬ (છઠ્ઠા ગણુને), સિદ્ (થા ગણને), સુદ (ચેથા ગણને).૧ અપવાદ ૨. સન્ત બેધક પ્રત્યયની પૂર્વે અને કહ્યું ને સેટ જાણવા. ૨. પુરૂષોધક પક્ષભૂતના પ્રત્યાની પૂર્વે , રૂ ને ધૂને સેટ જાણવા. પણ છે
આગળ વિકલ્પ લગાડવી. રૂ. પુરૂષબેધક સામાન્યતના પ્રત્યેની પૂર્વે ધું (પરમૈપદી) અને અલ સેટ જાણવા. ૪. પુરૂષબેધક સામાન્ય ભવિષ્યના પ્રત્યયેની પૂર્વે શૃં ને સેટ જાણવે. ક કૃત અવ્યય બેઘક ત્યા પ્રત્યયની પૂર્વે પ્રશ્ન ને સેટ, ને રૂં, રૂ ને જૂ ને અનિટ - જાણવા. ૬. કૃદંત પ્રાતિ પદિક બોધક ત પ્રત્યયની પૂર્વે નિમ્ ને સેટને બાકીનાઓને અનિટ
જાણવા. થર્ પ્રત્યયની પૂર્વે પરોક્ષભૂતમાં એકાચ થનારા શિવાયના ધાતુઓને અ- નિટ જાણવા. અને અમારા પ્રત્યેની પૂર્વે ઉપર સામાન્ય ભવિષ્યમાં કહયા - [[ પ્રમાણે જાણવું.
ગ. સેટ ધાતુઓ-અનિટ અને વેટમાં ન ગણવેલા બધા ધાતુઓ સેટ છે. છે. 'અપવાદ. .
૨. સશક્ત બેધક પ્રત્યયની પૂર્વે , વૃત, કૃષ, ચન્દ્રને શુધ, એ બધાને પર - પદમાં ને કહ, ગુદ, તથા (દીર્ઘ ) ૪ કારાંત એકાચ ધાતુઓને બેઉ પદમાં ૧. આ માંહેલા , હૂ , ધૂ, ધુ, તૃપ , , નર , નિસ્ +7ષ , કુ, મુદ્ર , ત્રિ, ૨, એ ધાતુઓચું- ત્રમાં વેટ કહેલા છે તેથી ધાતુ કેપમાં એના સંબંધમાં % અનુબંધ નથી.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિટ જાણવા, ને જ ગુન, છુ, , સૂર, ય, હમ, ; હમ, , પન, ઝિ, યુ, રૃ, ૬ અંતવાળા તથા કને શિવાયના (દીર્ધ) આ કારાંત ધા
તુઓને વેટ જાણવા. ૨. પુરૂષબેધક પક્ષભૂતના પ્રત્યેની પૂર્વે કૃને શિવાયના પ્રત્યે આગળ અ
નિટ જાણ. રૂ. પુરૂષબેધક સામાન્ય ભૂતના પ્રત્યેની પૂર્વે ને (દીર્ઘ) કાસંતને આત્મપદમાં
વેટ જાણવા ને સુ ને મને આત્મને પદમાં અનિટ જાણવા. છે. પુરૂષબેધક અનદ્યતન ભવિષ્યના પ્રત્યેની પૂર્વે પરમપદી જૂને અનિટ જાણ
ને દg (૬ કૂને ૯મા ગણુને), , સુમ, હા, રિને વેટ જાણવા. પુરૂષબેધક સામાન્ય ભવિષ્યના પ્રત્યાની પૂર્વે , ન, વૃષ્ય, અને ય
એ બધાને પરમપદમાં અનિટ જાણવા, ને , , , , ને તને - વેટ જાણવા. ૬. પુરૂષબેધક વિધ્યર્થ ભવિષ્યના પ્રત્યેની પૂર્વે , કૃવ, કૃપ, અ ને પણ એ
બધાને પરપદમાં અનિટ જાણવા. ને ત્વ , જીરુ, , ને તેને વેટ
જાણવા. ૭. પુરૂષોધક આશીલિંગના પ્રત્યયેની પૂર્વે (દીર્ઘ) ૪ કારત અને ને આત્મ
નેપદમાં વેટ જાણવા. ૮. કૃદંત અવ્યયબોધક ત્યા પ્રત્યયની પૂર્વે, સ, સુમ, ને િને તથા તમ્
(૫ મા તથા ૯મા ગણુને) ને તથા ધાતુકેષમાં બતાવેલા ૩ અનુબંધવાળા કર, અચ, અન્ન, જળ , મ, યુગ, મ્, હમ, ,ક્ષિાપ , , , , ,, ગ, કુ, મજુર, સુ, થુળ , વૃ૫, ૨, ર, છૂર, , , તરત, તૃ સ્મ ,વિ, વાવ, થં, જીરુ, વહુ, મૃગ, મ્, , , , કુ, ,મહુ, હુ , યુ , હા, સુ, વ, વન્, વ,વિ, છુ, gs, gs, રામ, રણ, રાં, શ, ષ, શમ્, શ્રમ, ચિત્, િવન , દિવ, જન્મ, રામ, ઢ, વિ, અને ને વેટ જાણવા ને સ્કિ, સી, શી ને ૩ શિવાયના સ્વરાંત એકાચ ધાતુઓને અનિટ જાણવા. ૧. કૃદંત પ્રાતિપદિક બોધક ત પ્રત્યયની પૂર્વે , , કિ, પુખ (રમ ઉપસર્ગ
વાળા), ૬, , , ન (ભા ઉપસર્ગવાળો), તથા ૬ (૧લા અથવા ૪ ચેથા ગણને રોમ સાથે વપરાય અથવા આશ્ચર્ય પામવા અથવા નાસીપાસ થવાના અર્થમાં વપરાય ત્યારે)ને તથા છ, , મ, ય, પૂ, રા ,ને
સ્પરાના પ્રેરકાન્ત ધાતુઓને વેટ જાણવા, તથા ધાતુકેષમાં બતાવેલા આ અનુબંધવાળા રિ, સ્વ, વૃ, ,મિ, મુર્ણ, સ્થિર, બ, ફ, ચિને
છું ને જ્યારે અર્તવા અથવા ધાતુના અર્થની શરૂઆતનાં અર્થમાં વપરાય ત્યારે વેટ જાણવા. સસ (= જવું), (૬ ને ૯મા ગણને), અ (=જવું). gિ, , સુમ (૪ થા ગણને), વૃત્ (૧૦ મા ગણને), ફુધ (૧લા ગણને), ષ, પ્તિ, ને અિ ને તથા કૂ શિવાયના (દીર્ઘ) 5 કારાંત ને (દીર્ઘ) ૪ કારાંત એકાચધાતુઓને તથા ધાતુકેષમાં બતાવેલા અનુબંધવાળા , છૂ, ૩ ,૩જૂ, ,૬, " , , , , , ,ગુરુ,, ગુરુ, ગુ,જિ, , કચ્છ,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
૬, જૂ નુ , જૂ, મરણ, થ, દ, પુર્વ કૃમ, પુર્વ, પૂર, જુવ, પૂ, Y, 9, મૃ, મર, મણ , ગુર્જ, વ,ર, ર વિ , , લમ્,
દ્ ને હાર ને તથા (રસ્વ) અનુબંધવાળા ધાતુઓને અનિટ જાણવા શરૂ પ્રત્યયની પૂર્વે પક્ષભૂતમાં એકાચ થનારા શિવાયના ધાતુઓને અનિટ જાણવા. ચણ અને સમાન પ્રત્યેની પૂર્વે ઉપર સામાન્ય ભવિષ્યમાં હયા પ્રમાણે જાણવું.
૩. વિકારક તથા અવિકારક પ્રત્ય વિષે. નીચે લખેલા પ્રત્યય વિકારક છે ને તે સિવાયના અવિકારક છે. ૧. પ્રત્યયાન ધાતુકેમાં–શા પ્રેરક બેધક, ને અા તથા નામધાતુ બેધક. ૨. પુરૂધમાં વર્તમાન કાળનાં બિલિ, તિ, અનદ્યતન ભૂતના રાષ્ટ્ર, , આજ્ઞાર્થના
માનિ, , બા, ગામ, પક્ષભૂતના ગ, ઘ, ચ, સામાન્યભૂત અને ત્રણે ભવિષ્યના
બધા ને આશીલિંગના આત્માનપદના બધા. ૩. કૃદંત અવ્યય બેધકેમ-તુમ અને મું. ૪. કૃદંત પ્રાતિપદિક બેધકેમ-તન્ન, અનીય, અત્ત, ને માન ૫. સાર્વધાતુકેની પૂર્વે આવતી ગણની નિશાનીઓમાં ૧ લા ગણની નિશાનીને, ૩૮મા
ગણની નિશાનીને, ને ૧૦મા ગણની નિશાનીને. ૬. અર્ધધાતુકેની પૂર્વે આવતા અા તથા માં-ને -આ ને વાતે કેટલાક ખાસ
નિયમ છે તે નીચે મુજબ ક. (દીર્ધ ) જ કારાંત અને 9 ને શું લાગે છે ત્યારે પક્ષભૂતના, સામાન્યભૂતના - પરમપદના, અને આશીર્લિંગના પ્રત્યે શિવાયના પ્રત્યયેની પૂર્વે એ વિકલ્પ દીર્ઘ
- થાય છે. અને એ ધાતુઓને આત્મને પદી સામાન્યભૂતમાં ૬ લાગ્યાથી દીર્ધ થઈ
જાય તેમ હોયતે વિકપેજ લગાડાય છે. ખ. અન્ને પક્ષભૂતના પુરૂષ બેધક પ્રત્યયે શિવાયના પ્રત્યયેની પૂર્વે લાગતી
દીધે થાય છે. ગ. ૪ને 7 ને સનન્ત બેધક પ્રત્યયની પૂર્વે લાગતી ૬ દીર્ઘ થતી નથી. ઘ. અનેકાચને એકાચ જેમાં થયે હેય તેને ૬ લાગતી નથી, પણ કૃદંત પ્રાતિપહિક
બેધક વ ના સંબંધમાં તે જોવાનું નથી. ૭.રુની પૂર્વે પ્રત્યકાન્ત ધાતુઓને અંત્ય એ ઉડી જાય છે. ચ ને ગુણ કે વૃદ્ધિ થતી નથી.
ભાગ ૩ જે.
પ્રત્યને નિમિત્તે થતા ફેરફારો પ્રત્યાયના સાર્વધાતુક ને આધંધાતુક તથા વિકારક ને અવિકારક એવા જે ભેદ બીજા ભાગમાં બતાવ્યા છે તે દેના પ્રત્યની પૂર્વે તે પ્રત્યયે જેને લાગે છે તેમાં કેટલાક ફેરફાર થાય છે તે આ ભાગમાં નીચે બતાવ્યા છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
'. ૧. સાર્વધાતક અને આધધાતુક પ્રત્યેની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૧. અનદ્યતન ભૂત, સામાન્ય ભૂત અને વિધ્યર્થ ભવિષ્યમાં વ્યંજનાદિ ધાતુની પૂર્વે અને * સ્વરાદિ ધાતુની પૂર્વે મા ઊમેરવામાં આવે છે, ને બા ની પછી ૨ કે આવે તે તે
બને બદલે છે ને ૩ કે ૪ આવે તે તે બેને બદલે મુકવામાં આવે છે. ધાતુને ઉપસર્ગ લાગતે હૈયતે એ જ અથવા આ ઊપસર્ગ અને ધાતુની વચમાં ઉમેરવામાં
આવે છે. ૨. વર અને વન શિવાયના ૬ અને થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વે અને આ થાય છે
ને થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વે 2 હોય તે ઉડી જાય છે. ૩. ધાતુના અંતમાં કેઇ વ્યંજન હેય ને ઊપાંતમાં ૬ કે ૧ હેય ને એવા અંત્ય જોડા
ક્ષરની પૂર્વે , ૩, , , હાયતે તે ૬, ૩, , , દીર્ઘ થાય છે. જેમકે નું તિા - ન્ નું શક્તિા ૪. હું જ, કે ૬ થી શરૂ થતા ને કઈ પણ વર્ગના ચેથા અક્ષરના અંતવાળા એવા
ધાતુઓની પછી ૨ કે ૨ આદિવાળે પ્રત્યય આવે અથવા કંઈન આવે તે છે, શું, ને ૨, ૫, ૬, અનુક્રમે થાય છે. જેમકે (તુતિ કુતિ= ) શિ=ોલિ
( લિ.). ૫. કે થી શરૂ થતાં સંયુક્ત વ્યંજનની પછી અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર શિવાયને કઈ
વ્યંજન હોય અથવા કંઈને હોય તે પણ અથવા ક્રૂ ઉડી જાય છે. ૬. ત્રરૂ, ચ, gs, મૃગ, શ, સર, ઝાક ને શું ને શું ના અંતવાળા ધાતુઓના
અંત્ય વ્યજનને તેની પછી અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજન આવે અથવા કંઈ ન આવે તે જૂ થાય છે. છે. ઉપસર્ગવાળા ને (દીર્ઘ) ૪, ૬ થી શરૂ થતા પ્રત્યાયની પૂર્વે હસ્વ થાય છે. ૮. ઉદ, કુ, ૬, જિદ્દ ના દ ને ૬ અથવા ટૂ અને 7 ના ને , જે તેની પછી
અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર શિવાયને કઈ વ્યંજન આવે અથવા કંઈ ન આવે તે થાય છે. gy, ધૂપ, વિષ્ણુ, જળ (=વખાણવું), પન્ન (=વખાણવું)ને સાર્વ ધાતુક પ્રત્યયેની પૂર્વે જરૂર ને અર્ધધાતુક પ્રત્યેની પૂર્વે વિકલ્પ સાથે ઊમેરાય છે. પુ ને પન ને આ નિયમ
આત્મપદમાં લાગતું નથી. ૧૪ અગીઆરમા ગણના ધાતુઓની નીશાની ૨ ની પૂર્વે તે ધાતુઓને અંત્ય જ ઉડી જાય છે
ને જ શિવાયને સ્વર દીર્ઘ થાય છે. ૧૧. સર પ્રત્યયની પછી સર પ્રત્યય લગાડે હેય તે પહેલે ઉડાવી બીજે લગાડાય છે. ૧૨. (૬ ઠ્ઠ ગણને) ને ૩પ અથવા પ્રતિ લાગે છે ત્યારે ના ની પૂર્વે ઉમેરાય છે.
જેમકે પરિત્તિ ૧૩. ૪ (૮મા ગણને)ને અથવા પર લાગી ભૂષણ અથવા સંઘાત વાચક થતું હોય
તે #ના # ની પૂર્વે જ ઉમેરાય છે. જેમકે રાતન ૧૪. ૪ (૮ મા ગણુને) ને ૩પ લાગી ભૂષણ વાચક, સંઘાત વાચક, ગુણ રાખવા વાચક, - વિકારવાચક અથવા આકાંક્ષા વાચક થતું હોય તે #ના # ની પૂર્વે સ્ ઉમેરાય છે. જે
મકે ૩પતા બન્યા શણગારેલી કન્યા હતા ત્રાક્ષr=એકઠા થયેલા બ્રાહ્મણે = ! ઘણા કાચ પર લાકડું પાણીને ગરમી આપે છે ૩૫ર્ત સંસ્કારવાળું
કરીને ખાય છે. પતિ કૂતે=આકાંક્ષાવાળું બેલે છે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
૧૫. શ, , જ ને સૂઇ ને સન્તમાં કેવળ આત્મપદી જાણવા. . ૧૬. એકવાર દ્રિત થયું હોય તે ફરી તિત્વ થતું નથી.
૨. આધધાતુક પ્રત્યયોની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૧. આ અથવા આ શિવાયના સ્વરની પછી ૬ નહીં લીધેલા , રા ને સ હય તે તેઓના આ બંને ટૂ થાય છે, ને એ પ્રત્યયે ૬ લીધેલા હેય ને રુની પૂર્વે, ૩, ૬, કે હેય " તે એમ વિકલ્પ થાય છે. ૨. , છે ને એ કારાંત ધાતુઓના અંત્યસ્વરેને આ થાય છે. તેમજ નિ, સી, ડી ના અંત્ય
સ્વરને પણ આ થાય છે. સ્ત્રી ને એમ વિકલ્પ થાય છે.. ૩. થી શરૂ થતા ને રૂ ની પછી સ્વર અથવા 7 વર્ગને કેઈ હોય એવા ધાતુઓ તથા ૨૬, સ્થિ, સ્ત્ર, સ્વ ને અિ ના જૂની પૂર્વે જ અથવા આ શિવાયને કેઈ સ્વર અથવા
વર્ગને આવે તેને થાય છે.
અપવાદ-સે, રૂપ, રૂક્સ, ૨, ઝૂ અને ને એમ થતુ નથી. ૪. ર૬ને વહુ ના ટૂ ને થયેલે ટુ જ્યારે ઉડી જાય છે ત્યારે એ ધાતુની આગળ ના મ અથવા
મા ને ઓ થાય છે. જેમકે (વત્તા સસ્તા સ્થા=રા = ) સતિ=ોવા ૫. ધાતુના અંત્ય ને ર થી શરૂ થતા પ્રત્યય આગળ તૂ થાય છે. જેમકે રાજ્ય
अवात्सीत ૬. ફૂદ્ધિ ધાતુઓ (જેઓની આ સંજ્ઞા છે તેઓની સામે ધાતુકેષમાં શબ્દ લખે
છે) ના સ્વર આર્ધધાતુક પ્રત્યયેની પૂર્વે કાયમ રહે છે. છે. ૬, ૮, કુ, કુન્ , , , પુત્, ,, છુ, સુ,ગુ, ને ના ૩ને
ગુણ કે વૃદ્ધિ પક્ષભૂતના ૧ લાં ને ૩ જા પુરૂષના એક વચન તથા પ્રેરકના અય તથા ભાવેકર્મના સામાન્યભૂતને ૩ જા પુરૂષના એક વચન શિવાયના કેઈ પણ પ્રત્યય આગળ
થતું નથી. ૮. સામાન્યભૂત અને આશીલિંગ શિવાયના પ્રત્યેની પૂર્વે ને માત્ર પરમપદી જાણ. ૯. પરમપદ આશીલિંગ શિવાયના કાળમાં અનું વિકલ્પ અર્થ થાય છે. ૧૦ અને બદલે મૂ, ને ને બદલે વર મુકાય છે. એને બદલે વી, શિવાયના વ્યંજનથી
શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વે વિકપે અને બાકી જરૂર મુકાય છે. દર ને બદલે વધુ સામાન્ય ભૂત અને આશીલિંગમાં, –મ પ્રત્યયની પૂર્વે, ને વધુ અથવા વિધ્યર્થ કૃદંતના જ પ્રત્યયની પૂર્વે મુકાય છે. અને બદલે અન્ન સનન્તના પની, યન્તના શની તથા ભાવે કર્મના ની પૂર્વે તથા સામાન્યભૂત તથા પક્ષભૂતના પ્રત્યેની પૂર્વે મુકાય છે. રાજને
બદલે ચા અને પક્ષભૂતમાં વિકપે અને બીજે બધે જરૂર મુકાય છે. ૧૧. બ્રિા ને આ સામાન્યભૂતમાં વિકલ્પ ને બાકી બધે જરૂર ઉડે છે. ૧૨. ઘ, ચ, વરા, ઘ, ચ, યજ્ઞ, ૫, વાદ્, વે, ચે, દે, વદ્દ, ઢિ, ઝ,થા, : રસાય, ધન,, છું, ને અન્ન ને ભાવકર્મમાં તથા આશીલિગમાં તથા ચાં, ૨ ને
થી થતા કૃદંત અવ્યય તથા કર્મણિભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિકમાં સંપ્રસારણ થાય છે, એટલે એના , ૫, ૬, ર્ ને ૨, ૩, ૪, ૨ અનુક્રમે થાય છે. સંપ્રસારણની પછી આવતે સ્વર ઉડી જાય છે ને સંયુક્ત વ્યંજન હોવાથી બે વ્યંજનને પ્રસારણ થતું
હેય તે માત્ર પાછલા વ્યંજનને સંપ્રસારણ થાય છે. ૧૩, િને અય વિકલ્પે લાગે છે, પણ સમાચભૂતના પ્રત્યય આગળ લાગતું નથી
ને ભાવકર્મના સામાન્ય ભૂતના પ્રત્યે આગળ વિકપે લાગે છે. ' . '
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
૧૪. દસમા ગણુના ધાતુઓને તેઓની નિશાની મા સદંત, પક્ષભૂત ત્રણે ભવિષ્ય, આત્મ
નપદી આશીલિગ તથા કૃદંત પ્રાતિપદિકના પ્રત્યેની પૂર્વે કાયમ રહે છે, ને ભાવે કર્મના પક્ષભૂતમાં પણ કાયમ રહે છે પણ ભાવે કર્મના સામાન્યભૂત (૩જા પુરૂષના એક વચનમાં ઉડી જાય છે.) ત્રણે ભવિષ્ય તથા આત્મપદી આશીલિંગમાં વિકલ્પ કાયમ રહે છે, ને જ્યાં જ્યાં કાયમ રહે છે ત્યાં ત્યાં એ વય ની પછી સ્વરાદિ પ્રત્યય હોય તે મ ને અંત્ય
ઉડી જાય છે ને જ્યાં જ્યાં ઉડી જાય છે ત્યાં તેનાથી થયેલા ફેરફારે તે કાયમ જ રહે છે. ૧૫. પ્રેરકના રાય ને દસમા ગણના રાય ના જેવું જ કાર્ય થાય છે. ૧૬. વાળ શિવાયના અંતવાળા નામધાતુઓને અંત્ય છે જે તેની પૂર્વે વ્યંજન હોય તે
ઉડી જાય છે. ૧૭. સાન્તના જ ને જ ઉડી જાય છે. ૧૮. યન્ત સ્વસંત ધાતુને થયેલ હોય તે તે યડન્તના ૨ ને જ ઉડી જાય છે ને વ્યંજનાન્ત ધાતુને થયેલ હોય તે તે યજ્ઞન્તને આખે જ ઉડી જાય છે. ,
૩ વિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે થતા ફેરફારે. ૧. વિકારક પ્રત્યયેની પૂર્વે તે પ્રત્યયે જેને લાગતા હોય તેના અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ
સ્વરને ગુણ થાય છે. અપવાદ. ક. ગુદ ને ૩ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે દીર્ઘ થાય છે. ખ. ના ની વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે વૃદ્ધિ થાય છે. ગ માં જ્યારે ૬ લે છે ત્યારે એને લાગતા પ્રત્યય વિકલ્પ વિકારક ગણાય છે. છે. હિન્ જ્યારે લે છે ત્યારે તેના સ્વરને ગુણ થતું નથી. છે. આધે ધાતુકમાં નીચે મુજબ છે.
૨. ૬, અને ના ઉપાંત્ય ને વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે થાય છે. ૨. વાણી અને વી ના સ્વરેને ગુણ થતું નથી. જ્યારે એઓ લે છે ત્યારે એ
એના અંત્ય સ્વરે ઉડી જાય છે. રૂ. અનિટ ધાતુઓમાં ઉપાંત્ય હાયતે તેને અષ વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યયની - પૂર્વે ૬ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે ચ નું પૂર્ણ ને છા. ૪. મx ની પછી અનુનાસિક તથા અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યય
આવે તે મા ના ને જ થાય છે નીકર = થાય છે. ૧. નાની પછી અનુનાસિક તથા અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યય આવેતે ના ના ૧ ની પૂર્વે ન ઉમેરાય છે. જેમકે નઇ ને કરતા.
૪. અવિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે થતા ફેરફારે. ૧. અંત્ય હસ્વ કે દીર્ધકને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વેને અનામે થાય
છે. પણ જે ૬ ને ૩ ની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન નહેય ને ધાતુ અનેકાચ હોય અથવા
થયે હોય તે જ 7 અનુક્રમે થાય છે, જેમકે કુતિ સ્થિતિ ૨. ધાતુના અંગના દીર્ધ ને અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે જ થાય છે પણ એ કઈ એક્ય આગળ આવ્યું હોય તે જ થાય છે અને અને જની પછી કઈ વ્યંજન હોય તે
ને ના ને દીધ થાય છે. ના થાય ત્યારે સ્વરાદિ પ્રત્યાયની અને વિકલ્પ થાય છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ ૪ (= જવું)ની ૬ ને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે શું થાય છે. ૪. દ ને ન અર્ધસ્વર ને અનુનાસિક શિવાયના વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી
જાય છે. ને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે દન ને જ ઉડી જાય છે ને ૬ ને શું થાય છે. ૫. , ના ઉપાંત્ય ની સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે વિકલ્પ વૃદ્ધિ થાય છે. ૬. વરના વ ને અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ૩ થાય છે. ૭. રાષ્ટ્ર, , દ્રા ને જ્ઞામાં ત્રિજા પુરૂષના પ્રત્યયને – ઉડી જાય છે. રાષ્ટ્રના સ્વરની વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની તથા સામાન્યભૂતના પ્રત્યેની પૂર્વે ૬ થાય છે. અને રિ
ના અને વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ૬ ને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂવે લેપ થાય છે. ૮. બંને ગ્રંક ને અનુનાસિક, અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે, ઉડી જાય છે. ૯. મિનું અવિકારક પ્રત્યયેની પૂર્વે મેન્દ્ર થાય છે. ૧૦. અર્ધધાતુકમાં નીચે મુજબ છે. ક. ને ધા અને ા ને ધા નું રૂપ ધરનારા તથા અસલ અથવા થયેલે તથા પ
(=પીવું), હું ત્યાગ કરે) તથા તેના સ્વરને જ શિવાયના વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે (દીર્ધ)છું થાય છે. [વા ને નું રૂપ ધરનાર એવું જ્યાં લખ્યું હોય ત્યાં ૪ (બીજા ગણને કાપવું) અને રે (૧ લા ગણ=પવિત્ર કરવું) ને બાદ કરવા.] ભૂતકૃદંત અવ્યયના ૨ પ્રત્યયની પૂર્વે (=પીવું)ના માની હું વિકલ્પ થાય છે. ખ, દ્રા, રાધા અને દેવીને અંત્યસ્વરે ૨ ની પૂર્વે ઉડી જાય છે. ગ. (હસ્વ) ૪ કાાંત ધાતુના ત્રની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન હોય તે તે (હસ્વ) ને
તથા (દીર્ઘ) દ કારાંત ધાતુના (દીર્ધ) 2 ને તથા જ્ઞા, તથા ગાના ને કર્તરિ પક્ષભૂતકૃદંત પ્રાતિપાદિકના પ્રત્યય શિવાયના અવિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે ગુણ થાય છે. અપવાદ, , , ના % ને અવિકારક પ્રત્યયેની પર્વે વિકલ્પ ગુણ થાય છે ને
જ્યારે ગુણ ન થાય ત્યારે વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. ધ. અનુનાસિકના અંતવાળ ધાતુઓને ઉપાંત્ય સ્વર, અનુનાસિક તથા અર્ધસ્વર શિવાયના | વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે દીર્ઘ થાય છે. ડ. આ કારાંત ધાતુઓને અંત્ય મા સ્વરાદિ અવિકારક તથા ૬ લેનારા વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે, ઉડી જાય છે. જેમકે વા નુ કે, વિ, મિ.
ભાગ ૪ થે.
પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ કરવાના વધુ નિયમ પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓની જે ચાર જાતે છે તે ચાર જાતેના ધાતુઓને તૈયાર કરવામાં લાગતા સાધારણ નિયમે આગળ કહી ગયેલા નિયમમાં આવી ગયા છે તે દરેકના સંબંધમાં જે વધુ ખાસ નિયમે જાણવાના છે તે દરેકના સંબંધમાં નીચે જુદા જુદા જણાવ્યા છે.
૧. પ્રેરક ધાતુના સંબંધમાં પ્રેરકના મા પ્રત્યયની પૂર્વ થતા ફેરફાર ૧. દશમા ગણના ધાતુઓને તેઓની નીશાની અર ની પૂર્વે જે ફેરફારે થાય છે તેજ ફેરફારે - આ સયાની પૂર્વે પણ થાય છે. તેઓને નીચે લખેલી કેઈપણ કલમ લાગતી નથી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. ચાર ધાતુઓ (જેઓની આ સંજ્ઞા છે તેની સામે ધાતુકેશમાં કાલિ શબ્દ લખે
છે) ને તથા અંતવાળા ધાતુઓના ઉપાંત્ય સ્વર હસ્વ થાય છે. અપવાદ ક, કવિ, ઢ, &, વન, રૈ, ના, નામ અને તમને ઉપસર્ગ ન લાગે ત્યારે ઉપર
પ્રમાણે વિક૯પે થાય છે. ખ. રમ, રામ ને વ ને ઉપર પ્રમાણે થતું નથી. ગ, સહ અવ, અપ કે પરિ ઉપસર્ગ લાગે ત્યારે ઉપર પ્રમાણે થતું નથી. ૩. ઉપલી બે કલમાં લખેલા શિવાયના ધાતુઓના અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય અને ગુણ
નહીં પણ વૃદ્ધિ થાય છે અને આ શિવાયના ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને વિકારકના નિયમ પ્રમાણે ગુણ થાય છે. અપવાદ. ક શિ, શી ને ધિરૂ ના અંત્ય સ્વરને જ થાય છે. ખ. જૈ ના થતા શ્રા ને આ હસ્વ થાય છે. ગ. મીર ની ને આ વિક૯પે થાય છે. ઘ. ગુદ ને ૩ જરૂર ને તુને ૩ વિકલ્પ દીર્ઘ થાય છે. ડ. ધી ને વેવીને અંત્ય સ્વરે ઉડી જાય છે. ચ. પ્રત્યયથી થયેલા નામધાતુને નામધાતુને જય ઉડી પ્રેરકને કય લાગતા પ્રેરકના
રચના નિમિત્તના ફેરફાર થતા નથી પણ નામધાતુના ભયના નિમિત્તના ફેરફારેજ
કાયમ રહે છે. ૪. નીચે લખેલા ધાતુઓને નીચે લખેલા અક્ષરે ઉમેરાય છે. ને ઉમેરાય છે ત્યારે તેના અંત્ય
હસ્વ સ્વરેને જ થાય છે. ક. છે, તો, છો, હૈ, , , , Tr (=પીવું)ને gr (=પાળવું) શિવાયના અસલ અથવા
થયેલા આ કારાંત ધાતુઓને ઉમેરાય છે. જેમકે રે – વાપી ખ, ય, સ્મા, સ્ટી, , રી, ને ને ઉમેરાય છે. તે પહેલા બેને અંત્ય છે
ઉડી જાય છે. ગ. , , છો, દે , ચે, સને =પીવું)ને જઉમેરાય છે. જેમકે gr ( પીવું) નું
पायय ઘ. Tr ( પાળવું) ને ત્રુ ઉમેરાય છે ને રૂ ને જ ઉડી જાય છે ને ૪ ઉમેરાય છે. ડ. કમ, મ, મ, ને રણ ને ઉપાંત્યમાં ન ઉમેરાય છે. ચ. સ્મિ ને વિંને વિકલ્પ નું, ને સ્ત્રી ને જા ને વિકલ્પ નું, ૨, ને ર્ ઉમેરાય છે. છે. માની ને જ થાય છે ત્યારે જુનીકર ૬ ઉમેરાય છે.
જ. એનું વી થાય છે ને વિકલ્પ ઉમેરાય છે. ૫. નીચે લખેલા ધાતુઓમાં નીચે મુજબ ફેરફાર થાય છે. ક. સદ્ ના ને | વિકલ્પ થાય છે. ને મ્ વિકલ્પ થાય છે. ખ. મન નું વી, દન નું ને સિદ્ નું રાષ્ટ્ર થાય છે. ગ. રણ ને અનુનાસિક ઉડી જાય છે ને એને અર્થ મૃગયા કરવી થાય છે. ઘ. પ્રજ્ઞનું અને મર્જ, વા નું વાને વાન,ને પુન નું ને #થાય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭.
૨. સન્નન્ત ધાતુના સંબંધમાં કા તથા તેઓને કમ-૬ ( જવું) તથા ધિક્ટ (=સ્મરણ કરવું)માં ને બદલે જમ્મુકાય છે. ને , ચમ્ , ચે, હૈ, ચા, થાત્, શ્ર, ચા, વ્ય, વ્ય, વ્ર, પ્રફ્ફ ને જ ને જરૂર અને ઉચ્ચ ને વિકલ્પ સંપ્રસારણ થાય છે. પછી એ તથા બીજાઓને સેટાદિના નિયમ પ્રમાણે રુ જેમ લાગતી હોય તેમ તેના નિમિત્તના ફેરફાર કરી લગાડી ન લગાડાય છે. ને ન લાગતી હોય તે સ ના નિમિત્તના ફેરફાર કરી લગાડાય છે. ને પછી એ રીતે થતા શબ્દને દ્ધિત્વ કરવાથી સન્તધાતુ થાય છે. ફુ તથા સના નિમિત્તના કેટલાક ફેરફારે આગળ કહ્યા છે ને સન્તના સંબંધમાં કેટલાક બીજા ફેરફારે છે તે તથા દ્વિત્વના નિયમ તથા અનિયમિત રીતે થનારા સન્નત્તે વિષે નીચે મુજબ – ૧. ને નિમિત્તે આગળ કહ્યા મુજબ થવા જોઈતા પણ ન થનારા ફેરફારે. ક. , વિદ્ ને મુન્ ના ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થતું નથી. ખ. ઉપાંત્ય અથવા ૩ વાળા વ્યંજનથી શરૂ થતા અને , ૨, ૩ શિવાયના વ્યંજનના
અંતવાળા એવા ધાતુઓના અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ વિકલ્પ થાય છે. ૨. રર ને નિમિત્તે ( ન લાગે ત્યારે) થનારા ફેરફારે. ક. ૬, ૩, ૪ ને સ્ટ્ર ના અંતવાળ ધાતુઓને અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ
થે જોઈએ પણ થતું નથી. પણ ધાતુના અંત્ય ૬, ૩, ૪, , તથા દૃન ને જ નો ને ઉપાંત્ય ચ દીર્ઘ થાય છે. ખ. રુદ્ર અંતવાળા ધાતુઓના અંત્ય ૬ ને ૩ થાય છે. ' ગ. ભિ, મી, માં, મે, રા ને , તથા ને પાનું રૂપ ધરનારા તથા , મ્, રાંદ ને
પન્ના સ્વરેની રુ થાય છે અને એ મહેલા સ્વરાંતેને ર ની પૂર્વે – ઉમેરાય છે અને
દ્વિત્વથી થતા અભ્યાસને લેપ થાય છે. ઘ, સ પ્રત્યયને જ થયું હોય તે ધાતુના ને જૂ થતું નથી. જેમકે સિર નું સિલક્ષા ૩ દ્વિત્વના નિયમે નીચે મુજબ છે. (દ્વિત્વથી આવતા એકાચને અભ્યાસ કહે છે). ક. સ્વરાદિ ધાતુ હોય તે તેને બીજે સ્વર અને તેની પૂર્વેને વ્યંજન બેવડાય છે. જેમકે
अभ्नु अबिभ्रष અપવાદ–બીજા સ્વરની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન હેય ને તેમાં ૧, ૨, કે હેાયતે સંયુક્ત વ્યંજને માંને બીજો વ્યંજન લેવે નીકર પહેલે લે. જેમકે નું વિષા.
अन् नु अनिनिष । उन्नु उन्दिदिष। ખ. વ્યંજનાદ ધાતુ હોય તે તેને પહેલો વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે.
અપવાદ-સંયુક્ત વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય ને સંયુક્ત વ્યંજનને આદિ વ્યંજન , ૬ કે રજૂ હોય ને તેની પછી અઘોષ વ્યંજન આવ્યા હોય તે પહેલા વ્યંજન નહીં બેવડાતા
અઘેષ વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે. ગ. અભ્યાસમાં કોઈ પણ વર્ગના ૪ થા ને બદલે ૩ જે. »
૨ જા , ૧ લે જ વર્ગના જેટલામા ને
વર્ગને તેટલા દોઈ સ્વર
ને
-હસ્વ સ્વર
ܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુના ઉપાંત્યા છે ને બદલે ૬ , , , ગૌ ને , ને
ને , રુ મુકાય છે. છે. અભ્યાસને નિમિત્તે ધાતુમાં થતા ફેરફાર–અભ્યાસની પછી જ ના = ને જરૂર થાય જ છે ને દિ અને ઘન ના ને ને જિના નૂ ને વિષે થાય છે. ઉપર લખેલા દ્વિત્વના નિયમમાં એટલું વધુ જાણવાનું છે કે નામધાતુમાં કઈ પણસ્વર અને તેની પૂર્વેના વ્યંજનને દ્વિત્ર થાય છે. જેમકે પુત્રનું પુત્ર જે નામધાતુ તેના પુત્રયાકુરિત્રને પુત્રજા એ ત્રણ સગ્નન્તના ધાતુ થાય. ૪. અનિયમિત સજજો. तूंह नु तितृक्ष ने तितृहिष द्युत् नु दिद्युतिष न दिद्योतिष नश् नु निनस ने निनशिष ऋध् नु ईर्स ने अदिधिष मुच्नु मुमुक्ष ने मोक्ष
शप् नु जिज्ञपयिष ने जिज्ञापयिष राध् नु रिरात्स ने रित्स
दम्भ् नु धिप्स, धीप्स ने दिदम्भिष सम् नु सिसनिष ने सिषास . आंए नु ईप्स तन् नु तितंस, तितांस ने तितनिष
૩. યન્તધાતુના સંબંધમાં યન્ત કોનુ થાય છે તે તથા યડુન્તના કાર્યો તથા તેઓને કમ-પહેલા નવ ગણ માંહેલા વ્યં જનથી શરૂ થતા એકાચ ધાતુઓ તથા અ, , ૩ળું, કૂદ્, સૂત્ર, મૂત્ર,દ્રિા , થી ને એ એટલાનું જ યન્ત થાય છે બીજાનું થતું નથી. (વળી ગત્યર્થક ધાતુના યન્તને અર્થ વારંવાર ગતિનું થવું એમ ન થતાં ગતિ કુટીલપણું થવું એ થાય છે. ને સુ, સ, ૨૬, મ, ૩૬,૨૬, દુરાને જૂના યન્તના અર્થમાં નિંદાપણું ઉમેરાય છે). દે, , થાર્ , પ્રદ્, ને ચણ ને પરમૈપદમાં ને સ્વપ, ચ, ચે, ઢે, વાદ્, થા, શ્રદ્, ચા, વ્ય, ચ, દાઠ્યપ્રછું, અન્ન ને આત્મપદમાં સંપ્રસારણ થાય છે. પછી એ તથા બીજા ધાતુએને પરમૈપદમાં વડન્તને ૨ પ્રત્યય લાગતું નથી તે ન લગાડી, ને આત્મપદમાં લાગે છે તે લગાડી, પરમૈપદમાં ૨ ના અભાવના ધાતુમાં કેટલાક ફેરફાર થાય છે તે, ને આત્મપદમાં ૨ ના નિમિત્તના કેટલાક ફેરફાર થાય છે તે, કરી, દ્ધિત્વ કરવાથી યન્ત ધાતુ તૈયાર થાય છે. ચ ના નિમિત્તના કેટલાક ફેરફારે આગળ કહ્યા છે ને યન્તના સંબંધમાં કેટલાક બીજા છે તે તથા ના અભાવમાં થનારા ફેરફારે તથા દ્વિત્વના નિયમે તથા અનિયમિત રીતે થનારા યત્તે વિષે નીચે મુજબ – ૧, પરમપદી યન્તમાં ધાતુના ૬, , , ને થાય છે. ૨. આમને પદી યન્તમાં ચ ની પૂર્વે થતા ફેરફારે. ક. ધાતુના અંત્ય ને ૩ દીર્ઘ થાય છે. ખ. ધાતુના અંત્ય ની પૂર્વે એક વ્યંજન હોય તે ૫ ને રિ થાય છે. ગ. ધાતુના ઉપાંત્ય ૬, ૩, ને સ્ટ્ર ની પછી અથવા જૂ આવ્યો હોય તે ૬, ૩, ૪ ને સ્ટ
દીર્ઘ થાય છે. ધ. ના ને એ નહીં પણ થાય છે. ડ ઘા ને ના મા ની થાય છે. ચ. શો નું રાત્, વ્યાનું જ, ને ને શ થાય છે.
ને ૪ ને ચન્ થાય છે.
આ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીર્ધાસ્વર
છે. વન, વન, તન, ઘન ને ન વિકલ્પ ઉડી જાય છે. ને ઉડે છે ત્યારે ઉપાંત્ય એ દીધું
થાય છે. જ. વ્યંજનાંત ધાતુને ઉપાંત્ય અનુનાસિક હોય તે તે ઉડી જાય છે. ૩. દ્વિત્વના નિયમ નીચે મુજબ છે. ક સ્વરાદિ ધાતુ હોય તે તેને બીજે સ્વર અને તેની પૂર્વેને વ્યંજન બેવડાય છે. જેમકે
अट्नु अटाट्य અપવાદ–બીજા સ્વરની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન હેય ને તેમાં ૬, ૬, કે ૬ આવતા હેય તે સંયુક્ત વ્યંજનેમાને બીજે વ્યંજન લે નીકર પહેલે લે, જેમકે, ૩
नु उर्णोनूय ખ. વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય તે તેને પહેલે વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે. અપવાદ–સંયુક્ત વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય ને સંયુક્ત વ્યંજનને આદિ વ્યંજન , ૬ કે
હેય ને તેની પછી અશેષ વ્યંજન આવ્યું હોય તે પહેલે વ્યંજન નહીં બેવડાતાં અષ વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે. ગ. અભ્યાસમાં કઈ પણ વર્ગને ૪ થા ને બદલે ૩ જે
૨ જા ને , ૧ લો જ વર્ગના જેટલામા ને , – વર્ગને તેટલામે
ને ,
, હસ્વ સ્વર છે જ » , ગો અનુક્રમે, ને
,, માં મુકાય છે. અપવાદ૨. અભ્યાસમાં જ ને બદલે આ થવાના સંબંધમાં 8ધાતુને અંતે ગ ઉપાંત્યવાળે અનુનાસિક હોય તે તે ધાતુના અભ્યાસના ૩૪ ને ગ થતો નથી. પણ ની પછી અનુનાસિક ઉમેરાય છે. જેમકે ચમ્ ના ન્ય
नु यम्यम्य । जन् न जन्यनुजञ्जन्य ५ जाय नुं जाजाय। ૨૩. ર૪, ૮, પર, , મ, ર, , મસ ને ઉપર મુજબ થાય છે. . વર્ચ, અંકૂ, ચં, ગ્રં , ૪, પત્, અને સ્ત્રના અભ્યાસને ૨ કાયમ
રહે છે ને શની પછી જૂને બદલે ન ઉમેરાય છે. જેમકે અંના સ્ત્રીનું સની 8. ધાતને અંતે ૨, ૪ કે ૪ હેય ને અંતર્ગત જ હોય ને પરસ્મપદના રૂપ કરવા હોય તે જ વિક૯પે કાયમ રહે છે ને જ્યારે કાયમ રહે છે ત્યારે અભ્યાસને
4 ની પછી અનુનાસિક ઉમેરાય છે. ૨. અભ્યાસમાં ૫ ને બદલે જ થવાના સંબંધમાં વા. ધાતુમાં ઉપાંત્ય અથવા હૃ અસલ અથવા સંપ્રસારણથી પ્રાપ્ત થયે હેય ને આત્મપદના રૂપ કરવા હોય તે અભ્યાસને ૩ કાયમ રહે છે. ને પછી અથવા
ઢી ઉમેરાય છે. જેમકે વૃત્ ને કૃત્ય નું વકૃત્ય સ્વ. વ્યંજનાદિ ધાતુમાં અંત્ય અથવા ઉપાંત્ય ના કે રુ ઉપર પ્રમાણેને હેય ને
પરપદના રૂપ કરવા હોય તે અભ્યાસને કાયમ રહે છે ને તેની પછી ૪
ܙܕ ܐܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܐܕ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળા ધાતુમાં , ૨, જેને ટૂ વાળ ધાતુમાં , ૪િ, શ્રી વિપે ઉમેરાય છે. જેમકે વૃતનું વત્કૃત, વકૃત ને વરવા નું , રઢિ, ને
चलीक्लए । क चर्क, चरिक ने चरीक। ઘ. અભ્યાસને નિમિત્તે ધાતુમાં થતા ફેરફાર. ૨. પર, ૨૬, માં ઉમેરાયલા ન ની પછી એકાચમાં હેય તે તેને ૩ થાય
છે. જેમકે ર ના ચર્થ નું રંજૂર્ય
૨. સિર ના ને ઘ થતું નથી. અને ૪ ના 7 ને થાય છે. ૪. અનિયમિત યન્ત. स्वप् नु सोसुष्य ने सास्वप् प्याय् नु पेपीय ने पाप्य स्यम् नु सेसिम्य ने सस्यम् जन् नु जंजन्य, जाजाय, जंजन् ने जाजा वश् नु वावश्य ने वावश् द्युत् नु देद्युत्य , देद्युत् ने देद्यु વાર્ નું વીચ, રેચિ ને રે ! (૧ લા ગણને) નું જૂથ ને એવું
નું વેચ, વ ને વચ્ચે (૬ઠા , ) નું નિત્ય દે નું દૂય ને કોઈ જ (૯મા , )નું નિર્ચ ને કાજુ .
૪. નામધાતુના સંબંધમાં ૧. પ્રત્યે કેને લાગે છે ને તેના અર્થો- પ્રતિપદિક તથા અવ્યયના શબ્દને પ્રત્યે લા
ગે છે. , અને જેને લગાડીએ તેને અર્થ તેના જેવું થવું અથવા વર્તવું એ થાય છે.
%િ જેને લગાડીએ તેને અર્થ તેની ઈચ્છા કરવી એ થાય છે. સર્ચ ને એ જેને લગ-. ડીએ તેને અર્થ તેની ગાઢ ઈચ્છા કરવી એ થાય છે. ચ, ઝ, ૨ ને રાજ્ય લાગે ત્યારે કેવળ પરમૈપદમાંજ રૂપે થાય છે. અપવાદ. ક. અગીઆરમાં ગણના શબ્દ નામે પણ છે. તેઓના નામધાતુ કરવા હોય તે તેઓને
ઉપર લખેલા માંહેલો કેઈ પ્રત્યય લાગતું નથી. તેઓને હંમેશ લાગતે ૨ જ લાગે છે અને તે ૨ ની પૂર્વે એઓને અંત્ય એ હેય તે તે ઉડી જાય છે, ૩ હોય તે તે દીર્ઘ થાય છે, ને બેઉ પદેમાં રૂપે અપાય છે. ખ. ગવર્મ, સ, શીવ ને જ લાગે ત્યારે કેવળ આત્મપદમાંજ રૂપે થાય છે. ૨. ૪ પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફાર–શબ્દને અંતે જ હોય તો તે જ ઉડી જાય છે. ન કારાંત
શબ્દને ઉપાંત્યા હોય તે તે દીર્ઘ થાય છે. જેમકે wા નું ફળ માત્રા નું માંદા
कवी नुकवय । राजन नुराजान । ૩ ૨ લગાડી પરત્મપદી ધાતુ કર હોય તે ૫ ની પૂર્વે જે ફેરફાર થાય છે તે તથા ૪ થી
જે અનિયમિત પરત્મપદી ધાતુઓ થાય છે તે વિષે નીચે મુજબ ક. અંત્ય અને મા નું શું થાય છે. જેમકે કુંગ નું પુત્રીય
» ૬ ને ૬ નું શું છે ઇ વે નું નવય » ૩ ને નું
રુ માનુ નું માન્ય નું ર ' વા નું કાર્ગીય શો નું સન્ , ' , જો નું વાચ
नु आव , , नौ नुं नाव्य
૨
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૦ બ ૧
ܙܕ ܐܕ ܕܕ
અંત્ય અનુનાસિક ઉડી જાય છે અને તેની પૂર્વેના સ્વરનું ઉપર પ્રમાણે થાય છે - જેમકે રાજનું રાજય
, વ્યંજન (અનુનાસિક શિવાયને) કાયમ રહે છે. જેમકે વિશ્વનું પવિત્ર ખ. તદ્વિતને પ્રત્યય ઉડી જાય છે ને ઉમેરાય છે અને પછી ઉપર બતાવેલા ફેરફાર
થાય છે. જેમકે પાર્શ્વનું ગાય ગ. અનિયમિત-ગરાના નું કરનાર ને ગરાના ધન નું ધનય ને નીચા નું
उदन्य ने उदकीय। ૪. ર લગાડી આત્મને પદી ધાતુ કરે છે, તે ચ ની પૂર્વે જે ફેરફાર થાય છે તે તથા જથી
જે અનિયમિત આત્મને પદી ધાતુઓ થાય છે તે વિષે નીચે મુજબ– ક, અંત્ય એ દીર્ઘ થાય છે. જેમકે ચેન નું નાચ = બાજપક્ષીની માફક વર્તવું.
રાષ્ટ્ર નું ઉદ્ધાર = શબ્દ કર. મૃા (ધાણું) નું ચૂરચક ઘણું થવું.
છ નું લય = કષ્ટ કરવું કવિ નું ચ = કવિની માફક વર્તવું. , ગુહ નું ય = ગુરૂની માફક વર્તવું.
માતા નું મનાય = છોકરીની માફક વર્તવું.
છ વર્તુ નું રાય = કર્તાની માફક વર્તવું. ,, ઓ ને
, ન નું કાવ્ય = ગાયના જેવું થવું. , શ્રી ને આન્ , , નૌ નું નવ્ય = નિકા જેવું થવું. , અનુનાસિક ઉડી જાય છે ને તેની પૂર્વેને સ્વર દીર્ઘ થાય છે. જેમકે ગન નું
ચ=રાજાની માફક વર્તવું. ખ. શાન્ અને અપ્સર શિવાયના તથા અભૂતતભ્રાવના અર્થમાં સુમન, તુર્મનલ્સ,
आभिमनस् , उन्मनस् , रहस् , शुचिस् , शुचिवर्चस् , वर्चस् , सुरजस्, ने अरजस् શિવાયના ૪ કારાંત શબ્દને ૨ વિક૯પે અને ગ૬ અને અત્તર ને નિત્યે ઉડે છે ને પછી ઉપલે ફેરફાર થાય છે. જેમકે વિદર નું વિક્ર ને વિદડાહ્યા માણસની
માફક વર્તવું. પણ મારૂ નું પ્રાચ=અસરાની માફક વર્તવું. ગ. અભૂતતભ્રાવના અર્થમાં તિ, જવ, ચતુ, સૂપ, રાચ્છ, મ, ને વહુને
તૂ જરૂર ઉડે છે ને બીજાઓને વિકલ્પઉડે છે. અને પછી ઉપર બતાવેલા ફેરફાર થાય છે. ઘ. , તને અનુનાસિક શિવાયના વ્યંજન અંતમાં હોય તે કાયમ રહે છે. છે. સ્ત્રીલિંગના શબ્દને ઉપાંત્ય ન હોય તે તે સ્ત્રીલિંગને શબ્દ પુલ્લિગને કરાય છે.
જેમકે કુકમા નું કુકમાય પણ પરા નું પરિવાર ચ. અનિયમિત-યુવતિ નું યુવરાચિત્ર (=આશ્ચર્ય) નું ત્રિીજા પત્નીનું સપનાથ,
सपत्नीय ने सपतीय। ૫. અા પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફાર ક. અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય અને ગુણ નહીં પણ વૃદ્ધિ થાય છે અને બીજા ઉપાંત્ય હસ્વ
સ્વરને વિકારકના નિયમ પ્રમાણે ગુણ થાયે છે. . ખ. શબ્દના અંતને અનુનાસિક ઉડી જાય છે. જેમકે વર્તનનું વર્મા ગ. મ, વત્, મિન અને વિજ્ઞ અંતે હેયતે તે ઉડી જાય છે. જેમકે વિરનું સ્ત્રના
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘ સ્ત્રીલિંગને પ્રત્યય અંતમાં હોય તે તેનું પુરૂષવાચક કરવું. ડ શ્રેષ્ઠતાદર્શક સૂજી પ્રત્યયની પૂર્વે જે ફેરફાર થાય છે તે ફેરફાર આમાં પણ વિશેષણને
થાય છે. જેમકે મૃદુ નું ઘર દૂર નું વય; વળી વૃદ, પ્રિય, જિ ને સ્થિર ના ચ, g, ને D અનુક્રમે થાય છે ને બાપ ઉમેરાય છે. જેમકે સ્થિર નું થાપા ચ. સત્ય, અર્થ, વે, સ્વ, વામ ને મામ્ ને અચની પૂર્વે આપ ઉમેરાય છે. જેમકે સત્ય નું
હત્યિાપ. છે. પુછું, મા ને વર ને આત્મપદનાજ રૂપ થાય છે. જ. સકારાંત શબ્દની પછી અને આદિ જ ઉડી જાય છે. જેમકે ઘર નું પરાયા મુનુ - મુરબ્દ નું રાખ્રયા ઝ. અનિયમિતપુર નું વાપર, વાદ્રય, ગુપમા ગરમ નું માપ , મય, સ્મચા श्वन् नु शावय, शुनय । विद्वस् नु विद्वय, विदय, विदावय ।
ભાગ ૫ મો.
ભાવેકબેધક ધાતુઓ કરવાના વધુ નિયમો. ભાકર્મ બોધક ધાતુ એટલે ભાવ વાચક અથવા કર્મવાચક અથવા બેઉવાચક. અસલ ધાતુ સકર્મક હોય તે તેને કર્મવાચક, ને અકર્મક હેતે તેને ભાવવાચક ધાતુ થાય છે. સકમક અને અકર્મક ધાતુઓ કયા છે તે નીચેના સ્લેકમાં જણાવ્યા છે.
लज्जासत्तास्थितिजागरणं वृद्धिक्षयभयजीवितमरणम् ।
રાયન ડાહ્યર્થ ધાતુર્વિવર્મમદુ ! એટલે લજ્જા, સત્તા, સ્થિતિ, જાગરણ, વૃદ્ધિ, ક્ષય, ભય, જીવિત, મરણ, શયન, કડા, રૂચિ, ચળકાટ એ અર્થવાળા ધાતુઓને અકર્મક જાણવા ને એ શિવાયનાને સકર્મક જાણવા. અસલ ધાતુ પરસ્મપદિ કે આત્માનપદી હોય તે પણ ભાવકર્મબોધક ધાતુ આત્મોપદીજ ગણાય છે. ને આત્મપદનાજ પ્રત્યય લે છે, (આમાં કાઉંસમાં આપેલા પ્રત્યે કેઈપણ ગણના ધાતુને લાગતા નથી) નેતે પ્રત્યામાં સાર્વધાતુના પ્રત્યયેની પૂર્વે ભાવેકર્મને પ્રત્યય ૨. લાગે છે ને આર્ધધાતુકના પ્રત્યેની પૂર્વે લાગતું નથી. જ્યારે આ લાગે છે ત્યારે તેની પૂર્વે નીચે મુજબના ફેરફાર થાય છે. ૧. અવિકારક પ્રત્યય છે. પણ દશમાં ગણના ધાતુઓને વિકારક એવો જે જ તેની આગળ
જે ફેરફાર થાય છે, તે આ જ આગળ પણ થાય છે, તેમજ કારાંત ધાતુઓના ની
પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન હોય તે ને ગુણ થાય છે, ને ધાતુને પણ ગુણ થાય છે. ૨. * કારાંત ધાતુઓને ની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન નહીં હોય તે જ ને રિ થાય છે. જેમકે
નું શિય; ૩. ધાતુના અંત્ય ૬, ૩ લંબાય છે. જેમકે કિ નું લાય ૪. ધાતુના અંત્ય ૮ ને થાય છે. પણ જે તેની પૂર્વે એશ્ય કે ૬ હોય તે ૩ થાય છે. ૫. મળ્યું, સ, રૉત્, , , , સ્મ , જૂ, ગળ્યું, સ્તન્મ, ય, સંર,
અને બીજા કેટલાક ધાતુઓના અનુનાસિક ઉડી જાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. તન, કન, સન, ના અનુનાસિક વિકલ્પ ઉડે છે. જેમકે વર્તમાનકાળના ત્રિજા - પુરૂષના એક વચનમાં વન નું ન્યત; વાર્તા ૭. ર નું રાષ્ટ્ર થાય છે. ૮. પ્રેરકના અંત્ય અને યડુન્તના અંત્ય ૪ ની પૂર્વે વ્યંજન હોય તે તેઓને અંત્ય જ
નીકર ૩૪ ઉડી જાય છે.
ભાગ ૬ ઠે. મૂળ તથા પ્રત્યયાત્ત તથા તેઓના ભાવેકબેધક ધાતુઓને સાવધાતુના
- પુરૂષબેધક પ્રત્યેની પૂર્વ લાગતા વધુ નિયમે. ૧. પહેલા ગણુને ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ,ને પરમૈપદમાં દીર્ઘ થાય છે તેમજ રૂમ ને જરૂચ ને પણ થાય છે. ખ. હંસા, સસ, સ્વ ને ર ને અનુનાસિક ઉડી જાય છે. ગ. શ, ને ના અંત્યને છું થાય છે. ઘ. પા નું જિવ, ધ્રા નું નિવ્ર, મr નું ધમ્, થા નું તિ, ના નું મન , વા નું ચણ્યું,
दृश् नु पश्य, ऋऋच्छ, सृ नुधाव् , शद नुशीय , सद् नु सीद्, मृजर्नु मा
ને કમ નું ગન્મ થાય છે. ડ. તક્ષ(=નાનું કરવું), યક્ષ, સર, સ્ટાર, ઝ, રો ને 5 માંહેલા પહેલા બેને
વિકલ્પ પાંચમા ગણના જેવા ને બીજાઓને વિકલ્પ ચેથા ગણના જેવા રૂપ થાય છે. ચ. અનિયમિત-નીચે લખેલા ધાતુઓ અનિયમિત છે તેથી તેના વર્તમાન કાળના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના રૂપજ નીચે આપ્યા છે ને તેના બીજા રૂપે પણ તે પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યથી થાય છે.
મ નું મતિ નિમ્ (ક્ષમા કરવી) નું નિનિર્ત (ઋતે ક્ષમા કરે છે) પ્રિન્ નું પિનોતિ માન (=વિચાર કરે) નું મિમત્તે (તે વિચાર કરે છે)
* નું તાજેતે શાન (ધાર ચઢાવવી) નું શીરાંતિ (તે ધારચઢાવે છે) દ્િ નું રતિ વર્ષ (=ધિક્કારવું) નું વમત્રને (તે ધિક્કારે છે)
દ્ નું શુતિ વાન (=સીધું કરવું) નું ાિંતિ (તે સીધું કરે છે) कृप नुं कल्पते વિસ્ (=દવા આપવી) નું વિવિત્સતે (તે દવા આપે છે)
નું ઢાતિ ગુv (=ધિકારવું) નું કુમુક્તિ (તે ધિક્કારે છે) सस्ज् नुं सज्जति
ज्ञा ने जानाति ૨. બીજા ગણના ધાતુઓના સબંધમાં ક. ધાતુના છેડાના ને અનદ્યતનભૂતના બીજા પુરૂષના એકવચનના પ્રત્યયની પૂર્વે
વિકલ્પ થાય છે. - ખ. ધાતુના છેડાના ને, પ્રત્યયની પૂર્વે – અથવા જરૂર થાય છે, ને પ્રત્યયની પૂવે
વિકપે થાય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ. વ્યંજનની પછી અનદ્યતનભૂતના જૂ અને 7 પ્રત્યે ઉડી જાય છે. ઘ. આ કારાંત ધાતુઓને પરમપદ અનદ્યતનભૂતના ત્રિજા પુરૂષના બહુવચનમાં કન્
પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે. ને કર્ જ્યારે લાગે છે ત્યારે તેની પૂર્વેને સ્વર ઉડી જાય છે. ડ. ૬, ૩, ૪ ના અંતવાળા ધાતુઓ વિષે નીચે મુજબ જાણવું..
8. ધાતુના અત્ય (સ્વ) ૩ની જનાદિ વિકારક પ્રત્યયેની પૂર્વે વૃદ્ધિ થાય છે. ૨. સ્તુ, ને ને વ્યંજનાદિ પ્રત્યયેની પૂર્વે હું વિકલ્પ ઉમેરાય છે. રૂ. જૂને વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે જરૂર ઉમેરાય છે. એ ધાતુના વર્તમાન
કાળના બીજા પુરૂષના એકવચન ને દિવચનના અને ત્રિજા પુરૂષના ત્રણે વચનના રૂપે વિકલ્પ નીચે પ્રમાણે અનુક્રમે થાય છે –
વાસ્થ, માથ, આદિ, મહતુ, આદુઃ છે. ટૂ ના સંબંધમાં પરમપદ અજ્ઞાર્થના પહેલા પુરૂષના પ્રત્યયે અવિકારક જાણવા. ૧. ર ના અત્યસ્વરને ગુણ થાય છે ને એને ત્રિજા પુરૂષના બહુવચનના પ્રત્યેની પૂર્વે
ઉમેરાય છે. . ના અંત્યસ્વરની વર્તમાન કાળના વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે વૃદ્ધિ થાય છે 0 ને અનદ્યતન ભૂતના ને તુ પ્રત્યયની પૂર્વે ગુણ થાય છે. ચ. અને જૂ અને હું પ્રત્યયની પૂર્વે ઉમેરાય છે. છે. અન્ ધાતુના સંબંધમાં નીચે મુજબ જાણવું. ૨. અર્ ને આદિ અવિકારક પ્રત્યયની પર્વ ઉડી જાય છે. ૨. પરસ્મપદ આજ્ઞાર્થના બીજા પુરૂષનું એકવચન ધ થાય છે. રૂ. હું ને ? પ્રત્યયેની પૂર્વે ૬ ઉમેરાય છે જેમકે મારી ૪. આત્મને પદ વર્તમાન કેળના પહેલા પુરૂષના એકવચનમાં ને શું થાય છે. ' લઇ થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પૂર્વ સ્ ઉડી જાય છે. જ. ૪ ને ને પરમૈપદ અનદ્યતન ભૂતના બીજા પુરૂષના પ્રત્યે શિવાયના ૨ ને દર્
થી શરૂ થતા પ્રત્યેની પૂર્વે ૪ ઉમેરાય છે. ઝ. દિવ ને પરમૈપદ અનદ્યતન ભૂતના ત્રિજા પુરૂષના બહુવચનમાં વિકલ્પ પ્રત્યય
લાગે છે. ગ, , સ્વર, અન ને કમને જ શિવાયના વ્યંજનાદિ પ્રત્યયની પૂર્વે ૬ ઉમેરાય છે ને
પરમૈપદ અનદ્યતનભૂતના ને 7 પ્રત્યેની પૂર્વે અથવા જ ઉમેરાય છે. ટ. વને વર્તમાન કાળના ત્રિજા પુરૂષનું બહુવચન થતું નથી. ઠ. વિ વિષે નીચે મુજબ જાણવું
૨. આજ્ઞાર્થના રૂપે વિમ્ શબ્દને ૬ ના રૂપે લગાડી વિકલ્પ કરાય છે. ૨. પરમૈપદના અનદ્યતનભૂતના ત્રિજા પુરૂષના બહુવચનને પ્રત્યય ૩ થાય છે અને
એ ૩ ની પૂર્વે ધાતુના અંત્યસ્વરને ગુણ થાય છે. રૂ. એના વર્તમાનકાળના રૂપે વિકલ્પ છે, વિદ્ર, વિષ, રથ, વિશુ, વિ, વેર,
વિ, વિદુઃ થાય છે.' ડશા, નમ્, રાત્, રુદ્રાને રાષ્ટ્ર વિષે નીચે મુજબ જાણવું.
૨. રાજૂ નું પરપદઆજ્ઞાર્થના બીજા પુરૂષના એકવચનનું રૂપ રૂપ થાય છે. ૨. al( નું
રજિનેવિIથાય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
રૂ. પરમૈપદ અનદ્યતનભૂતના ત્રિજા પુરૂષના બહુવચનને પ્રત્યય લૂ થાય છે. અને
એ સત્ ની પૂર્વે ધાતુના અંત્યવરને ગુણ થાય છે. ૩. ત્રિજા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ધાતુમાં જે કંઈ ફેરફાર થવાનું હોય તે કરતાં પહેલા દ્રિત કરવું પડે છે. તે દ્વિત્વના
નિયમ નીચે મુજબ છે. ૨. સ્વરાદિ ધાતુ હોય તે તેને પહેલે સ્વર બેવડાય છે. જેમકે પુત્ નું ૩૩ ૨. વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય તેને પહેલે વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે.
જેમકે પત નું પાત. અપવાદ–સંયુક્ત વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય અને સંયુક્ત વ્યંજનને પહેલે વ્યંજન ૨, ૬ કે શું હોય ને તેની પછી અષ વ્યંજન હોય તે પહેલા વ્યંજન નહીં બેવડાતા અઘોષ વ્યંજન અને તેની પછી ને સ્વર બેવડાય છે. જેમકે સ્પર્ધનું પક્ષ ૩. અભ્યાસમાં કઈ પણ વર્ગના ૪ થા ને બદલે ૩ જે
» ૨ જા ને ૧ લે. 1 વર્ગના જેટલામા ને ,, ગુ વર્ગને તેટલામે
ܙܕܙܕܙܕ
દીર્ઘ સ્વર
ને , રહસ્વ સ્વર ધાતુના ઉપાંત્ય , જે ને ને
, , , ગૌ ને ,, ૩ મુકાય છે. भ छिद् नु चिच्छिद् । कम् नु चकम् । धानुदधा । सेव् नु सिषेव् । ढौक નું નું ચણા છે. અભ્યાસમાં ધાતુને થાય છે, નિજ, વિષ ને વિક્સ ના સ્વરને ગુણ થાય છે
ને ના, હૃા (=જવું), પૃ, y, p ( ભરવું)ના સ્વરની શું થાય છે. ખ. પરમપદના ત્રિજા પુરૂષને બહુવચનના પ્રત્યયને ? ઉડી જાય છે. ગ. પરમપદના અનદ્યતન ભૂતન ત્રિજા પુરૂષને બહુવચનને પ્રત્યય કન્ન થાય છે, અને - ૩ ની પૂર્વે ધાતુને અંત્ય માં હેય તે તે ઉડી જાય છે અને હસ્વ કે દીર્ઘ ૬, ૩ કે ૪
હોય તે તેને ગુણ થાય છે. ઘ. સને અંત્યસ્વર અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી જાય છે અને પરમૈપદ અજ્ઞાર્થના
બીજા પુરૂષના એકવચનનું રૂપ થાય છે. ડ. ધા અંત્યસ્વર અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી જાય છે. ધ નું પરપદ આજ્ઞાર્થના
બીજા પુરૂષને એકવચનનું રૂપ ધેટ થાય છે અને , , –ને ૬ થી શરૂ પ્રત્યાયની
પૂર્વે ધન થાય છે. ચ. મા ની અંત્ય વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પ વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. છે. મા, તથા gr (=જવું) ને આ સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી જાય છે અને | વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે થાય છે. - જgr (ઋતજવું) ને .સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે તેમજ થી શરૂ થતા વિધ્ય
ર્થના પ્રત્યેની પૂર્વે જરૂર, ને દિ ની પૂર્વે વિકલ્પ ઉડી જાય છે. અને વ્યંજનાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે શું થાય છે અને એ રું વિકલ્પ રહસ્વ થાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ઝ. દુને પરપદ આજ્ઞાર્થના બીજા પુરૂષના એકવચનને પ્રત્યય ધિ થાય છે.
બ. નિ, વિ, વિના ઉપાંત્ય ને સ્વરાદિ વિકારક પ્રત્યેની પૂર્વે ગુણ થતું નથી. ૪. ચેથા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ધાતુને અંત્ય ને ઉડી જાય છે. ખ. વિવ,ષ્ટિ, રામ, તમ્, સ, શ, મ, ખ્રમ ને ક્ષણને સ્વર દીર્ઘ થાય છે. ગ. રાષ્ટ્ર નું વિધે, ક ને જ્ઞા, વૃનું ત્રિ, ને આનું જ્ઞ થાય છે. ઘ. ટોન ને મ ને પરસ્મપદમાં દીર્ઘ થાય છે. ડ મને ત્રણ ને વિકલ્પે પહેલા ગણના ધાતુ જેવા રૂપે થાય છે "
ચ. ક્ષમ, નામ અને તેમને વિકલ્પ નવમા ગણના ધાતુના જેવા રૂપ થાય છે. ૫. પાંચમા ગણન ધાતુઓના સંબંધમાં ક. સ્વરાંત ધાતુઓમાં ગણની નીશાની કુને ૩, ૪ ને મ થી શરૂ થતા પ્રત્યેની પૂર્વ
વિપે ઉડી જાય છે. જેમકે રિ નું જિવને વિશ્વા પણ મા નું માનુવા ખ. વ્યંજનાંત ધાતુઓમાં ગણની નીશાની ગુના ૩ને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યેની પૂર્વ
૩૬ થાય છે. જેમકે બાપુ નું માપનુવત્તિ ગ. મ ને અનુનાસિક ઉડી જાય છે. ૬. છઠ્ઠા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં.
ક ધાતુઓના અંત્ય હસવ કે દીર્ઘ નેકને અનુક્રમે ને ને (હરવ) ને િ " ને (દીર્ઘ) ને રુ થાય છે. ખઅક્ક ને ત્રણ્ય ના મૃને દૃશ્ય થાય છે. જૂનું છું, કચ્છનું છું ને ચન્દ્ર નું
વિશ્વ થાય છે. ગ, હિર, સુ, સ્થિ, પિર, જૂ, મુત્ત, વિદ્ ને તિર ને ઉપાંત્યમાં અનુનાસિક
ઉમેરાય છે. ઘ. મ ને ર૪ નું મન્ન ને સન્ન થાય છે. ડ. ૩ ને વિકપે ચોથા ગણના ધાતુના જેવા રૂપ થાય છે. ' ચ. અનિયમિત -વિજ્ એનું વર્તમાન કાળનું ત્રિજા પુરૂષનું એકવચન વિષ્ણાતિ થાય
છે ને એના બીજા રૂપે પણ એ પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યથી થાય છે. ૭. સાતમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ગણુની નિશાની રને આ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી જાય છે. ખ. ૬ માં વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ગણની નીશાની ને ને થાય છે. ને મ્ માં
એ ન ની પછી દંત્ય વ્યંજન આવે તે રને જ થતું નથી. ગ. ધાતુના અંત્ય ને અનદ્યતનભૂતના બીજા પુરૂષના એકવચનમાં વિકલ્પ થાય છે. ધ. ધાતુના અંત્ય ને, ત્ પ્રત્યયની પૂર્વે તને ર જરૂર થાય છે અને પ્રત્યયની પૂર્વે
વિકલ્પ થાય છે. ડ. ધાતુના અંગને અનુનાસિક ઉડી જાય છે.
ચ. વ્યંજનની પછી અનદ્યતનભૂતને ર ને 7 પ્રત્યય ઉડી જાય છે. ૮. આઠમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં. ક. ગણની નીશાની ૩ ની પૂર્વે સંયુકત વ્યંજન ન હોય તે રને ની પૂર્વે ૩ વિકલ્પ
ઉડી જાય છે ને સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ૩ ને ર થાય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ખ. સિન, શૂળ, તૃળ ને કાળ ના ઉપાંત્ય સ્વરને વિકલ્પ ગુણ થાય છે. ગ. ૪ ધાતુને વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે જ ને અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે રજૂ થાય છે. અને
એને લાગતી ગણની નીશાની વ, મ તથા પરસ્મપદ વિધ્યર્થને પ્રત્યેની પૂર્વે ઉડી
જાય છે.. ૯. નવમાં ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ગણની નિશાની ના ને વ્યંજનાદિ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ના થાય છે અને સ્વરાદિ અને
વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ર થાય છે. ખ. મ ધાતુને લાગતા ના ના ર ને થતું નથી. ગ. વ્ય જનાત ધાતુને પરમૈપદ આજ્ઞાર્થના બીજા પુરૂષના એકવચનમાં મન પ્રત્યય
લાગે છે અને ગણની નીશાની લાગતી નથી. ઘ. જ્ઞા ને ના, ચા ને કિ ને ને હેત થાય છે. (ડ. ધાતુને ઉપાંત્ય અનુનાસિક ઉડી જાય છે. ચ. , સ્ત્રી, વિસ્ટ, ટૂ, ગા+સ્કૂ, , , , , , મ, , , , , , ,
g, ને છૂ ના અત્યસ્વરે જરૂર હસ્વ થાય છે. અને ક્ષી,ડ્યા ને ગ્રી ના વિકલ્પ થાય છે. ૧૦ દશમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં ક. ધાતુના અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ થાય છે, ને બીજા ઉપાંત્ય સ્વરેને વિકારક
ના નિયમ પ્રમાણે ગુણ થાય છે.
અપવાદ. ૨ત ધાતુઓ (જેઓની આ સંજ્ઞા છે તેઓની સામે ધાતુકેશમાં સત્ત શબ્દ
લખ્યા છે) ના ઉપાંત્ય સ્વરે કાયમ રહે છે. ૨. પૃથ્વી ધાતુઓ (જેએની આ સંજ્ઞા છે તેઓની સામે ધાતુ કેષમાં રાષ્ટ્રીય શબ્દ લખે છે) તથા ધાતુકોશમાં જે ધાતુઓને અનુબંધ ફુ કે ૩ છે તથા જે ધાતુઓ હિંસાવાચક છે તે ધાતુઓ તથા (દીર્ધ) 2 કારાંત ધાતુઓ વિકલ્પ પહેલા ગણના પરસ્મપદના ગણાય છે. ને ધાતુકેશમાં જે ધાતુઓને અનુબંધ –
છે તેઓ વિકલ્પ ૧ લા ગણને આત્મપદના ગણાય છે. રૂ. રપ ને ને વિકલ્પને ચ, વદ્દ, દ્, વ ને રિને જરૂર રારિનું કાર્ય થાય છે. ખ. આ કારાંત થયેલા કે અસલ ધાતુઓને ૬ ઉમેરાય છે ગ. અનિયમિત-નીચે લખેલા ધાતુઓ અનિયમિત છે તેથી તેના વર્તમાનકાળના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના રૂપજ નીચે આપ્યા છે ને તેના બીજા રૂપે પણ તે પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યાથી થાય છે.
धू धूनयति । प्री नुप्रीणयति । ૧૧. અગીઆરમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં–એમાં વધુ નિયમ કેઈ નથી. ૧૨. પ્રેરક ધાતુઓ, સન્તધાતુઓ તથા નામધાતુઓના સંબંધમાં–એમાં વધુ નિયમ કેઈનથી. ૧૩. યન્ત ધાતુઓના સંબંધમાં-પરમૈપદ વર્તમાનકાળના એકવચનેના, અનદ્યતનભૂતના
બીજા અને ત્રિજા પુરૂષના એકવચના અને આજ્ઞાર્થના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના પ્રત્યએની પૂર્વે(દીર્ઘ) { વિકલ્પ ઉમેરાય છે. અને એ (દીર્ઘ) ની પૂર્વે તથા સ્વરાદિ અવિકારક
પ્રત્યેની પૂર્વે ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થતું નથી. જેમકે વા નું રાતિ ને રાતિ ૧૪. ભાવકર્મબંધક ધાતુઓના સંબંધમાં-એમાં વધુ નિયમ કેઈ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
ભાગ ૭ મા.
મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત તથા તેના ભાવેકાધક ધાતુઓને આધાતુકના પુરૂષભેાધક પ્રત્યયેાની પૂર્વે લાગતા વધુ નિયમ.
આર્ધધાતુકના પુરૂષ બેધક પ્રત્યયા તે પરોક્ષભૂત, સામાન્યભૂત, અનદ્યતન ભવિષ્ય, સામાન્ય ભવિષ્ય, વિધ્યર્થં ભવિષ્ય ને આશીર્લિંગના પ્રત્યયા છે ને તે દરેકના સંબંધમાં જાણવાના નિયમે
નીચે લખ્યા છે.
૧. પરોક્ષભૂતના સબંધમાં.
૧. કાચે તથા તેઓના ક્રમ-ધાતુને દ્વિત્ય થતું હોય તે તે પહેલા કરવું, પછી સંપ્રસારણ થતુ હોય તેા તે કરવું, પછી TM લાગતી હેાય તે લગાડવી, પછી પ્રત્યયે લગાડવા ને દરેક જગ્યા એ ઘટતા ફેરફાર કરવા.
તથા
૨. દ્ધિત્વ કાને થાય છે′′ ને જાર્ શિવાયના વ્યંજનથી શરૂ થતા એકાચ ધાતુ ઋગ્ ને આત્ શિવાયના ૬ ને રૂ થી શરૂ થતાં એકાચ ધાતુ અને સ્વભાવિક અથવા છાંદસ હસ્વ ≈ થી શરૂ થતા ધાતુઓને તથા ∞ ને હું ને દ્વિત્વ થાય છે. ૩૫, વિદ્, જ્ઞાનૃ ને રૂદ્રિા ને વિકલ્પે દ્વિત્વ થાય છે. ખીજાઓને થતું નથી. ૩. દ્વિત્વ થાય ત્યારે તેને માટે જાણવાના નિયમે–
ક. સ્વરાદિ ધાતુ હાય તા તેના પેહેલા સ્વર બેવડાય છે પણ આદિમાં ૪ હાય તો તેને અભ્યાસમાં આન્ થાય છે. જેમકે ૠન નુ આનૃત્ ૠ ધાતુનું અભ્યાસ સાથે આર્ થાય છે. ઉર્દુનુ અભ્યાસ સાથે ઉર્દુનુ થાય છે.
ખ. વ્યંજનાઢિ હાય તા તેના પહેલા વ્યંજન અને તેની પછીના સ્વર બેવડાય છે. અપવાદ-સ’યુક્ત વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય અને સંયુક્ત વ્યંજનના આદિ વ્યંજન ૬, ૧ કે ર્ હાય ને તેની પછી અઘાષ વ્યંજન હોય તેા પહેલા વ્યંજન નહીં મેવડાતા અઘાષ વ્યંજન અને તેની પછીના સ્વર બેવડાય છે.
ગ. અભ્યાસમાં કોઈ પણ વર્ગના ૪ થા ને બદલે
૨ જા ને
""
22
ૢ વર્ગના જેટલામા ને
તે
ह्
દીર્ઘ સ્વર
99
ગ
ધાતુના ઉપાંત્ય તેને તે
ज्
હસ્વ સ્વર પણ મૂ ના ને બદલે અ
अ
ૐ તે
, ओने औने
,,
""
,,
૩ મુકાય છે.
इ
માત્ર ત્ર હાય તા તે દ્વી થાય છે ને માત્ર હૈં કે ૩ હેાય ને તેની પછી વિ જાતિસ્વર આવે તે ૬ ના દૂચ ને ૩ ના લવ્ થાય છે. ૧. અભ્યાસને નિમિત્તે ધાતુમાં થતા ફેરફારો.
""
""
૩ જો.
૧ લે.
૪ વર્ગના તેટલામા
""
. દ્દિ ના હૈં ના ક્, નિ ના ૬ ના TM જરૂર ને ચિ ના ચ ના ૬ વિકલ્પે થાય છે. કારઢિ ધાતુઓ તથા જે ધાતુમાં આકાર સ્વરના ગુણુ થવાથી પ્રાપ્ત થવાના હોય તે ધાતુઓ તથા રાજ્ અને ૬ શિવાયના અભ્યાસમાં ન બદલાય તેવા અસંયુક્ત
२. व्
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
વ્યંજનથી શરૂ થતા ને અસંયુક્ત વ્યંજનના અંતવાળા તેમજ આ સ્વરવાળા એવા એકાચ ધાતુઓને ય ને અવિકારક પ્રત્યય તથા લીધેલા થ પ્રત્યયની પૂર્વે થાય છે ને અભ્યાસને લોપ થાય છે. વળી એ પ્રત્યયેની પૂર્વે 7, 8, મન, ગg,અને સાધુ (હિંસા કરવી) ના 5 અથવા આને તથા અભ્યાસને એ પ્રમાણે થાય છે ને જ્ઞ, ઝ, ર૬, ળ , tr, ઝ, ત્રારિ, સ્ટા, એને વન ના 5 અથવા મા ને તથા અભ્યાસને એ પ્રમાણે વિકલ્પ થાય છે. ગ્રન્થ, 9, ઢને ને અનુનાસિક વિકારક પ્રત્યયની પર્વે વિકલ્પ ઉડે છે ને ઉડે છે ત્યારે એ પ્રત્યેની
પૂર્વે એઓના પણ અથવા આ ને તથા અભ્યાસ ને એ પ્રમાણે વિકલ્પ થાય છે. રૂધુ ને વન ને સ્વરાદિ પ્રત્યયની પૂર્વે ઉપાંત્યમાં ન ઉમેરાય છે. ૪. થી શરૂ થતા અને સંયુક્ત વ્યંજનના અંતવાળા ધાતુઓ અને કારાદિ ધાતુઓ
અને ગરાને અભ્યાસની પછી નુ ઉમેરાય છે. ૪. દ્વિવના અભાવમાં થતું કાર્ય-દ્વિત્વ નહીં થતું હોય ત્યારે ધાતુઓને વિકારક એ જે આમ પ્રત્યય અને શું, કૂ કે અન્ ના પક્ષ ભૂતના રૂપ લાગે છે. વિદ્ ને સ્વર સામ્ ની પૂર્વે
કાયમ રહે છે. ૫. સંપ્રસારણના સંબંધના નિયમ ક. વર્, સ્વ, વરા, વરૂ, વન, વ, વ, વે, ચે, દે, વ, , પ્રદ્દ, ચ, ધ, ચ,
વ, ચ ને એને અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વ સંપ્રસારણ થાય છે. ને વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે માત્ર અભ્યાસમાં સંપ્રસારણ થાય છે. અને વિકારક અને અવિકારક બેઉ
પ્રત્યયેની પૂર્વે અભ્યાસમાં સંપ્રસારણ થાય છે. ખ. જે ધાતુનું દ્વિત થયેલું રૂપ વિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ડવ ને અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે
* ને *વ વિકલ્પ થાય છે. એ જ પ્રમાણે ચે નું વિશ્ ને વિવી જરૂર થાય છે. કવચ, શ ની પૂર્વે, રૂ લે છે. હૈ નું વિકારક અને અવિકારક બેઉની પૂર્વે દુ થાય છે ને ઈશ્વ નું એજ
પ્રમાણે વિકલ્પ થાય છે. ૬. બીજા ફેરફાર. ક. સ્વરાદિ અવિકારક પ્રત્યયની પર્વે ધાતુના અંત્યસ્વર અથવા (દીર્ઘ) ૩ ના ૩ થાય છે. ને
ને જો પૂર્વે સંયુકત વ્યંજન આવ્યો હોય તે , નીકર શું થાય છે. જેમકે પુ નું સુપુविव नी नुनिन्यिव। ખ. ધાતુના અંત્ય સની પછી કૂ કે કૂ આવે તો અંતના મને રૂ થાય છે. ગ. ધાતુના અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય ૩૫ ની ૧ લા પુરૂષના આ પ્રત્યયની પર્વે વૃદ્ધિ વિકલ્પ
થાય છે. ને ત્રિજા પુરૂષના જ પ્રત્યયની પૂર્વે વૃદ્ધિ જરૂર થાય છે. છે. આ કારાંત ધાતુઓના સંબંધમાં અને બદલે પ્રત્યય જાણુ. ડ. રાન્ન , નન નને ય ને ઉયાંત્ય એ અવિકારક પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી જાય છે. અને
૪ ઉડી જાય ત્યારે ને જ થાય છે. જ્ઞાન અને ઘર ને ગ ઉડી જાય ત્યારે જ ને સ્ને
ધ ને સ થાય છે. ચ. ૩ ના સ્વર ગુણ વિકારક પ્રત્યયની પર્વ ફુલે છે ત્યારે વિકલ્પ થાય છે. ૭. અનિયમિત-નીચે લખેલા ધાતુઓના રૂપે અનિયમિત છે તેથી તેના પહેલા પુરૂષના એકવચ
નના રૂપે જ નીચે આપ્યા છે ને તેના બીજા રૂપે પણ તે પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યથી થાય છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधि +इनु आधिजगे भी नु बिभयांचकार, विभाय, विभय
નું કુવ, કુવા રી નું દિર, વિક્રાય, વિદુર इ न इयाय , इयय भृ नुविभरांचकार, बभार , बभर
हु नुं जुहवांचकार, जुहाव , जुहव ૮. ભાવકમબેધક ધાતુના રૂપ ર્તરિપ્રેગના આત્મપદના રૂપ જેવાજ જાણવા.
૨. સામાન્યભૂતના સંબંધમાં. ૧. ૬, ૩ કે * હસ્વ કે દીર્ઘના ઉપાંત્યવાળા વ્યંજનાત ધાતુઓના સંબંધમાં આત્મપદના
પ્રત્યયને અવિકારક જાણવા. ૨. પ્રત્યના આદિજ ની પૂર્વે કે પછી અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજન હોય તે
એ ર્ ને લેપ થાય છે. જેમકે મિસ્ત=મિત્ત ૩. અનિટ ધાતુઓના સંબંધમાં પરપદી ધાતુઓના સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. 'આત્મપદી ધાતુઓના અંત્ય સ્, ,૩, ૩ને ગુણ, ને અંત્ય (દીર્ઘ) % ને ફુ અથવા ૩ થાય છે. ને અંત્ય ( ૨) ત્રદ તથા ઉપાંત્ય સ્વર કાયમ રહે છે, ને પરમૈપદીને આત્માનપદી બેઉ ધાતુના ઉપાંત્ય ને ? પણ વિકપે થાય છે. જેમકે નું ક્ષેત્ર ને . વળી અને સ્થા પ્રત્યાન ન્ ગુણ કે વૃદ્ધિ નહીં થનારા હસ્વ સ્વર પછી ઉડી જાય છે. જેમકે અદૃસ્ત અછૂત. અપવાદ. કે. આત્મપદી + ના રુ ને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય આગળ જો વિકલ્પ થાય છે. જ્યારે ?
ને જ થાય છે ત્યારે તેને લાગતા પ્રત્યે અવિકારક ગણાય છે. ખ. આત્મપદી સ્થા, રા, ધ તથા રા ને ધા નું રૂપ ધરનારા ધાતુઓના અંત્ય માને
થાય છે. ને એ રુ ને ગુણ થતું નથી. ગ. આત્માનપદી ને અનુનાસિક જરૂર ને આત્મપદી અને ૩૫ + ચ =પરણવું)ને વિકલ્પ ઉડી જાય છે. નિને બદલે વ પરપદમાં જરૂર ને આત્મપદમાં વિકલ્પ
મુકાય છે. દૃન ના ની જ્યારે વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે જૂને થ થાય છે. ઘ. આત્મપદી સુષને ૩ જા પુરૂષના એકવચનમાં રુ પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે. ને જ્યારે લાગે
છે ત્યારે તેની પૂર્વે ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વર ને ગુણ થાય છે. ડ આત્મપદી અને ૩ જાપુરૂષના એક વચનમાં સ્ત્ર ન લાગતા ૬ લાગે છે ને ૬ ની
પૂર્વે ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ થાય છે. ચ. પરમૈપદી આ કારાંત ધાતુઓ તથા જમ્, ને નાના સંબંધમાં તને સત્ત શિવાયના પ્રત્યયેને આદિમાં સિ ઉમેરાય છે. અપવાદ૨. પરૌપદી gr (=પીવું), રથા, રા, ધ અને રા તથા ધા નું રૂપ ધરનારા ધાતુઓ
અને ૬ (જવું) ને બદલે આવતા ના સંબંધમાં પ્રત્યયે તદ્દન જુદા છે. એને ૩ જા પુરૂષના બહુવચનમાં ૩૪ ને બીજે બધે અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લાગે છે.
૩ ની પૂર્વે ધાતુને અંત્ય આ ઉડી જાય છે. ૨. પરમૈપદી ગ્રા, શો, તો તે છે ને ૩ જા પુરૂષના બહુવચનમાં ૩ ને બીજે અનદ્યતન ભૂતના પ્રત્યે વિત્યે લાગે છે. ને જૂની પૂ ધાતુને અંત્ય આ ઉડી જાય છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ع ل
છે. પુષ િધાતુઓ (જેઓની આ સંજ્ઞા છે તેઓની સામે ધાતુકેશમાં પુષહિ શબ્દ લખે છે) મહિલાઓને તથા ધાતુકેશમાં બતાવેલા સ્ટ્ર અનુબંધવાળા ગા, જમ્, કમ્,પિ, મુર, સુ, વિષ, રાજ, ૬, ફ, સદ્ને રૂપ તથા રહ્યા, હે, શિર, વર, સ્વિત્ઝર્ષ, તિ, સ્ટિને મિક્ ને જરૂર અને શુતાધાતુઓ (જેઓની આ સંજ્ઞા છે તેઓની સામે ધાતુકેશમાં સુતા િશબ્દ લખે છે) માંહલાઓને તથા ધાતુકેશમાં બતાવેલા ર્ અનુબંધવાળાસુ, છિદ્ર, તુ ,, નિઃ, , મિશુદ્, ત્રિ, , ,વિ ને ને તથા તૂને ૫ ને વિક૯પે અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લાગે છે અને શુરાઓ અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લે છે ત્યારે પરમૈપદી થાય છે. ઉપર લખેલા સઘળા ધાતુઓ અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લે ત્યારે તેઓના સ્વરની ગુણ કે વૃદ્ધિ થતી નથી. પણ રહ્યા નું રચ, હે નું ઇં, વ નું વે, ર્ નું
દ્ ને દૂર નું ર થાય છે. વળી અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યની પૂર્વે અવિકારક એ * ધાતુને ઉમેરાય છે. જ. શું, ૬, ૬, કે અંતમાં ને , ૩, ૬ કે સ્ત્ર ઉપાંત્યમાં હોય એવા અનિટ ધાતુઓને નીચે પ્રમાણે પ્રત્યે લાગે છે. પરમૈપદમાં
આત્મપદમાં એકવચન. દ્વિવચન. બહુવચન. એકવચન. દ્વિવચન. બહુવચન. १ ५३१ सम् साव साम सि सावहि सामहि જો પુરૂષ સ:
सतम्
सत सथाः साथाम् सध्वम् ૩ જે પુરૂષ સત સતામ સન | સત साताम् सन्त અપવાદ–ા ને એમ થતું નથી. ને પૃ, રા ને ને વિકલ્પ થાય છે. વળી સુદ્, વિદ્ને ઢિ ના આત્માને પદના ત્રિજા પુરૂષના એકવચન, બીજા પુરૂષના એકવચન
ને બહુવચનને પહેલા પુરૂષના દ્વિવચનમાં પ્રત્યયોને સને સ વિકલ્પ ઉડી જાય છે. કે સેટ ધાતુઓના સંબંધમાં બીજા અને ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના પ્રત્યને જૂ ઉડી જાય
છે. આત્મપદી સેટ ધાતુઓના અંત્યસ્વર ને ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરને ગુણ થાય છે, જેમકે ' ટૂ નું બવિ. પરમપદી સેટ ધાતુઓના ઉપાંત્ય ૬, ૩, ને ઢને ગુણ થાય છે, જેમકે લિમ્ નું મોત, અને અંત્ય હસ્વ અથવા દીર્ઘ ૬, ૩, ૪ ને ઢની તથા ને હું ના અંતવાળા તથા વે ને a ના ઉપાંત્ય ૪ ની વૃદ્ધિ થાય છે પણ શિવાયના વ્યંજનના અંતવાળા અને કઈ પણ વ્યંજનથી શરૂ થતા એવા ધાતુઓના ઉપાંત્ય મ છાંદસ દીર્ઘ ન હોય તે તે ની વિષે વૃદ્ધિ થાય છે. જેમકે ટૂ નું મટાવિષમ્ પણ જન્ नु अगदीत् ने अगादीत्. અપવાદક, દૃ, જૂને ૨ ના અંતવાળા તથા ધાતુકેશમાં બતાવેલા ઇ અનુબંધવાળા , , વ, , , , , , , , સ્તર, ફુર, ને હું ને તથા äિ, , , મથ, ક્ષમ ને શ્વમ્ ના સ્વરની વૃદ્ધિ થતી નથી. જેમકે કર્મ નું
अक्रमीत् ખ. gિ, કન, પૂ, તાલ, થાર ને આત્મપદના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનને પ્રત્યય
સ્તને બદલે રુ થાય છે. અને જ્યારે શું થાય ત્યારે ધાતુના ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ થાય છે. અને ૪ શિવાયના હુઅસ્વરને ગુણ થાય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ. આઠમા ગણના ધાતુઓને અંત્ય જૂ અથવા – ઉડી જાય છે. ને આત્મને પદના બીજા
અને ત્રિજા પુરૂષના એકવચનમાં થાર્ અને તે પ્રત્યય લાગે છે. તન ને ઉડી ગયા પછી ના થાય છે. ઘ. પુષા ધાતુઓ માંહેલા ધાતુઓને તથા ધાતુકેશમાં બતાવેલા સ્ત્ર અનુબંધવાળા પત્ત
ને વિદ્ને તથા રા ને તુજ ને જરૂર, ને શુતા િધાતુઓ માહેલા ધાતુઓને તથા ધાતુકેશમાં બતાવેલા અનુબંધવાળા સદ્ગુ રુ, ચુત, છ, છુ તુ તુ, ગુ,
, , , થુ, હર (શ્રવ અથવા પર ઉપસર્ગવાળે), ને સેવ ને તથા 4િ, ૬, ૫ ને સ્તન્મ ને વિકલ્પ, અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લાગે છે. અને
તાદ્રિ એ જ્યારે અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લે છે ત્યારે પરસ્મપદી થાય છે. ઉપર લખેલા સઘળા ધાતુઓ અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લે ત્યારે તેઓના સ્વરની ગુણ કે વૃદ્ધિ થતી નથી. પણ પત્ નું પપ્ત, મમ્નું અથ, વાન્ નું રિન્, શ્વિનું , नु जर्, स्यन्द नु स्यद् , स्तम्भ नुस्तम् , भ्रंश भ्रश, ध्वंस् नु ध्वस्ने स्रस्र्नु શ્રદ્ થાય છે. વળી અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યયેની પૂર્વે અવિકારક એ જ ધાતુને
ઉમેરાય છે. છે. દશમા ગણના ધાતુઓ, પ્રેરક ધાતુઓ તથા મા થી થયેલા નામધાતુઓને ન ઉડી
જાય છે, અને ઉપાંત્યસ્વર હસ્વ થાય છે. પણ જે ઉપાંત્યમાં અ, બા, રૂ, ૩, અદ્ કે મારું માને કઈ હેાય તે પહેલા ચારને બદલે (હસ્વ) ને છેલ્લા બેને બદલે સ્ટ વિકપે મુકાય છે. (હૈ, દે, માન્, સુ,સુદ્, , , , , , K, , રી, સુ, s૬, મ, બ્રા ને બ્રા ને ઉપાંત્ય વિકલ્પ હસ્વ થાય છે ને ધાતુકેશમાં બતાવેલા અનુબંધવાળા ધાતુઓને તથા ચો, ઢ, ને શ ને ઉપાંત્ય હસ્વ થતું નથી.) પછી અવિકારક એ જ ઉમેરાય છે ને દ્વિત્વ કરી અનદ્યતનભૂતના પ્રત્યય લગાડાય છે. એ દ્વિત્વના નિયમે નીચે મુજબ છે. ૨. સ્વરાદિધાતુ હોય તે તેને બીજે સ્વર અને તેની પૂર્વેને વ્યંજન બેવડાય છે.
અપવાદ–બીજા સ્વરની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન હોય ને તેમાં ૬, ૮, કે ? આવતે હોય તે સંયુક્ત વ્યંજનમાંને બીજે વ્યંજન લેવા નીકર પહેલે લે. ૨. વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય તે તેને પહેલે વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે.
અપવાદ-સંયુક્ત વ્યંજનાદિ ધાતુ હોય ને સંયુક્ત વ્યંજનને આદિ વ્યંજન રા, ૬ કે ૨ હેય ને તેની પછી અઘોષ વ્યંજન આવ્યું હોય તે પહેલે વ્યંજન નહીં બેવડાતા અશેષ વ્યંજન અને તેની પછીને સ્વર બેવડાય છે. રૂ. અભ્યાસમાં કેઈપણ વર્ગના કથા ને બદલે ૩ જે.
છે , રજા ને , ૧ લે શ્ન વર્ગના જેટલામ ને , વર્ગને તેટલામે
દીર્ઘ સ્વર
હસ્વ સ્વર
:
ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ ܙܕ
૩ ને ૬ મુકાય છે.
.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३ .
अट
उन्द अभ्र
अ५५ाहक. अदन्त धातुमाने तथा स्मृ, दू, स्तृ, प्रथ्, म्रद् , त्वर् ने स्पश् ने अभ्यासभा
अ आवेतो ते अयभर छे. ख. सल्यासमा आवतो अ, उना थयला अव ने आव ना समधन डाय ने स
ભ્યાસની પછી જૂ, એય કે અર્ધસ્વર શિવાયને વ્યંજન હોય અને બદલે ? नही भुता उ भुटाय छे. ५४ , श्रु, दू, प्र, प्लु ने च्यु ना समयमा सल्याસમાં રૂ અથવા ૩ વિકલ્પ થાય છે. ग. वेष्ट ने चेष्ट ना समयमा सल्यासमा अथवा इ विपे थाय छे. છે. અભ્યાસમાં આવતા ૬ કે ૭ તેની પછી સંયુક્ત વ્યંજન કે દીર્ઘ વર્ણ ન હોય તે.
ही थाय छे. છે. અભ્યાસને નિમિત્તે ધાતુમાં થતા ફેરફાર-અભ્યાસની પછી નિ ના ને 7 જરૂર ને
चि नाच नोक वि८पे थाय छे. ઉપર મુજબ થતા ક્રિયાપદેના દાખલા નીચે મુજબ છે. મૂળ ધાતુ. મૂળધાતુને પ્રેરક ધાતુ. મૂળધાતુના પ્રેરકધાતુના સામાન્યભૂતના
૩ જા પુરૂષનું એકવચને. कृत् कीर्तय
अचिकीर्तत् , अचीकृतत् अटय
आटिटत् उन्दय
औन्दिदत् अभ्रय
आबिभ्रत् भ्राजय
अबभ्राजत्, अबिभ्रजत् अर्च अर्चय
आर्चिचत्
अदिदीपत् , अदीदिपत् अन् आनय
आनिनत् लोपय
अलूलुपत् , अलुलोपत् क्रम् क्रमय
अचिक्रमत् नावय
अनूनवत् पावय
अपीपवत् चायय चापयु
अचीचयत् , अचीचपत् खवय
असिस्रवत् , असुस्रवत् वेष्टय
अववेष्टत् , अविवेष्टत् स्पर्शय
अपस्पर्शत् , अपिस्पृशत्
अववर्तत् , अवीवृतत् स्मारय
असस्मरत् ૫. નીચે લખેલા ધાતુઓના રૂપ અનિયમિત છે તેથી તેના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના
નીચે આપ્યા છે ને તેના બીજા રૂપે પણ તે પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યયથી થાય છે. મૂળધાતુ મૂળધાતુના સામાન્ય ભૂતના મૂળધાતુના પ્રેરકધાતુના સામાન્યભૂતના 30 ५३पर्नु सेक्यन.
૩ જા પુરૂષનું એકવચન. ___ अशिश्रियत्
अशिश्रयत् अदुदुवत्
अदुव्वत् , अदिद्रवत्
भ्राज्
दीप
दीपय
606
वेष्ट
स्पृश
वर्तय
दु
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊन
अन
दस्य
। अस्रोष्यत् , असुनुवत्
असिस्रवत् असुस्रवत् . अश्वयीत् , अशिश्वियत्
अशिश्वयत् अशुशवत्. अधात्, अदधत्, अधासीत्
अदीधपत (५२५४ थनथी) स्वप् अस्वाप्सीत्
असिष्वपत् अह्वत्, अह्वास्त
अजूहवत्, अजूहवत મૂળધાતુ મૂળધાતુને પ્રેરક ધાતુ. મૂળધાતુના પ્રેરક ધાતુના સામાન્યભૂતના
301 Y३१नु सवयन. . कामय
अचीकमत् , अचकमत् घ्रा घ्रापय
अजिघ्रिपत् , अजिघ्रपत् स्था स्थापय
अतिष्ठिपत् पायय
अपीप्यत् उर्णावय
औMनवत् ऊनय
औननत् आनय
आनिनत् ईय॑य
ऐर्षिष्यत्, ऐयिष्यत् गण गणय
अजगणत् , अजीगणत् चकास् चकासय
अचचकासत्, अचीचकासत् स्फोरय, स्फारय
अपुस्फुरत् , अपुस्फरत् ૬. ભાવે કર્મબંધક ધાતુના સંબંધમાં. ક, સામાન્યભૂતમાં એક કરતા વધારે જાતના પ્રત્યય જુદા જુદા ધાતુઓ પરત્વે બતાવ્યા
છે તે કર્તરિપ્રયાગના ધાતુઓની બાબતમાં છે. ભાવકર્મબંધક ધાતુના સંબંધમાં श्, ष् , स, ह, न त ने इ, उ, ऋ ल न Suiत्यवा सेवा भनिट ધાતુઓ શિવાયના ધાતુઓને ર્તરિપ્રયાગમાં ગમે તે પ્રત્યય લાગતા હોય પણ ભાવે
प्रयोगमा त सामान्य भूतनादाणे छ ने श, ष, स्, ह ना मत ने इ, उ, ऋल ना त्या मान्ट धातुमामा दृश ने४३२ न स्पृश, मृश् ને ર ને વિકલ્પ સામાન્યભૂતના પ્રત્યય લાગે છે. अ५४. तप (=पश्चाता५ ४२३। ) शिवायन मा धातुमाने निकल पु३पन। सेक्यन ને પ્રત્યય ? જાણ ને એ રુની પૂર્વે નીચે મુજબ ફેરફાર થાય છે. ૬. અંત્યસ્વર અને ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ થાય છે. અને 4 શિવાયના હસ્વ સ્વરને ગુણ
थाय छे. ५ कम्, वम् अने आ+चम् शिवायनाम संत सेट धातुआना ઉપાંત્ય અને વન ને ઉપાંત્ય કાયમ રહે છે ને પટા િધાતુઓને ઉપાંત્યસ્વર विधे-स्व थाय छे. ज्वल् , हल् , ने झलू ने उपसर्ग नागे त्यारे घटादिनु अर्थ ४३२ थाय छे ने स्खद् ने परि, अव अप सागे त्यारेयतुं नथी. शप ने चए
ने विदथे, ने यम् , चह , रह , बलू ने चिने ४३२, घटादि आर्य थाय छे. २. आ संत सेट धातुमाने साइनी पूर्व य भेशय छे. सभ अदरिद्रायि. ३. ४शमा गणना तथा भीगत अय सेना। धातुमाना अय SIय छे. सभा चुर
नुअचोरि. ४. रध ने रम ने पत्यमा अनुनासि उभेराय छे. अने तेथी उपांत्य अनी शुष्प
वृद्धि थती नथी. सभ अरन्धि. लम् ने उपसर्ग दाणे त्यारे सेभ १३२ नी४२ વિકલ્પ થાય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આ ૬ ની પૂર્વે આર્ધધાતુકની ફુ લાગતી નથી. ખઉપર જણાવેલા પ્રત્યય લગાડતા પહેલા ધાતુમાં નીચે પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે. ૨. સ્વરાંત ધાતુઓ તથા ને પ્ર૬ ના સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. ૨. આ કારાંત અનિટ ધાતુઓને જ્યારે શું લાગે છે ત્યારે ૪ ની પૂર્વે ઉમેરાય છે. રૂ. જે ધાતુઓને ઉપાંત્ય એ પ્રેરકધાતુ થતા દીર્ઘ થતું નથી, તેમજજે ૧ભાગણનાધાતુઓને આ દીર્ધ થતું નથી, તેને ઉપાંત્ય ત્રિજા પુરૂષના એકવચન શિવાય બીજે
બધે દીર્ઘ થાય છે. સુન ને જ દીર્ઘ થાય ત્યારે થાય છે. છે. ગુ, ધૂપ, વિઠ્ઠ, vજ, પન, ત્રમ્ ને 7 ને અય વિકલ્પ ઉમેરાય છે. જેમકે
, પાર્થ છે. દશમા ગણના ધાતુઓને તથા પ્રેરકને જ વિકલ્પ ઉડી જાય છે. અને જે ધાતુઓને
ઉપાંત્ય પ્રેરકમાં દીર્ઘ થતું નથી તેમજ જે દશમા ગણના ધાતુઓને દીર્ઘ થતા
નથી તેને જ જ્યારે ઉડી જાય છે ત્યારે વિકલ્પ દીર્ઘ થાય છે. ગ. નીચે લખેલા ધાતુઓના રૂપ અનિયમિત છે તેથી તેના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના રૂપજ
નીચે આપ્યા છે ને તેના બીજા રૂપે પણ તે પ્રમાણે જુદાજુદા પ્રત્યથી થાય છે. मृज् नु अमार्जि भञ् नु अभञ्जि , अभाजि गुह् नु अगूहि
शम् नु अशमि, अशामि इनु अगायि
हेड्नु अहोड , अहिडि, अहीडि अधि+इनु अध्यगााय, अध्यायि
અનદ્યતન તથા સામાન્યભવિષ્યના સંબંધમાં. ૧. મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓની બાબતમાં વિશેષ નિયમ નથી. ૨. ભાવે કર્મબંધક ધાતુની બાબતમાં નીચે મુજબ છે. ક. સ્વરાંત ધાતુઓ તથા દન અને પ્રદુ ના સ્વરની વિદ્ધિ થાય છે. ખ. કારાંત ધાતુઓને જ્યારે રુ લે છે ત્યારે રૂની પૂર્વે જ ઉમેરાય છે. ગ. દશમ ગણન ધાતુઓને તથા પ્રેરકને કય વિકલ્પ ઉડી જાય છે અને જે ધાતુઓને
ઉપાંત્ય પ્રેરકમાં દીર્ઘ થતા નથી. તેમજ જે દશમા ગણના ધાતુઓને દીર્ઘ થતું નથી તેને એ જ્યારે અા ઉડી જાય છે ત્યારે વિકલ્પ દીર્ઘ થાય છે.
૪. વિધ્યર્થભવિષ્યના સંબંધમાં. ૧. મૂળ ધાતુઓની બાબતમાં અધિક્સ ના ૬ ને વિકલ્પ સ્વર આગળ થાય છે, અને ચં
જન આગળ થાય છે ને બદલે આ મુકાય છે ત્યારે તેની પૂર્વેના પ્રત્યે અવિકારક
ગણાય છે. ૨. પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓની બાબતમાં કોઈ વિશેષ નિયમ નથી. ૩. ભાવકર્મબંધક ધાતુની બાબતમાં અનદ્યતનભવિષ્યની રજી કલમ લાગુ પડે છે.
૫. આશીલિંગના સંબંધમાં ૧. મૂળ તથા પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓની બાબતમાં નીચે મુજબ છે. ક. પરમૈપદમાં રા, ધન, મા, રથા, , , , ૪ ના અંત્ય સ્વરને થાય છે. અને
એ ધાતુઓ શિવાયના મા કારાંત ધાતુઓના બા ને તેની પૂર્વે સંયુક્ત વ્યંજન આવેલે હિયતે ઇ વિકલ્પ થાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
ખ. પરઐપદમાં ૠ કારાંત ધાતુઓના ૠ ના િથાય છે. જ્ર ની પૂર્વે સયુક્ત વ્યંજન હાય તો તે ના તથા ર ધાતુના ૠ ના ગુણ થાય છે.
ગ. પરમૈપદમાં ધાતુના અત્ય ૬ અને ૩ દીર્ઘ થાય છે.
૪. પરઐપદમાં સર્, વલ્, જ્ઞ, અજ્ઞ, મન્, ગરૢ (=જવું), મન્ત્, પ્રણ્, ઉર્ ૧, ચન્દ્, ર્, વન્દ્, રૂમ્, સ્તમ્, સ્પ્રંગ, ટ્રા, રાત્, વત્, અંત્, તા અનુનાસિક ઉડી જાય છે.
ડ. આત્મનેપદમાં ધાતુના અંતના -હસ્ત્ર અથવા દીર્ઘ ૠ અને ઉપાંત્ય સ્વરના હૈં ન આવે ત્યારે ગુણ થતા નથી. પણ અંત્ય (હસ્ત્ર ) TM કાયમ રહે છે. અને (દીર્ઘ ) ના અથવા ૬ થાય છે.
ચ. ૬, ૩, ૪ -હસ્વ કે દીઘના ઉપાંત્યવાળા વ્ય’જનાંત ધાતુઓના સંબંધમાં આત્મનેપદના પ્રત્યયેા હૈં નહીં લે ત્યારે અવિકારક ગણાય છે.
છે. નન્, ક્ષન્, સ્કુન્ ના સ્ ના આ વિકલ્પે થાય છે.
૨. ભાવેકબાધક ધાતુની ખબતમાં અનદ્યતનભવિષ્યની બીજી કલમ લાગુ પડે છે.
જ
વર્તમાનકાળ ૧ લેા પુ. એકવચન
""
21:
23 :
૩ જો
Kr
ભાગ ૮ મા.
૧ લા ગણના મૂળધાતુ પુષ્ય તથા તેના થતા જુદી જુદી જાતના ધાતુના કરિ તથા ભાવેકમ પ્રયાગના દશે કાળના રૂપે. ૧. મૂળ ધાતુ યુના રૂપે. કરિપ્રયાગ
ભાવક પ્રયાગ.
આત્મનેપદ.
* ૐ
૩.
આજ્ઞા
ૐ ૐ
عب
૨ જો પુ.
% = ? % ? % ? % ?
ૐ ૐ ૐ ૐ ૐ ૐ : ૐ
એક
એકવચન
ૐ ૐ ૐ ૐ જ્
મહે ”
પરમૈપદ.
बोधामि
નોધાવ :
बोधामः
बोधास
વાયથ:
बोधथ
बोधति
વાધત:
बोधान्त
बोधानि
बोधाव
बोधाम
बोध
बोधतम्
આત્મનેપદ.
बोधे
बांधाव
बोधामहे
बोधसे
बोधेथे
बाधध्वे
बोधते
बोधे
बोधते
बो
बोधावहै
बोधाम
बोधस्व
बोधेथाम्
बोधध्वम्
बु
बुध्याव
बुयामहे
बु
बुध्येथे
gra
बुध्यते
बुध्येते
बुध्यन्ते
यै
बुध्याव
बुयामहै
बुध्यस्व
बु
बुध्यध्वम्
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
उले. 'सेक्यन बोधतु
ا
बोधताम्
बोधताम् बोधताम् बोधन्ताम्
बुध्यताम् बुध्येताम् बुध्यन्ताम्
,
मह,
बोधन्तु
ه
في
बोधेयम्
बोधेय
बुध्येय बुध्येवहि बुध्येमाहि
فم
बुध्येथाः
बोधेव बोधेम बोधेः बोधेतम् बोधेत बोधेत् बोधेताम्
बोधेवाह बोधेमहि बोधेथाः बोधेयाथाम् बोधेध्वम् बोधेत
बुध्येयाथाम् बुध्यध्वम्
बुध्येत
له
बोधेयाताम् बोधेरन्
बुध्येयाताम् बुध्येरन
बोधेयुः
मह
,
અનદ્યતનભૂત पु.मेश्वयन. अबोधम् a ,
अबोधाव
अबोधाम २० पु. , अबोधः
अबोधतम्
अबोधत उन्ने . से , अबोधत्
अबोधताम् , मडु ,
अबोधन પક્ષ ભૂત १ . सवयन. बुबोध
बुबुधिव
बुबुधिम २ पु. में , बुबाधिथ •, ६ , बुबुधथुः
अबोधि अबोधावहि अबोधामाह अबोधथा : अबोधेथाम अबोधध्वम् अबोधत अबोधताम् अबोधन्त
अबुध्ये अबुध्यावहि अबुध्यामहि अबुध्यथाः अबुध्येथाम् अबुध्यध्वम् अबुध्यत अबुध्येताम् अबुध्यन्त
मई ,
આત્મપદમાં છે તેમ.
बुबुधे बुबुधिवहे बुबुधिमहे बुबुधिषे बुबुधाथे
बुबुध
पु. ४ "
बुबुधिवे बुबुधे
बुबोध बुबुधतु बुबुधु:
बुबुधाते बुबुधिरे
સામાન્ય ભૂત १सो. सवयन __, a , .. " मड ,
अबुधम् अबोधिषम् अबुधे अबाधिषि अबुधाव अबुधाव अबोधिष्व अबुधावहि अबोधिष्वहि अबुधाम अबाधिष्म _अबुधामहि अबोधिष्महि .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
111194
अबुधथाः अबोधिष्ठाः सात्मनेपहमा छ तेभ. अबुधेथाम् अबोधिषाथाम् अबुधध्वम अबुधत अबोधिष्ट
अबोधि अबुधेताम् अबोधिषाताम् २मात्मनेपहभां छे तेभ. अबुधन्त अबोधिषतः
111111
बोधिताहे बोधितास्वहे बोधितास्महे बोधितासे बोधितासाथे बोधिताध्वे बोधिता बोधितारौ
बोधितारः ,
सवयन अबुधः अबोधीः
___ अबुधतम् अबोधिष्टम्
अबुधत अबोधिष्ट
अबुधत् अबोधीत् la , अबुधताम् अबोधिष्टाम्
अबृधन् अबोधिष: . અનદ્યતન ભવિષ્ય. १. हो . मेवयन. बोधितास्मि
बोधितास्वः
बोधितास्मः २ने पु. मे , बोधितासि
बोधितास्थः
बोधितास्थ उन्ने पु. में , बोधिता
वोधितारौ " मई , बोधितारः સામાન્ય ભવિષ્ય १ सो पु. मे क्यन. बोधिष्यामि
बोधिष्यावः बोधिष्यामः बोधिष्यसि बोधिष्यथः
बोधिष्यथ ने. म बोधिष्यति , , बोधिष्यतः
मड, बोधिष्यन्ति વિધ્યર્થભવિષ્ય १ सो पु. मे क्यन अबोधिष्यम्
अबोधिष्याव , मई, अबोधिष्याम
अबोधिष्यः अबोधिष्यतम्
बोधिष्ये बोधिष्यावहे बोधिष्यामहे बोधिष्यसे बोधिष्येथे बोधिष्यध्वे बोधिष्यते बोधिष्यते बोधिष्यन्ते
N
अबोधिष्ये अबोधिष्यावहि अबोधिष्यामहि अबोधिष्यथाः अबोधिष्येथाम् अबोधिष्यध्वम् अबोधिष्यत अबोधिष्येताम अबाधिष्यन्त
"
अबोधिष्यत
अबोधिष्यत् अबोधिष्यताम् अबोधिष्यन्
मई,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
वि,
मे,
a
"
बुध्यास्त
बोधिषीयास्ताम
આશીલિંગ १सो. सवयन बुध्यासम् .
बोधिषीय
ક્વેરિપ્રયોગમાં છે તેમ. बुध्यास्व
बोधिषीवहि बुध्यास्म
बोधिषीमहि . बुध्याः
बोधिषीष्ठाः बुध्यास्तम्
बोधिषीयास्थाम्
बोधिषीद्वम् स , बुध्यात्
बोधिषीष्ट बुध्यास्ताम् बुध्यासुः
बोधिषीरन् २. भूपातु बुध् नु सान्त बोधय न॥३पो. ... तरप्रयोग
सावभप्रयास पभपह.
मात्मनेपद. मात्मनेपह. વર્તમાનકાલ, ૧લે પુ. એકવચન. बोधयाम
बोधये
बोध्ये बोधयावः
बोधयावहे बोध्यावहे बोधयामः
बोधयामहे बोध्यामहे बोधयास बोधयसे
बोध्यसे बोधयथः
बोधयेथे बोध्येथे बोधयथ
बोधयध्वे
बोध्यध्वे बोधयति
बोधयते
बोध्यते बोधयतः
बोधयेते
बोध्येते बोधयन्ति बोधयन्ते
बोध्यन्ते
बोधये
बोधयाने बोधयाव बोधयाम
बोध्यै बोध्यावहै बोध्यामहै बोध्यस्व
बोधयावहै बोधयामहै बोधयस्व बोधयेथाम् बोधयध्वम्
बोधय बोधयतम् बोधयत बोधयतु
बोध्येथाम् बोध्यध्वम् बोध्यताम्
बोधयताम्
" बोधयताम्
बोधयताम्
बोधयेताम् बोधयन्ताम्
बोध्येताम् बोध्यन्ताम्
बोधयन्तु
क
.
१सो पु. मेक्यन बोधयेयम् ।
a , बोधयेव .. मई, बोधयेम .
बोधयेय बोधयेवहि बोधयेमहि
बोध्येय .. बोध्येवहि ... बोध्येमहि
.
.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोधयेत
बोधयेथाः बोधयेयाथाम् बोधयेध्वम्
बोधयेत .. बोधयेयाताम्
बोधयेरन्
बोध्येथाः
बोध्येयाथाम् . .... बोध्यध्वम् : बोध्येत - बोध्येयाताम्
बोध्येरन्
"
अबोधये अबोधयावहि अबोधयामहि अबोधयथाः अबोधयेथाम् अबोधयध्वम् अबोधयत अबोधयेताम् अबोधयन्त
अबोध्ये अबोध्यावहि अबोध्यामहि अबोध्यथाः अबोध्येथाम् अबोध्यध्वम् अबोध्यत अबोध्येताम् अबोध्यन्त
मर्ड,
२ने ५. अपयन · बोधयेः
बोधयेतम् मई, पु. से ,
बोधयेत् बोधयेताम्
बोधयेयुः અનઘતનભત १ सोय. सेक्यन अबोधयम् " , अबोधयाव
अबोधयाम
अबोधयः ." , . अबोधयतम्
अबोधयत 3 Y. मैं अबोधयत्
अबोधयताम्
अबोधयन् पक्षभूत. ૧ લે પુ એકવચન न बोधयांचकार-चकर
बोधयांचकृव बोधयांचकृम बोधयांचकर्थ बोधयांचक्रथुः बोधयांचक बोधयांचकार
बोधयांचक्रतुः मई,
बोधयांचक्रुः સામાન્યભુત १ स. सवयन अबूबुधम्
अबूबुधाव अबूबुधाम अबूबुधः
अबूबुधतम् मई, अबूबुधत
ક્વેરિયેગમાં છે તેમ.
बोधयांचने बोधयांचकृवहे बाधयांचकृमहे बोधयांचकृषे बोधयांचक्राथे बोधयांचकृढ़े बोधयांचने बोधयांचकाते बोधयांचकिरे
Sct
अबूबुधे अबूबुधावहि अबूबुधामहि अबूबुधथाः अबूबुधेथाम् अबूबुधध्वम्
अबोधयिषि अबोधिषि अबोधयिष्वहि अबोधिष्वहि अबोधयिष्महि अबोधिष्महि अबोधयिष्ठाः अबोधिष्ठाः अबोधयिषाथाम् अबोधिषाथाम् अबोधयिध्वम् अबोधिध्वम् । अबोधयिद्वम् अबधि अबोधि
अबोधयिषाताम् अबोधिषाताम् , अबोधयिषत अबोधिषत
a, मई,
अबूबुधत् अबूबुधताम् । अबूबुधन्
अबूबुधत अबूबुघेताम् अबूबुधन्त
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ا لتعب
४.
बोधयिताहे बोधयितास्वहे बोधयितास्महे बोधयितासे बोधयितासाथे बोधयितावे बोधयिता बोधयितारी बोधयितारः
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
बोधिताहे बोधितास्वहे बोधितास्महे बोधितासे बोधितासाथे बोधितावे .. बोधिता बोधतारौ बोधतारः
"
થવા.
६
"
)
सनतनलविष्य....... ११. सवयन. बोधयितास्मि
बोधयितास्वः मर्ड, बोधयितास्मः.
बोधयितासि बोधयितास्थः
बोधयितास्थ 3 . से., बोधयिता
बोधयितारौ मर्ड,
बोधयितारः સામાન્યભવિષ્ય १ . सवयन बोधयिष्यामि
बोधयिष्यावः बोधयिष्यामः बोधयिष्यसि
बोधयिष्यथः महु, बोधयिष्यथ
बोधयिष्यति बोधयिष्यतः
बोधयिष्यन्ति વિધ્યર્થભવિષ્ય १३ ५. अवयन. अबोधयिष्यम्
अबोधयिष्याव अबोधयिष्याम अबोधयिष्यः अबोधयिष्यतम् अबोधयिष्यत अबोधयिष्यत्
अबोधयिष्यताम् गई, अबोधयिष्यन् અસીલિંગ १८॥ ५. मेश्वयन बोध्यासम्
• बोध्यास्व बोध्यास्म
बोध्याः " द बोध्यास्तम्
बोध्यास्त
बोधयिष्ये बोधयिष्यावहे बोधयिष्यामहे बोधयिष्यसे बोधयिष्येथे बोधयिष्यध्वे बोधयिष्यते बोधयिष्येते बोधयिष्यन्ते
बोधिष्ये बोधिष्यावहे । बोधिष्यामहे बोधिष्यसे बोधिष्येथे बोधिष्यध्वे . बोधिष्यते
बोधिष्येते 3 बोधिष्यन्ते
ॐ ने पु. मे, बोधयिष्यति
)
કર્તરિગમાં
તેમ અથવા
वि"
अबोधयिष्ये अबोधयिष्यावहि अबोधयिष्यामहि अबोधयिष्यथाः । अबोधयिष्येथाम् अबोधयिष्यध्वम् अबोधयिष्यत अबोधयिष्येताम् अबोधयिष्यन्त
अबोधिष्ये अबोधिध्यावहि अबोधिष्यामहि अबोधिष्यथाः अबोधिष्येथाम् अबोधिष्यध्वम् । अबोधिष्यत अबोधिष्यताम् अबोधिष्यन्त.
કર્તરિપ્રયાગમાં
.
बोधयिषीय बोधयिषीवहि बोधयिषीमहि बोधयिषीष्ठाः बाधायषीयास्थाम बोधायषीध्वम्-दम् बोधयिषीष्ट बोधयिषीयास्ताम् बोधयिषीरन्
છે તેમ અથવા રિપ્રયોગમાં છે
। बोधिषीय
बोधिषीवहि बोधिषीमहि बोधिषीष्ठाः . बोधिषीयास्थाम् बोधिषीध्वम् बोधिषीष्ट .. बोधिषीयास्ताम् बोधिषरिन्
१७.
बोध्यात्
बोध्यास्ताम् । सह. बोध्यासुः ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર 3. भूगवान बुध् नु सन्त बुबोधिष न॥ ३यो. કર્તરિ પ્રયોગ.
ભાકર્મપ્રગ.
આત્મને પદ
આત્મને પદ.
बुबोधिषे
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ એકવચન
- बुबोधिषामि
बुबोधिषावः बुबोधिषामः बुबोधिषसि बुबोधिषथः
बुबोधिषथ म . बुबोधिषति
बुबोधिषतः बुबोधिषन्ति
बुबोधिषावहे बुबोधिषामहे बुबोधिषसे बुबोधिषेथे बुबोधिषध्वे बुबोधिषते
बुबोधिष्ये बुबोधिष्यावहे बुबोधिष्यामहे बुबोधिष्यसे बुबोधिष्येथे बुबोधिष्यध्वे बुबोधिष्यते
बुबोधिषेते
बुबोधिष्यते ।
बुबोधिषन्ते
बुबोधिष्यन्त
અગા બહુ ,
૧ લે ૫ એકવચન
बुबोधिषाणि बुबोधिषाव बुबोधिषाम
बुबोधिष
"
द
बुबोधिषतम्
बुबोधिषै बुबोधिषावहै बुबोधिषामहै बुबोधिषस्व बुंबोधिषेथाम् बुबोधिषध्वम् बुबोधिषताम् बुबोधिषेताम् बुबोधिषन्ताम्
बुबोधिष्यै बुबोधिष्यावहै बुबोधिष्यामहै बुबोधिष्यस्व बुबोधिष्येथाम् बुबोधिष्यध्वम् बुबोधिष्यताम् बुबोधिष्यताम् बुबोधिष्यन्ताम्
"
बुबोधिषत
बुबोधिषतु बुबोधिषताम् बुबोधिषन्तु
मई."
એકવચન
बुबोधिषेयम् बुबोधिषेव बुबोधिषेम बुबोधिषेः बुबोधिषेतम्
बुबोधिषेय बुबोधिषेवहि बुबोधिषमहि बुबोधिषेथाः बुबोधिषयाथाम् बुबोधिषध्वम् बुबोधिषेत बुबोधिषेयाताम् बुबोधिषेरन्
बुबोधिष्येय बुबोधिष्यवहि बुबोधिष्यहि बुबोधिष्येथाः बुबोधिष्येयाथाम् बुबोधिष्येध्वम् बुबोधिष्येत बुबोधिष्येयाताम् बुबोधष्यैरन्
५
मई,
बुबोधिषेत
पु. में
बुबोधिषेत् बुबोधिषताम् बुबोधिषेयुः
અનદ્યતનભૂત १. पु. मेश्वयन
" द,
अबुबोधिषम् अबुबोधिषाव अबुबोधिषाम
अबुबोधिषे. अबुबोधिषावहि अबुबोधिषामहि
अबुबोधिष्ये अबुबोधिष्यावहि अबुबोधिष्यामहि
.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
२. मेश्वथन अबुबोधिषः
अबुबोधितम् अबुबोधित
अबुबोधित्
अबोध
अबुबोधिन्
66
3
,
हुँ " orl पु. એક
""
દ્વિ
મહે
ܕܕ
""
"
39
"
२५.
પરાક્ષભૂત
૧ લેા પુ. એકવચન
""
21:
""
"
55/8
"
૨ જો પુ.
22/8
""
""
द्वि
2568
"
ह
૨જો
28
મહે
445" સામાન્યભૂત
१ सो यु. मेउवयन अबुबोधिषि
अबोधिषिष्व
अबधिम
अबुबेाधिषिः
अबुबाधिषिष्टम् अबुबाधिषिष्ट अबुबाधिषीत्
अबधि
अबुबेाधिषिषुः
એક
द्वि
عب
"
મહે
3. ले पु. मे
द्वि
কक्र
(ཙུ རྩ ༩
દ્વિ
મહુ
3.
એક
हु
ि
"
29
द्वि
"
"
મહુ અનદ્યતનભવિષ્ય
"
2 2 2 2 - -
મહુ
"
39
""
મહે એક
१ सो यु. मेउवयन बुबोधषितास्मि
बुबोधिषितास्वः
"
"
""
"
"
जडु, એક
દ્વિ
ލލް
""
"
"
""
बुबोधिषांचकार-चकर
बोधिषांच
बुबोधिषांच
""
बुबोधिषांचकर्थ
बुबोधिषांचक्रथुः
در
बुबोधषांच
बोधिषांचकार
बुबाधिषांचक्रतुः
सुबोधिषांचकुः
बुबोधिषितास्मः
बोधिषितास
बोधिषितास्थः
. बुबोधिषितास्थ
ब
बुबोधिषितारौ बोधिषितार:
૫૩
अबुबोधिषथाः
अबुबोधषेथाम्
अबुबोधिषध्वम्
अबुबोधित
अबुबोधिषेताम्
अबुबोधिषन्त
बुबाधिषांच
बुधिषांच
बुबोधिषांच
बोधिषांच
बुबोधषांचका
बोधिषांच
बुबोधिषांच
बुधिषांचा
बुबोधषांचा
अबुबोधिषि
अबुधिषि
अबुबेाधिषिष्महि
अबुबेाधिषिष्ठा: अबुबाधिषिषाथाम्
अबुबेाधिषि
अबुबेाधिषिष्ट
बोधिषि
अबुबोधिषिषत
बुबोधताहे बुबोधिषितास्व
बोधिषितास्महे
बोधिषि
बोधिषितासा
बोध
बुबोधिषिता
बोधता
बुबोधिषितारः
अबुबोधिष्यथाः अबुबोधि
अबुबोधिष्यध्वम्
अबुबोधिष्यत
अबुबोधयेताम्
अबुबोधिष्यन्त
રિપ્રયાગમાં છે તેમ.
""
""
""
99
"
""
"
""
"
"
27
"
"
"
अबुबेाधिषि રિપ્રયાગમાં છે તેમ
29
"
""
ܕܙ
"
""
22
39
""
:
"2
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫૪
(
સામાન્યભવિષ્ય १५. सेअपयन बुबोधिषिष्यामि बुबोधिषिष्ये કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ. , ६, बुबोधिषिष्यावः बुबोधिषिष्यावहे
बुबोधिषिष्यामः बुबोधिषिष्यामहे २. पु. में, बुबोधिषिष्यसि बुबोधिषिष्यसे
बुबोधिषिष्यथः बुबोधिषिष्येथे , मधु, बुबोधिषिष्यथ । बुबोधिषष्यध्वे 3 Y. में , बुबोधिषिष्यति बुबोधिषिष्यति
बुबोधिषिष्यते a , बुबोधिषिष्यतः बुबोधिषिष्येते मई,
बुबोधिषिष्यन्ति बुबोधिषिष्यन्ते વિધ્યર્થભવિષ્ય १५. अवयन अबुबोधिषिष्यम्
अबुबोधिषिष्ये अबुबोधिषिष्याव अबुबोधिषिष्यावहि
अबुबोधिषिष्याम अबुबोधिषिष्यामहि २ ने पु. में, अबुवोधिषिष्यः अबुबोधिषिष्यथाः
अबुबोधिषिष्यतम् अबुबोधिषिष्येथाम् अबुबोधिषिष्यत अबुबोधिषिष्यध्वम् अबुबोधिषिष्यत् अबुबोधिषिष्यत अबुबोधिषिष्यताम् अबुबोधिषिष्येताम्
अबुबोधिषिष्यन् अबुबोधिषिष्यन्त આશીલિંગ न बुबोधिष्यासम्
बुबोधिषिषीय ., वि, बुबोधिष्यास्व बुबोधिषिषीवहि बुबोधिष्यास्म
बुबोधिषिषीमहि २ ले ५. में, बुबोधिज्याः बुबोधिषिषष्टिाः
बुबोधिष्यास्तम् बुबोधिषिषीयास्थाम्
बुबोधिष्यास्त सुबोधिषिषीदम् 3 . , बुबोधिष्यात् बुबोधिषिषीष्ट
बुबोधिष्यास्ताम् बुबोधिषिषीयास्ताम् बुबोधिष्यासुः - बुबोधिषिषीरन् ४. भूग या बुध नुयन्त बोबुध् न। ३।. .. प्रियोग
ભાવેકર્મ પ્રગ. પરમૈપદ. આત્મપદ.
આત્મપદ. વર્તમાનકાલ १ सो ५. सवयन बोबोध्मि-बोबुधीमि बोबुध्ये
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ. बोबुध्वः
बोबुध्यावहे " मई, बोबुध्मः बोबुध्यामहे
(
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
કર્તરિગમાં છે તેમ.
अपयन बोभोत्सि–बोबुधीषि द, बोबुद्धः
बोबुद्ध उन्ने पु. ४, बोबोद्धि-बोबुधीति
बोबुद्धः मर्ड, बोबुधति
बोबुध्यसे बोबुध्येथे बोबुध्यध्वे बोबुध्यते बोबुध्येते बोबुध्यन्ते
६,
१ सो ५. सेक्यन बोबुधानि
बोबुधाव
बोबुधाम २५. से , बोबुद्धि
६ ,
म
"
बोबुद्धम्
बोबुध्यै बोध्यावहै बोबुध्यामहै बोबुध्यस्व बोबुध्येथाम बोबुध्यध्वम् बोबुध्यताम् बोबुध्येताम् बोबुध्यन्ताम्
2
मड,
बोबुद्ध बोबोद्ध-बोबुधीतु बोबुद्धताम्
बोबुधतु
विध्यर्थ.
बोबुध्येय बोबुध्येवहि बाबुध्येमहि बोबुध्येथाः बोबुध्येयाथाम् बोबुध्येध्वम् बोबुध्येत बोयेयाताम् बोबुध्येरन्
१सो . मेश्वयन बोबुध्याम्
बोबुध्याव
बोबुध्याम् २ . मे , बोबुध्याः
बोबुध्यातम् बोबुध्यात
बोबुध्यात् वि ,
बोबुध्याताम्
बोबुध्युः અનદ્યતન ભૂત ૧ લે પુ. એકવચન अबोबुधम् ,, ,
अबोबुध्व " मा "
अबोबुध्म . २ पु. ४.,
अबोभोत्-अबोबुधीः
अबोबुद्धम् मई, अबोबुद्ध
अबोभोत्-अबोबुधीत् अबोबुद्धाम् अबोबुधुः
अबोबुध्ये अबोबुध्यावहि अबोबुध्यामाह अबोबुध्यथाः अबोबुध्येथाम् अबोबुध्यध्वम् अबोबुध्यत अबोबुध्येताम् अबोबुध्यन्त
म
.
मई,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્તરિપ્રયોગમાં છે તેમ.
પક્ષ ભૂત १ ५.सेक्यन बोबुधांचकार-चकर
बोबुधांचकृव
बोबुधांचकृम २५. से,,
बोबुधांचकर्थ
बोबुधांचक्रथुः गहु , बोबुधांचक्र उन पू. मे, बोबुधांचकार
बोबुधांचक्रतुः , मई,
बोबुधांचक्रुः સામાન્યભૂત
बोबुधांचके बोबुधांचकृवहे बोबुधांचकृमहे बोबुधांचकृषे बोबुधांचक्राथे बोबुधांचकृढ़े बोबुधांचके बोबुधांचकाते बोबुधांचक्रिरे
..
"
म
"
दि"
अबोबुधिषि अबोबुधिष्वहि अबोबुधिष्महि अबोबुधिष्ठाः अबोबुधिषाथाम् अबोबुधिदम् अबोबुधिष्ट अबोबुधिषाताम् अबाबुधिषत
भा,
अबोबुधि तरिश्रयोगमा तिम.
१ सो पु. सेक्यन अबोबुधिषम्
अबोबुधिष्व
अबोबुधिष्म २५. ॐ अबोबुधीः
अबोबुधिष्टम्
अबोबुधिष्ट 36Y. मे, अबोबुधीत्
अबोबुधिष्टाम्
अबोबुधिषुः • અનઘતનભવિષ્ય १ . सवयन बोबुधितास्मि
बोबुधितास्वः मह, बोबुधितामः
बोबुधितासि बोबुधितास्थः
बोबुधितास्थ उन्ने पु. मे, बोबुधिता
बोबुधितारी
बोबुधितारः સામાન્યભવિષ્ય ૧લે પુ. એકવચન बोबुधिष्यामि
बोबुधिष्याव
बेबुधिष्यामः २ . , बोबुधिष्यसि
बाबुधिष्यथः ., मह, बोबुधिष्यथ
५.
"
बोबुधिताहे बोबुधितास्वहे बोबुधितारमहे बोबुधितासे बोबुधितासाथे बोबुधिताध्ये बोबुधिता बोबुधितारौ बोबुधितारः
बोबुधिष्ये बोबुधिष्यावहे बोबुधिष्यामहे बोबुधिष्यसे बोबुधिष्येथे बोबुधिष्यध्वे
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७
(P
मे
ه
,
"
अबोबुधिष्यत
ه
3 . सवयन बोबुधिष्यति बोबुधिष्यते કર્તરિઅગમાં છે તેમ.
६. बोबुधिष्यतः बोबुधिष्यते
म, बोबुधिष्यन्ति बोबुधिष्यन्ते विध्यर्थ भविष्य. १ . सवयन अबोबुधिष्यम् अबोबुधिष्ये
अबोबुधिष्याव अबोबुधिष्यावहि मई, अबोबुधिष्याम
अबोबुधिष्यामहि अबोबुधिष्यः
अबोबुधिष्यथाः अबोबुधिष्यतम्
अबोबुधिष्येथाम्
अबाबुधिष्यध्वम् अबोबुधिष्यत्
अबोबुधिष्यत अबोबुधिष्यताम्
अबोबुधिष्येताम् " म , __ अबोबुधिष्यन्
अबोधिष्यन्त આશીલિગ. १५. सवयन बोबुध्यासम्
बोबुधिषीय । बोबुध्यास्व
बोबुधिषीवहि बोबुध्यास्म
बोबुधिषीमहि बाबुध्याः
बोबुधिषीष्टाः बोबुध्यास्तम्
बोबुधिषीयास्थाम् मई, बोबुध्यास्त
बोबुधिषीदम् बोबुध्यात्
बोबुधिषीष्ट बोबुध्यास्ताम् बोबुधिषीयास्ताम् " पड, बोबुध्यासुः
बोबुधिषीरन् ५. भूगधातु बुध् नु नाम बुध नु नाम थातु बुधय न॥ ३३॥. કર્તરિપ્રયાગ.
ભકર્મ પ્રગ.
मई, २५. "
له
से
,
a"
આત્મપદ.
આત્મને પદ
बुधये
बुधय्ये
પરપદ. વર્તમાનકાલ. १ सो पु. सेक्यन बुधयामि
बुधयावः 9 मई, बुधयामः २५. बुधयास
बुधयथः
,
व
,
बुधयावहे
बुधयामहे बुधयसे
बुधयेथे बुधयध्वे
बुधय्यावहे बुधय्यामहे बुधय्यसे बुधय्येथे बुधय्यध्वे बुधय्यते बुधय्येते बुधय्यन्ते
बुधयथ
बुधयते
बुधयति बुधयतः
बुधयान्त
बुधयेते बुधयन्ते
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थ.
એકવચન
م
बुधयानि बुधयाव बुधयाम
बुधय्यै बुधय्यावहै
,
मर्ड, मे ,
م
बुधय
बुधयै बुधयावहै बुधयामहै बुधयस्व बुधयेथाम् बुधयध्वम् बुधयताम् बुधयेताम् बुधयन्ताम्
म
"
बुधय्यामहै बुधय्यस्व बुधय्येथाम् बुधय्यध्वम बुधय्यताम् बुधय्येताम् बुधय्यन्ताम्
ه
बुधयतम् बुधयत बुधयतु बुधयताम् बुधयन्तु
५. मे
,
ه
م
store
बुधयेयम् बुधयेव बुधयेम
له
बुधयेः
बुधयेय बुधयेवहि बुधयेमहि बुधयेथाः बुधयेयाथाम् बुधयेध्वम् बुधयेत बुधयेयाताम् बुधयेरन्
बुधय्येय बुधय्येवहि बुधय्यमहि बुधय्येथाः बुधय्येयाथाम् बुधय्यध्वम् बुधय्येत बुधय्येयाताम् बुधय्येरन्
।
बुधयेतम्
बुधयेत 3. पु. में, बुधयेत्
बुधयेताम् , मह, बुधयेयुः सनातनसूत. १ सो पु. ४वयन अबुधयम्
अबुधयाव
अबुधयाम २. पु. में, अबुधयः " , अबुधयतम्
मई, अबुधयत 3 . म अबुधयत्
अबुधयताम् , मह, अबुधयन्
03
अबुधये अबुधयावहि अबुधयामहि अबुधयथाः अबुधयेथाम् अबुधयध्वम् अबुधयत. अबुधयेताम् . अबुधयन्त
अबुधय्ये - अबुधय्यावहि अबुधव्यामहि अबुधव्यथाः अबुधय्येथाम् अबुधय्यध्वम् अबुधय्यत अबुधय्येताम् अबुधय्यन्त
રિપ્રયાગમાં છે તેમા
१ ५. सवयन. बुधयांचकार-चकर
बुधयांचव
बुधयांचकृम २५.
बुधयांचकर्थ बुधयांचक्रथुः
बुधयांचक्र उन्ने पु.
,...बुधयांचकार ,
" बुधयांचक्रतुः म, बुधयांचक्रुः
(ST (
बुधयांचने बुधयांचकृवहे बुधयांचकृमहे
बुधयांचकृषे · बुधयांचक्राथे
बुधयांचकृष्वे बुधयांचने बुधयांचकाते बुधयांचक्रिरे
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर
२. मैं, अबूधः
अबूबुधे अबूबुधावहि अबूबुधामहि अबूबुधथाः अबूबुधेथाम् अबूबुधध्वम् अबूबुधत अबूबुधेताम् अबूबुधन्त
अबुधयिषि अबुधिषि
अबुधयिष्वहि अबुधिष्वहि 'अबुधयिष्महि अबुधिष्महि अबुधयिष्ठाः अबुधिष्टाः अबुधयिषाथाम् अबुधिषाथाम अबुधायिध्वम्- अबुधिध्वम्अबुधि [ट्वम् अबुधि [वम् अबुधायषाताम् अबुधिषाताम् अबुधयिषत अबुधिषत
3 ने पु. थे,
अबूधन
સામાન્યભૂત. १ दो पु. मेवयन अबूबुधम्
अबूबुधाव अबूबुधाम अबूबुधः अबूबुधतम् अबूबुधत अबूबुधत् अबूबुधताम्
अबूबुधन् અનદ્યતનભવિષ્ય. १ सो पु. ४वयन बुधयितास्मि
बुधायतास्वः बुधयितास्मः बुधयितासि
बुधयितास्थः , मह ,, बुधयितास्थ
बुधयिता बुधयितारों बुधयितारः
៥ គឺ ( រឺ
से ,,
बुधयिताहे बुधयितास्वहे 'बुधयितास्महे बुधयितासे बुधयितासाथे बुधायिताध्वे
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
, बुधिताहे
बुधितास्वहे E बुधितास्महे
बुधितासे - बुधितासाथे हैबुधिताध्वे
बुधिता बुधितारी
से द
,, ,
बुधायता
बुधयितारौ बुधयितारः
बुधितारः
ថ្មី គឺ
बुधायष्ये
"
५ __,
એકવચન द, मड, वि,
”គឺ ៤ គឺ
बुधयिष्यामि बुधायष्यावः बुधयिष्यामः बुधयिष्यसि बुधयिष्यथः बुधयिष्यथ बुधयिष्यति बुधयिष्यतः बुधयिष्यन्ति
बुधयिष्यावहे बुधयिष्यामहे बुधयिष्यसे बुधयिष्येथे बुधयिष्यध्वे बुधयिष्यते बुधयिष्येते बुधयिष्यन्ते
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
बुधिष्ये बुधिष्यावहे बुधिष्यामहे बुधिष्यसे बुधिष्येथे
बुधिष्यध्वे ल बुधिष्यते।
बुधिष्येते की बुधिष्यन्ते
៖ខ្ញុំគឺ ឪគឺយ ឪគឺ ៖
अबुधयिष्यम् अबुधयिष्याव अबुधयिष्याम अबुधयिष्यः अबुधयिष्यतम् अबुधयिष्यत अबुधयिष्यत् अबुधयिष्यताम् अबुधायष्यन् ।
अबुधयिष्ये अबुधयिष्यावहि अबुधयिष्यामहि अबुधयिष्यथाः अबुधयिष्येथाम् अबुधयिष्यध्वम् अबुधयिष्यत . अबुधयिष्येताम् अबुधयिष्यन्त ..
3. अबुधिष्ये
अबुधिष्यावहि ट. अबुधिष्यामहि 5 अबुधिष्यथाः - अबुधिष्येथाम् है अबुधिष्यध्वम्
अबुधिष्यत अबुधिष्येताम् अबुधिष्यन्त
अबधिष्यत
।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
२२ ५. व्य, बुधवाः
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
આશીલિંગ, मेश्वयन बुधय्यासम्
बुधयिषीय
बुधिषीय बुधय्यास्व
बुधयिषीवहि
+ बुधिषीवहि बुधव्यास्म बुधयिषीमहि
बुधिषीमहि बुधय्याः
बुधयिषीष्ठाः
( बुधिषीष्ठाः बुधय्यास्तम्
बुधयिषीयास्थाम् बुधिषीयास्थाम् बुधय्यास्त
बुधयिषीध्वम्-द्वम्
है बुधिषीध्वम्-वम् 3 o ५. , बुधय्यात्
बुधयिषीष्ट
- बुधिषीष्ट , ६ , बुधय्यास्ताम् बुधयिषीयास्ताम् बुधिषीयास्ताम् " मई, बुधय्यासुः । बुधयिषीरन्
ॐ बुधिषीरन् भूपातु बुध् नु प्रे२४ बोधय नुसन्नन्त बुबोधयिष न। ३३. ...तरप्रयोग
ભાવે કર્મ પ્રયોગ. પરમૈપદ. આત્મને પદ. આત્મને પદ. १ सो पु. क्यन बुबोधयिषामि बुबोधयिषे
बुबोधायष्ये -, ६, —षावः
---षावहे
--ष्यावहे षामः
-प्यामहे
ष्यसे -षथः
ध्यध्वे -षते
प्यते षतः
ष्येते -षन्ते
-प्यन्ते
-षसि
# or
येथे
|||||||
-षथ
*
षति
-पान्त
.
|||
बुबोधयिषाणि
-षाव -षाम
बुबोधयिषै
-षावहै -षामहै -षस्व -घेथाम् -षध्वम्
बुबोधयिष्यै
-व्यावह ध्यामहै ष्यस्व
है (
ध्येथाम्
-षतम् --षत
ष्यध्वम् -ष्यताम्
षताम्
(
-षतु -षताम् -षन्तु
-ज्येताम्
-षेताम् -षन्ताम्
- ष्यन्ताम्
(
१ सो पु. सेक्यन बुबोधयिषेयम्
" , —षेव ." मई, -षेम
बुबोधयिषेय
-षेवहिपतीि .
बुबोधयिष्येय ___-व्येवहि
-ध्येमहि
—षेमहि
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
अबुबोधयिष्येथाः
--ध्येयाथाम् .
" ,
बुबोधयिषेथाः
-षेयाथाम् -षेध्वम्
म
क्यन बुबोधयिषेः , —षेतम् , ____षेत , , —षेत् , —घेताम्
-ज्येध्वम्
3
।
.
"
-षेयाताम्
---प्येत
-ध्येयाताम् --ज्येरन्
यः
घरन्
मानवतनभूत. १ यो ५. सेवियन अबुबोधयिषम्
-षाव -षाम
अबुबाधयिषि
-षावहि -षामहि
२३ पु. में ,
षथाः
अबुबाधयिष्ये
-व्यावहि -घ्यामहि -ष्यथाः प्येथाम् -घ्यध्वम् -ष्यत
-षतम्
-षत् -षताम्
-षेथाम्
-षध्वम् --- -षत -_-रेताम् -----षन्त
ज्यताम्
--घ्यन्त
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ.
२५. मे,
पक्षभूत. ૧લે પુ, એકવચન
बुबोधयिषांचकार-चकर
-षांचकृव -षांचकृम -षांचकर्थ -षांचक्रथुः -षांचक -षांचकार
-षांचक्रतुः , मई, -षांचक्रुः સામાન્યભૂત. १ सो ५. मेवयन अबुबोधयिषिषम्
षिष्व -षिष्म -षिषीः -षिषिष्टम्
-विषिष्ट 3.
बुबोधयिषांचके
-षांचकृवहे -षांचकृमहे -षांचकृष --षांचकाथे -षांचकृढ़े -षांचक्रे -षांचकाते -षांचक्रिरे
पु.,
--
अबुबोधयिषि
-षिष्वहि -षिष्महि -षिष्ठाः -षिषाथाम्
.
"
-षिदम्
-षिष्ट
-षिषीत् -षिष्टाम् -षिषुः
अबुबोधयिषि કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ
-
-षिषाताम्
-षिषत
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
"
કર્તરિઅગમાં છે તેમ.
सनतन भविष्य : १ सो ५. अवयन बुबोधयिषितास्मि
-षितास्व -षितास्मः -षितासि
२५. मे,
-पितास्थः
बुबोधयिषिताहे.
-षितास्वहे --षितास्महे
–षितासे --षितासाथे --षिताध्वे
-षिता -षितारो -षितारः
-षितास्थ उने पु. मे, -षिता
-षितारौ " मई,
-षितारः સામાન્યભવિષ્ય. १५. मेवयन बुबोधयिषिष्यामि
-षिष्यावः -षिष्यामः -षिष्यसि -षिष्यथः -षिष्यथ -षिष्यति षिष्यतः -षिष्यन्ति
२
36 MP Post
P
बुबोधयिषष्ये
-षिष्यावहे -षिष्यामहे -षिष्यसे -षिष्येथे -षिष्यध्वे -षिष्यते -षिष्यते
-षिष्यन्ते
१ सो पु. मेश्वयन अबुबोधयिषिष्यम्
-षिष्याव -षिष्याम
-षिष्यः --- -षिष्यतम्
अबुबोधयिषिष्ये
-षिष्यावहि -षिष्यामहि -षिष्यथाः -षिष्येथाम् -षिष्यध्वम् -षिष्यत - -षिष्येताम् -षिष्यन्त
-षिष्यत
-षिष्यत् -षिष्यताम् -षिष्यन्
આશીલ છે ”
१५. सवयन बुबोधयिषिष्यासम्
-षिष्यास्व -षिष्यास्म षिष्याः -षिष्यास्तम् -षिष्यास्त
बुबोधयिषिषीय
-षिषीवहि -षिषीमहि -षिषीष्ठाः -षिषीयास्थाम् -षिषीद्वम् -षिषीट -षिषीयास्ताम् --षिषीरन् .....
3. Y. A
-षिष्यात्
-षिष्यास्ताम् -षिष्यासुः
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. भूगधातु बुध नुसनन्त बुबोधिष नु
तप्रियोग
त बुबोधिषय न॥ ३५..
ભાકર્મપ્રગ.
मात्मनेपद.
मात्मनेपह.
ا
५२स्मैपह.. વર્તમાનકાલ. १ सो पु. सेक्यन बुबोधिषयामि
-षयावः -षयामः -षयसि -षयथः -षयथ -षयति
बुबोधिष्ये
व्यावहे -ध्यामहे -प्यसे -प्येथे -ष्यध्वे -प्यते
ه
बुबोधिषये --षयावहे
-षयामहे
-षयसे --षयेथे
-षयध्वे -षयते -षयेते -षयन्ते
-
63-
ه
-षयतः ।
षयन्ति
-ष्यन्ते
ه
ه
बुबोधिषयै
"
& " .
बुबोधिषयाणि
—षयाव
बुबोधिष्यै
-घ्यावहै -ध्यामहै -ष्यस्व
-षयाम
ه
-षय -षयतम्
ध्येथाम्
6* 6
-षयावहै षयामहै षयस्व -षयेथाम् -षयध्वम् -षयताम् -षयेताम् -षयन्ताम्
-षयत
-ध्यध्वम् -प्यताम्
ه
----षयतु
-षयताम् -षयन्तु
-
-ध्येताम्
--प्यन्ताम्
ه
م
. बुबोधिष्येय
-प्येवहि -ष्यमहि -ध्येथाः -ध्येयाथाम् .
له
बुबोधिषयेय
चयेवहि -षयेमहि -षयेथाः -षयेयाथाम् -षयेध्वम्
-षयेत ... -
-षयेयाताम् -षयेरन्
6536"
सवयन बुबोधिषयेयम्
-षयेव -षयेम -षयः -षयेतम् -षयेत
-षयेतं. द, ---षयेताम् , मई, —षयेयुःसनतनभूत. १ सो पुः मेवयन अबुबोधिषयम्
, , --षयाव , मई -षयाम:
-ध्यध्वम् -ज्येत
له
-ध्येयाताम् -ध्येरन्
. अबुबोधिषयि .
—षयावहि --षयामहि
अबुबोधिष्ये
-प्यावहि -ध्यामहि
...
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ ले यु. मेऽवयन अबुबोध:
Ca,
जडु” उन्ले पु. थोड,,
द्वि
अडु
२
3
"
૧
"
""
परोक्षभूत. ૧ લેા પુ. એકવચન
द्वि
ঊে====
3
""
99
3
""
૨ જો
18 = 218
સામાન્યભૂત.
લા
77
""
97
22
عي
2
22
""
عب
"
મહુ
पु.
द्वि
"
"
महु"
पु.
៩ ៣៥៥ មម អាឃ្ល
"
अडु "
""
===
મહે
એક
Ca
દ્વ
29
મહુ અનદ્યતન ભવિષ્ય.
૧ सो यु. स्वयन
द्वि
મહુ
"
पु. मेऽवथन अबुबोधिषम्
ક્રિ
મહે
==
"
,,
"
"
AAAA
जड्डु "
”
99
-षयतम्
-षयत
-षयत्
-षयताम्
-षयन्
"
बुबोधिषयांचकार-चकर बुबोधिषयांचक्रे
-षयांचकृव
- षयांचकृवहे
- षयांचकृमहे
- षयांचकृषे
- षयांचकाथे
-षयांचकृम
-षयांचकर्थ
-षयांचक्रथुः
-षयांचक्र
-षयांचकार
-षयांचक्रतुः
-षयांचकुः
-षाव
-षाम
- षः
-षतम्
-षत
- षत्
-षताम्
-षन्
अबुबोधिषयथाः - षयेथाम्
-षयध्वम्
-षयत
- षयेताम्
-षयन्त
बुबोधिषयितास्म
- षयितास्वः
- षयितास्मः
- षयितास
- षयितास्थः
- षयितास्थ
- षयिता
- षयितारौ
- षयितार:
-षयांच
-षयांचक्रे
-षयांचक्राते
-षयांचाकरे
अबुबोध
- पावहि
-षामहि
- षथाः
-षेथाम्
- षढ्ढम्
-षत
- वेताम्
- षन्त
बुबोधिषयिता
- षयितास्वहे
- षयितास्महे
- षयितासे
- षयितासाथे
- षयिताध्वे - षयिता
- षयितारौ
- षयितारः
अबुबाधियथाः -ष्येथाम्
- प्यध्वम्
-ष्यत
- प्येताम्
- ध्यन्त
કરિપ્રયાગમાં છે તેમ.
י
કે પ્રિયાગમાં છે તેમ અથવા
99
"
"
"
99
""
"
अबुबोधिषाया - षयिष्वहि
- षयिष्महि
- षयिष्ठाः
- षयिषाथाम् -
- षयिदम्
-षि
अबुबोधिषिषि
-षयिषाताम्
- षयिषत
- षिष्वहि -षिष्महि
-षिष्ठा:
- षिषाथाम्
- षिढम्
षि
- षिषाताम्
- षिषत
बोधिषिता - षितास्वहे
- षितास्महे - पिता से
-षितासाथे
- षिताध्वे - षिता -षितारौ
- षितारः
''
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प.
"
"
बुबोधिषयिष्ये
-षयिष्यावहे
-षयिष्यामहे .. ----पयिष्यसे --षयिष्येथे ---षयिष्यध्वे
--षयिष्यते ---षयिष्येते
-षयिष्यन्ते
ર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
बुबोधिषिष्ये ------षिष्यावहे
-षिष्यामहे -षिष्यसे -षियेथे -षिष्यध्वे षिष्यते –षिष्येते -षिष्यन्ते
पु. मे
,
સામાન્ય ભવિષ્ય १ सोय. सेक्यन बुबोधिषयिष्यामि
--षयिष्याव: महु,
-षयिष्यामः -पयिष्यसि -षयिष्यथः -षयिष्यथ
—षयिष्यति ,, ,,
--षयिष्यतः
--षयिष्यन्ति વિધ્યર્થ ભવિષ્ય. १ दो . मे ४वयन अबुबोधिषयिष्यम्
-षयिष्याव " गई, . -षयिष्याम २५. ,
-षयिष्यः " ,
-षयिष्यत -षयिष्यत् -षयिष्यताम् -षयिष्यन्
e
अबुबोधिषयिष्ये
-षयिष्यावहि षयिष्यामाह षयिष्यथाः
र अबुबोधिषिष्ये
-षिष्यावहि -षिष्यामहि षिष्यथाः
षयिष्यतम्
षयिष्येथाम्
-षिष्येथाम् -षिष्यध्वम्
គឺ
-षिष्यत
-षयिष्यध्वम् -षयिष्यत
-षयिष्येताम् ---षयिष्यन्त
-षिष्येताम्
ગમાં છે તેમ અથવા કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
--षिष्यन्त
सवयन बुबोधिष्यासम् " ६,, -प्यास्व
--ज्यास्म २५. से --ष्या:
--प्यास्तम् --प्यास्त ----ध्यात्
--प्यास्ताम् : मई, --ध्यासुः
८. भूषधातु बुध्य
៖
बुबोधिषयिषीय बुबोधिषिषीय ---षयिषीवहि
-षिषीवहि -षयिषीमहि
-षिषीमहि -------षयिषष्ठिाः
-षिषीष्ठाः -षयिषीयास्थाम्
षिषीयास्थाम् -षयिषीढम्-ध्वम् -षिषध्विम् -षयिषीष्ट
-षिषीष्ट -षयिषीयास्ताम्
-षिषीयास्ताम् -----षयिषीरन् ---षिषीरन् न्त बोबुध्नु प्रशान्त बोबोधयन॥ ३॥. तप्रियोग.
ભાકર્મપ્રયે..
આત્મપદ.
આત્મને પદ,
પરમૈપદ, વર્તમાનકાલ. १ सो .४वयन. बोबोधयामि ,, , -धयावः " मई, -धयामः
बोबाधये –धयावहे -धयामहे
बोबोध्ये .-ध्यावहे
-ध्यामहे
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोबोधयसे
बोबोध्यसे -ध्येथे
--धयेथे
२ ने पु. सवयन बोबोधयसि
-धयथ: भाई , -धयथ उनले पु.मे ,, -धयति
-धयतः -धयन्ति
-ध्यध्वे
-धयध्वे -धयते -धयेते
-ध्येते
,
महु,
-धयन्ते
-ध्यन्ते
१५. सेक्यन बोबोधयानि
-धयाव -धयाम -धय -धयतम् -धयत -धयतु
-धयताम् " मई, -धयन्तु વિધ્યર્થ १सो सवयन बोबोधयेयम्
-धयेव
-धयेम २ . स , -धये:
-धयेतम्
बोबोधयै
-धयावहै -धयामहे -धयस्व -धयेथाम् -धयध्वम् -धयताम् -धयेताम् -धयन्ताम्
बोबोध्यै -ध्यावहै -ध्यामहै -ध्यस्व --ध्येथाम् --ध्यध्वम्
-ध्यताम् -ध्यताम्
-ध्यन्ताम्
बोबोधयेय
-धयेव -धयेम -धयेथाः -धयेयाथाम् -धयेध्वम् -धयेत -धयेयाताम् -धयेरन्
बोबोध्येय
-ध्येव -~ध्येम -ध्येथाः -ध्येयाथाम् --ध्येध्वम् -ध्येत -ध्येयाताम्
उप" -धयेत
-धयेत् -धयेताम् -धयेयुः
"
मह,
–ध्येरन्
અનાતનભૂત
,
a
"
"
मई,
मे
,
अबोबोधयम्
--धयाव --धयाम --धयः
-धयतम् --धयत --धयत् --धयताम् --धयन्
अबोबोधये --धयावहि --धयामहि --धयथाः
--धयथाम् --धयध्वम् --धयत --धयेताम्
अबोबोध्ये
-ध्यावहि --ध्यामाह --ध्यथाः --ध्येथाम् --ध्यध्वम् --ध्यत -ध्येताम्
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
पक्षमत.
ક્વેરિપ્રયોગમાં છે તેમ.
७ ७
वयन बोबोधयांचकार-चकर
–धयांचकृव -धयांचकृम -धयांचकर्थ -धयांचक्रथुः -धयांचक्र -धयांचकार -धयांचक्रतुः -धयांचक्रुः
बोबोधयांचके -धयांचकृवहे –धयांचकृमहे -धयांचकृषे -धयांचकाथे -धयांचकृढ़े -धयांचके -धयांचकाते -धयांचक्रिरे
७
3 Y.
सामान्यभूत.
१सो पु. मेश्वयन अबोबुधम्
--धाव ---धाम
२१: ५
+ គឺ ឪគឺម គឺ យ ៖ គឹម វិគ៌ ដីគឺ ៖ទី គឺ ៖ គឺ ៤ គឺ
-धतम्
अबोबुधे --धावहि
-धामहि --धथाः --धेथाम् ---धध्वम् --धत --घेताम् --धन्त
अबोबोधिषि अबोबोधयिषि --धिष्वहि --धयिष्वहि --धिष्महि --धयिष्माह --धिष्ठाः --धयिष्ठाः
-धिषाथाम् --धयिषाथाम् --धिध्वम् --धयिध्वम्
--धि --विषाताम् --धयिषाताम् --धिषत --धयिषत
:
:
*
"
તેમ અથવા
--धत --धत्. -धताम्
--धन અનદ્યતન ભવિષ્ય
वोबोधयितास्मि -धयितास्वः -धयितास्मः –धयितासि -धयितास्थः -धयितास्थ -धयिता
–धयितारौ , मर्ड, -धयितारः સામાન્યભવિષ્ય १सो ५. क्यन बोबोधयिष्यामि
-धयिष्याव:
-धयिष्यामः २ पु. मे, –धयिष्यसि
-धयिष्यथ: -धयिष्यथ -धयिष्यात -धयिष्यतः -धयिष्यन्ति
बोबोधायताहे -धयितास्वहे -धयितास्महे -धयितासे -धयितासाथे -धयिताचे -धयिता -धयितारौ -धयितारः
बोबोधिताहे -धितास्वहे -धितास्महे -धितासे -धितासाथे -धितावे -धिता -धितारौ -धितारः
बोबोधयिष्ये -धयिष्यावहे -धयिष्यामहे -धयिष्यसे -धयिष्येथे -धयिष्यध्वे -धयिष्यते -धयिष्येते -धयिष्यन्ते
ર્તરીપ્રગમાં છે તેમ અથવા
बोबोधिष्ये -धिष्यावहे -घिष्यामहे -धिष्यसे -धिष्येथे -धिष्यध्वे -विष्यते -धिष्येते -धिष्यन्ते
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाई" मे "
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
ति
,
વિધ્યર્થભવિષ્ય १ ५. सवयन अबोबोधयिष्यम् अबोबोधयिष्ये अबोबोधिष्ये । --धयिष्याव . --धयिष्यावहि
--धिष्यावहि --धयिष्याम ---धयिष्यामहि
--धिष्यामहि —-धयिष्यः --धयिष्यथाः
--धिष्यथाः --धयिष्यतम्
--धयिष्येताम् ---धिष्येथाम् --धयिष्यत - -घयिष्यध्वम्
--धिष्यध्वम् ----धयिष्यत् ---धयिष्यत
----धिष्यत ---धयिष्यताम् --धयिष्येताम्
--घिष्येताम् मई, ---धयिष्यन् --धयिष्यन्त
--धिष्यन्त આશીલિંગ १. ५. मेवयन बोबोध्यासम् बोबोधयिषीय
बोबोधिषीय -ध्यास्व -धयिषीवहि
-धिषीवहि -ध्यास्म -धयिषीमहि
-धिषीमहि २२ पु. मे, –ध्याः
-धयिषष्ठिाः
-धिषीष्ठाः , , -ध्यास्तम्
-धयिषीयास्थाम
-धिषीयास्थाम् " म" -ध्यास्त । -धयिषीढ़म्
-धिषीदम् -ध्यात् . -धयिषीष्ट
-धिषीष्ठ -ध्यास्ताम् -धयिषीयास्ताम्
—धिषीयास्ताम् -ध्यासुः -धयिषीरन्
-विषीरन् भूधातु बुध ना यन्त बोबुध् ने बोबुध्य न॥ सनन्त बोबुधिष ॥ ३या. કંતરિપ્રયાગ.
ભાકર્મપ્રયોગ.
ર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ અથવા
से४,
,,
म
,
આત્મપદ.
આત્મપદ.
પરમપદ, વર્તમાનકાલ. १५. सवयन बोबुधिषामि
--षावः
बोबुधिषे ----षावहे ----षामहे --षसे
TT 1
बोबुधिष्ये --व्यावहे --ज्यामहे
-~षामः
--प्यसे -~-येथे
-~ज्यध्वे
२ने मे
द, " मई,
स ,
La " " ,
--पसि --षयः --पथ --पति --षतः --वन्ति
--ध्यते --व्येते
--षन्ते
--प्यन्ते
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोबुधिषै
આજ્ઞાર્થ. १ सो पु. अपयन बोबुधिषाणि
--षाव -षाम
--षावहै
::
تم
::
PWW.
बोबुधिष्यै --व्यावहै --प्यामहै --ध्यस्व --प्येथाम् --ध्यध्वम्
-प्यत --ध्येताम् --प्यन्ताम्
--षामहै --षस्व --षेथाम्
-षध्वम् --षत ---षेताम् --षन्ताम्
--षतम --षत --षतु --षताम् --षन्तु
سعي
::
मई
,
૧લે પુ. એકવચન
बोबुधिषेयम्
-घेव
बोबुधिषेय --षेवहि --महि
:
--षेम
न.
تعب
"
बोबुधिष्येय --ध्येवहि ----ध्येमहि --म्येथाः --प्येयाथाम्
-प्येध्वम् --प्येत
--षेथाः
३
—षेयाथाम् ___-षेध्वम्
--षेत --पेयाताम् -षेरन्
३
--षेत्
عب
ध्येयाताम्
७.
--षेताम् --युः
---येरन्
અનતનભૂત.
अबोबुधिषम्
-षाव
अबोबुधिषि --षावहि -षामहि -षथाः
-पः
-षतम्
--षेथाम्
अबोबुधिष्ये
—प्यावहि -घ्यामहि -प्यथाः -व्यथाम् -ध्यध्वम् -ष्यत -ध्येताम् -ष्यन्त
-षध्वम्
-षत
-षत् -षताम् -पन्
-घेताम्
—षन्त
पक्षभूत. ૧લ પુ. એકવચન
કર્તરિગમાં છે તેમ.
मर्ड,
न बोबुधिषांचकार-चकर
--षांचकृव
--षांचकृम , -षांचकर्थ
--षांचक्रथुः -षांचक
बोबुधिषांचने --ष.चकृवहे --षांचकृमहे --षांचकृषे --षांचक्राथे ---षांचकृढ़े
से
"
म,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 ले यु. मेउवयन बोबुधिषांचकार
द्वि
--षांचक्रतुः
-षांचकुः
૨
""
"
સામાન્યભૂત. १ । ५. वयन अबोबुधिषि
पु.
""
31:
ર
२१
""
5/8
"
२० पु.
568
""
3. वयन
""
"
18
ले.
બહુ
"
"
મહુ અનદ્યતન ભવિષ્ય. १ सो यु. मेउवयन
દ્વિ
"
द्वि
એક
पु. द्वि
મહુ
33 ह ै 3 ह
"
3 M
3. मेड
"
મહુ
""
""
द्वि
(ཚུལྕ(ཚུལྕ ༢ s
બહુ
એક
દ્વિ
32.
બહુ
22
""
મહુ
• भेड
द्वि
"
""
"
મહુ સામાન્ય ભવિષ્ય
१ सो यु. मेऽवयन
દ્વિ
મહુ
એક
દ્વિ
"
66
"
""
"
====
""
""
"
""
"
26
27
महु "
"
વિષ્ય ભવિષ્ય.
""
""
-षिष्व
-षिष्म
- षिषीः
- षिषिष्टम्
- षिषिष्ट ·
- षिषीत्
-षिष्टाम्
- षिषुः
99
बोबुधिषितास्मि
- षितास्वः
- षितास्मः
- षितासि
- षितास्थः
- षितास्थ
-- षिता
- षितारौ
-- षितारः
बोबुधिषिष्यामि
- षिष्यावः
- षिष्यामः
१ सो यु. मेउवयन अबोबुधिषिष्यम्
द्वि
- षिष्याव
महु"
- षिष्याम
-- षिष्यसि
- षिष्यथः
- षिष्यथ
- षिष्यति
- षिष्यतः
- षिष्यन्ति
७०
बाबुधिषांच -षांचक्राते
- षांचक्रिरे
अबोबुधिषि
-षिष्वहि
-षिष्महि
-षिष्टाः
- षिषाथाम्
- षिढम्
-षिष्ट
- षिषाताम्
- षिषत
बोधिि
-- षितास्वहे
- षितास्महे
- षितासे
- षितासाथे
-षिताध्वे - षिता
- षितारौ --षितारः
- बोबुधिषिष्ये
- षिष्यावहे
- षिष्यामहे
- षिष्यसे
- षिष्येथे
- षिष्यध्वे
- षिष्यते
- षिष्यते
- षिष्यन्ते
अब बुधिषि
-- षिष्यावहि
-- षिष्यामहि
કત રિપ્રયાગમાં છે તેમ.
99
"
99
""
29
22
99
99
अबोध પ્રિયાગમાં છેતેમ.
""
"
"
22
ARA
"
27
****
29
27
""
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્વેરિયેગમાં છે તેમ.
सवयन अबोबुधिषिष्यः
-षिष्यतम् ,
-षिष्यत ने ५. ,
-षिष्यत् -षिष्यताम् -षिष्यन्
अबोबुधिषिष्यथाः
-षिष्यथाम् -षिष्यध्वम् -षिष्यत -षिष्येताम् -षिष्यन्त
نعي
मे
,
१ सो ५. अवयन बोबुधिषिष्यासम्
--षिष्यास्व मर्ड,
--षिष्यास्म ---षिष्याः - षिष्यास्तम् --षिष्यास्त --षिग्यात् --षिष्यास्ताम् --षिष्यासुः
बोबुधिषिषीय -----षिषविहि
--षिषीमहि --षिषीष्ठाः
-षिषीयास्थाम् --षिषीदम्
-षिषीष्ट --षिषीयास्ताम् --षिषीरन्
SAKS
نعي
भूग या बुध् नु नाम पातु बुधय नु सन्नन्त बुबुधयिष, बुधिधयिष,
बुधयियिष भांडसा बुबुधयिष न॥ ३यो. કર્તરિપ્રયાગ.
ભાવક પ્રગ.
આત્મપદ.
આત્મને પદ.
પરસ્મપદ. बुबुधयिषामि
-षावः -षामः
बुबुधयिषे
बुबुधयिष्ये
--प्यावहे
—षावहे -षामहे
-ज्यामहे
बसि
tes
-षथः पथ पति
म
-ज्यसे -ज्येथे -ष्यध्ये -ष्यते
HEREFE
3. पु. मे,
वि ,
/
पत:
-प्येते
मई,
-षन्ति
-प्यन्ते
આજ્ઞાર્થ, १सो. सवयन बुबुधयिषाणि
, , -पाव , मई, —षाम
बुबुधयिषै।
-षावहै
बुबुधयिष्य
-प्यावह ज्यामहै
—षामहै
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
सवयन बुबुधयिष
- —षतम्
बुबुधयिषस्व
—षेथाम् -षध्वम्
बुबुधयिष्यस्व
ष्येथाम्
षत
ष्यध्वम् -ष्यताम्
-षतु -षताम् -षन्तु
-षताम् घेताम्
ध्येताम्
-षन्ताम्
—ष्यन्ताम्
વિધ્યર્થ १ सो ५. सवयन बुबुधयिषेयम्
- -षेव
-षेम
बुबुधयिषेय
-षेवहि
बुबुधयिष्येय
-ध्येवहि
महि
५.
ज्येमहि -व्येथाः -ध्येयाथाम्
घेतम्
-ज्येध्वम्
5
-षेथाः -षेयाथाम् -षध्वम् -घेत -षेयाताम् -षेरन्
. A,
-षेत्
-ध्येत
-ज्येयाताम्
-षेयुः
__—ष्येरन्
-षेताम् " गई, અનઘતનભૂત. १ सो पु. ४वयन अबुबुधयिषम्
-षाव
.
'उउपायष
अबुबुधयिषे
-षावहि -षामहि
6 32 33
अबुबुधयिष्ये
-घ्यावहि -घ्यामहि -ष्यथाः
-षथाः -षेथाम्
--षतम्
-ध्येथाम्
--षत
-षध्वम्
3
पु. थे,
-षत
-प्यध्वम् --- -ध्यत
-प्येताम् -ष्यन्त
-षताम्
ताम् -षन्त
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ
,, . म
-षन् પક્ષભૂત. १स पुः सवयन बुबुधयिषांचकार-चकर
-षांचकृव -षांचकृम -षांचकर्थ -षांचकथुः -षांचक्र -षांचकार
-षांचक्रतुः " मई, -षांचकुः .
គឺម គឺ
बुबुधयिषांचक्रे
षांचकृवहे -षांचकृमहे -षांचकृषे -षांचकाथे -षांचकृट्वे -षांचके
-षांचक्राते --षांचक्रिरे
५. मे,,
-
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્યભૂત.
१ सो यु. मेम्वयन अबुबुधयिषिषम्
દ્વિ
२ पु.
2568
उले यु.
२
"
دو
૧
"
२
"
"
213
22
3 . पु.
25
બહુ અનદ્યતનભવિષ્ય.
213
39
१ से ५. पेडवयन बुबुधयिषितास्मि
पु.
"
सो यु.
2368
"
"
25/8
"
3. पु.
"
पु.
* * * *
महु,
""
મહુ
"
એક
द्वि
૨ જો પુ.
22
બહુ સામાન્યભવિષ્ય.
22
મહુ
”
એક
દ્વિ
22
"
"
ܕܕ
દ્વિ
મહુ
""
એક द्वि "
"
""
""
पु. द्वि,
"
"
द्वि"
महु"
"
वयन बुबुधयिषिष्यामि
- षिष्यावः
દ્વિ
महु"
खेड "
દ્વિ
जहुँ"
"
વિષ્ય ભવિષ્ય.
૧ લા
"
"
-षिष्व
-षिष्म
- षिषीः
-षिष्टम्
-षिष्ट
- षिषीत्
-षिष्टाम्
- षिषुः
जडु "
ী”
દ્વિ
"
जड्डु "
૧૦
-षितास्वः
- षितास्मः
- षितासि
- षितास्थः
- षितास्थ
-षिता
- षितारौ
- षितारः
स्वथन अबुबुधयिषिष्यम्
- षिष्याव
- षिष्याम
- षिष्यः
- षिष्यतम्
-- षिष्यत
- षिष्यामः
- षिष्यसि
- षिष्यथः
- षिष्यथ
- षिष्यति
- षिष्यतः
- षिष्यन्ति
७३
अबुबुधयिषषि -षिष्वहि
-षिष्महि
षिष्टाः
- षिषाथाम्
- षिढ्ढम्
-षिष्ट
- षिषाताम्
- षिषत
बुबुधयिषिता
- षितास्वहे
- षितास्महे
- षितासे
- षितासाथे
- षितावे
- षिता
- षितारौ
- षितारः
बुबुधयिषये
- षिष्यावहे
- षिष्यामहे
- षिष्यसे
- षिष्येथे
- षिष्यध्वे
- षिष्यते
- षिष्येते
- षिष्यन्ते
अबुबुधयिषिष्ये
- षिष्यावहि
- षिष्या महि - षिष्यथाः
- षिष्येथाम् - षिष्यध्वम्
કરિપ્રયાગમાં છે તેમ
""
""
"2
"
अबुबुधयिषि કરિપ્રયાગમાં છેતેમ
========
""
""
"
"
"
""
"
"
29
"
"2
""
"
""
""
"
"
"
27
,,
"
99
======
99
"
""
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ
अबुबुधयिषिष्यत
-षिष्येताम् ---षिष्यन्त
उने यु. मेवयन अबुबुधयिषिष्यत्
, , --षिष्यताम् , मई, --षिष्यन् આશીલિંગ. १सो. सवयन बुबुधयिष्यासम्
-प्यास्व -ध्यास्म
-ज्याः
बुबुधयिषिषीय
-षिषीवहि -षिषीमहि -षिषीष्ठाः
-षिषीयास्थाम् --षिषीदम् --षिषीष्ट --षिषीयास्ताम्
—षिषीरन्
3
.
-प्यास्तम् -प्यास्त -ध्यात् -ष्यास्ताम् -ध्यासुः
”
ભાગ ૯ મો. બીજાથી અગીઆરમા ગણના ધાતુઓના પહેલા ચાર કાળને રૂ. १. भूगधातु दुह् (२०॥ गणना) ना ३५. तप्रियो
ભાવકર્મપ્રયોગ. પરમૈપદ. આત્મને પદ. मात्मनेपह. વર્તમાનકાલ. १ सो ५. सेक्यन दोह्मि दुह्वः
दुह्वहे दुह्मः दुह्महे
दुह्यामहे धोक्षि धुक्षे
दुह्यसे दुग्धः दुहाथे
दुह्येथे
दुह्यावहे
दुग्ध
धुरध्वे
दुह्यध्वे
दोग्धि
दुह्यते दुह्येते
दुग्धः
दुहाते
दुहन्ति
दुहते
दुह्यन्ते
दोहै
दोहानि दोहाव दोहामं दुग्धि दुग्धम्
दोहावहै दोहामहै
दुह्यावहै दुह्यामहै दुह्यस्व दुह्येथाम् दुह्यध्वम्
दुहाथाम् धुग्ध्वम्
...
"
मह,
दुग्ध
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
दुग्धाम् दुहाताम् दुहताम्
दुह्यताम् दुह्येताम् दुयन्ताम्
है
दुहीय
3 Y. सेक्यन दोग्धु __, ६, दुग्धाम्
दुहन्तु विध्यर्थ.
दुह्याम् दुह्याव दुह्याम दुह्याः दुह्यातम् दुह्यात 'दुह्यात् दुह्याताम्
दुहीवहि दुहीमहि दुहीथाः दुहीयाथाम् दुहीध्वम् दुहीत दुहीयाताम्
दुह्येय दुह्येवहि दुह्येमहि दुह्येथाः दुह्येयाथाम् दुह्येध्वम्
दुह्येत
दुह्येयाताम् दुह्येरन्
दुहीरन्
અનદ્યતનભૂત.
न
a"
अदुह्महि
॥
अदोहम् अदुहि
अदुह्ये अदुह्व अदुह्वहि
अदुद्यावहि अदुह्म
अदुह्यामहि अधोक्-ग अदुग्धाः
अदुह्यथाः अदुग्धम् अदुहाथाम्
अदुह्येथाम् अधुरध्वम्
अदुह्यध्वम् अधोक-ग अदुग्ध
अदुह्यत अदुग्धाम् अदुहाताम्
अदुह्येताम् अदुहन् अदुहत
अदुह्यन्त २. भूण धातु विष् (301 शनी) ॥३पी. કર્તરિ પ્રગ.
ભાવકર્મપ્રગ.
अदुग्ध
*
मई,
આત્મપદ
આત્મપદ.
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ. १ सो पु. सेक्यन वेवेष्मि
वेविष्वः
वेविष्मः वेवेक्षि विष्ठः
वेविषे वेविश्वहे वेविष्महे वेविक्षे वेविषाथे वेविड्ढे
विष्ये विष्यावहे विष्यामहे विष्यसे विष्येथे विष्यध्वे विष्यते विष्येते विष्यन्ते
वेविष्ठ
वेविष्टे
वेवेष्टि वेविष्टः वेविषति
वेविषाते वेविषते
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
એકવચન
वेविषाणि वोवषाव वेविषाम
विष्यै विष्यावहै विष्यामहै
वेविड्डि
वेविष्टम्
वेविषै वेविषावहै वेविषामहै वेविश्व वेविषाथाम् वेविड्ढम् वेविष्टाम् वेविषाताम् वेविषताम्
विष्यस्व विष्येथाम् विष्यध्वम् विष्यताम्
वेविष्ट
वेवेष्टु
वेविटाम्
विष्येताम् विष्यन्ताम्
वेविषतु
એકવચન
वेविष्याम्
वेविष्याव वोवष्याम वेविष्याः वेविष्यातम् वेविष्यात वेविष्यात् वेविष्याताम् वेविष्युः
वेविषीय वेविषीवहि वेविषीमहि वेविषीथाः वेविषीयाथाम् वेविषीध्वम् वेविषीत वेविषीयाताम् वेविषीरन्
विष्येय विष्येवहि विष्येमहि विष्येथाः विष्येयाथाम् विष्यध्वम् विष्येत विष्येयाताम् विष्येरन्
पु. सवयन
मई,
अवेविषम्
अवविषि अवेविष्व
अवेविष्वहि अवेविष्म
अवविष्महि अवेवेट-ड्
अवेविष्टाः अवेविटम्
अवविषाथाम् अविष्ट
अवेविड्ढम् अवेवेट्-ड्
अवेविष्ट अवेविष्टाम्
अवेविषाताम् अवेविषन्
अवेविषत 3. भूपधातु शुच् (४था गाना)॥३३
तप्रियोग
अविष्ये अविष्यावहि अविल्यामहि अविष्यथाः अविष्येथाम् अविष्यध्वम् अविष्यत अविष्येताम् अविष्यन्त
ભાકર્મપ્રયોગ.
આત્મપદ.
આત્મને પદ
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ. १सो ५. सवयन. शुच्यामि
, , शुच्यावः " मई, शुच्यामः
शुच्ये
કર્તરિપ્રયાગમાં છે તેમ
शुच्यावहे
शुच्यामहे
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
२
કર્તરિઅગમાં છે તેમ
. अवयन शुच्यसि
शुच्यथः मई, शुच्यथ Y. ४, शुच्यति
व, शुच्यतः माई
शुच्यन्ति
ese
शुच्यसे शुच्येथे शुच्यध्वे शुच्यते
शुच्येते शुच्यन्ते
शुच्यै
शुच्यावहै
पहु,
सवयन शुच्यानि dि, शुच्याव
शुच्याम 23 ,, शुच्य ६ , शुच्यतम्
शुच्यत शुच्यतु
शुच्यताम् ,, गहु, शुच्यन्तु विध्यर्थ. १ सो पु. मेश्वयन शुच्येयम्
शुच्येव
महु, पु. से ,
शुच्यामहै शुच्यस्व शुच्येथाम् शुच्यध्वम् शुच्यताम् शुच्येताम् शुच्यन्ताम्
" عيني
शुच्येम
२५. से,
शुच्ये: शुच्येतम्
शुच्येय शुच्येवहि शुच्येमहि शुच्येथाः शुच्येयाथाम् शुच्येध्वम् शुच्येत शुच्येयाताम् शुच्येरन्
शुच्येत
3. पु. में,
, ६,
शुच्येत् शुच्येताम्
"
म"
शुच्येयुः
અનદ્યતનભૂત
अशुच्ये
दि " पहु"
१५. सवयन अशुच्यम्
अशुच्याव
अशुच्याम २ पु. से , अशुच्यः
अशुच्यतम्
अशुच्यत 3 पु. " अशुच्यत्
अशुच्यताम् अशुच्यन्
अशुच्यावहि अशुच्यामहि अशुच्यथाः अशुच्येथाम् अशुच्यध्वम् अशुच्यत अशुच्येताम् अशुच्यन्त
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. भूधातु सू (५ मा गणना) ॥ ३॥.
तर प्रयोग
ભાવકર્મપ્રગ.
આત્મને પદ.
आत्मनेप४.
सुन्वे
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ. १ सो पु. मेवयन सुनोमि
"
सुनुवः-सुन्वः , सह, सुनुमः-सुन्म:
सुनोषि सुनुथः
सुनुवहे-सुन्वहे सुनुमहे-सुन्महे सुनुषे सुन्वाथे
सूये सूयावहे सूयामहे सूयसे सूयेथे सूयध्वे सूयते सूयेते सूयन्ते
सुनुध्वे
सुनुथ सुनोति
सुनुते सुन्वाते
सुनुतः सुन्वन्ति
मई"
सुन्वते
सुनवै
१स पु. मेश्वयन सुनवानि
, ६ , सुनवाव
सुनवाम
अ
सुनु सुनुतम् सुनुत सुनोतु
सुनवावहै सुनवामहै सुनुष्व सुन्वाथाम् सुनुध्वम् सुनुताम् सुन्वाताम् सुन्वताम्
सूयावहै सूयामहै सूयस्व सूयेथाम् सूयध्वम् सूयताम् सूयेताम् सूयन्ताम्
"
सुनुताम्
माई"
सुन्वन्तु
१ सो पु. सध्ययन सुनुयाम्
सुनुयाव सुनुयाम
सुनुयाः 4 " सुनुयातम्
सुनुयात सुनुयात् सुनुयाताम्
6
सुन्वीय सुन्वीवहि सुन्वीमहि सुन्वीथाः सुन्वीयाथाम् सुन्वीध्वम् सुन्वीत सुन्वीयाताम् सुन्वीरन्
सूयेय सूयेवहि सूयेमहि सूयेथाः . सूयेयाथाम् सूर्यध्वम् सूयेत सूयेयाताम् सूयेरन्
सुनुयुः
"
मन
१ यो पु.
असुन्वि
क्यन असुनवम्
असुनुव-असुन्व असुनुम-असुन्म
असुनुवहि-असुन्वहि असुनुमहि-असुन्महि
असूये असूयावहि असूयामहि
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ ले पु. मेऽवयन असुनोः
द्वि
असुनुतम्
२
3 पु.
3
85/8
"
२
"
3
ܕܕ
"
"
""
વર્તમાનકાલ.
१ सो यु. मेऽवयन क्षिपामि
क्षिपाव:
द्वि" महु"
क्षिपाम:
क्षिपसि
2
२१:
,,
"
આજ્ઞાર્થ લે
૧
ঊে= - - - 66 = =
"
"
46
यु.
36
عي
"
"
२ ले यु.
,
महु"
એક
द्वि
મહુ
عی
39
द्वि
"
हु"
મહુ
"
"
મહુ
द्वि
अडु"
દ્વિ
"
”
29
यु. मेऽवयन क्षिपाणि
क्षिपाव
क्षिपाम
=====
""
99
વિધ્ય
१ सो यु. मेम्वयन
द्वि
= = =
મહે
23
""
g",
""
महु."
એક
દ્વિ
असुनुत
असुनोत्
असुनुताम्
""
27
परस्मैपह.
असुन्वाताम्
असुन्वन्
असुन्वत
प. भूण धातु क्षिप् (१४ गानो) ना ३५.
કરિપ્રયાગ.
क्षिपथः
क्षिपथ
क्षिपति
क्षिपतः
क्षिपन्ति
क्षिप
क्षिपतम्
क्षिपत
क्षिपतु
क्षिपताम्
क्षिपन्तु
क्षिपेयम्
क्षिपेव
क्षिपे
क्षिपेः
७८
क्षिपेतम्
क्षिपेत
असुनुथाः
असुन्वाथाम्
असुनुध्वम्
असुनुत
मात्मनेयह.
क्षिपे
क्षिपावहे
क्षिपामहे
क्षिपसे
क्षिपेथे
क्षिपध्वे
क्षिपते
क्षिपेते
क्षिप
क्षिपै
क्षिपाव है
क्षिपाम
क्षिपस्व
क्षिपेथाम्
क्षिपध्वम्
क्षिपताम्
क्षिपेताम्
क्षिपन्ताम्
क्षिपेय
क्षिि
क्षिपेमहि
क्षिपेथाः
क्षिपेयाथाम्
क्षिपेध्वम्
असूयथाः
असुयेथाम्
असूयध्वम्
असूयत
असूयेताम्
असूयन्त
ભાવેક પ્રયાગ.
मात्मनेयह.
क्षिप्ये
क्षिप्यावहे
क्षिप्यामहे
क्षिप्य
क्षिप्
क्षिप्यध्वे
क्षिप्यते
क्षिप्येते
क्षिप्यते
क्षिप्यै क्षिप्यावहै
क्षिप्याम
क्षिप्यस्व क्षिप्येथाम्
क्षय
क्षिप्यताम्
क्षिप्येताम्
क्षिप्यन्ताम्
क्षिप्येय
क्षिप्
क्षिप्येहि
क्षिप्येथाः
क्षिप्येयाथाम्
क्षिप्येध्वम्
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
उन्ने पु. सेक्यन क्षिपेत्
क्षिपेत
क्षिप्येत .... , वि. क्षिपेताम् क्षिपेयाताम्
क्षिप्येयाताम् , म क्षिपेयुः
क्षिपेरन्
क्षिप्येरन् मानवतनभूत. १. पु. क्यन अक्षिपम्
अक्षिपे
अक्षिप्ये अक्षिपाव अक्षिपावहि
अक्षिप्यावहि अक्षिपाम अक्षिपामहि
अक्षिप्यामहि २ ५. ॐ, अक्षिपः
अक्षिपथाः
अक्षिप्यथाः , , अक्षिपतम्
अक्षिपेथाम्
अक्षिप्येथाम् " मई, अक्षिपत
अक्षिपध्वम्
आक्षिप्यध्वम् 3 . से, आक्षिपत्
आक्षिपत
आक्षप्यत अक्षिपेताम्
अक्षिप्येताम् , , अक्षिपन्
अक्षिपन्त
अक्षिप्यन्त ६ भूण धातु युज् (७मा गणना)न। ३५ो. तप्रियोग
ભાકર્મપ્રયોગ.
अक्षिपताम्
આત્મપદ,
આત્મપદ.
युजे
युज्ये
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ. १ . अवयन युनज्मि
युध्वः , मई, युध्मः २ पु. ४ ,, युनाक्ष ,, , युक्थः
युवहे युध्महे युझे युञ्जाथे युध्ये
युज्यावहे युज्यामहे युज्यसे
"
(163.com
युङक्थ
युङ्क्ते युञ्जाते
युज्येथे युज्यध्वे युज्यते युज्यते युज्यन्ते
युजन्ते
युनजै
युज्यै
3 ने पु. ,, युनक्ति
युङ्क्तः ___ मई, युअन्ति मासाथ. १ सो पु. सेक्यन युनजानि
@ , युनजाव , म , युनजाम २ पु. , युङ्ग्धि , ६, युक्तम्
मई, युक्त 3ने पु. ४, युनक्तु ।
, ६, युङ्क्ताम् । , मई, युञ्जन्तु
युनजावहै युनजामहै
युज्यावहै युज्यामहै
युझ्व युञ्जाथाम् युध्वम् युङ्क्ताम् युजाताम्
युज्यस्व युज्येथाम् युज्यध्वम् युज्यताम् युज्येताम् युज्यन्ताम्
युजताम्
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
विध्य.
युजीय
१ यो ५. सवयन युज्याम्
युध्याव युज्याम
ته
से
,
युज्याः
युञ्जीवहि युञ्जीमहि युञ्जीथाः युञ्जीयाथाम् युञ्जीध्वम्
युज्येय युज्येवहि युज्यमहि युज्येथाः युज्येयाथाम् युज्येध्वम् युज्येत युज्ययाताम् युज्येरन्
थे
,
युज्यातम् युध्यात युध्यात् युज्याताम् युयुः
به
युञ्जीत
युञ्जीयाताम् युञ्जीरन्
मई,
د
એકવચન
بي
२ ५. मे ,
५ मड, उने ५. , ६,
मई,
अयुनजम् अयुजि
अयुज्ये अयुनजाव अयुज्वहि
अयुज्यावहि अयुनजामअयुध्महि
अयुज्यामहि अयुनक्-ग
अयुङ्क्थाः अयुज्यथाःअयुङ्क्तम् अयुञ्जाथाम्
अयुज्येथाम् अयुक्त अयुध्वम्
अयुज्यध्वम् अयुनक्-ग्
अयुक्त
अयुज्यत अयुक्ताम्
अयुञ्जाताम् अयुज्येताम् अयुञ्जन्
अयुञ्जत
अयुज्यन्त ७. भूण धातु तन् (८ मा गणना)॥३१॥. प्रियोग
ભાકર્મપ્રગ.
.
પરસ્મપદ.
આત્મપદ.
આત્મને પદ,
वर्तमान
એકવચન
तन्वे
तनोमि तनुवः-तन्वः तनुमः-तन्मः तनोषि तनुथः तनुथ
तनुवहे-तन्वहे तनुमहे-तन्महे तनुषे
तन्वाथे तनुश्वे
तन्ये तन्यावहे तन्यामहे तन्यसे तन्येथे तन्यध्वे तन्यते तन्येते तन्यन्ते
तनोति
तनुते
तनुतः
तन्वाते तन्वते
तन्वन्ति माज्ञार्थ. १स पु. क्यन तनवानि " a ". तनवाव
म " तनवाम
तन्ये
तनवै तनवावहै तनवामहै
तन्यावहै तन्यामहै
.
.
११
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ જો યુ. એકવચન
૩ જો
२
""
૧
26==
२
"
3
"
૧
3 पु.
""
विध्यर्थ.
१ सो यु. अवयन
द्वि
99
99
"
"
18
22
रं
અનદ્યતનભૂત.
લે
22:
पु.
99
ि
ले यु.
"9
द्वि
पु.
મહે એક
દ્વિ
મહુ
મહુ
દ્વિ
મહે
એક
द्वि
દ્વિ
મહુ
એક
દ્વિ
ྃ། ྣ ཱ ི ི;
મહુ
"
દ્વિ
22
મહુ
महु"
99
99
""
५. वयन अन्वम्
99
22
"
"
= = = = = = = =
22
"
"
99
"
99
"
तनु
तनुतम्
तनुत
नो
99
तनुताम्
तन्वन्तु
99
तनुयाव
तनुयाम
तनुयाः
तनुयातम्
तनुयात
तनुयात्
तनुयाताम्
तनुयुः
अतनुवन्व
अतनुम-न्म
अतनोः
વર્તમાનકાલ.
લે
पु. श्वथन गृह्णामि
द्वि गृहूणीव:
મહે
अतनुतम्
अतनुत
अतनोत्
अतनुताम्
अतन्वन्
परस्मैप
८२
तनुष्व
तन्वाथाम्
तनुध्वम्
तनुताम्
तन्वाताम्
तन्वताम्
तन्वीय
तन्वीवहि
तन्वीमहि
तन्वीथाः
तन्वीयाथाम्
तन्वीध्वम्
तन्वीत
तन्वीयाताम्
तन्वीरन्
अन्वि
अनुवहि-वाह
अनुमहि-महि
अतनुथाः
अतन्वाथाम्
अतनुध्वम्
अतनुत
अतन्वाताम्
अतन्वत
८. भूण धातु ग्रह (भा गणुनो) ना ३.
કરિપ્રયાગ.
मात्मनेपह
गृ
गृहणीवहे
गृहणीमहे
तन्यस्व
तन्येथाम्
तन्यध्वम्
तन्यताम्
तन्येताम्
तन्यन्ताम्
तन्येय
तन्येवहि
महि
तन्येथाः तन्येयाथाम्
तन्यध्वम्
तन्येत
तन्येयाताम्
तन्येरन्
अतन्ये
अतन्यावहि
अतन्यामहि
अतन्यथाः
अतन्येथाम्
अतन्यध्वम्
अतन्यत
अतन्येताम्
अतन्यन्त
ભાવેકર્મ પ્રયાગ.
આત્મનેપદ.
गृह्ये
गृह्याव
गृह्यामहे
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
२
गृणीषे गृहणाथे
गृह्यसे गृह्येथे
गृह्यध्वे
. सवयन गृह्णासि
गृणीथः गृणीथ गृह्णाति गृहीतः गृह्णन्ति
में
,
गृह्णीध्वे गृहणीते गृहणाते गृह्णन्ते
"
गृह्यते गृह्यते गृह्यन्ते
मा
WINE Ilum
.
गृये
गृह्ण गृह्णावहै गृह्णामहै गृणीष्व
म में
" ,
गृह्णाथाम्
गृह्यावहै गृह्यामहै गृह्यस्व गृह्येथाम् गृह्यध्वम् गृह्यताम् गृह्येताम् गृह्यन्ताम्
आई" मे , दि
गृह्णीध्वम् गृह्णीताम् गृह्णाताम् गृह्णन्ताम्
गृहणाता
से
,
१ सो यु. मेश्वयन गृह्णानि
गृह्णाव गृहणाम
गृहाण , वि, गृह्णीतम्
गृह्णीत गृह्णातु
गृह्णीताम् , मई, गृह्णन्तु विध्यर्थ. १ . सवयन गृह्णीयाम् वि,
गृह्णीयाव गृह्णीयाम गृहणीयाः गृह्णीयातम् गृह्णीयात गृह्णीयात्
गृह्णीयाताम् ,, मई, गृह्णीयुः मानवतनभूत. ૧ લે પુ. એકવચન अगृणम्
" ६, अगृह्णाव ५ मई,
अगृह्णाम अगृणः
अगृह्णीतम् मई, अग्रणीत 3ने ५. से, अगृह्णात् , ,, अगृह्णीताम् । मई, अगृह्णन
गृहणीय गृहणीवहि गृणीमहि गृहणीथाः गृह्णीयाथाम् गृह्णीध्वम् गृह्णीत गृह्णीयाताम् गृह्णीरन्
गृह्येय गृह्येवहि गृह्येमहि गृह्येथाः गुह्येयाथाम् गृह्येध्वम् गृह्येत गृह्येयाताम् गृह्यरन्
म
"
3
. मे
..
, ,
अगृह्ये
२५. से,
a..
अगृह्नि अगृह्णीवहि अगृणीमहि अगृह्णीथाः अगृह्णाथाम् अगृह्णीध्वम् अगृह्णीत अगृह्णाताम् अगृह्णत
अगृह्यावहि अगृह्यामहि अगृह्यथाः अगृह्येथाम् अगृह्यध्वम् अगृह्यत अगृह्यताम् अगृह्यन्त
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
८. भूक थातु चुर् (१० भ
કરિપ્રયાગ.
नी ) न॥३थी.
ભાકર્મપ્રયાગ.
આત્મને પદ
આત્મપદ.
"
પરમૈપદ. વર્તમાનકાલ. १ . सवयन चोरयामि
चोरयावः
चोरयामः २० पु. 13,
चोरयसि " , चोरयथः
चोरयथ चोरयति चोरयतः चोरयन्ति
"
चोरये चोरयावहे चोरयामहे चोरयसे चोरयेथे चोरयध्वे चोरयते चोरयेते चोरयन्ते
चोर्ये चोर्यावहे चोर्यामहे चोर्यसे चोर्येथे चोर्यध्वे चोर्यते चोर्यते चोर्यन्ते
साथ.
सोय. सवयन चोरयानि
'चोरयाव चोरयाम चोरय चोरयतम् चारयत चोरयतु चोरयताम् चोरयन्तु
चोरयै चोरयावहै चोरयामहै चोरयस्व चोरयेथाम् चोरयध्वम् चोरयताम् चोरयेताम् चोरयन्ताम्
चो चोर्यावहै चोर्यामहै. चोर्यस्व चोर्येथाम्
चोर्यध्वम्
चोर्यताम् चोर्येताम्
चोयन्ताम्
એકવચન
चोरयेयम् चोरयेव चोरयेम चोरयः
चोरयेय चोरयेवहि चोरयेमहि चोरयेथाः चोरयेयाथाम्
चोर्येय चोर्येवहि चोर्येमहि चोर्येथाः चोर्येयाथाम् चोर्यध्वम् चोर्यंत
चोरयेतम्
चोरयेध्वम्
चोरयेत चोरयेयाताम् चोरयेरन्
चोर्ययाताम् चोर्येरन्
भर्ड,
चोरयेत चोरयेत् चोरयेताम्
चोरयेयुः અનદ્યતનભૂત. १ सो पु. सेक्यन अचारयम् ." , अचोरयाव
" मई, . अचारयाम
अचोर्ये
अचोरये अचारयावहि अचोरयामहि
अचोर्यावहि अचोर्यामहि
. जपापानी
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
__ "
मर्ड"
"
अचोरयत
सवयन अचोरयः
अचोरयथाः
अचोर्यथाः . अचोरयतम्
अचोरयेथाम् अचोर्येथाम्
अचोरयध्वम् अचोर्यध्वम् से,, अचोरयत्
अचोरयत
अचोर्यत अचोरयताम्
अचोरयेताम् अचोर्येताम् __ मई, अचोरयन्
अचोरयन्त
अचोर्यन्त १०. भूधातु कण्डु (११ मा गुना)३॥. કર્તરિપ્રયાગ.
ભાકર્મપ્રયાગ.
પરમૈપદ.
આત્મને પદ,
આત્મપદ.
વર્તમાનકાલ. ૧ લે પુ. એકવચન
,,
मर्ड,
कण्डूयामि कण्डूयावः कण्डूयामः कण्डूयसि कण्डूयथः कण्डूयथ कण्डूयति कण्डूयतः कण्डूयान्त
कण्डूये कण्डूयावहे कण्डूयामहे कण्डूयसे कण्डूयेथे कण्ड्यध्वे कण्डूयते कण्डूयेते
कण्डूय्ये कण्डूय्यावहे कण्डूय्यामहे कण्डूय्यसे कण्डूय्येथे
::
कण्डूय्यध्वे
कण्डूय्यते कण्डूय्येते कण्डूय्यन्ते
::
___मर्ड"
कण्डूयन्ते
कण्डूय्यै
१५ :
પુ. એકવચન कण्डूयानि
कण्डूयाव कण्डूयाम कण्डूय कण्डूयतम्
कण्डूयत ने पु. से , कण्डूयतु
कण्डूयताम् " मई , कण्डूयन्तु विध्यर्थ. १ ५. सवयन कण्डूयेयम्
कण्डूयै कण्डूयावहै कण्डूयामहै कण्डूयस्व कण्डूयेथाम् कण्डूयध्वम् कण्डूयताम् कण्डूयेताम् कण्डूयन्ताम्
कण्डूय्यावहै कण्डूय्यामहै कण्डूय्यस्व कण्डूय्येथाम् कण्डूय्यध्वम् कण्डूय्यताम् कण्डूय्येताम् कण्डूय्यन्ताम्
:
५५
कण्ड्य्ये
य
" "
, "
कण्डूयेव कण्डूयेम
कण्डूयेय कण्डूयेवहि कण्डूयेमहि
कण्डूय्येवहि कण्डूय्येमहि
म
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
कण्डूयेथाः कण्डूयेयाथाम् कण्डूयेध्वम् कण्डूयेत कण्डूयेयाताम् कण्डूयेरन्
कण्ड्य्यथाः कण्डूय्येयाथाम् कण्डूय्येध्वम् कण्डूय्येत कण्डूय्येयाताम् कण्डूय्येरन्
पु. अवयन कण्डूयः
द, कण्डूयेतम् , गहु, कण्ड्रयेत उने ५. से, कण्डूयेत्
कण्डूयेताम् , म, कण्डूयेचुः અનદ્યતનભૂત. १सो. सवयन अकण्डूयम् , ,,
अकण्डूयाव " मई, अकण्डूयाम २न्ने ५.४, अकण्ड्यः , ६, अकण्डूयतम्
अकण्डूयत उन पु. , अकण्डूयत्
अकण्ड्यताम् " म "
अकण्डूयन्
अकण्डूये अकण्डूयावहि अकण्डूयामहि अकण्डूयथाः अकण्डूयेथाम् अकण्डूयध्वम् अकण्डूयत अकण्डूयेताम् अकण्डूयन्त
अकण्डूय्ये अकण्डूय्यावहि अकण्डूय्यामहि अकण्डूय्यथाः अकण्डूय्येथाम् अकण्डूय्यध्वम् अकण्डूय्यत
अकण्डूय्येताम् . अकण्ड्य्य न्त
ભાગ ૧૦ મો.
કૃદંત અવ્યય. કૃદંત અવ્યય બે જાતના છે—હેત્વર્થ કૃદંત અવ્યય ને ભૂત કૃદંત અવ્યય. ભકર્મબેધક શિવાયના ધાતુઓના આ કૃદંત અવ્ય થાય છે ને તેમાં લાગતા નિયમ નીચે મુજબ છે.
૧ હેત્વર્થ કૃદંત અવ્યય. કેઈપણ ધાતુના અનદ્યતન ભવિષ્યના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના રૂપમાંથી તા પ્રત્યય કહાડી નાંખી તુજ પ્રત્યય ઉમેરવાથી આ અવ્યય થાય છે.
२ सूतत अव्यय. १. त्वा, य ने त्य प्रत्ययो समधी नियमी. ક, રહસ્વ સ્વરના અતવાળે તેમજ ઉપસર્ગવાળ ધાતુ હોય તેને ચ લાગે છે અને કેવળ
ઉપસર્ગવાળ ધાતને જ લાગે છે ને બાકીનાઓને ત્યા લાગે છે. ખ. ધાતુના ઉપાંત્ય , ૩, અને સ્ત્ર જે તેની પછી અથવા હેયને તેની પછી વ્યંજન
हायता दीर्थ थायछे. 1. मि, मी, दी ने ली ना अत्यनो आ विदधे थायछे ने मेन ए न। अ अथवा
आ थाय छे. घ. त्वा नी पूर्व न्यारे इ आवे छे त्यारे धातुन। २१२नो गुगु थायछे.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
અપવાદ.
o. ખ, મૃણ્, તુ ને ૠત્ ને વિપે ગુણ થાયછે ને મૂક્, મૃત્યુ, શુધ્, પ્, મુ, મિશ, વુદ્, રજ્જૂ, ગુટ, રર્, રૃ, ધૂ, પુર્, ચ્, ગુગ, છુ, જી, ૐ, વિન્ (૭ મા ગણના) ને ગુણ થતા નથી.
૨. વ્યંજનથી શરૂ થતા ને, વ્ ને ર્ શિવાયના અતવાળા એવા ધાતુના તથા ઉપાંત્ય ૬ કે ૭ વાળા ધાતુને ગુણ વિકલ્પે થાય છે. જેમકે ઝુમ નુ હોમિત્વા द्युत् द्युतित्वा ने द्योतित्वा ।
ડ. ત્વા ની પૂર્વે યમ્, મ્, નમ્, ગમ્ ના અનુનાસિક ઉડી જાયછે. જેમકે શમ્ નું નવા તે બીજા મૈં ના અંતવાળાના સ્વર ૬ ન લે ત્યારે દીર્ઘ થાયછે. જેમકે રામ નુ શાંત્વા ને રામિત્વા પણ ત્રમ્ ના સ્વર હૈં ન લે ત્યારે વિકલ્પે દીર્ઘ થાય છે. જેમકે ાંવા, कंत्वा ने क्रमित्वा ।
S
ચ. ત્થા ની પૂર્વે ન, વન્ , મન્ તથા આઠમા ગણના સન્ શિવાયના ન કે ન્દ્ ના અંતવાળા ધાતુના મૈં તે જ્, મૈં ન લે ત્યારે ઉડી જાયછે. જેમકે નનું હા ! તન્ નું તનિત્વાને તત્વા। ને સન્ ને છન્ ના હૈં ન લે ત્યારે સ્વર દીર્ઘ થવા ઉપરાંત ર્ ઉડી જાય છે. જેમકે ધ્વન્તુ નિવા ને લાવા I
છે. ત્થા ની પૂર્વે જ્ ને ચત્ ના અનુનાસિક કાયમ રહે છે. જ્, ને ૢ ના અંતવાળા ધાતુએ અને વજ્ર, ત‰, ને ઝુકૢ ના ઉપાંત્ય અનુનાસિક વિકલ્પે ઉડી જાયછે. મહ્ત્વ ને ના ને ઉપાંત્યમાં અનુનાસિક વિષે ઉમેરાય છે. જેમકે મરવા તે મક્ થવા । નરિશા, નરિાત્ના, નઠ્ઠા, તે નડ્ડા।
इ
જ. સ્વા ની પૂર્વે ૢ કે ૢ ના અતવાળા ધાતુઓના ૢ કે ∞ ના સ્ થાય છે, ર્ ના અતવાળા ધાતુઓના ર્ ના ૩ થાય છે, મા, સ્થા, શોને છો ના અત્યસ્વરની થાય છે ને ૢ તે હૈં ના અંતેવાળા ધાતુઓના હૂઁ ને ૐ, ને અંત્ ને વન્ત્ ના અનુનાસિક, ઉડી. જાય છે. જેમકે નુ` છૂટા । વિક્નુ નૃત્યા । મા નુ મિત્લા । મુદ્દે નુ મૂર્છા સ્રર્ નુ
'
स्रस्त्वा ।
ઝ. ય ની પૂર્વે ચમ્, મ્, શમ્, નમ્ ના અનુનાસિક વિકલ્પે ઉડે છે. જેમકે આ + ગમ્ નું
आगम्य ने आगत्य |
ઞ. ય ની પૂર્વે જૂન,મન્ન,ને સન્ શિવાયના ૮ મા ગણના રૂ કેન્દ્ ના અંતવાળા ધાતુના નૂ કેન્દ્ ઉડી જાયછે. જેમકે પ્ર+ન નું પ્રદત્ય પણ લન્, જ્ઞત્, સન્ના ર્ના આ વિકલ્પે થાયછે. જેમકે+વન નું પ્રલત્ય ને પ્રણાય. જ્યારે અનુનાસિક ઉડી જાયછે ત્યારે ય ને અદલે ચ લાગછે.
૨. ચ ની પૂર્વે ક્ષિ ની ૬ દીર્ઘ થાયછે ને ત્ત અથવા સમૂલ્યે માં ક્યે તે વિકલ્પે સ`પ્રસારણ થાયછે. જેમકે વ્યાય ને વિીય ।
૪. ચ ની પૂર્વે પ્રેરક અને દશમા ગણના ધાતુના અંત્ય અન્ય ના છ જો ય ની પૂર્વે છાંદસ -હસ્વ સ્વર હાય તો ઉડી જાયછે નીકર આખા અથ ઉડી જાયછે. જેમકે આાનાચ્ય । વિ
गणय्य । प्रणमय्य ।
અપવાદ—આપ્ ના પ્રેરક આપવ નું પ્રાપ્ય ને પ્રાપચ્ય થાયછે. ૨. ક્ષમ્ પ્રત્યય સંખથી નિયમે.
૩. ગર્
અને ઉપાંત્ય -હસ્વ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે અને આ કારાંત અસલ અથવા થયલા ધાતુ ને ર્ ઉમેરાય છે, અને ઘટાદ્
ની પૂર્વે જ્ઞાતૃ શિવાયના ધાતુએના અત્ય સ્વર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુઓને ઉપાંત્ય સ્વર વિકલ્પ હસ્વ થાય છે , હ, ને ઢને ઉપસર્ગન લાગે ત્યારે કરિનું કાર્ય જરૂર થાય છે ને તને અવ, વેર કે ગપ લાગે ત્યારે થતું નથી. અને રન્ને વિકલ્પ ને થમ્, , , ચન્દ્ર તથા જિ ને જરૂર રાષ્ટિનું કાર્ય થાય છે. ખ ગમ્ તથા વા થી થતા અવ્યયે બેવાર વપરાય છે ત્યારે વારંવાર ને અર્થ બતાવે છે.
જેમકે ક્ષત્વિા ઋત્વા અથવા આ ત્રુિઘડી ઘડી યાદ કરીને. - મન થી થતે અવ્યય બીજા શબ્દને લગાડવામાં આવે છે. જેમકે સોયાતે ઇત પથરાથી ભરાઈ ને મારી નખાયા હતા. અપવાદ. ૨. ધાતુના થતાં વાર શબ્દના સંબંધમાં. ૧. # પિતાના કર્મ થતા શબ્દ જોડે વપરાય છે ત્યારે તે શબ્દને ઉમેરાય છે ને
તેને અર્થ નિદાવાચક થાય છે. જેમકે રા = ચાર શબ્દ ઉચ્ચારીને. . જા જ્યારે સ્વાદુ, સ્ટવન ને સંપન્ન જોડે જોડાય છે ત્યારે એ શબ્દોને શું ઉમેરાય
છે. જેમકે વુિં મું = અવાવું છું – મું. જ જ જ્યારે , અન્યથા, રઈ કે ૪ ની સાથે જોડાય છે ત્યારે અથ
રહેતો નથી. જેમકે અન્યથાકાર કૂતે = તે જુદી રીતે બેલે છે. ઇ. જ્યારે ચા કે તથા ની સાથે જોડાય છે ત્યારે ને અર્થ રહેતું નથી ને
ગુસ્સાને અર્થ થાય છે. જેથકે યથાવત્ત મોજો = હું એ રીતે ખાઈશ (તેમાં
તમારે શું ?) ૨. સન સંતવાળા શબ્દ જ્યારે આ અવ્ય સાથે જોડાય છે ત્યારે ગર્ ઉડી જાય છે. જે મકે નામ સાવ નામ દઈને કહે છે. મૂળ ધાતુ વુધ તથા તેના પ્રત્યયાન્ત ધાતુઓ તથા તેઓના ભાવે કર્મ
બેધિકના કૃદંત અવ્યના રૂપે.
મૂળધાતુ बुध् नु
મૂળધાતુ મૂળધાતુ ગુના મૂળધાતુ ૩૬ ના પ્રેરક ધાતુ | સન્તધાતુ | ના વડુંન્તધતુ बोधय नु। बुबोधिषद् बोबुध नु
મૂળ ધાતુ યુ ના નામધાતુ बुधयर्नु
હેતથકૃદંત-પરમપદનું ધિતુમ્ बोधयितुम् बुबोधिषितुम् बोबुधितुम्
ભાવક હોતું નથી. તું નથી. હોતું નથી હોતું નથી. ભૂતકૃદંત–પરમૈપનું પત્તા,પોધિત્વા જોષચિત્રા | યુધિષિલ્યા ધિત્વ
,, આત્મપદનું I , ભાવકર્મનું હોતું નથી. તું નથી. હોતું નથી. હોતું નથી.
बुधयितुम् હોતું નથી. बुधयित्वा હોતું નથી.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
ભાગ ૧૧ મા
કૃદંત માતિપકિ.
કૃદંત પ્રાતિપકિ ૬ જાતના છે ને તેઓમાં લાગતા નિયમ નીચે મુજબ છે. ૧. વર્તમાન કૃદંત પ્રાતિપકિ.
૧. વર્તમાન કાળના ત્રિજા પુરૂષના મહુવચનના પ્રત્યય લેવા તૈયાર થયલા ભાવેકર્મ બાધક શિવાયના ધાતુને પરમૈપદમાં ર્ અને આત્મનેપદમાં જો તે૧-૪-૬ કે ૧૦ મા ગણુન કે પ્રત્યયાન્ત હોય તો માન નીકર આન લાગે છે. ભાવેક ખાધક ધાતુને હુંમેશ માન.લાગેછે.
૨. વિદ્ અને આર્ ને વિકલ્પે અનુક્રમે વર્ અને જૂન પ્રત્યય લાગેછે, ૩. અનિયમિતTM નું મુત્ત્વત્। યજ્ઞ નું ચવસ્ો મૈં નુ જ્ઞત્। ૨. કણિ ભૂત કૃદંત પ્રાતિપકિ.
૧. ૪ પ્રત્યયની પૂર્વે થતા ફેરફારા નીચે મુજબ છે.
૭. શ, નાટ્ટ, સ્વિટ્ (૧ લા ગણના), મિત્, વિદ્, રૃ, સૂ અને આત્મનેપટ્ટી પૂ ના સ્વરના જ્યારે એ ધાતુ ક્ લેછે ત્યારે ગુણ થાય છે. તેમજ પહેલા ગણના ૩ ઉપાંત્યવાળા ધાતુ જ્યારે ભાવેકર્માધકના અર્થમાં અથવા ધાતુના અર્થની શરૂઆત અથવા અર્થની સ્થિતિમાં હાવાના અર્થમાં વપરાય છે ને ૬ લેછે ત્યારે તેના ઉપાંત્ય ૩ ના વિકલ્પે ગુણ થાયછે. બીજાઓના સંબધમાં એ પ્રમાણે થતુ નથી. જેમકે મુક્ નું મુદ્રિત હર્ષ પામેલા. પણ મુફ્િત અથવા મતિ-હર્ષ પમાડાયલા, અથવા હર્ષ પામવા માંડેલા અથવા હર્ષ પામેલા.
ખ.ચમ્, મ્, નમ્ ગમ્ ના અનુનાસિક ઉડી જાય છે. જેમકે મ્ નું ત. ને ખીજા ક્ ના અતવાળાના સ્વર હૈં ન લે ત્યારે દીર્ઘ થાય છે. જેમકે રામ્ તું શાંત. ગ. ન્, વર્, મન્, તથા ૮ મા ગણુના સત્ શિવાયના ૢ કે ૢ ના અતવાળા ધાતુના न् શ્ર્ન લે ત્યારે, ઉડી જાય છે. જેમકે ન નુ ત; તન્ નું નિત ને તત; ને સન્ ને લગ્ ના રૂ ન લે ત્યારે સ્વર દીર્ઘ થવા ઉપરાંત ર્ ઉડી જાય છે. જેમકે વત્તું લાત ।
न्
ન
૧. ધાતુઓના ઉપાંત્ય અનુનાસિક જો ધાતુને ર્ ન લાગતી હાય તે ઉડી જાય છે. ડ ધાતુના ર્ ની પૂર્વ સ્વર હોય અથવા ધાતુના ર્ ની પછી સ્વર અથવા ર્ હોય તેા તે વ્ તા, ર્ ની પૂર્વે થાય છે. જેમકે વર્ નુ ળ। સ્વર્ નું મૂળ ક્ લિક્નુ ચૂત । વિશ્વ નું દ્યૂત ને ઘૂન । ( આ દાખલાઓમાં કેટલીક જગ્યાએ તે ને બદલે ન આવેલા છે. તે નીચે આપેલી કલમ ૨ જી પ્રમાણે છે.)
ચ. ટ્TM (=આપવુ ́) અને તે નું ત્ થાય છે. પણ જો એએને સ્વરાંત ઉપસર્ગ લાગે તે ત્ ના ૬ વિકલ્પે ઉડી જાય છે. અને ઉડી જાય છે ત્યારે તેની પૂર્વેના ને ૩ દીર્ઘ થાય છે. જેમકે પ્રર્ા નુ' પ્રત્ત ને પ્રત્ત / મુદ્દા નું સુત્ત ને નુત્ત
૧૨
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ર. તે ના ન કેટલીક જગ્યાએ થાય છે તે વિષે નીચે મુજબ.
न
પણ
ક. અતવાળા ધાતુને હૈં ને બદલે હૈં લાગે છે અને અંત્ય ના ર્ થાય છે. नुद, विद्, उन्द ने भविश्ये थाय छे ने मद् ने भ जीसस थतुं नथी. ખ. ર્ અંતવાળા ધાતુઓને તે ને બદલે જ્ઞ લાગે છે પણ ર્ ને એમ થતુ નથી. 1. य्, व्, र् ङे ल् वाजणा संयुक्त व्यंनथी श३ थता अने असा अथवा थया आ ના અંતવાળા એવા ધાતુને a ને બદલે ન લાગે છે. પણ મૈં અને ત્રા ને વિકલ્પે श्येभ थाय छे ने ध्यै, ख्या, व्ये ने ह्वे ने मेभ जीसस तु नथी. धरी, ली, व्ली, प्ली, धी, मी, दी, व्री, श्वि, डी, धू, पू, दू, लू, सू, ऋ, कृ, गृ, ज़, प, भृ, मृ, वृ, शृ, स्तृ, दृ, धृ तथा मीन्न दीर्घ ॠ अरांत धातुभ्यो भेमोना ऋ । इर् ङे उर् थतो होय ते तथा धातुषभां मतापेक्षा ओ अनुमधवाणी प्याय्, भञ्ज, भुज् ' भू, मस्ज्, यम्, रुज्, लज्, लण्ड्, लस्ज्, विज्, वै, वधू, शम्, श्वि, स्फुर्ज, नेत ने महसे न लागे छे. दिव् ( लुगार रभवा शिवायना अर्थवाणो) ने निर्+ वा (वात त नहीं होय तो ) ने पशु भ थाय छे. ङ. दु, गु ने क्षि ( = क्षय उरखो ) ने त ने महसे न लागे छे ने थाय छे.
हा
मोनो सत्य स्वर दीर्घ
3. अनियमित
अद् + त=जग्ध
पूय् +, = पूत
न्यू +, स्कूल
स्फाय् +, = स्फीत
फलू
+
"=फुल्ल
क्षै +, =क्षाम
शस् +, शस्त प्याय् + प्यान ।
पीन
क्षीव् + त=क्षीव
ज्या +
जीन
" =
"
""
कृश् + ह्लाद् +, = ह्लान गै+ = : गीत ऊय् + ” = ऊत क्ष्माय्+ = क्ष्मात धा + = हित
22
"
= कृश
पच् + त = पक्क
मव् +, = मूत
अव् +, = ऊत श्रा + = शृत = लग्न लज् + ” लग् + = लग्न म्लेच्छू +, = लिष्ट
""
ܕܕ
वाह् +, = वाढ
धृष्
+ = धृष्ट
"
+ त शीत। शीन। श्यान ।
=धौत; (धावित*)
धाव् +
मुच्छ्
+ = मूर्त; (मुच्छित*)
""
+ स्त्यै + त = प्रस्तीत । प्रस्तीन ।
प्र
परि + वृह् + त= परिवृहित
नि
+ स्तंभू+, = निस्तब्ध
""
प्रति + +, = प्रतिस्तब्ध सं, वि, नि ! अभि+अ+त=
૪. ભાવેકર્મબાધક ધાતુના આ જાતના કૃદંત પ્રાતિપકિા થતા નથી.
૫. જ્ઞ પ્રત્યયથી થતા અનિયમિત નામે
समर्ण वगेरे.
विद्+त=वित्त=धन । बि+रेभ्+त = विरिब्ध = २१२ | फण् + त - फाण्ट = उडावो अथवा भसार्धं। ध्वन्+त=ध्वान्त = अधा३ | लग्+त= लग्न - सशन । स्वन् + त - स्वान्त= भन । क्षुभ् +त=क्षुब्ध=२१र्ध। क्रु+त-ऋण=हेवुः ।
* એ નિયમિત છે તેથી કાઉ"સમાં લખ્યા છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. કર્તરિ ભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિક ૧. કર્મણિ ભૂત કૃદંતના રૂપને વન પ્રત્યય લગાડવાથી કર્તરિ ભૂત કૃદંત પ્રાતિય ઓય છે
જેમકે શ્રત નું મુતવલ " . ૨. ભાકમબેધક ધાતુના આ કૃદંત પ્રાતિપદિક થતા નથી.
૪. પક્ષ ભૂત કૃદંત પ્રાતિપદિક. ૧. પણ પ્રત્યય પરમૈપદમાં ને મન આત્મપદમાં લાગે છે ને તે ધાતુના પક્ષ ભૂતના ત્રિજા
પુરૂષના બહુ વચનના રૂપમાંથી પુરૂષબેધક પ્રત્યય કહાડી નાંખી લાગતી હોય તે લગાડી નીકર ન લગાડી લગાડવામાં આવે છે. અપવાદ, ક. જન, ઘન, મને ને બીજા પુરૂષના એક વચનના રૂપમાંથી પુરૂષબેધક પ્રત્યય
કહાડી નાંખી કૃદંતને પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે. ખ. (દીર્ઘ) ૪ કારાંત પરમપદી ધાતુને પહેલા વણ ઉમેરી પછી દ્વિત્વ કરી આ કૃદંત
પ્રાતિપદિક કરવામાં આવે છે. જેમકે પરમૈપદી નું ચિત્ર પણ આત્મપદનું * વાળ ૨. ભાવકર્મબોધક ધાતુના આ કૃદંત પ્રાતિપદિકે આમન્ત્રપદી ધાતુના કર્તરિપ્રેગના આ કૃદંત પ્રાતિપદિ જેવાજ જાણવા.
૫ ભવિષ્ય કૃદંત પ્રાતિપદિક. ૧. રચત પ્રત્યય પરમૈપદમાં ને મન આત્મને પદમાં લાગે છે ને તે ધાતુના સામાન્ય
ભવિષ્યના ત્રિજા પુરૂષના એકવચનના રૂપમાંથી પુરૂષોધક પ્રત્યય કહાડી નાખી
લગાડવામાં આવે છે. જેમકે સ્થિતિ નું સ્થિત ૨. ભાવકર્મબોધક ધાતુના સંબંધમાં ધાતુને ત્રણે ભવિષ્ય તથા આશીલિંગના સંબંધમાં બતાવેલા ફેરફાર થાય છે ને પછી આત્મને પદી પ્રત્યય લાગે છે.
૬ વિધ્યર્થ કૃદંત પ્રાતિપદિક ૧. તવ્ય અને ટિમ ના સંબંધમાં જાણવા લાયક કેઈ નિયમ નથી. ૨. અનીર ના સંબંધમાં જાણવા લાયક નિયમ નીચે મુજબ છે. ક. સન ની પૂર્વે આત્મપદી યદ્દન્તને અંત્ય , જે ની પૂર્વે સ્વર હોય તે, ઉડી
જાય છે ને પરમૈપદી યફ્રેન્ડને અંત્ય , જે ૨ ની પૂર્વે વ્યંજન હોય તે, ઉડી જાય છે. ખ. નિસ્, નિસ્ ને નિદ્ ના આદિનને ` અથવા વાળા ઉપસર્ગ પછી છ વિકલ્પ
થાય છે. ગ. અનાય ના ને નીચે પ્રમાણે થાય છે. ૨. દશમા ગણન ધાતુઓને જ, કે જેમાં હોય તે ઉપસર્ગ લાગ્યો હેય ને
તે ઉપસર્ગ સાથેના ધાતુને અનય પ્રત્યય લાગે તે નર ના ન્ ને વિકલ્પ
થાય છે. જેમકે પ્રથાનીયને પ્રાપયમ્ ૨. વ્યંજનથી શરૂ થતા ને ઉપાંત્યમાં અને આ શિવાયના સ્વરવાળા એવા ધાતુઓને જે
અનય લાગે તે અનીર ના નૂ ને વિકલ્પ થાય છે. જેમકે પ્રોપનીયમ ને प्रकोपणीयम्
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
રૂ. અને આ શિવાયના સ્વરથી શરૂ થતા અને વ્યંજનના અંતવાળા એવા ધાતુને
મનીય લાગે તે નર ના જરૂર થાય છે. જેમકે વેળાવમ્ છે. મા, મૂ, q (નવમા ગણન), , , ચા ને શેર ના પ્રેરક ધાતુને સનીય
લાગે તે અનાય ના ન્ ને થતું નથી. ૩. ૨ ના સંબંધમાં જાણવા લાયક નિયમે નીચે મુજબ છે. ક સ્વરાંત ધાતુઓના સ્વરને ગુણ થાય છે.
અપવાદ.. છે. આ કારાંત (અસલ અથવા થયેલા) ના અંત્ય ને પ થાય છે. ૨. (સ્વ) કારાંત ધાતુઓના અંત્ય સ્વર અને ઉપાંત્ય ૪ ની વૃદ્ધિ થાય છે. અને
૪ શિવાયના ઉપાંત્ય સ્વરને ગુણ થાય છે. . હસ્વ અથવા દીર્ધક કારાંત ધાતુઓના અંત્ય૩ ની જે તેને અર્થ જરૂર કરવું જ
જોઈએ એ કરેલ હોય તે વૃદ્ધિ થાય છે. . ખ. વ્યંજનાન્ત ધાતુઓના ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ અને આ શિવાયના સ્વરને ગુણ થાય છે ને
ઉપાંત્ય સ્વરની જ્યારે વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે અંત્ય કે હોય તેને અનુક્રમે ૬ કે શું થાય છે. અપવાદ. ૨. (હસ્વ) ના ઉપાંત્યવાળા ( ને વૃત શિવાયના) ધાતુઓના સ્વરે કાયમ રહે છે.
જેમકે નું સુચ ૨. 7 વર્માન્ત અને ઉપાંત્યવાળ ધાતુઓના સ્વરે પણ કાયમ રહે છે. જેમકે રાષ્ટ્ર
નું વાવ્ય, પણ , , , ને વ ના ઉપાંત્ય અને થાય છે. ૩. , વા, સ, ૬, પ્રવિ, ત્ય, વ ( જવું) ના રને ૬ ને જને
થતું નથી. છે. ત, રા, રત, ચ, ઝન ૬ ને રાષ્ટ્રના તથા ઉપસર્ગ વગરના , મ, ૨૬,
ય ના ઉપાંત્ય ની વૃદ્ધિ થતી નથી. ગ. નિસ્, નિસ, ને નિદ્ ના આદિન ને, ૬ અથવા વાળા ઉપસર્ગ પછી ન વિકલ્પ
થાય છે. ઘ. અનિયમિત 9 રૂ= =(ગર્ભધારણ કરાવવા સારૂ) ક્ય= =રૂચિ થવાલાયક.
લઈ જવા લાયક; (૩૫સા=લઈ ગુન્ + ચતુષ્ય = સેવવા લાયક. ન જવા લાયક. )
+=ણેય દવા લાયક. પw=ાચ (પરચ૯)= રાંધવા લાયક રિસ્પ=વિત્ય એકઠું કરવા લાયક. મુ =મ ખાવાલાયક:(મોન્ચ ભેગવવા રં =લ્ય= પાસે જવા લાયક. લાયક)
g+=gય= સ્તુતિ કરવા લાયક કૃ+=વર્ગ (વૃષ્ય = વરસવા લાયક. શાસ્+=શિષ્ય= ભણાવવા લાયક.
=માર્ય (અંગ્ર*) =શેધવા લાયક.
* એ નિયમિત છે તેથી કાઊસમાં લખ્યો છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુકૂચ યુથ (યોગ્ય) ધંસરીમાં જોડવા માૠક્ય =માન આપવા લાયક. લાયક.
નામચ==ાખ્ય=મારવા લાયક. પzખ્ય=વખાણવાલાયક; (વાગ્ય= ૩+૪W= સ્વ=મેળવવા લાયક; ૩૫. વેચવા લાયક.)
રખ્ય–વખાણવા ૯ ક. વૃw=ાર્ય પસંદ કરવાલાયકવૃત્વ=ભજવા નગ્ન+=ાનાર્થ (નર્ચ મિત્રતાના અર્થ લાયક.
વાળાના સંબંધમાં હેયતા)= શક્ય ૨ષ્ય મારવાલાયક, વાત્ય મારવા
ન ઘરડું થવા લાયક. લાયક.
નવા બવી, અનુચ=ન બોલવા લાયક. +મૃા=સંમૃત્વ (હંમ ) = સારીરીતે = ળષ્ય ન પીડા કરવા લાયક.
પિષણ કરવા લાયક ૪. ભાવેક બેધક ધાતુના આ કૃદંત પ્રાતિપાદિકે આત્મપદી ધાતુના ક્લેરિપ્રયાગના આ
કૃદંત પ્રાતિપદિ જેવાજ જાણવા. ૫. ૩ પ્રત્યયથી થતાં અનિયમિતનામે. =ચત્રકામ
વિ+qW=વિચ=દેરડું વણવાનું મુંજઘાસ. શાસ્થ શિષ્ય=શિષ્ય
નિ+વિ=નિરાગ=ઘર ટ્ટ + ચ ચ=માન
સ++ =સંવાશ્ચ યજ્ઞના અગ્નિની જગ્યા. વાવ ગાડી
૩૬++=ાવાર્થ= x x ધાર=ધાવેદને મંત્ર
પરિ++ =રિવચ્ચ= » » –ા=પીવાનું વાસણ
સવા –સમૂય= , , માત્રમા–જાદુ કરનાર
પાળવૃત્રણસર્ચ દેરડું ક્ય જુથ હલકી ધાતુ
સમવ++ =સમવસર્ચ દેરડું સૂર્ય સૂરજ
રાનસ્કૂચ=ાનસૂય યજ્ઞનું નામ મિ =મિઘ=નદીનું નામ
કૃષ++=મૃચ જુઠાપણું
+ =2ષ્ટ વ્ય=એડ્યા વગર પાક આTય પુષ્ય નક્ષત્રનું નામ
પનારી જગ્યા. સિક્ય=શિષ્ય= ,
अमा+वस्+य+आ अमावस्या ( अमावास्या* )-- આ+ ==ાન્ચ=ધી
અમાસ. વિ+ની+ા=વિની કાંજી પાપ.
નામ+મૂ+==હ્મમૂ=બ્રહ્મજોડે સરખા સં+=સાચ્ચ=સાંત
ब्रह्म+भु-य મુ+ ચમ્મચ=ચારક; (મન્નક્ષત્રિયાણી)
નામસ્વચ==ત્રાવી; tવેદન મુખ. ગા = =માસ્તર ( ગા=શેઠ)
બ્રહ્મ++, ઈ નિરૂ=નિત્ય ખેડેલી જમીન સરખી કરવાનું નામ અથવા ઉપસર્ગ+==ાત્યા=બ્રાહથિઆર
ક્ય બ્રહ્મજ્જન્મચા હ્મણની હત્યા.
પણું
એ નિયમિત છે તેથી કાઉંસમાં લખે છે,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ ધાતુ શુષ તથા તેના પ્રત્યયાત્ત ધાતુઓ તથા તેઓના ભાવે કર્મબોધકના કૃદન્ત પ્રાતિપદિકના રૂપે.
મૂળ ધાતુ बुध्नु ..
- बोधयनु.
बुध् ना २४ धातु. | बुध् ना सनन्त धातु
बुबोधिष नु:
बुध् ना यन्त धातु
बोबुध् न.
बुध ना नाम धातु
बुधय गें.
बोधयत्
"
,
.. वर्तमान है. ५. नु, बोधत्
बोधमान
बुध्यमान भलिभूत ४. ५. नु बुधित
बोबुधत् बोबुध्यमान
बोधयमान बोध्यमान बोधित
बुबोधिषत् बुबोधिषमाण बुबोधिष्यमाण बुबोधिषित
बुधयत् बुधयमान बुध्यमान बुधित
"
बोबुधित
"
सा
"
"
હેતું નથી. बोधितवत्
तरिभूत . ५.
હેતું નથી बुबोधिषितवत्
હેતું નથી बोबुधितवत्
હેતું નથી बुधितवत्
"
, मा.
હેતુ નથી. बुधितवत् હેતું નથી. बुबुध्वस् बुबुधान
" " मा. पक्षभूत ४. ५.
4.aaaaaa.CA, GAGA CAG caca Ala.ca
तु नथी. बोधयांचकृवस् बोधयांचक्राण
હેતું નથી बुबोधिषांचकृवस् बुबोधिषांचक्राण
હેતું નથી बोबोधांचकृवसू बोबुधांचक्राण
डातुनथा. बुधयांचकृवस् बुधयांचक्राण
"
मा.
"
"
मा.
भविष्य है. ५. नु बोधिष्यत्
बोधिष्यमाण
बुबोधिषिष्यत् बुबोधषिष्यमाण
"
"
मा. नु
बुधिष्यमाण
વિધ્યર્થ
बोधितव्य । बोधनीय (बुधेलिम बोध्य
बोधयिष्यत् बोधयिष्यमाण
बोधिष्यमाण बोधयितव्य बोधनीय बोधेलिम बोध्य
बुबोधिषितव्य बुबोधिषणीय बुबोधिषेलिम बुबोधिष्य
बोबोधिष्यत्
बुधयिष्यत् बोबुधिष्यमाण
बुधयिष्यमाण , [म. ने लान , बोबोधितव्य ५.नु.बोबुधितव्य बुधयितव्य बोबोधनीय ५.नु.बोबुधनयि बुधनीय बोबुधेलिम मा.न लानु बुधेलिम बोबोध्य ५. नु: बोबुध्य बुध्य
[ .नेमा.नु
"
"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યયાત્ત ધાતુઓના પ્રત્યયાત ધાતુઓ તથા તેઓના ભાવેકબેધકના કૃદંત પ્રાતિપદિકના રૂ.
बुध् न। प्रे२४ना સનન્તના ધાતુ बुबोधयिष गें
बुध् न। सन्नन्तना
પ્રેરકના ધાતુ बुबोधिषय न.
बुध् ना यातना प्रे२४ना धातु बोबोधय
बुध् नायतना સશક્ત ના ધાતુ बोबुधिष नु.
बुध ना नामधातु बुधय ना सन्नन्तना धातु बुबुधयिष न.
વર્તમાન કૃ. ૫. નું
बबोधयिषमाण
बुबोधिषयत् बुबोधिषयमाण बुबोधिष्यमाण बुबोधिषित
बोबोधयत् बोबोधयमान बोबोध्यमान बोबोधित
बोबुधिषत् बोबुधिषमाण बोबुधिष्यमाण बोबुधिषित
बुबुधायषत् बुबुधयिषमाण बुबुधयिष्यमाण बुबुधयिषित
उमलित, ५.
"
"
હેતું નથી
बुबोधयिषत् बुबोधयिष्यमाण बुबोधयिषित હેતું નથી बुबोधयिषितवत् હોતું નથી बबोधयिषांचकृवस् बुबोधयिषांचक्राण
बोबोधितवत्
હોતું નથી बोबुधिषितवत्
तरिभूत ४. ५. न
" "
እ?
&a6646A6A6A6A6A6A6A6A6Aacaca.
હેતું નથી
डातु
હેતું નથી बुबुधयिषितवत् હેતું નથી बुबुधयिषांचकृवस् बुबुधयिषांचक्राण
નથી
s is Rail: rai sis
પરાક્ષભૂત
હેતું નથી बुबोधिषितवत् हातुन बुबोधिषयांचकृवस् बुबोधिषयांचक्राण बुबोधिषयिष्यत् बुबोधिषयिष्यमाण
बोबोधयांचकृवस् बोबोधयांचक्राण
बोबुधिषांचकृवस् बोबुधिषांचक्राण
"
"
ભવિષ્ય કૃ ૫.
बबोधयिषिष्यत्
बुबुधयिषिष्यत् बुबुधयिषिष्यमाण
"
"
.
વિધ્યર્થ
बुबोधयिषिष्यमाण (बुबोधयिषितव्य बुबोधयिषणीय बुबोधयिषेलिम (बुबोधयिष्य
बुबोधिषयितव्य बुबोधिषणीय बुबोधिषलिम बुबोधिष्य
बोबोधायिष्यत्
बोबुधिषिष्यत् बोबोधयिष्यमाण बोबुधिषिष्यमाण
बोबोधिष्यमाण बोबोधयितव्य
बोबुधिषितव्य बोबोधनीय
बोबुधिषणीय बोबोधेलिम
बोबुधिषेलिम बोबोध्य
बोबुधिष्य
बुबुधयिषितव्य बुबुधयिषणीय बुबुधयिषेलिम बुबुधयिष्य
Gaa
:
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું.
પ્રાતિપદિક. ૧. પ્રાતિપદિક શબ્દની ૪ જાત છે. કૃદંત પ્રાતિપદિ, કૃતાદિ પ્રાતિપદિક, ઉણાદિ પ્રતિપ
દિક ને તદ્ધિત પ્રાતિપદિક. એઓ વિષે નીચે મુજબ જાણવા જેવું છે. ક, કૃદંત પ્રાતિપદિક ત્રિજા પ્રકરણના ૧૧ મા ભાગમાં બતાવ્યા પ્રમાણે થાય છે. ખ. કૃતાદિ પ્રાતિપદિક ત્રિજા પ્રકરણના ૧ લા ભાગમાં બતાવેલા પ્રત્યયે ધાતુને લગાડી
કરવામાં આવે છે. ને તેના સંબંધનાં નિયમમાં જે ખરા જાણવા જોગ છે તે
પ્રસંગોપાત આગળ લખ્યા છે. ગ, ઊણાદિ પ્રાતિપદિકના પ્રત્યે ઘણા છે ને તેઓને તથા તેઓ વિષેના નિયમને
જાણવાની બહુ જરૂર ન હોવાથી તેઓ વિષે અત્રે કંઈ લખ્યું નથી. ઘ. તદ્ધિત પ્રાતિપદિકના પ્રત્યયે નીચે મુજબ છે –
, વ, ગામ, માથા, , ફુવા, ફુન, મન, ચ, ન, ચ, guથ, , , , દયા, ૫, વેર, રેચ, , ગુડ્ઝ, તા, તન, ન, તા, તિથ, ચ, ચ, ઝ, ઢ,
, દયા, માત્ર, , ન, પાર, મય, ૨, ૪, વાર, રઢિ, મટિ, મીઠ, રાહુ, દૂત, ન, ફ, ૩૦, ઝ, મન, મ, યુ, ૨, ૩, વરિ, વિન, રા વગેરે (રા, ઘન, તમ્ ના, વ, રાષ્ટ્ર, દિવ, મને સત, વગેરે તદ્ધિતના પ્રત્યા છે ને તેનાથી અવ્યયે બને છે). એ પ્રત્ય, કૃદંત, કૃતાદિ તથા ઉણાદિ પ્રાતિપદિકેને તથા અવ્યય, ઉપસર્ગ તથા સામાસિક શબ્દ (બે અથવા વધારે શબ્દોથી થતે શબ્દ) ને લગાડે વામાં આવે છે ને એ પ્રત્યથી થતા શબ્દ તદ્ધિત પ્રતિપાદિકે કહેવાય છે. એ પ્રત્ય સંબંધી નિયમ પણ છે પણ તેમાં ઘણા સંબંધ પરથી તર્ક પહોંચાડી લગાડવાના છે ને તે જાણવા બહુ જરૂરના પણ નથી તેથી આ જગ્યાએ લખ્યા નથી. જેઓ
ખરા જાણવા જોગ છે તે આગળ પ્રસંગે પાત લખ્યા છે.. ૨. પ્રાતિપદિક શબ્દ, વિશેષણ, નામ કે સર્વનામ હોય છે ને તેઓને જાતિ, વિભક્તિ તથા
વચનના પ્રત્યે લાગે છે. જાતિ ૩ ઇ-પુલ્લિંગ, સ્ત્રીલિંગને નપુસકલિંગ. વિભક્તિ ૮ છે–૧ લી, રજી, ૩જી, ૪થી, પમી, દહી, ૭મી, ૮મી. પણ સર્વનામના સંબંધમાં ૭ છે. વચન ૩છે– એકવચન, દ્વિવચન ને બહુવચન. એ વિભકિતઓ તથા વચનના ત્રણેલિંગના પ્રત્યયે નીચે મુજબ છે. વિભક્તિ પુલિંગને સ્ત્રીલિંગ.
નપુંસકલિંગ. એકવચન દ્વિવચન બહુવચન એકવચન દ્વિવચન બહુવચન ૧ લી
આ अस् म् ई ૨છ અમ
भ्याम्
भ्यस
s
છે.
હ8 8
भिस्
भ्याम
છ
»
भ्यस
એમ અર્ક
= { ૧
આન્સ
+
आम्
9
A
9
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
એ ઉપર આપેલા પ્રત્યયામાં, તથા તેની પૂર્વે, થતા ફેરફારાના નિયમે જાવા ને લગાડવા તે કરતાં અમુક રૂપાજ મેહાડે કરવાં ને તેવા ખીજાઓમાં જે ફેરફાર હેાય તેટલાનાજ માત્ર નિયમ જાણવા એ સુગમ પડતુ હાવાથી આ પ્રકરણમાં નીચે ૧લા ભાગમાં વિશેષણ, ૨ જામાં નામ, ૩ જામાં સર્વનામ ને ૪ થામાં એ બધાના સ્ત્રીલિંગ વિષેના નિયમે બતાવી, ૫મા ભાગમાં વિશેષણ તથા નામના રૂપા વિષે નિયમો તથા રૂપો, ને ૬ ઠા ભાગમાં સર્વનામના રૂપો વિષે નિયમા તથા તેમાં જોઇતા રૂપો આપ્યા છે.
ભાગ ૧ લા. વિશેષણ.
વિશેષણ ત્રણ જાતના છે—ક્રિયાવાચક, ગુણવાચક, ને સ’ખ્યાવાચક–તે વિષે નીચે મુજબ.— ૧. ક્રિયાવાચક વિશેષણ તે કૃદંત છે.
૨. ગુણવાચક વિશેષણમાં દરજ્જો ખતાવવાને ગુણાધિકતાવાચક અને ગુણશ્રેષ્ઠતાવાચક શબ્દો અનાવાય છે ને તેના પ્રત્યયેા તથા તેની પૂર્વે થતા ફેરફારના નિયમે નીચે પ્રમાણે છે.
ક. ચત્ અને તે એ કે પ્રત્યયા સામાન્યગુણવાચક વિશેષણને ગુણાધિકતાવાચક વિશેષણ અનાવવામાં લગાડવામાં આવેછે.
ખ. રૂજ અને તમ એ એ પ્રત્યયા સામાન્યગુણવાચક વિશેષણને ગુણશ્રેષ્ઠતાવાચક વિશેષણ. અનાવવામાં લગાડવામાં આવેછે.
ગ. સ્ અને ઇ માત્ર ગુણવાચક વિશેષણાનેજ લગાડાય છે ને તેની પૂર્વે નીચે સુજબ ફેરફારા થાય છે.
૬. એ પ્રત્યયા જેને લાગતા હાય તેને અંતમાં સ્વર હોય તે તે અંત્યસ્વર ને વ્યંજન હાય તો તે અંત્ય વ્યંજન અને તેની પૂર્વેના સ્વર ઉડી જાય છે. જેમકે યુ નું लघीयस् । महत् नुं महीयस् ।
૨. એ પ્રત્યયા જેને લાગતા હાય તેને અંતમાં સંબંધવાચક મન્ત્, વત્, વિઘ્ન કે ન્ પ્રત્યય કે TM પ્રત્યય હાય તો તે ઉડી જાય છે, જેમકે મતિમત્ નું મતીયમ્। નિ धन । त्रग्विन् जीयस् । कर्तृ नुं करीयस् ।
ऋ તા
રૂ. એ પ્રત્યયા જેને લાગતા હોય તેમાં જો ૠ હાય ને તેની પછી વ્યંજન હેાયતા ” થાય છે. જેમકે મૃદુ નુ પ્રતીયસ્
ધ. સર અને તમ ગુણવાચક વિશેષણ તેમજ
સ્ ને ઇ થી થયેલા શબ્દને પણ લગાડાય છે. તે એ પ્રત્યયાની પૂર્વે એ પ્રત્યયા જેને લગાડાતા હેાય તેને અંત્ય (દીર્ઘ ) ૢ કે ઝ હાયતા તે વિકલ્પે હસ્વ થાય છે. (વળી એ પ્રત્યયા અવ્યય તથા ક્રિયાપદને પણ લગાડાય છે તે લગાડાય છે ત્યારે એએની પછી ત્રમ્ ઉમેરવામાં આવે છે. જેમકે પતિતમ્) ડ”. અનિયમિત.
ગુણવાચક ગુણાધિક્તા વાવિશેષણ. ચક વિશેષણ. અન્તિ પાસે નેદ્રીયમ્
અન્ય = નાનુ અલ્પાયમૂ
=
नय
77
૧૩
12
ગુણશ્રેષ્ઠતા વાચવિશેષણ.
नेदिष्ट
अल्पिष्ट
कनिष्ठ
ગુણવાચક વિશેષણ.
વધુ ધણું
વહુ ધણું
ગુણાધિતા વા- ગુણશ્રેષ્ઠતા વા
ચક વિશેષણ.
ચક વિશેષણ.
भूयिष्ठ
बंहिष्ठ
भूयस्
बंहीय
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
क्षेपिष्ठ
ज्येष्ठ
स्फेयस्
स्फेष्ठ
हसिष्ठ
ગુણવાચક ગુણાધિક્તા વા- ગુણએeતા વા- ગુણવાચક ગુણાધિક્તા વા- ગુણતા વાવિશેષણ. ચક વિશેષણ ચક વિશેષણ વિશેષણ ચકવિશેષણ વિશેષણ उरु = पडावरीयसू वरिष्ठ बाढ=यास;सा३साधीयस् साधिष्ठ क्षिप्र = सी क्षेपीयस्
युवन् =नानी यवीयस् यविष्ठ
कनीयस् कनिष्ठ क्षुद्र = नानु क्षोदीयसू क्षोदिष्ठ विपुल धाशुं ज्यायस् ज्येष्ठ गुरु = मारे गरीयसू गरिष्ठ वृद्ध धर९ वर्षीयस् वर्षिष्ठ
" " ज्यायस् तृप्र मेथडन पीयसू त्रपिष्ठ वृन्दारक-माटुं; वृन्दीयस् वृन्दिष्ट
ખુબસુરત. दीर्घ = सांभु द्राघीयस् द्राधिष्ठ स्थिर स्थि२ स्थेयस् स्थेष्ठ दूर =६२ दवीयम् दविष्ठ
स्थवीयस् - स्थविष्ठ प्रशस्य-qा - श्रेयस् । श्रेष्ठ । __गुवा सायज्यायस् । ज्येष्ठ ।
प्रिय =पडाj प्रेयस् प्रेष्ठ हस्व =टुंछ हसीयसू ૩. સંખ્યા વાચક વિશેષણ વિષે નીચે મુજબ જાણવાનું છે. . १ = एक है = षष् ११ = एकादशन् १६ = षोडशन् २ = द्वि
= सप्तन् १२ = द्वादशन् १७ = सप्तदशन् 3= त्रि ८ = अष्टन्
१३ = त्रयोदशन् १८ = अष्टादशन् ४- चतुर्
= नवन् १४ = चतुर्दशन् १८ = नवदशन् ५= पञ्चन् १० = देशन् १५ = पञ्चदशन् એ સંખ્યાવાચક વિશેષણે છે. ને એ નીચે લખેલા २०= विंशति (स्त्री. नुनाम) ५०=पञ्चाशत् (स्त्री. नु नाम) ८०= अशीति (स्त्री. नु नाम) ३०= त्रिंशत् ( , )६० = षष्टि ( , )८०= नवति ( , ) ४०= चत्वारिंशत् ( , )७०= सप्तति ( , ) १००-शत (न. , ) નામેને ઉમેરી એએમાંના કેઈ પણ બેની વચલી સંખ્યા કરાય છે ને તે ઉમેરવામાં બેમાંની નાની સંખ્યાની પૂર્વે પ આદિ ઉમેરાય છે ને તે ઉમેરતાં ઉમેરાતી સંખ્યામાં सत्य न होय तोते जय छे. ने चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति ने नवति नी पूर्व द्वि नो द्वा, त्रिनो त्रयः ने अष्टन् न। अष्टा विप ने अशीति शिवायना भीnએની પૂર્વે જરૂર થાય છે. વળી નવન વાળી કઈ પણ સંખ્યા કરવી હોય તે તેની उत्तर सध्याने एकोन, ऊन ने एकान्न विपे उभेराय छे. ने तेथी १८ वाय एकोनविशति, ऊनविंशति ने एकानविंशति शाही पण थाय छे. मे एक थी शत સુધીના સંખ્યાવાચક વિશેષણ તથા નામે થાય છે. शतनी ५२ना सध्यावायॐ नाभी नीय प्रमाणे छे.
१२ =सहस्र (न. नु नाम) ७ = कोटि (स्त्री. नु नाम) श२ =दशसहस्र ( , ) ६।४।७ = अर्बुद (न. नु नाम) सा५ =लक्ष
अमन = अब्ज ( , ) शिक्षा प्रयुत ( ) म = खर्व (५. न. नाम)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિખર્વ
=
નિર્વે (પુ. ન. નું નામ)
મહાપદ્મ = મહાપદ્મ ( પુ. નું નામ ) શકું રાં
=
>
,,
જલધિ= ઞધ ( પુ. તુ નામ )
૯૯
અત્ય
મધ્ય
પરાધ
= અંચ (ન. નું નામ)
= મધ્ય (
=
પાર્થ (
,,
)
>
ને રાત, સત્ત્ર વગેરે કાઇ પણ બેની વચલી સંખ્યા કરવી હાય તા જ આદિ શબ્દને અધિક્ત અથવા ઉત્તર શબ્દ જોડી રાત આદિનું વિશેષણ કરાય છે. ટ્રાન્, વિરતિ ને રાત્ ના અંતવાળા શબ્દને ષિ અથવા ઉત્તર ને બદલે ત્ર પણ જોડાય છે ને એ પ્રમાણે ઋષિ, ઉત્તર અથવા TM જોડાય છે ત્યારે તેની પૂર્વેના શબ્દના અંતના અન્, અતિ ને વ્રત હાય તા તે ઉડી જાય છે. જેમકે ાધિજરાત=૧૦૧। વિરારાતા અથવા વિરાત્રિને રાતં અથવા વિશોત્તર ાત=૧૨૦ I
ખ. સ`ખ્યાવાચક વિશેષણા પરથી સંખ્યાપૂરક વિશેષણે નીચે પ્રમાણે થાય છે. ૬. હા, દ્વિ, ત્રિ, વતુર્ અને ષણ્ ના સંખ્યાપૂરક શબ્દો અનિયમિત છે અને તે નીચે મુજબ છે.
एक नुं प्रथम, अग्रिम ने आदिम द्वि नुं द्वितीय त्रिनु तृतीय
૨. ઉપર લખેલા શિવાયના ટ્રાન્ સુધીના સ`ખ્યાવાચક શબ્દોના અત્ય ર્ ના લેપ કરી મ ઉમેરવાથી તેઓના સંખ્યા પૂરક શબ્દો થાય છે. અને ટ્રાન્ થી નવવાનસુધીના સંખ્યાવાચક શબ્દોના અંત્ય ર્ ના માત્ર લેાપ કરવાથી તેઓના સંખ્યા પૂરક શબ્દો થાય છે. વિરાત અને એની પછીના સંખ્યા વાચક શબ્દો પરથી સંખ્યા પૂરક કરવા હાયતા તેઓને તમ લગાડાય છે અથવા વિત્તિ ની બાબતમાં એની અંત્ય ત્તિ ના લાપ કરાય છે અને ખીજાઓની બાબતમાં જેના અંતમાં વ્યંજન હોય તેના અંત્ય વ્યંજન ના લાપ કરાય છે ને જેના અંતમાં સ્વરાય તેના અત્યસ્વર ના અકરાય છે. પણ રાત ને હુંમેશ તેમ જ લગાડાય છે ને દેિ, સતિ, બીતિ ને નવાત ને જયારે એ કાઇની જોડે જોડાયા વગર વપરાયા હાય ત્યારે તેમ જ લગાડાય છે. જેમકે વિરાઃ અથવા વિરતિતમા=૨૦ મે। જ વિરાઃ અથવા વિરાતિતમ =૨૧ મે ।ષધૃતમાં અથવા હĐિતમ=૬૧મા। પણ પતિમઃ (ભટ્ટઃ નહીં)=૬૦મા। રાતતમા=૧૦૦મે। ગ. વઘુ, જળ અને જેટલા તેટલા ને એવા અર્થવાળા વત્ પ્રત્યયના ચાવત્, तावत् જેવા શબ્દો અને ત્તિ ને એવા અર્થવાળા શબ્દો સંખ્યાવાચક શબ્દો ગણાય છે, ને એવા શબ્દના સંખ્યા પૂરક તમ પ્રત્યય ઉમેરવાથી થાય છે.
चतुर् नु चतुर्थ, तुर्य ने तुरीय षष् नु षष्ट
ભાગ ૨ જો.
નામ.
નામ, નામ તરીકે વપરાય છે, તેમજ વિશેષણ પણુ, નામ તરીકે વપરાય છે. નામેાની ૩જાત છે સામાન્ય નામ, વિશેષનામ, અને ભાવવાચક નામ–સામાન્યનામ કાઇ પણ સજીવ અથવા નિઈવ વાચક હાય છે. જેમકે ગ્રન્થ. વિશેષનામ એ અમુક સજીવ અથવા નિર્જીવ વાચક હોય છે. જેમકે મુવી. ભાવવાચકનામ એ અમુક ગુણુના ભાવ વાચક હાય છે. જેમકે મધુપ્તા.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ભાગ ૩ જે.
સર્વનામ. સર્વ, વિશ્વ, સમ (સરખા શિવાયના અર્થને), લિમ, જૈન, અન્યોન્ય, તતર, પરસ્પ૬, અન્ય, અન્યતર, તજ, વાતર, સતમ, તા, તમ, તતર, તતમ, પૂર્વ, , વર, ક્ષિા, ઉત્તર, કપ, , (વર્ગ અથવા ધન શિવાયના અર્થને), અન્તા (બહારના અથવા પહેરવાના વસ્ત્રના અર્થવાળો અને પુનઃ પછવાડે ન હોય તેવો), ડમ, સમય, મવતિ, કર્મ,
, તદુ, ચ, પત, ૨૬, રૂમ, શિમ (એના રૂપને વિત્, વન, પિ અથવા સ્વિત્ અમર્યાદ અર્થ કરવામાં ઉમેરવામાં આવે છે) ને એ એટલાને સર્વનામમાં ગણેલા છે.
ભાગ ૪ થો.
સ્ત્રીલિંગ પુલિંગ અને નપુંસકલિંગના વિશેષણ નામ અને સર્વનામના સ્ત્રીલિંગના શબ્દો કઈ પણ પ્રત્યય લગાડયા વગર અથવા સારું કે લગાડ્યાથી અને તેની પૂર્વે કેટલાક ફેરફાર કરવાથી થાય છે ને તે વિષેનાં નિયમે નીચે મુજબ છે. ૧. કઈ પણ પ્રત્યય વગર થતા સ્ત્રીલિંગના શબ્દમાં ન્ અંતવાળા સંખ્યાવાચક શબ્દ તથા તિરૂ, રત, સ્વરૃ, માતૃ, રોહિ, યાહૂ, નન િતથા ૬(રસ્વ કે દીર્ઘ) અંતવાળા વિશે
ષણે તથા જેઓને ૩, ૬ કે આ લાગતા નથી તેઓ છે. ૨. પ્રત્યયથી થનારી સ્ત્રીલિંગના શબ્દ-વિશેષણ શિવાયના ૩ કારાંત શબ્દને ઉપાંત્યમાં જ નહીં હોય તે ક લાગે છે. જેમકે કુકનું કુરૂ દેશની સ્ત્રી, પણ તું, દનુ, ને
મveત્યુને લાગતું નથી. દુ અને મલ્લુ ને વિશેષ નામ કરવા હોય ત્યારેજ માત્ર ક લાગે છે. ૩. તથા ના પ્રત્યયથી થનારા સ્ત્રીલિંગના શબ્દ-આ પ્રત્યેની પૂર્વે કેટલાક ફેરફાર થાય છે ને ઉપર લખેલી બે કલામાં આવેલા શિવાયના શબ્દને એ પ્રત્યય લાગે છે ને તે લાગ્યાથી અમુકની સ્ત્રી એવા અર્થવાળા અને એ અર્થ શિવાયના અર્થવાળા એવા બે જાતના શબ્દો થાય છે. એ ફેરફારના નિયમો તથા કયો પ્રત્યય કયા શબ્દને લાગે છે ત્યારે પહેલી જાતના ને પ્રત્યય ક્યા શબ્દને લાગે છે ત્યારે બીજી જાતના શ થાય છે તેવિષેનીચે મુજબ. ક. ની પૂર્વે થતા ફેરફાર ૨. વ્યંજનાંત નામને જે લગાડાતી હોય તે ત્રિજી વિભક્તિના એક વચનના રૂપમાંથી
પ્રત્યય કહાડી નાંખી લગાડય છે. જેમકે પ્રત્યનું પ્રતિવી. ૨. વન શિવાયના અંતવાળાના અંત્ય – ને શું થાય છે. જેમકે રાઈન નું ફાવે. ૩. શબ્દના અંતમાં ય અથવા ૬ હેાયતે તે ઉડી જાય છે. જેમકેર નું વી. છે. શબ્દને અંતે તદ્ધિતના પ્રત્યયને લગતે ચ હેય તે તે જ ઉડી જાય છે. જેમકે પાર્જ.
(= ગર્ગ ને છોકરે) નું કાળff (eગર્ગ ની છોકરી). ૬. ર (તદ્ધિતના) પ્રત્યયના અંતવાળા ટોતિવુિં સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧લા
પરિશિષ્ટમાં આવે છે.) ના અને શત્ શબ્દને રુંની પૂર્વે ગાયન ઉમેરાય છે. જેમકે વાર્થથળો (= ગર્ગના છોકરા ની છોકરી), ઢાહિત્યની, થિની. ૬. સૂર્ય, તિષ, (નક્ષત્ર પુષ), ચોરી અને મચ ને ઉડી જાય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
૭. વર્તમાન અને ભવિષ્ય કૃદંત વિશેષણેમાં ૧-૪ને ૧૦ મા ગણના ધાતુઓથી થયેલા
એને જરૂર અને જિજ્ઞા શિવાયના આ કારાંત બીજા ગણના ધાતુથી થયેલાઓને તથા ૬ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓથી થયેલાઓને વિકલ્પ અંત્ય ત ની પૂર્વે – ઉમે
રાય છે. ૮. , વા, મધ, ફર્વ, સુદ્ર, મુને માવાર્થ ને સ્ત્રી બેધક ઉમેરાય છે ત્યારે,
ને હિમ ને અરથ ને વિસ્તારવાચક છું ઉમેરાય છે ત્યારે, ને ચ ને બગડેલાવાચક છું ઉમેરાય છે ત્યારે, તેની પૂર્વે પાન ઉમેરાય છે. જેમકેન્દ્રનું ફુન્દ્રા; એવન ને
તેની સ્ત્રી શિવાયના અર્થમાં હું ઉમેરાય છે ત્યારે તેની પૂર્વે માન ઉમેરાય છે. ૧. વરૂ અંતવાળા શબ્દના ૨ ને રૂ થાય છે. ૨૦ ગણિત અને તિ શિવાયના રંગવાચક શબ્દ લે છે ત્યારે તેના 7 ને ?
થાય છે. ખ. ચા ની પૂર્વે થતા ફેરફારસા કારાંત શબ્દને વા પ્રત્યય સંબંધી હેય ને તેની પૂર્વે આ
હાયતા તે ની ફુ થાય છે. જેમકે વરવાનું રવિ વળી મામવા, ન તથા તદ્ધિતના ત્યાં પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દો ની પૂર્વેના ૩૪ ની શુ થાય છે. અપવાદ. ૨. ચન્દ્ર અને તને વા લાગ્યો હોય તે એમ થતું નથી. જેમકે થા. ૨. ચા પ્રત્યય કેવળ ઉપસર્ગને લાગી થયેલા શબ્દોને એમ થતું નથી. જેમકે અધિ
त्यका । उपत्यका। રૂ. ક્ષિપવા સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧લા પરીશિષ્ટમાં આપે છે) ના શબ્દોને જ
ની પૂર્વે એમ થતું નથી. જેમકે લિપ નું ક્ષિપ છે. તાલ (=નક્ષત્ર), વા (=વસ્ત્ર), વર્તા (=પક્ષી), અષ્ટ (શ્રાદ્ધ)ને એમ થતું
નથી ને સૂત, પુત્ર, વૃાર ને વિકલ્પ થાય છે. છે. સ્ત્રીલિંગના આ ના થયેલા સની પછી જ લાગે ને ની પૂર્વે જ અથવા જ હોય
ની ૬ વિક૯પે થાય છે. જેમકે ગર્ચવા નું ગાવાને આર્થિલા વટવા નું રદ૧ ને રાિ પણ જે જ અથવા ધાતુના સંબંધને હોય તે ૫ ની ૬ જરૂર થાય છે. જેમકે સુના સુપવિ. ગ. ૬ અથવા આ કોને લાગવાથી અમુકની સ્ત્રી એવા અર્થના શબ્દ થાય છે તે વિષેTદ
અંતવાળા શબ્દને આ લાગવાથી અને એ શિવાયના શબ્દને હું લાગવાથી અમુકની - સ્ત્રી એવા અર્થના શબ્દ થાય છે. ઘ. અથવા આ કેને લાગવાથી અમુકની સ્ત્રી એવા અર્થવાળા શિવાયના શબ્દો થાય છે
તે વિષે – ૨. નીચે લખેલા આ કારાંત શબ્દને લાગે છે ને લાગે છે ત્યારે ઉપર પ્રમાણેના
અર્થના શબ્દો થાય છે. 7. શાર્વરવાદ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણને ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યું છે) ના શબ્દ ર. દય, વય (=જંગલી બળદ), મુચ, મનુષ્ય, ને કહ્યું તથા ૨ ઉપાંત્યમાં
ન હોય એવા શબ્દ જ. કાનપર (વૃત્તિને ગુણ બતાવે ત્યારે)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
૫. ઘડપણ શિવાયની જીદગીની અવસ્થાએ દર્શક કન્યા શિવાયના શબ્દ. જેમકે ___ कुमार नु कुमारी સુ નર્તકા, ના, રજ, નિજ ને આજ ને ૪ જે કૃતાદિના પ્રત્યય તેથી થયેલા
કેટલાક શબ્દ તથા રારિ સમૂહ (આ ૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં
આપ્યો છે)ના શબ્દ. . જ રથ, અમિ, વિમ, દ્વિતીયા, કુર્તાય, તુર્થ ને તુર શિવાયના સંખ્યા.
પૂરક શબ્દ. ૨. છું નીચે લખેલા આ કારાંત વિશેષણ શિવાયના શબ્દોને લાગે છે ત્યારે ઉપર પ્રમાણેના
અર્થના શબ્દો થાય છે. . પર, , , પુષ્પ, , મૂર, વાર, નર, ચોર, વેવ,રા, ૪, વ, સૂર, __ यादृश न तादृश ख. यत्कर, तत्कर, किंकर ने बहुकर शिवायना कर Adam शन्हो ने एय
અંતવાળા શબ્દ જ. તદ્ધિતના ૪, શ્ન, ને વિકારકપણાથી વૃદ્ધિ કરનારા જ અંતવાળા શબ્દો તથા
તwાને તન શબ્દ જેમકે નું ઐli T નું સાતા નું તો થ. ૧ (વિકારક) પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દ. જેમકે ગૌપા ફુમતા ૩. યસ, રન ને માત્ર (તદ્ધિતના પ્રત્ય) થી થયેલા શબ્દ તથા તદ્ધિતના દર
પ્રત્યયથી થયેલા કેટલાક શબ્દ. ૨. સ્વર પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દ. રૂ. ૬, ૪ કારાંત વિશેષનામ વાચક વેસ્ટ, મામા, માધેય, પાપ, અપ, સમાન,
સાર્વત, સુમં૪િ ને મેષજ્ઞ શબ્દને લાગે છે ને લાગે છે ત્યારે ઉપર પ્રમાણેના
અર્થના શબ્દ થાય છે. ૪. ૬, ૨ કારાંત સાક્ષિ (કુટુંબનું નામ) અને એવા શબ્દને લાગે છે ને લાગે છે ત્યારે
ઉપર પ્રમાણેના અર્થના શબ્દો થાય છે. જેમકે રાસ નું રાક્ષદાક્ષિના કુટુંબની
છોકરી. છે. , ( સ્વ) કારાંત શબ્દ અને – કારાંત તથા વ્યંજનાંત વિશેષણ અને પરસ્મ
પદી ધાતુના કૃદંતના શબ્દ તથા વણ અંતવાળા શબ્દને લાગે છે, ને લાગે છે ત્યારે
ઉપર પ્રમાણેના અર્થના શબ્દ થાય છે. જેમકે વા નું સત્ર નવન નું રાશિ ૬., ઈહ શિવાયના ૩ કારાંત ગુણ વાચક વિશેષણને ઉપાંત્યમાં જોડાક્ષર ન હોય તે વિકપે લાગે છે ને ઉપર પ્રમાણેના અર્થના શબ્દ થાય છે. જેમકે પાકુ નું પણ
મૃદુ નું મૃદુ અથવા મૂકી ૭. અથવા , ને ઘટિત શિવાયના 7 ઉપાંત્યમાં હોય તેવા રંગ વાચક શબ્દ તથા પિન ને લાગે છે, ને લાગે છે ત્યારે ઉપર પ્રમાણેના અર્થને શબ્દ થાય છે. જેમકે રહિત નું હિતા ને રોહિ અપવાદ-ઉપર બતાવેલા શિવાયના રંગવાચક શબ્દને મા લાગે છે. જેમકે શ્રી (કાળ) નું ri ૮. ચા નીચે લખેલા શબ્દોને લાગે છે, ને લાગે છે ત્યારે ઉપર પ્રમાણેના અર્થના
શબ્દ થાય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
क. वन् तव शह घोष व्यगनना मतवा धातुथी च्या डायतो तेमाने ... आ दागे छन तनी पूर्व अन्य छे. म अवावन् नुअवावा। राज
युध्वन् राजयुध्वा । ख. ५२नी ७ समभा नही मतावेदा. 3. अनियमित ___ श्वशुर में श्वश्रू
कुसित नु कुसितायी . पति न पत्नी ।
वृषाकपि नुवृषाकपायी पितृ नु मातृ
पतिवत् नु पतिवत्नी युवन् नु युवति
अन्तर्वत् नु अन्तर्वत्नी कुसिद नु कुसिदायी
आग्नि नु अग्नायी मातुल नु मातुलानि (मातुली*) । नृ नु नारी पुत्रीक नुपुत्रका, पुत्रिका
नर नु नारी मनु नु मनु, मनायी , मनावी अर्वन् नु अर्वणी शोण नु शोणी, शोणा अर्य नु (अर्या*) अर्याणी -वैश्यनु आम ४२नार स्त्री. " (अर्थी*)
=वैश्यनी स्त्री. सूर्य न सूर्या
=सूर्य देवनी स्त्री. सूरी
=(उन्ती) सूर्यनी भरणाधीन स्त्री. शूद्र नु (शूद्री*) शूद्राणी =शूद्रने ५२णेदी स्त्री. (शूद्रा*)
-शूद्रमा भेटी सी. उपाध्यायर्नु उपाध्यायानी (उपाध्यायी*) =उपाध्यायनी श्री.
(उपाध्याया*) उपाध्यायी =पाध्याय थनारी सी. क्षत्रिय र्नु (क्षत्रिया *) क्षत्रियाणी =क्षत्रियनु आम ४२नार स्त्री.
=क्षत्रियनी स्त्री. कुण्ड = पास अथवा
५२युर वर्ग-नु (कुण्डा*)=व्यनियारथी उत्पन्न ४२वी छ।४३. ना माणुस. )
कुण्डी =siही. ५२यु२९५ वर्गनी श्री. गोण =ीयो
गोणा =मा अथणी.
गोणी =मरेदी जी. स्थल =१२ति या . , स्थला मनावलीच्या.
स्थली =६२ति या. भाज
भाजा =आयु॥४.
भाजी =संघटुं ॥४. नाग =onsi .
नागा =पातणी
__ नागी =ons काल =२॥
काला -पना समयमा डायतो
काली -छोडवा अथवा पशुना सभा डायतो. એ નિયમિત છે તેથી કાઉંસમાં લખ્યો છે.
."
"... (क्षत्रियी*
"
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
નિફ્ટ =ભુરંગ
નિછા –વસ્ત્રના સંબંધમાં હોયતે.
નહી –છેડવા અથવા પશુના સંબંધમાં હોય તે. કુરા =લોખંડનો ખીલો , સુરા =લાન્ડાની ખીલી.
શુ =લેખંડની ખીલી. મુવી કામની ઈચ્છાવાળે
મુવા કામશિવાયની ઈચ્છાવાળી.
મુવી કામની ઈચ્છાવાળી. જવર =ચોટલીની ગાંઠ , લવ =વિચિત્ર રંગવાળી.
વરત =અડે.
ભાગ ૫ મ. વિશેષણ તથા નામના રૂપે વિષે નિયમ તથા તેઓમાંના જોઇતા રૂપે ૧. આ કારાંત ક. પુલિંગના શબ્દના રૂ૫ રામ (ના. ૧) જેવા થાય છે.
અપવાદ૨. વર્ષ (ગર્ગને છોકરે) તથા એવી રીતે થયેલા બીજા શબ્દોના રૂપ ચાર્જ ના રૂપ
(ના. ૨) જેવા થાય છે. ૨. (ના. ૩), દ્વિતીય (ના. ૪), પ્રથમ (ના. ૫), ચૂપ (ના. ૬), રક્ત (ના. ૭),
પ૬િ (ન. ૮), માસ (ના. ૯), ૩. રામ, દ્વિતય, રિત, રાય, રઝતિય, ૫, અર્થ, કાતિપથ ના રૂપ પ્રથમ ના
રૂપ જેવા થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દ હોતા નથી. ગ. નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ વન ના રૂપ (ના. ૧૦) જેવા થાય છે.
અપવાદ-૫ (ના. ૧૧), દ્વિતીય (ના. ૧૨), મા (ના. ૧૩), મારા (ના. ૧૪),
૩ (ના. ૧૫), હૃદ્ય (ના. ૧૬). ૨. આ કારાંત ક. પુલિગના શબ્દોના રૂપ હા ના રૂપ (ના. ૧૭) જેવા થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ રાત્રિા ના રૂપ (ના. ૧૮) જેવા થાય છે.
અપવાદ ૨. રાજા, મને ગg ને ૮મી ના એકવચનમાં અનુક્રમે અન્ય, અને ગg
થાય છે. ૨. પવા (ના. ૧૯), દ્વિતીયા (ના. ૨૦), નારિજા (ના. ૨૧), નિરા (ના. રર),
કૃતના (ના. ૨૩), 17 (ના. ૨૪), વાત (ના. ૨૫). ૩ વર્ષ અને સિt ના રૂપ તારા ના રૂપ જેવા થાય છે. ગ. નપુંસકલિંગના શબ્દ હેતા નથી. ૩. ૬ કારત ક પુર્લિંગના શબ્દના રૂપ દુર ના રૂ૫ (ના.૨૬) જેવા થાય છે.
અપવાદ-ણિ (ના. ર૭), પતિ (ના. ૨૮), ચૌલુમ (ના. ૨૯), વતિ (ના.૩૦), દિ(ના. ૩૧), ત્રિ (ના ૩૨).
* આ તથા એની પછીના નંબરોના રૂપ માટે પા. ૧૧૧ થી જુઓ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
ખ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દોના રૂપ મતિ ના રૂપ(ના. ૩૩) જેવા થાય છે. , અપવાદ–રિ (ના. ૩૪), રિ (ના. ૩૫), તિ(ન. ૩૬). ગ. નપુંસકલિંગના શબ્દોના રૂપ થરના રૂ૫ (ના. ૩૭) જેવા થાય છે.
અપવાદ. ૨. દ્વિ (ના. ૩૮), ત્રિ (ના. ૩૯), જતિ (ના. ૪૦). ૨. અક્ષિ, ગથિ,ષિ અને થિના રૂપ અતિ ના રૂપ (ના. ૪૧) જેવા થાય છે. રૂ. ૪ કારાંત વિશેષણ જે નપુંસકલિંગના નામ જોડે વપરાય તે તેના રૂપ રવિ
(=સ્વચ્છ) ના રૂપ (ના. ૪૨) જેવા થાય છે. ૪. કારાંત ક, પુલિંગને શબ્દ ૨. ધાત્વન્ત અને ઉણદિ કે સ્ત્રીલિંગને પ્રત્યય લાગ્યા વગર થય હેય ને તેના અંત્ય
{ ની પૂર્વે જે અસંયુક્ત વ્યંજન હોય તે તેના રૂપ (સંપ્રસારણથી ચૈના થયેલા) ધી(2ધ્યાન કરનાર)ના રૂપ (ના. ૪૩) જેવા થાય છે, ને તેના અંત્ય ની પૂર્વે જે સંયુકત વ્યંજન હોય તે તેના રૂપ ર ( ખરીદ કરનાર) ના રૂપ (ના.૪૪) જેવા થાય છે. એવા શબ્દને ઉપસર્ગ લાગ્યો હોય તે તેના રૂપ પ્રકીના રૂપ (ના. ૪૫) તથા વિત્ર ને રૂપ (ના. ૪૬) જેવા થાય છે. અપવાદ નો તથા એના અંતવાળા ને સાતમીના એકવચનમાં છઠ્ઠીના બહુવચનના
રૂપ જેવાજ રૂપ થાય છે. ૨. અધાત્વન્ત ને ઉણાદિ પ્રત્યયથી થયેલ હોય તે તેના રૂપ પપીના રૂપ (ના. ૪૭)
જેવા થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગને શબ્દ છે. જો ફ્ર કારાંત પુલિંગના શબ્દની ૧લી કલમ મહિલેજ હોય તે તેના રૂપ તે પ્રમા
જ થાય છે. ૨. જે એકાચ અને અધાત્યન્ત હોય તે તેના રૂપ થી (બુદ્ધિ) ના રૂપ (ના. ૪૮)
જેવા થાય છે. •
અપવાદ–સ્ત્રી (ના. ૪૯). રૂ. જે અનેકાચ અને અધાત્વન્ત હોય તે તેના રૂપ રાણી ના રૂપ (ના. પ૦) જેવા
થાય છે. અપવાદ જ. અવી, સ્ત્રી, તરત, સ્તો, અને તન્વીને પહેલીને એકવચનમાં લાગે છે. હં. અધાત્વન્ત ને ઉણાદિ પ્રત્યયથી થયેલ હોય તે તેના રૂપ ઉપર લખેલા પાના.
રૂપ જેવા થાય છે પણ દ્વિતીયાના બહુવચનમાં ન ને બદલે વિસર્ગ આવે છે. ગ. નપુંસકલિંગના શબ્દ હોતા નથી. ૫. ૩ કારાંત ક. પુલિંગના શબ્દના રૂપ ગુહ ના રૂપ (ના. ૫૧) જેવા થાય છે.
અપવાદg (ના. પર). ખ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દોના રૂપ વેજુ ના રૂપ (ના. ૫૩) જેવા થાય છે. ગ, નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ નપુ ના રૂપ (ના. ૫૪) જેવા થાય છે.
- ૧૪
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
અપવાદ ૨. સુકારાંત વિશેષણ જે નપુસકલિંગના નામ જોડે વપરાય તે તેના રૂપ
(=કમળ)ના રૂપ (ના. ૫૫) જેવા થાય છે.
૨. સોનુ (ના. પ૬). ૬. 5 કારત ક. પુલિંગને શબ્દ ૨. ધાત્વન્ત અને ઉણાદિકે સ્ત્રીલિંગને પ્રત્યય લાગ્યા વગર થયેલો હેય ને તેના અંત્ય
૪ ની પૂર્વે જે અસંયુક્ત વ્યંજન હોય તે તેના રૂપ ટૂ (કાપનાર)ના રૂપ (ના. ૫૭) જેવા થાય છે, અને તેના અંત્ય ૪ ની પૂર્વે જે સંયુક્ત વ્યંજન હોય તે તેના રૂપ ટૂ (=ઈજા કરનાર)ના રૂપ (ના. ૫૮) જેવા થાય છે. એવા શબ્દને ઉપસર્ગલા
ગ્યા હોય તે તેના રૂપ ટૂ ના રૂપ (ના. ૫૯) તથા વિના રૂપ (ના. ૬૦) જેવા થાય છે. ૨. અધાત્વત હોય તે તેના રૂપ ટૂ ના રૂપ (ના. ૬૧) જેવા થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગને શબ્દ - ૨. જે ૪ કારાંત પુલિંગના શબ્દની ૧લી કલમ મહિલેજ હોય તે તેના રૂપ તે પ્રમા
ણેજ થાય છે. ૨. જે એકાચ અને અધાત્વન્ત હોય તે તેના રૂપ મૂ (= પૃથ્વી) ના રૂપ (ના. દ૨)
જેવા થાય છે. રૂ. જે અનેકાચ અને અધાત્વન્ત હોય તે તેના રૂપ વધૂ ના રૂપ(ના.૬૩) જેવા થાય છે.
અપવાદ-ઉણાદિ પ્રત્યયથી થયેલા અધાત્વન્ત શબ્દના રૂપ ઉપર લખેલા કૂતૂ ના રૂપ
જેવા થાય છે પણ દ્વિતીયાના બહુવચનમાં – ને બદલે વિસર્ગ આવે છે. ગ, નપુંસકલિંગના શબ્દ લેતા નથી. ૭. કારાંત ક. પુલિંગના શબ્દોના રૂપ ને ના રૂપ (ના. ૬૪) જેવા થાય છે.
અપવાદ-પિત, મારૂ, કામ, રે, રૂ, તળે અને સાંસ્કૃ ના રૂપ પિતૃ ના રૂપ (ના. ૬૫) જેવા થાય છે અને 7 ને છઠ્ઠીના બહુવચનમાં કૂણામ અને નામ થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગના શના રૂપ ના રૂપે (ના.૬૬) જેવા થાય છે.
અપવાદ-મા, તુહિ, ચા અને બનાના રૂપ માતૃ ના રૂપ (ના. ૬૭) જેવા
થાય છે. ગ નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ ના રૂપ (ના. ૬૮) જેવા થાય છે. ૮. ત્રદ કારાંત
ક પુલ્લિંગના શબ્દોના રૂપ ના રૂપ (ના. ૬૯ ) જેવા થાય છે.
ખ. સ્ત્રીલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દ હોતા નથી. ૯. સુકારાંત ક, પુલિંગના શબ્દના રૂપ ર્ ના રૂપ(ના. ૭૦) જેવા થાય છે.
ખ. સ્ત્રીલિંગના તથા નપુંસકલિંગના શબ્દ હોતા નથી. ૧૦. ૪ કારાંત
ક. પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ રે નારૂપ (ના. ૭૧) જેવા થાય છે. ખ. નપુંસકલિંગના શબ્દો હતા નથી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
૧૧. જે કારાંત
ક પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ ના રૂપ (ના. ૭૨) જેવા થાય છે.
ખ. નપુંસકલિંગના શબ્દો હતા નથી. ૧૨. કારાંત
ક પુલ્લિગ અને સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ ના રૂપ (ના. ૭૩) જેવા થાય છે.
ખ. નપુંસકલિંગના શબ્દ હોતા નથી. ૧૩, બૌ. કારાંત
ક. પુલિગના શબ્દના રૂપ તો ના રૂપ (ના. ૭૪) જેવા થાય છે. ખ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ ના રૂપ (ના. ૭૫) જેવા થાય છે.
ગ. નપુંસકર્લિંગના શબ્દો હતા નથી.. ૧૪. , , , ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ રા (પુ. સ્ત્રીન) ના રૂપ
(ના. ૭૬) જેવા થાય છે. ૧૫. ૬ ના અંતવાળા શબ્દ હોતા નથી. ૧૬. ના અંતવાળા ત્રણે લિંગના શબેન રૂપ ફળ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ને રૂપ જેવા થાય છે.
અપવાદ. ક વૃક્ષ ના ય ને ૧ લી ના એક વચનમાં ને ની પૂર્વે ૬,ને ખ્યા મિત્ર ને મ્યમ્
ની પૂર્વે થાય છે. ખ. ૨ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૭૭). ગ. ગ ધાતુથી થનારા શબ્દ, જેવા કે પ્રા, વાર્ વગેરેના પુન ના રૂપ - પ્રાર્ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૭૮) જેવા થાય છે. ધ. દશ ધાતુથી થનારા પ્રારા જેવા ગતિવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ પ્રા (પુ. ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે ને પૂજાવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ ચ (પુ.ન.)ના રૂપ(ના. ૭૮ક) જેવા થાય છે. પ્રત્યંચ તથગ્ન ચર્ચ, વિશ્વને લેવા ના જેવા ગતિવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ પ્રત્ય (પુ. ન.) ને રૂપ ( ના. ૭૯) જેવા થાય છે, ને પૂજા વાચક શબ્દોને પુ. ન. ના રૂપ પ્રત્ય (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૮૦) જેવા થાય છે. ૩ જેવા ગતિવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપે ૩ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૭૯ ક) જેવા થાય છે, ને પૂજા વાચક શબ્દના પુ. ન. ને રૂપ ૩ (પુ. 1) ના રૂપ ના ૮૦ ક) જેવા થાય છે. તિર્થગ જેવા ગતિવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ તિર્થગ્ન (પુ. ન.) ના રૂપ (ના ૭૯ ખે) જેવા થાય છે, ને પૂજા વાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ લિયે (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૮૦ ખ) જેવા થાય છે. ગાય જેવા ગતિવાચક શબ્દના પુ. ન. ના રૂપ મહદ્ (પુ. ન.) ના રૂપે (નં. ૭૯ ગ) જેવા થાય છે, ને પૂજા વાચક શબ્દનો પુ. ને ના રૂપ મુમુન્ (પુ. ન) ને રૂ૫ (ના. ૮૦ ગ) જેવા થાય છે. જગન્ન (ગતિવાચક) ના પુ. ના રૂપ (ના. ૮૧). ને ન. ના રૂપ (ના, ૮૧ ક).
, (પૂજા વાચક) ના પુ. ના રૂપ (ના. ૮૧ખ), ને ન. ના રૂપે (ના. ૮૧ ગ) ૧૭. છું ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ ર (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપે જેવાજ થાય છે,
ફેર માત્ર એટલેજ કે ફ્રને પહેલીના એકવચનમાં ને સુ પ્રત્યયની પૂર્વે હું અને
અાન, મિજૂ અને સૂનની પૂર્વે રુ થાય છે. ૧૮. ૬ ના અંતવેળા ત્રણેલિંગને શબ્દોને રૂપ રાષ્ટ્ર (પુ. શ્રી. ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે.
અપવાદ. ક. ૨૬, ૨૬, મૃગ, , ઝ, આ, તથા રિકાના ને પહેલીના એકવચ
નમાં તથા કુ ની પૂર્વે અને સ્થા, મિત્, ને , ની પૂર્વે થાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ખ, સુર પુલિંગને “મિથુન રાશિ એ અર્થને હોય તે તેને ૧ લી ને ૮મી વિભકિતમાં
ચું, ગુલી, રુક્ષ ને બીજીમાં ગુલમ, ગુ, યુઝર થાય છે. બાકીના રૂપ સાધા
રણ નકારાત શબ્દ જેવા થાય છે. ગ. વર (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ (ના. ૮૨), અવયર (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ (ના. ૮૩), વૃત્ત
(ન.) ના રૂપ (ના. ૮૪). ૧૯. , નાં અંતવાળા શબ્દ હોતા નથી. . ૨૦. ? , ટુ, ટૂ ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપરા (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ જેવા
થાય છે, ફેર માત્ર એટલે કે ૧ લી ના એકવચનમાં તથા કુ પ્રત્યયની પૂર્વે ૨, ૩,
૩, ટૂ ને ,ને ખ્યા, મિત્, ને સ્થT , ની પૂર્વે રુ થાય છે. ૨૧. ૬ ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ પુણ્ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ ( ના. ૮૫)
જેવા થાય છે. ૨૨. ના અંતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દોના રૂપ ર (પુ. ન) ના રૂપ જેવા
થાય છે. ફેર માત્ર એટલેજ કે સ્થા, મિત્, ને ચન્ ની પૂર્વે ને ર્ થાય છે. એવા શબ્દ સ્ત્રીલિંગના હોતા નથી. અપવાદ ક. વૃત્ત અને કૃત (પુ. ન.) ના રૂપ વૃત્ (પુ. ન) ના રૂપ (ના. ૮૬) જેવા થાય છે. ખ. મુક્ત અને મવત (પુ તમે સાહેબ. ન.=તે સાહેબ.) ના રૂપ મ (પુ. ન.) ના
રૂ૫ (ના. ૮૭) જેવા થાય છે. ગ. અર્વત (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૮૮), યકૃત (ન.) ને રૂપ (ના. ૮૯), રાત (ન.)
ના રૂપ (ના. ૯૦), વિયત (પુ. નં.) ના રૂપ (ના. ૯૧). ઘ. મ અને વત ના અતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ માં
(પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૯૨) જેવા થાય છે. ડ, અર્ અને (વર્તમાન અને ભવિષ્ય કૃદંતના) પ્રત્યથી થતા ૨. પુલિંગના શબ્દોના રૂપમવત્ (પુ=મૅનરે) ના રૂપ (ના. ૯૦) જેવા થાય છે
પણ રાત્, ક્ષત્, રાસ, નાગ્રત અને સ્થિતિ ના પુલિંગના રૂ.
રાસત (૩) ના રૂપ (ના. ૯૪) જેવા થાય છે. ૨. નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપમાં ચત્ અંતવાળાના રૂપ તુત ના રૂપ (ના. ૯૫
જેવા થાય છે ને અત્ અંતેવાળાના રૂપમાં જે . ૧-૪-૧૦ ગણુના ધાતુથી થયેલ શબ્દ હોય તે તેના રૂપ મત ન થનારું
ના રૂપ (ના. ૯૬) જેવા થાય છે. . ૬ ઠ્ઠા ગણુના અને જિલ્લા શિવાયના ૩ કારાંત બીજ ગણુના ધાતુથી થયેલ
શબ્દ હોય તે તેઓના રૂપ તુરત (ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે. 7. ઉપલા શિવાયનાઓના રૂપે ગત (ન) ના રૂપ (ના. ૯૭) જેવા થાય છે, પણ
તેમાં જે અભ્યાસ આવેલ હોય તે તેવા શબ્દના રૂપ રત્ (ન.) ના રૂપ
' (ના. ૯૮) જેવા થાય છે. ૨૩. , , ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ રાજ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ જેવા ન થાય છે, જે માત્ર એટલેજ કે ૧લીના એકવચનમાં ને શુ ની પૂર્વે તેઓને ત્, ને ચામું,
મિર, ૨, ની પૂર્વ ટૂ થાય છે. ૨૪. ના અંતવાળામાં
કે જૂ ના અંતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ ઘનન (પુ. ન.) ના 0 રૂ૫ (ના. ૯૯) જેવા થાય છે. એવા શબ્દ સ્ત્રીલિંગના હોતા નથી.
અપવાદ-થિન, થન અને મુનિ ના પુલિંગના રૂપ પથિન (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૦૦) જેવા થાય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
ખ. અન અંતવાળા પુલિંગના શબ્દોના રૂ૫ રન (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૦૧) જેવા
થાય છે. ને નપુસકલિંગના શબ્દના રૂપ રામન (ન)ના રૂપ (ના. ૧૨) જેવા થાય છે. પણ જે સની પૂર્વે અથવા જૂના અંતવાળે સંયુક્ત વ્યંજન હોય તે એ બેઉ લિંગના શબ્દના રૂપ ત્રહીન (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૦૩) જેવા થાય છે. પ્રજન અને સઘન શિવાય એવા શબ્દ સ્ત્રીલિંગના હોતા નથી. અપવાદ ૨. યુવન (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૯૪), મધવન (પુ.)ના રૂપ(ના. ૧પ),
(પુ) ના રૂપ (ના. ૧૦૬). ૨. પ્રતિદિન (પુ.) ના રૂ૫ (ના. ૧૦૭) દુન (પુ.ન.)ના રૂપ (ના. ૧૦૮), અન્ન
(ન.)ના રૂપ (ના. ૧૯). ૩. પ (પુ.) તથા અર્ચમન (પુ.) ના રૂપ પૂજન (પુ) ના રૂપ (ના. ૧૧૦) જેવા
થાય છે. 8. gઝન (પુ. સ્ત્રી. ન.)ના રૂપ (ના. ૧૧૧), (પુસ્ત્રી. ન.)ના રૂ૫ (ના. ૧૧૨).
૧. વતન,નવન,રાન, અને વન ના અંતવાળાના રૂપાનના રૂપ જેવા થાય છે. ૨૫ ૫, ૬, ૬, ના અંતવાળા ત્રણે લિંગના શબ્દના રૂપ રાવ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ
જેવા થાય છે. ફેર માત્ર એટલે કે ૧ લી ના એક્વચનમાં અને શુ પ્રત્યયની પૂર્વે તેઓને અને સામ, મિન્, ની પૂર્વે થાય છે.
અપવાદ–(સ્ત્રી) ના રૂપ (ના. ૧૧૩). ૨૬. ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ મુવા (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે.
ફેર માત્ર એટલેજ કે ને ૧ લી ના એકવચનમાં તથા સુ પ્રત્યયની પૂર્વે તથા સ્થા,
મિત્, શ્યન્ ની પૂર્વે ૬ થાય છે. ર૭. ૨ ના અંતવાળા શબ્દો હતા નથી. ૨૮. ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ સુવાક્ (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ જેવા થાય છે.
નેત્ની પૂર્વે ૬ અથવા ૩ હેાય તે તે દીર્ઘ થાય છે. અપવાદ ચતુર્ (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૧૪), રતુન્ (સ્ત્રી) ના રૂપ (ના. ૧૧૫), ૬
(ન.) ના રૂપ (ન. ૧૧૬). ૨૯. જૂના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ જેવા થાય છે. ૩૦. ના અંતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દોના રૂપ તુરિત્ (પુ ન.) ના રૂપ
(ના. ૧૧૭) જેવા, ને સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ વિવ (સ્ત્રી.) ના રૂપ (ના. ૧૧૮)
જેવા થાય છે ૩૧. ૪ ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ ર (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે.
ફેર માત્ર એટલેજ કે સને ૧ લીના એકવચનમાં તથા પ્રત્યયની પૂર્વેને સ્થા, મિર ને અન્ ની પૂર્વે થાય છે.
અપવાદ ક. વિશ, દર, સ્થાને મૃર ના ને , ને બદલે , જૂ થાય છે. ખ. નર ના અને એના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ નર (પુ. સ્ત્રી. ન.)
ના રૂપ (ના. ૧૧૯) જેવા થાય છે. ગ. પુલા (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૨૦). "
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
૩૨. ૬ ના અતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂ૫ રના અંતવાળા (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ
જેવા થાય છે. અપવાદ ક. વૃના ને ને બદલે શું થાય છે.
ખ. ૧ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૨૧). ૩૩. ના અંતવાળામાં ક. અા (ધાતુના અંગને નહીં એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગને શબ્દના રૂપ સુમનદ્
(પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૨૨) જેવા થાય છે. અપવાદ છે. નેત્ર અને પુત્ ના ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ અનેદ૬ (પુ. શ્રી. ન.) નાં
રૂપ (ના. ૧૨૩) જેવા થાય છે.
૨. રાનર (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૨૪). * ખ. ગર્ (ધાતુના અંગને હેય એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ સુવર્
(પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૨૫) જેવા થાય છે. અપવાદ-ચર્ (વં ને થયેલ), રૂ (ત્ર ને થયેલ), ઝાડૂ (ગ્રં ને થયેલ) ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ દવ (પુ. સ્ત્રી. ન. ) ના રૂપ (ના. ૧ર૬)
જેવા થાય છે. ગ. (ધાતુના અંગ હોય એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂ૫ ૨૧૬
(પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૨૭) જેવા થાય છે.
અપવાદ-૩થરાષ્ટ્ર (પુ.) ને રૂપ (ના. ૧૨૮). ઘ. (ધાતુના અંગને નહીં એ) અંતવાળા ત્રણેલિગના શબ્દોના રૂપ માં
(પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૨૯) જેવા થાય છે. ડ. ૬ (ધાતુના અંગને હેય એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ વિન્ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૩૦) જેવા થાય છે.
અપવાદ-ગરિ (સ્ત્રી) ના રૂપ (૧૩૧). ચ. ફુ (ધાતુના અંગને હેય એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ તુરં
(પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ (ના. ૧૩૨) જેવા થાય છે. છે. ૩૬ (ધાતુના અંગને હેય એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૩૩) જેવા થાય છે.
અપવાદ-સમ્ (સ્ત્રી.) ના રૂપ (ના. ૧૩૪). જ. ઉસ્ (ધાતુના અંગને નહીં એ) અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ વસુ
(પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૩૫) જેવા થાય છે. ઝ. પુંર્ (પુ.) ના રૂપ (ના. ૧૩૬). બ. ગોત્ર (ધાતુના અંગને નહીં એ) અતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દોના રૂપ સ્ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૩૭) જેવા થાય છે. એવા શબ્દ
સ્ત્રીલિંગના હોતા નથી. ૮. વર્ પ્રત્યયથી થતાં પક્ષભૂત કૃદંતના પુલ્લિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દોના રૂપ - યોગ્યતા પ્રમાણે વિદર્ (પુ ન) ના રૂપ(ના. ૧૩૮), વવ (પુ. ન.) ના રૂપ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
• (ના. ૧૩૯), અહહાર (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૦), (પુ. ન) ના રૂપ
(ન. ૧૪૧), મવ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૨), નાન્યર (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૩) જેવા થાય છે. 8. ચણ (અધિક્તા દર્શક ગુણવાચક વિશેષણને પ્રત્યય)ના અતવાળા પુલિંગ તથા
નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ શ્રેય (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૪) જેવા થાય છે. એવા શબ્દો સ્ત્રીલિંગના હોતા નથી. ડ. સન્તના રૂ ના અંતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ પિus
(પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૫) જેવા થાય છે. સ્ત્રીલિંગના એવા શબ્દ હોતા નથી. ૩૪. ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દના રૂપ રદ્દ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ જેવા થાય છે. ફેર માત્ર એટલેજ કે ટૂ ને ૧લી ના એકવચનમાં તથા જુની પૂર્વે શ્યામ, મિણ ને
સ્થા ની પૂર્વે થાય છે ને ૨, , ૩, થી શરૂ થતા ને દુના અંતવાળા શબ્દોમાં ૨,, ને અનુક્રમે , ૬, ૮, ૬ થાય છે. અપવાદ ક. કુદ,મુ, તુ ને સિદ્દિ ના ત્રણેલિંગના રૂપ તુ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ(ના. ૧૪૬)
જેવા થાય છે. ખ. ઉપર લખેલા શિવાયના થી શરૂ થતા ને ના અંતવાળા એવા નામ તરીકે વપરાતા ધાતુન ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ સુ (પુ. સ્ત્રી. ન) ના રૂપ (ના. ૧૪૭)
જેવા થાય છે. ગ. ૪૬ ના અંતવાળા ત્રણેલિંગના શબ્દોના રૂપ (પુ. સ્ત્રી ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૮)
જેવા થાય છે. છે. શ્વેતવા અને મૂવી શિવાયના વન્ના અંતવાળા પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના
શબ્દના રૂપ વિશ્વવાદ્દ (પુ. સ્ત્રી. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૪૯) જેવા થાય છે. એવા * અંતવાળા શબ્દ સ્ત્રીલિંગને હેતા નથી. ડ, તુલાદ્દ (પુ.) ના રૂપ(ના. ૧૫૦), અનન્ (પુ.)ના રૂપ (ના. ૧૫૧), ૩૬
| (સ્ત્રી)ના રૂપ (ના. ૧પર). એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન | એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
Rાન: रामम्
૧. રામ (પુ.)=રામ रामो
૨માં:
रामान् रामाभ्याम्
रामेभ्यः
रामेण
रामाय रामात् रामस्य
૨. વાર્થ (પુ.)=ગર્ગને છોકર | गार्ग्यः । गाग्यो गार्ग्यम्
गर्गान् गार्येण गाग्योभ्याम् જ: गार्याय
જન્ય: गार्यात् गार्ग्यस्य गाययोः
गगोणाम् गाग्य
गर्गेषु गार्ग्य गाग्यौं
તા :
रामयोः
रामाणाम्
राम
रामेषु
राम
રામા:
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન | એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
3. एक (पु.)
एकः एकम् एकेन
एके एकान्
द्वितीया :
एकाभ्याम्
एकस्मै
एकेभ्यः
४. द्वितीय (५.)ीन द्वितीयः द्वितीयम्
द्वितीयान् द्वितीयेन द्वितीयाभ्याम् द्वितीयैः द्वितीयाय-यस्मै
द्वितीयेभ्यः द्वितीयात्-यस्मात् द्वितीयस्य
द्वितीयानाम् द्वितीये-यस्मिन्
द्वितीयेषु द्वितीय
द्वितीयाः
"
.
"
| एकयोः
द्वितीययोः
एकस्मात् एकस्य एकस्मिन् एक
" एकेषाम् एकेषु एके
एको
द्वितीयो
यूषों
यूषाः
प्रथमः प्रथमम् प्रथमेन प्रथमाय प्रथमात् प्रथमस्य प्रथमे प्रथम
५. प्रथम (५.) पहेलो
१. यूष (५.)- नो सेखो.. प्रथमौ
प्रथम-प्रथमा: यूषः प्रथमान् यूषम्
यूषान्-यूष्णः प्रथमाभ्याम् प्रथमः यूषेण-यूष्णा यूषाभ्याम्-यूषम्याम् यूषैः-यूषभिः प्रथमेभ्यः यूषाय-यूष्णे
यूष्म्यः-यूषभ्यः यूषात्-यूष्णः प्रथमयोः प्रथमानाम् .. यूषस्य-,
यूषयोः-यूष्णोः
यूषाणाम्-यूष्णाम् प्रथमेषु यूष-यूष्णि-यूषणि ,
यूषसु-यूषसु प्रथमों प्रथमे-प्रथमाः
यूषाः
"
"
पादः
७. दंत (५.)-aid
८. पाद (५.)=0 दन्तः दन्तो दन्ताः
पादों
पादाः दन्तम् दन्तान्-दतः । पादम्
पादान्-पदः दन्तेन-दता दन्ताभ्याम्-दद्भयाम् दन्तै-दद्भिः पादेन-पदापादाभ्याम्-पद्भथाम् पादै:-पद्भिः दन्ताय-दते । दन्तेभ्यः-दद्भयः | पादाय-पदे
| पादेभ्यः-पद्यः दन्तात्-दतः
पादात्-पदः दन्तस्य-, | दन्तानाम्-दताम् पादस्य-,
| पादयोः-पदोः
पादानाम्-पदाम् दन्ते-दति दन्तेषु-दत्सु पाद-पदि
पादेषु-पत्सु दन्ताः
पादाः
"
दन्त
पाद
पाद?
१० वन (न.)-पन वने
वनानि
"
वनाम्याम्
८. मास (पु.) भडाना मासः | मासौ मासाः
वनम् मासम्
मासान्-मासः मासेन-मासा मासाभ्याम्-माम्याम् मासै:-माभिः । मासाय-मासे
| मासेम्य-माम्यः वनाय मासात्-मास:
वनात् मासस्य-, मासयोः-मासोः |मासानाम्-मासाम् वनस्य मासे-मासि
मासेषु-माःसु मास मासों
मासाः
वनैः वनेभ्यः
"
"
"
वनया:
वनानाम् वनेषु वनानि
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
११३
. वयन । द्वयन
मक्यन | क्यन । द्विवयन | मक्यन
११. एक (न.)
एके
एकम्
एकानि
" एकेन
एकाभ्याम्
एकस्मै
.
एकेभ्य:
१२. द्वितीय(न.)-भी | द्वितीयम् द्वितीये | द्वितीयानि द्वितीयेन द्वितीयाभ्याम् द्वितीय : द्वितीयस्मै –याय ,
द्वितीयेभ्यः द्वितीयस्मात्-यात् द्वितीयस्य द्वितीययो:
द्वितीयानाम् | द्वितीये यस्मिन् |
द्वितीयेषु द्वितीय
द्वितीयानि
"
एकयो:
एकेषाम्
एकस्मात् एकस्य एकस्मिन् एक
एकेषु
एके
एकानि
द्वितीये
आस्य
१३. मांस(न.)-मांस
१४. आस्य (न.) महाड मांसम् | मांसे
मांसानि आस्यम्
आस्यानि - मांसि
" -आसानि मांसेन-मांसा मांसाभ्याम्-मांभ्याम् मांसैः -मान्भिः आस्येन –आस्ना आस्याभ्याम्-आस आस्यैः-आसभिः
भ्याम् मांसाय-मांसे मांसेभ्यः-मान्भ्यः आस्याय-आस्ने
आस्येभ्यः-आसभ्यः मांसात्-मांसः
" आस्यात्-आस्नः । " " | " " मांसस्य-,
मांसयोः-मांसोः मांसानाम्-मांसाम् आस्यस्य-, आस्ययो-आस्नोः आस्यानाम्-आस्नाम् मांसे -मांसि मांसषु, -मान्सु | आस्ये -आस्नि
| आस्येषु -आसषु मांसानि आस्य [-आसनि आस्ये
आस्यानि
"
"
"
"
मारपस्व. जातस्य.
"
मांस
मांसे
हृदये
"
भ्याम
१५. उदक (न.)=ी .
१६. हृदय (1.) य उदकम् । उदके
उदकानि हृदयम्
हृदयानि " -उदान "
-हन्दि उदकेन-उन्दा | उदकाभ्याम्-उद- उदकैः -उदभिः| हृदयेन-हृदा हृदयाभ्याम्-हृद्-हृदयः -हद्भिः
भ्याम् उदकाय-उन्दे | उदकेभ्यः उदभ्यः हृदयाय-हृदे
। हृदयेभ्यः-हृद्भयः उदकात्-उन्दः
| " , | हृदयात्-हृदः उदकस्य-,, | उदकयोः -उन्दोः उदकानाम्-उन्दाम् हृदयस्य-,
ः हृदयानाम्-हृदाम् उदके -उन्दिउदकेषु -उदसु | हृदये -हृदि
हृदयेषु -हृत्सु उदक [-उदनि उदके | उदकानि हृदय
हृदयानि
हृदययाः
हृदये
शाले
। गांधर्ष. हाहाः हाहान् हाहाभिः हाहाभ्यः
१७. हाहा (पु.) हाहा:
हाही हाहाम् हाहा
हाहाभ्याम् हाहै हाहाः
| हाहौः
"
१८.. शाला (स्त्री.)=नि शाला
शालाः शालाम्
" शालया
शालाभ्याम् शालाभिः शालायै
शालाभ्यः शालायाः
" शालयोः शालानाम् " शालायाम्
शालासु शाले शाले
शालाः
हाही
हाहाम् हाहासु हाहाः
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
...
११४
એકવચન
દ્વિવચન | બહુવચન | એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન
एके
"
"
"
"
"
, द्वितीययोः
१
एकाः
१६. एका (श्री.)- . .
२०. द्वितीया (सी.)-भी. एका
एकाः
| द्वितीया । द्वितीये द्वितीयाः एकाम
द्वितीयाम् एकया एकाभ्याम् एकाभिः द्वितीयया
द्वितीयाभ्याम्
द्वितीयाभिः एकस्यै एकाभ्यः द्वितीयस्यै - यायै
द्वितीयाभ्यः एकस्याः
द्वितीयस्याः-यायाः एकयोः एकासाम्
द्वितीयानाम् एकस्याम्
एकासु द्वितीयस्याम्-यायाम "
द्वितीयासु एका एके
द्वितीये द्वितीये द्वितीयाः २१. नासिका (स्त्री.)=s. | २२. निशा (सी.) त्रि. नासिका नासिके नासिकाः निशा
| निशाः नासिकाम् . -नसः निशाम्
, -निशः नासिकया -नसा नासिकाभ्याम्-नो नासिकाभिः-नोभिः निशया –निशा निशाभ्याम्-निज्भ्याम् निशाभिः-निभिः
निभिः नासिकायै -नसे | ,, , नासिकाभ्यः-नोभ्यः निशाय -निशे | , , | निशाभ्यः-निज्भ्य:
निड्भ्यः नासिकायाः -नसः
निशाया:-निशः
" ... नासिकयोः-नसोः नासिकानाम्-नसाम् ,
निशानाम्-निशाम् नासिकायाम्-नसि , , नासिकासु नस्सु- | निशायाम्-निशि , , | निशासु -निट्सु,
निटत्सु, निक्षु. नासिके नासिके नासिकाः निःसु निशे निशे
निशाः
निशे
सिकाः
भ्याम्
निड्भ्याम्
काय नसे
"निशयो:-निशोः
"
२3. पृतना(सी.)=सेना.
२४. जरा (स्त्री.)=१२७ अवस्था . पृतना पृतने पृतनाः जरा
जरे -जरसौ जराः -जरसः पृतनाम्
, -पृतः | जराम् -जरसम् ,, , पृतनया -पृता पृतनाभ्याम्-पृद्भयाम् पृतनाभिः-पृद्भिः | जरया -जरसा जराभ्याम् । जराभिः पृतनायै -पृते पृतनाभ्यः-पृद्भयः जरायै -जरसे
जराभ्यः पृतनायाः-पृतः
, ,, जरायाः -जरसः पृतनयोः-पृतोः पृतनानाम्-पृताम् , ,
| जरयोः-जरसोः जराणाम्-जरसाम् पृतनायाम्-श्रुति पृतनासु -पृत्सु जरायाम्-जरसि
जरासु पृतने
पृतनाः जरे
जराः -जरसः
२५. दारा (श्री.) सी.
२६ हरि (५.)
दारा:
हरिः
हरिम् हरिणा
२. हरयः हरीन् हरिभिः हरिभ्यः
हरिभ्याम्
दाराभः दाराभ्यः
हरीणाम्
दाराणाम् दारासु दारा:
APN
हरिषु
हरयः
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
४वयन | दवयन | मक्यन | मेवयन | द्विवयन | महुवयन
पतिः
पती
सखा सखायम् सख्या
२७. सखि (५.) भित्र. सखायौ
सखायः सखीन् सखिभिः सखिभ्यः
२८. पति (पु.)-पी .
पतयः पतीन पतिभिः पतिभ्यः
पतिम् पत्या
सखिभ्याम्
पतिभ्याम्
सख्ये.
पत्ये
"
सख्युः
पत्युः
सख्योः
पत्या :
सख्या
सखीनाम् सखिषु सखायः
पतीनाम् पतिषु पतयः
सखे
सखायो
"
त्रीन्
"
त्रिषु
कति
त्रयः
30. कति (५.) 31द्वि(पु.). ३२.त्रि(५.) २८. औडुलोमि (पु.)=Sोभिना दी.
.
બહુવચન |_દ્વિવચન | બહુવચન औडुलोमिः | औडुलोमी उडुलोमाः कति
त्रयः औडुलोमिम्
उडुलोमान् औडुलोमिना
औडुलोमिभ्याम् | उडुलोमैः कातभिः द्वाभ्याम्
त्रिभिः औडुलोमये उडुलोमेभ्यः कतिभ्यः
त्रिभ्यः औडुलोमेः औडुलोम्योः उडुलोमानाम् कतीनाम्
त्रयाणाम् औडुलोमौ
उडुलोमेषु कतिषु औडलोमे औडुलोमी.
उडुलोमाः 33. मति (0.) =शुद्धि | ३४. द्वि(स्त्री.) पत्रि (सी.) 3. कति (सी.)
. दी.
દ્વિવચન L| બહુવચન | બહુવચન मती मतयः
| तिस्रः
| कति मतिम्
मतीः मतिभिः द्वाभ्याम्
| तिसृभिः कतिभिः मतये-मत्यै मतिभ्यः
तिसृभ्यः कतिभ्यः मतेः-मत्याः मत्याः मतीनाम्
| तिसृणाम् | कतीनाम् मतौ-मत्याम्
मतिषु मते मती मतयः
तिनः
कति ३७. वारि (न.)=nl. 3८.द्वि (न)-मे. 36 त्रि(न)=त्र ४०कति(न)zzj
- દ્વિવચન
બહુવચન બહુવચન वारि वारीणि
| त्रीणि | कति
%3D
.
मतिः
her
मत्या
मतिभ्याम्
"
तिसृषु
कतिषु
"
वारिणी
"
"
वारिभ्याम्
वारिणा'. वारिणे वारिणः
वारिभिः वारिभ्यः
द्वाभ्याम्
त्रिभिः त्रिभ्यः
कतिभिः कतिभ्यः
"
"
वारिणोः
"
द्वयोः
वारिणि वारे-वारि
वारीणाम् वारिषु वारीणि
त्रयाणाम् त्रिषु त्रीणि
कतीनाम् कतिषु
"
वारिणी
mos
कति
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન | એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
४१. अक्षि (न.)-मांग.
अक्षिणी अक्षीणि
अक्षि
| शुचि
४२. शुचि (न.)-२१२७.
शुचिनी | शुचीनि
अक्षिभ्याम्
शुचिभ्याम्
अक्ष्णा अक्षणे अक्ष्णः
अक्षिभिः अक्षिभ्यः
शुचिभिः शुचिभ्यः
शुचिना शुचिने -शुचये शुचिन:-शुचेः
" ". शुचिनि-शुचौ शुचि -शुचे
"
अक्ष्णोः
अक्ष्णाम्
शुचिनोः-शुच्योः
शुचीनाम्
अक्षिण-अक्षणि अक्षि-अक्षे
अक्षिषु अक्षीणि
अक्षिणी
शुचिषु
,
शुचिनी
शुचीनि
४३. धी (५.सी.) ध्यान ॥२-0.
धियः
अनार-. क्रियः
धियो
धीः धियम्
४४. क्री (पु.सी.)=
क्रियौ
" क्रीभ्याम्
की:
क्रियम्
"
"
धिया
धीभ्याम्
धीभिः धीभ्यः
क्रिया किये क्रियः
कीभिः कीभ्यः
धिये
धियः
थियो
कियोः
कियाम्
"
धियाम् धीषु
"
चियि
क्रियि
कीषु
धीः
धियः
क्री:
कियों
कियः
४१.विक्री (Y.सी.) विक्रीः
मशहना२-३0. | विक्रियः
विक्रियौ
विक्रियम्
४५. प्रधी(प्रकृष्टं ध्यायते इति) (५. स्त्री.)=
ભણનાર–રા प्रधीः प्रध्यौ
प्रध्यः प्रध्यम् प्रध्या
प्रधीभिः
प्रधीभ्यः प्रध्यः प्रध्योः
प्रध्याम् प्रध्यि
प्रधीषु प्रधीः प्रध्यौ
प्रध्यः
प्रधीभ्याम्
विक्रीभ्याम्
विकिया विकिये विक्रियः
विक्रीमिः विक्रीभ्यः
प्रध्ये
विक्रियोः
"
विकियि विकीः
"
विक्रियाम् विक्रीषु विक्रियः
विक्रिया
पपीः
पपीम्
४७. पपी (५.)-सु२०१. पप्यौ
पप्यः पपीन् पपीभिः पपीभ्यः
"
:
पपीभ्याम्
धीभ्याम्
पप्या पाये पप्यः
४८. धी (सी.)-मुद्धि धीः
|धियो | धियः धियम् धिया
धीभिः धिये-धियै
धीभ्यः धियः-धियाः धियोः धियाम्-धीनाम् .
धीषु धीः
धियो धियः
पप्योः
पप्याम्
"
पपीषु
धियि-धियाम्
पपा 'पपीः
पप्यः
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન
स्त्री स्त्रियम् - स्त्रीम्
स्त्रिया
स्त्रियै
स्त्रियाः
"
स्त्रियाम्
स्त्रि
गुरुः
गुरुम्
गुरुणा
गुरवे
गुरोः
धेनुः 'धेनुम् धेन्वा धेनवे
धेनोः-धेन्वाः
"
धेनौ–धन्वाम्
धेनो
દ્વિવચન
४८. स्त्री (स्त्री.)=स्त्री. स्त्रियौ
मृदु
39
मृदुना मृदु-मृद मृदुन: मृदो
35
स्त्रीभ्याम्
29
मृदुन-मृद मृदु मृदो
ܕܕ
35
29
स्त्रियोः
स्त्रियो
५१. गुरु (पु.)-अध्यायड़.
गुरू
"
गुरुभ्याम्
""
गुवः
99
,,
धेनुभ्याम्
पथ. मृदु (न.) नरभ
मृदुनी
"
43. धेनु (स्त्री.)= गाय.
धनू
""
धनू
י
मृदुभ्याम्
95
११
मृदुनोः मृद्बो
બહુવચન
"
मृदुनी
स्त्रियः
"
""
स्त्रीभिः
स्त्रीभ्यः
""
स्त्रीणाम्
स्त्रीषु
स्त्रियः
गुरवः
गुरून्
गुरुभिः
गुरुभ्यः
"
गुरूणाम्
गुरुषु
गुरवः
धेनवः
धेनूः
धेनुभिः
धेनुभ्यः
धेनुषु धेनवः
मृदूनि
27
मृदुभिः
मृदुभ्यः
57
मृदूनाम्
मृदुषु
मृदूनि
૧૧૭
એકવચન
दासी
स्त्री : दासीम्
दास्या
दास्यै
दास्याः
"
दास्याम् दासि
कोष्टा क्रोष्टारम्
कोष्ट्रा क्रोष्टुना
क्रोष्ट्रे कोष्टु क्रोष्टुः क्रोष्टोः
मधु
""
क्रोष्टर-कोष्ट कोष्टो
22
मधुना
मधु
मधुनः
દ્વિવચન
५०. दासी (स्त्री.) हासी.
दास्यः
दासी:
""
मधुनि
मधोमधु
सानु
""
"
दासीभ्याम्
सानुनास्नुना सानु - स्नुने सानुनः-स्नुनः
""
"
ލމ
दास्योः
""
दा
५२. क्रोष्टु (५.) = शियाण.
htt
""
क्रोष्टुभ्याम्
"
कोटा
27
मधुभ्याम्
93
मधुन
"2
मधुनी
"
५४. मधु (न.) = भध.
मधुनी
બહુવચન
दासीभि:
दासीभ्यः
"
सानुनोः–स्नुनोः
""
सानु -
"
सानु सानो सानुनी
""
दासीनाम्
दासीषु
दास्यः
५६. सानु (न.)=टेरी.
सानुनी
""
कोष्टारः
कोटून्
कोष्टभिः
क्रोष्टुभ्यः
22
कोना
कोष्टारः
मधूनि
""
मधुभिः मधुभ्यः
99
स्नूनि
99
35
| सानुभ्याम् -स्नुभ्याम् सानुमिः स्तुभिः
""
29
सानुभ्य:- स्नुभ्यः
22
मधुषु
मधूनि
सानूनि
22
"
सानूनाम्-स्नूनाम् सानुषु सानू
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
એકવચન
દ્વિવચન | બહુવચન
| अवयन । वियन .. मपयन
५७. लू (५. स्त्री.) अपना२-२. लुवों
लुवः
५८. द्रू (५. स्त्री.)=son
ना२-.
लुवम् लुवा
लूभ्याम्
द्रभिः
लूभिः लूभ्यः
"
लुवाः
" लुवाम्
द्रुवाम्
लुवः
द्रुव :
अपना२-३री. प्रल्वः
५६. प्रलू (.सी.)=प
प्रल्वी प्रल्वम् प्रल्वा प्रलूभ्याम्
विद्रूः विद्रुवम्
"
प्रलूभिः प्रलूभ्यः
प्रल्वे
१० विद्रू (पु.स्त्री.)=qधारे 8 ना२-.
| विद्रुवौ । विद्रुवः
" विद्रुवा | विद्रूभ्याम् | विभिः | विदुवे
| विद्रुभ्यः विद्रुवः
विद्रुवाम् विद्रुवि
| विद्रुवः
"
प्रल्वः
"
प्रल्वोः
प्रल्वि
प्रल्वाम् प्रलूषु प्रल्व:
विदूषु
प्रलू:
प्रल्वा
१२. भू (स्त्री.) पृथ्वी.
भुवः
नृतू :
भू:
भुवो
नृतूम्
६१. नृतू (पु.)नायना. | नृत्वा
नृत्वः
नृतून् नृतूभ्याम् नृतूभिः "
नृतूभ्यः
"
नृवा नृत्वे
भुवम् भुवा भुवे-भुवै भुवः-भुवाः
भूभ्याम्
भूभिः भूभ्य:
"
नृत्वोः
भुवाम्-भूनाम्
नृत्वाम् नृतूषु नृत्व:
भुवि-भुवाम्
भूषु भुवः
६४. नेतृ (५.)नाय. |नेतारौ
नेतारः
वधू: वधूम्
६3. वधू (सी.)-बड़े. वध्वौ
वध्वः
वधू: वधूभ्याम्
वधूभिः वधूभ्यः
नेता नेतारम्
नेतन्
वध्वा
नेतृभ्याम्
नेत्रे
नेतृभिः नेतृभ्यः
वध्व वध्वाः
नेतुः
वध्वोः
वधूनाम्
| नेत्रोः
नेतरि
नेतृणाम् नेतृषु
वध्वाम् वधु
वधूषु वध्वः
.
नतर्
नेतारः
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिता
पितरम्
पित्रा
पित्रे
| पितुः
એકવચન
22
पितरि
पितः
माता.
1 मातरम्
मात्रा
मात्रे
मातुः
""
मातरि
मातः
की:
सयम्
દ્વિવચન
१५. पितृ (पु. ) = पिता.
पितरौ
बिनती कि
- क्रः
"
पितृभ्याम्
""
पित्रोः
पितरौ
"2
मातृभ्याम्
""
"
मात्रोः
मात
१७. मातृ (स्त्री.)=भाता.
मातरौ
""
किरोः
की: किरम् – कृम्
33
22
किरा - क्रा कीयम् - कृभ्याम् कीर्भिः
किरे
- के
कीर्भ्यः
किर:
किरौ
सेभ्याम्
१८. कृ (पु.)- वेथनार. | किरौ क्रौ किर:
-
सयोः
બહુવચન
1 1 1 1 1
पितरः
पितृन्
पितृभिः
पितृभ्यः
"
97
पितृणाम्
:
पितृषु
पितरः
मातरः.
मातृ: मातृभिः
मातृभ्यः
"
| मातृणाम्
मातृषु
मातरः
ور
""
कीर्षु
क्रिरः
७१. से (पु. स्त्री.)अभनवाणी - जी.
1 सयौ
सयः
सेभिः
सेभ्यः
IIIIIIII
"
सयाम् सेषु
सयः
૧૧૯
क्राम्
कृषु
- क्रः
એવચન
स्वसा
स्वसारम्
स्वस्रा
स्वत्रे
स्वसुः
"
स्वसरि
स्वसः
कर्तृ
- क्रः
गमा
- कृन् गमलम् - कृभि; गम्ला कृभ्यः गम्ले
कर्तृणा
कर्तृणे
तृण:
कर्तृण
कर्तः कर्तृ
22 गमुल्
29
गमलि
गमल्
राः
रायम् राया
राये
દ્વિવચન
१९. स्वसृ ( स्त्री. ) = पडेन.
स्वसारौ
स्वसारः
स्वसृः
स्वसृभिः
स्वसृभ्यः
བཿ བྷཱ d མྦྷ
"
स्वसृभ्याम्
"
"
स्वस्रोः
स्वसारौ
"
कर्तृभ्याम्
६८. कर्तृ (न.)=३२ना२.
कर्तृणी
"
कर्तृणोः
ܕܕ
कर्तृणी
""
गम्लुभ्याम्
"
"
"
गम्लोः
29
७०. गम्ल (५.)=०४नार. गमल
22
राभ्याम्
બહુવચન
"
स्वसृणाम्
"
रायोः
स्वसृषु
स्वसारः
"
रायौ
कर्तृण
29
कर्तृभिः कर्तृभ्यः
कर्तृषु
"
कर्तृणि
७२. रै (५.स्त्री.)=पैसेो-होलत.
रायौ
गमल:
गमृन् गम्लुभिः
गम्लुभ्यः
"
गमृणाम्
गम्लषु :
गमल:
रायः
"
राभिः
राभ्यः
"
रायाम्"
रासु
रायः
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेऽवयन द्विवयन.
મહુવચન.
७३. गो ( ५. सी.) माणः-शाय
गावौ
गावः
गाः
गोभिः
गोभ्यः
गोः
गाम्
गवा
गवे
गोः
नोः
नावम
नावा
नावे
नावः
"
क्रुङ्
क्रुञ्चम्
क्रुङ्
ܝ
कुञ्चः
प्राड्
""
कुचि
प्राङ्
प्राश्चम्
७५. नौ (स्त्री)= छोडी .
नावौ
""
प्राचा
प्राचे
प्राञ्चः
"
गोभ्याम्
99
प्राचि
99
गवोः
७७. क्रुञ्च् (पु. न. ) = पांडु भावना२-३.
पु.
न.
पु.
पु. क्रुङ्कुच
न. कुचकुचः
=
""
गावो
99
प्राङ्
नोभ्याम्
66
39
नावाः
22
नाव
क्रुङ् कुञ्चौ
99
पु. .न. पु. न. प्राङ् प्राञ्चौ
प्राञ्ची
क्रुद्भ्याम्
"
"
कुचोः
""
99
"
""
23
प्राङ्भ्याम्
"
गवाम्
गोषु
गावः
99
प्राञ्चोः
नाव:
नौभिः
नौभिः
===
22
प्राचौ प्राञ्ची
"
नावाम् न
नाव:
कुक्षी कुख:
19
कुभिः
क्रुद्भ्यः
""
कुचाम् कुषु क्षु
पु.
प्राञ्चः
|
"
૧૨૦
न. कुच
99
प्राञ्चः
मेऽवयन.
"
प्राभिः
प्रायः
99
प्राञ्चाम्
ग्लौः
ग्लावम्
ग्लावा
ग्लावे
ग्लावः
प्राषु-क्षु
22
ग्लांवि
ग्लौः
कुञ्चि प्राङ्
29
शका
शके
शकः
प्राश्चि खन्
प्राचा
प्राचे
प्राचः
न. यु. स्त्री. प्राश्चि खन्
खअम् खञ्जा
ख
खजः
| 93. mm (y. Hl. 1. )=ulsamònı oft-y'.
पु. स्त्री. न.
| पु. स्त्री न. शौ शकी
| पु. स्त्री. न. शकः शकि
शक् शक्
शकम्
99
प्राचि
७८. ॐ. प्राञ्च् (पु. न. ) = धूल श्ना२-३ | ८२. खड् (पु. श्री. न.
"
प्राक्
७४. ग्लौ (पु.)= चंद्र लाव
ग्लाव:
ग्लोभ्याम्
"
खन्
દ્વિવચન. બહુવચન.
"
22
ग्लावोः
99
शकाम्
"
शकि
शक्ष
शक् शक् शकौ । शकी शकः शकि
७८. प्राच् (पु. न. )= मन उश्ना२-३.
पु.
d.
प्राक्
प्राङ् प्राचम्
""
खाडी | खन्
93
ग्लावौ
29
शग्भ्याम्
""
"
शकोः
न. पु. प्राञ्चौ | प्राची
""
""
प्राग्भ्याम्
प्राञ्चौ
19
35
न. | यु. स्त्री. खज
"
י,
प्राचोः
"
खओ
प्राची
"
22
खओ:
भः
ग्लौभ्यः
खन्भ्याम्
"
ग्लावाम्
ग्लौषु
ग्लावः
"9
99
खजी
शग्भिः शग्भ्यः
प्राञ्चः
प्राचः
प्राञ्चः
न.
प्रागभिः
प्रागभ्यः
""
प्राञ्चि
) = लगअ - डी-डु.
29
23
प्राचाम्
प्राक्षु
न. | यु.श्री. नं खजी खजः खाज
प्राश्चि
खअः
खन्भिः खन्भ्यः
99
खञ्जाम्
खन्सु
99
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१ ।
એકવચન.
બહુવચન.
न.
हिवयन. ७८. प्रत्यञ्च (५. न.)=(a) अत्यनारा-३ ५. न.
५. प्रत्यश्चौ प्रतीची प्रत्यञ्चः
प्रतीचः प्रत्यगभ्याम्
प्रत्यक्
प्रत्यञ्चि
प्रत्यङ् प्रत्यञ्चम्
"
प्रतीचा प्रतीचे प्रतीचः
प्रत्यगभिः प्रत्यगभ्यः
"
प्रतीचोः
प्रतीचि
प्रतीचाम् प्रत्यक्षु
प्रत्यश्चि
प्रत्यङ
प्रत्यक
प्रत्यञ्चौ प्रतीची. प्रत्यञ्चः ८० प्रत्यञ्च (५.न.)=(तन) पूजा-३
न. . . | प्रत्यङ् . प्रत्यञ्चौ प्रत्यञ्ची
प्रत्यञ्चः
५.
। प्रत्यञ्चि
प्रत्यङ् प्रत्यञ्चम्
प्रत्यङ्भ्याम्
प्रत्यञ्चा प्रत्यञ्चे प्रत्यञ्चः
प्रत्यभिः प्रत्यङ्भ्यः
प्रत्यञ्चोः
प्रत्यञ्चि
प्रत्यङ्
प्रत्यङ् । प्रत्यञ्चों
प्रत्यञ्चौ . प्रत्यञ्ची ___७८. . उदञ्च (पु.न.)- । उदक् .. | उदञ्चौ . उदीची
प्रत्यञ्चाम्
प्रत्यक्षु-क्षु प्रत्यञ्चः . प्रत्यश्चि नाश-३
न.
| उदाञ्च
उदश्चः उदीचः
उदञ्चम्
उदग्भ्याम्
उदीचा ... उदीचे उदीचः
उदगाभ; उदगभ्यः
उदीचाम्
. उदीचि
उदङ्
उदक्षु
| उदञ्चि
उदीचोः | उदश्चौ । उदीची दञ्च (५. न.)=उत्तम.
। उदक्
.८०
उदञ्चः
यूना३-३
उदङ्
उदञ्चा...
उदञ्चीउ | उदश्चः
दश्चः
उदञ्चि
उदङ्... उदश्चम्
उदझ्याम्
.
।
उदभिः उदभ्यः
: उदश्चे
"
उदञ्चः
उदश्चा:
उदश्चाम्
उदयोः । | उदश्ची... - उदश्चः
उदश्चि
उदङ् :
उदङ्..
उदश्चौ
उदश्चिEERE
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२.४
सवयन.
वियन. ७५. तिर्यञ्च (पु. न.)
બહુવચન. नाश-३.
५.
त.
तियेक
तिर्यचौ
तिरश्ची
तियङ् तियश्चम्
तियेश्वः तिरश्वः
। तिञ्चि
तिर्यग्भ्याम्
तिरश्वा तिरश्चे तिरश्वः
तिर्यगभिः तिर्यगभ्यः
तिरश्चोः .
"
तिरश्वाम् तिर्यक्षु
तिर्यङ्
तिचि
तिरश्चि । तिर्यक् . तिर्यचौ तिरश्ची
८० म. तिर्यश् (पु. न. )= व तिर्यङतिर्यचौ | तिर्यञ्ची
तिर्यवः पूना।-३.
तिये
तियेश्च:
तिर्यच्चि
तिर्यश्वम्
"
"
तियश्चा
तियङ्भ्याम्
तिर्यञ्चे तिर्यञ्चः
तिर्यभिः तिर्यभ्यः
तिर्यश्चोः
तिर्यञ्चाम्
तिर
तिर्यङ्
| तिर्यङ्
तिर्यधु-क्षु | तिर्यश्चि
तिर्यचौ तिर्यची ७८ १. अमुमुयञ्च (५. न.)
तिर्यञ्चः नारी
न.
| अमुमुयश्चि
अमुमुयङ् अमुमुयश्चम्
अमुमुयभिः अमुमुयग्भ्यः
अमुमुयक् अमुमुयश्चौ अमुमईची अमुमुयञ्चः
| अमुमुईचः अमुमुईचा
अमुमुयग्भ्याम् अमुमुईचे अमुमुईचः
अमुमुईचोः अमुमुईचि | अमुमुयक् । अमुमुयञ्चौ | अमुमुईची
अमुमुयश्चः ८०. अमुमुयन (५. न.) मा पूनारी-३
अमुमुईचाम् अमुमुयक्षु
अमुमुयङ्
| अमुमुयश्चि
५.
प.
| अमुमुयङ्
अमुमुयञ्चो
| अमुमुयची
अमुमुयङ् भमुमुयश्वम्
अमुमुयञ्चः
।
"
अमुमुयश्चा
अमुमुयझ्याम्
अमुमुयङ्भ्यः
भमुमुयश्चः
अमुमुयचोः
"
अमुमुयच्चाम् अमुमुयषु-क्षु | अमुमुयाश्च
अमुमुयङ्
अममुयश्चौ
अमुमुबञ्ची
अमुमुयञ्चः
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१५
गवाङ् गवाञ्चम्
वयन. दिवयन.
બહુવચન. ८१ गोअब्च् (५.) 04 प्रत्ये नारी. गोअङ् गोङ्ग वाञ्चौ । गोअञ्चौ गोश्चौ गवाञ्चः- गोअञ्चः गोधः गोअश्चम् गोश्चम् गोचा गवाग्भ्याम् गोअग्भ्याम् गोग्भ्याम् गवाग्भिः गोअग्भिः गोभिः
गवागभ्यः गोअगभ्यः गोगभ्यः गोचः
गौचः
गोचे
"
गोचाम् गोअक्षु
गाचे
-
गवाक्षु गवाङ् गोअङ् गोङ् गवाश्चौ गोल गोची। गवाञ्चः गोअञ्चः गोश्च: .... ८१. गोअन्च् (न.) = भा५ प्रत्ये ना गवाक्-ग् गोअक्-ग गोक्-ग् । गोची
गवाचि गोआचि गोधि गवागभ्यास गवाग्भ्याम् गोअग्भ्याम् गोग्भ्याम् गवाग्भिः गोअग्भिः गोभिः
गवाग्भ्यः गोअग्भ्यः गोग्भ्यः गोचः
गोचा गोचे
गोचाम्
गोचि
गोची
गवाश्चा
"
गवाश्चि
गवाक्षु गाभक्षु गवाक्-ग् गोअक्-ग् गोक्-ग् ।
गवाचि गोअञ्चि गति १. गोअञ्च (५.) = आयने पूरना. गवाङ् गोअङ् गोङ् गवाञ्चौ गोभञ्चौ गोचौ गवाञ्चः गोअञ्चः गोश्चः गवाञ्चम् गोअञ्चम्
गोश्चम् गवाञ्चा गोअञ्चा गोश्चा गवाङ्भ्याम् गोअभ्याम् गोभ्याम् गवाभिः गोअभिः गोलभः गवाञ्चे गोअञ्चे गोच्चे
गवाङ्मयः गोअभ्यः गोङ्भ्यः गवाञ्चः गोअञ्चः गोश्चः
गवाचाम् गोअञ्चाम् गोश्चाम् मोअश्चि
गवाक्षु-पु गोअक्षु-पु गोक्षु-पु 4 गोड गोड गवाची गोअञ्चौ गोचौ गवाञ्चः गोअञ्चः गोश्चः
८१. गोअञ्च् (न.) = आयन पूना.
गवाची गोअञ्ची गोची गवाञ्चि गोआचि गोश्चि गवाचा गोअश्या गोश्चा गवाझ्याम् गोअभ्याम् गोझ्याम् गवाभिः गोअभिः गोभिः गवाचे गोअञ्चे गोश्चे
गवाझ्यः गोअभ्यः गोभ्यः गवाञ्चः गोसञ्चः गोचः
गवाञ्चोः गोअञ्चोः गोञ्चोः गवाञ्चाम् गोअचाम् गोश्वाम् गवाच्चि गोश्चि
गवाक्षु-पु गोभक्षु- गोक्षुगवाङ् गोअङ् गोङ् गवाश्ची गोअन्ची गोञ्ची गबाञ्चि गोभचि गोचि .
गवाङ्
मो
"
.
"
-
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
अश्वयन । द्विवयन | मडक्यन | सवयन द्विवयन । मायन अवयाज ( ५. स्त्री. न.)-गार-मासी -1 ८४ असृज् (1)-दाही
यज्ञनासा पु. श्री. न. . श्री. न. ५. स्त्री. न. अवयाः अवयाक् अवयाजौ अवयाजी अवयाजः अवयाजि असृक् । | असृजी असृजि 'अवयाजम् "
, असानि अवयाजा अवयाभ्याम् अवयोभिः | असृजा - अस्ना असृग्भ्याम्-असभ्याम् अग्भिः -असभिः अवयाजे अवयोभ्यः असजे -अस्ने
". " असृग्भ्यः असभ्यः अवयाजः
असृजः - अस्नः । अवयाजोः अवयाजाम् , -, असृजोः-अस्नोः असृजाम्-अस्नाम् अवयाजि
अवयाक्षु असृजि-अस्नि-असनि , , असृक्षु - अससु अवकाः अवयः अवयांजौ अवयाजी अवयाजः अवयांजि असृक् . असृजी असंजि. ८५ सुगण (५. स्त्री. न.)-सा गाना-३-३ ८६ बृहत् (५. न. )-मी मोटु. .. ५. खा. न.प.सा. न. पृ. खा. न. [५. न. ५. न. ५. न. सुगण् । सुगण | सुगणा | सुगणी | सुगणः सुगणि | बृहन् बृहत् बृहन्तौ । बृहती बृहन्तः बृहन्ति " "
| बृहन्तम् | ,
" " बृहतः । सुगणा सुगण्भ्याम् सुगणभिः बृहता
बृहद्भिः सुगणे सुगण्भ्यः
बृहद्भयः सुगणः
बृहतः सुगणाम्
बृहतोः बृहताम्
सुगण्सु,सुगण्ट्सु सुगण । सुगम् । सुगौ सुगणी । सुगणः | सुगणि बृहन् । बृहत् । बृहन्तौ । बृहती बृहन्तः । बृहन्ति
८७. भवत् (५.न.)= तभी साडम. | ८८. अर्वत (५. न.) नाश-३. भवान् भवत् । भवन्तौ | भवती भवन्तः | भवन्ति | अर्वा । अर्वत् | अर्वन्तौ | अर्वती | अर्वन्तः | अर्वन्ति भवन्तम् भवतः
| अर्वतः , भवता. भवद्भयाम्
भवाद्भः अवता अवद्याम् । अद्भिः भवते
भवद्भयः अर्वते
अर्वद्भय: भवतः
अर्वतः भवतोः भवताम्
अर्वतोः
अर्वत्सु भवन् । भवत् । भवन्तौ | भवती | भवन्तः | भवन्ति | अर्वन् । अर्वत् | अर्वन्तौ | अर्वती | अर्वन्तः । अर्वन्ति
सुगणम् ।
"
बृहद्भयाम्
सुगणोः
सुगणि.
| अर्वन्तम्
"
अवताम्
भवति
भवत्सु
८८ यकृत् (न.)३सु.
८०शकृत् (न.) छाय. यकृत्
यकृती यिन्ति शकृत्
शकृती , -यकानि
" -शकानि यकृते -यक्ना यकृद्याम्-यक | यकृाद्भः-यकाभः शकृता-शक्ना शकृद्भयाम्-शक- | शकाद्भः-शकभिः [भ्याम
[भ्याम् यकृते -यक्ने यकृद्भयः-यकभ्यः शकृते -शक्ने
| शकृद्रयः-शकभ्यः यकृतः-यक्नः
| शकृतः-शक्नः । यकृतोः –यक्नोः यकृताम्-यक्नाम् , , | शकृतोः -शक्नोः शकृताम्-शकनाम यकृति-यक्नि-य. | यकृत्सु –यकसु शकृति-शक्नि |
" शकृत्सु-शकसु - -किनि यकृत | यकृतीयकृन्ति । शकत्
शकृती शकुन्ति
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
८१. कियत् (पु. न.)-दो-दुः । ८२. भगवत् (५. न.)
या-गु.
कियन्तम्
,
कियान् |कियत् कियन्तौ कियती कियन्तः कियन्ति भगवान् भगवत भगवन्ती भगवती भगवन्तः भगवन्ति
" | " कियतः , भगवन्तम् ,, | "
भगवतः कियता कियद्भयाम् कियद्भिः भगवता भगवद्भयाम् भगवद्भिः कियते कियद्भयः भगवते
भगवद्भयः कियतः
भगवतः भगवतोः
भगवताम् कियात
कियत्सु भगवति
भगवत्सु कियन् | कियत् | कियन्तौ कियती कियन्तः कियन्ति | भगवन् भगवत् । भगवन्तौ भगवती भगवन्तः भगवन्ति
कियताः
कियताम्
कियताम्
"
| कियतोः
८3. भवत् (पृ.)=थना. भवन्तो
भवन्तः
भवतः भवद्भयाम् भवद्भिः
भवद्भयः
भवन् भवन्तम् भवता भवते भवतः
"
८४. शासत् (५.)२न्य २ना। शासत् शासता
शासतः शासतम् शासता
शासद्भयाम् शासद्भिः शासते
शासद्यः शासतः शासतोः
शासताम् शासति
शासत्सु शासत् शासतो
शासतः
भवतोः
" भवति भवन्
भवताम् भवत्सु भवन्तः
भवन्तो
८५. तुदत् (न.):मना३.
तुदन्ती-तुदती । तुदन्ति
८६. भवत् (न.)-थना३. | भवन्ती
भवन्ति
तुदत्
भवत्
तुदद्भयाम्
भवद्भयाम्
तुदता तुदते तुदतः
| तुदाद्भिः तुदद्भयः
भवता भवते भवत:
भवद्भिः भवद्भयः
तुदतोः
भवतो
"
तुदति
तुदताम् तुदत्सु तुदन्ति
भवताम् भवत्सु भवन्ति
"
भवति भवत्
तुदत्
तुदन्ती-तुदती
भवन्ती
१७. अदत् (न.)=पाना अदती
अदन्ति
८८. ददत् (न.)=404३. ददती
ददति-ददन्ति
अदत्
ददत्
"
अदद्भयाम्
अदता अदते अदतः
अदद्भिः अदद्भयः
ददद्भयाम्
ददता ददते ददत:
| ददद्भिः ददद्भयः
"
अदतोः
ददताम्
ददतोः
"
अदताम् अदत्सु अदन्ति
ददति
अदति अदत्
ददत्सु
अदती
ददत्
ददती
ददति-ददन्ति
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
८८. धनिन (यु. न. )=घनवाणी-जु ५. न. पु.
पु. ન. धनी धनि
धनिनम्
धनिना
धनिने
धनिनः
राजा
राजानम्
राज्ञा
राज्ञे
राज्ञः
राशि-राज
राजन्
ब्रह्मणा
ब्रह्मणे
ब्रह्मण:
""
ब्रह्मणि
ब्रह्मन्
मघवा
मघवानम्
मघोना
मघोने
मघोनः
मघोनि
मघवन्
99
99
धनिनि
धन | धन-ध- धनिनौ । धनिनी धाननः धनीनि
[निन्
ब्रह्म
न.
धनिनौ | धनिनी धाननः धनीनि पन्थाः
पन्थानम्
""
धनिभ्याम्
"
22
धनिनाः
१०१ राजन् (५.) रा.
राजानः
राज्ञः
राजभिः
राजभ्यः
"
राजभ्याम्
99
""
राज्ञोः
27
राजानौ
१०३. ब्रह्मन् (यु. न. ) = श्रह्मा-श्रह्म
पु. न. ५. d. पु. न.
ब्रह्मा ब्रह्म
ब्रह्माणम् "
"
39
"
92
ब्रह्मणोः
ब्रह्मभ्याम्
धनिभिः
धनिभ्यः
""
"
""
धनिनाम्
धनिष
""
| मघोनोः
99
मघवान
"
राज्ञाम्
राजसु
राजानः
१०५. मघवन् (५.) - दि. मघवान
"
ब्रह्मणाम् ब्रह्मसु
ब्रह्माणी | ब्रह्मणी | ब्रह्माण: | ब्रह्म
ब्रह्मभिः
ब्रह्मभ्यः
""
ब्रह्माण | ब्रह्मणी ब्रह्माण: | ब्रह्माणि युवा
ब्रह्मणः
युवानम्
मघवानः
मघोनः
मघवभिः
मघवभ्यः
""
मघोनाम्
૧૨૪
मघवसु
मघवानः
"
पथा
पथे
पथः
એકવચન દ્વિવચન
"
पथि
पन्थाः
नाम
"
नाम्ना
नाम्ने
नाम्नः
"
नाम
यूना
यूने
यून:
99
यूनि
-
95
शुनि
श्वन्
श्वा
श्वानम्
शुना
शुने
शुनः
१००. पथिन् (पु. )=२स्ता.
पन्थानौ
""
पथिभ्याम्
,,
पथो:
ל
पन्थानौ
23
"
१०२. नामन् (न.) =नाभ. नाम्नीनामनी
नामभ्याम्
"
नाम्नोः
"
"
नाम्नी - नामनी
""
""
युवभ्याम्
24
""
"
""
वा
१०४. युवन् (पु.)=भुवानी पाणी.
युवानौं
"
श्वभ्याम्
शुनाः
व
બહુવચન
पन्थानः
पथ:
पथिभिः
पथिभ्यः
"
पथाम्
पथिषु
पन्थानः
नामानि
"
नामभिः नामभ्यः
"
नामसु नामानि
१०६. श्वन् (५.)=डूतशे.
श्वान
युवानः
यूनः
युवभिः
युवभ्यः
""
यूनाम्
युवसु
युवानः
श्वान:
शुनः
श्वभिः
श्वभ्यः
"2
शुनाम्
श्वसु
श्वानः
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન |
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
__ १०८ हन् (५. न.)
ना२-३.
"
| हनम्
,
१०७. प्रतिदिवन् (पु.)-२मना२. प्रतिदिवा प्रतिदिवानी प्रतिदिवानः प्रतिदिवानम्
प्रतिदीन: प्रतिदीव्ना | प्रतिदिवभ्याम्
प्रतिदिवभिः प्रतिदीने
प्रतिदिवभ्यः प्रतिदीन्नः
प्रतिदीनाम् प्रतिदीव्नि
प्रतिदिवसु प्रतिदिवन् प्रतिदिवानी
प्रतिदिवानः
न. Y. घ्नी-हनी हनः । हानि
" " " " हभ्याम्
हभिः हभ्यः
प्रतिदीनीः
" घ्नाम्
नि | हन् । ह-हन् । हनौनी -हनी हनः । हानि
.. १०८. अहन् (न.)४६.
अडी-अहनी | अहानि
अहः
११०. पूषन् (पृ.)-सूर्य. पूषणौ
पूष्ण: पूषभ्याम् पूषभिः
पूषभ्यः
पूषणः
"
अहा
अहोभ्याम्
अहोभिः अहोभ्यः
पूषणम् पूष्णा पूष्णे
पूष्णः
| अहोः
पूष्णाः
| पूष्णि–पूषणि
"
"
चतुर्भिः
चतुर्व्यः
अहाम्
पूष्णाम् अहि-अहनि अहःसु-अहस्सु
पूषसु अहः
अही-अहनि | अहानि | पूषन् | पूषणौ पूषण : । १११. पश्चन् ११२. अष्टन् ११3. अप (श्री) ११४. चतुर् ११५. चतुर् ११६.चतुर् (५.स्त्री.न.)=५. (पु.स्त्री.न.८. =rm. (५.)-४. (al.)=४. (म.)=४.
બહુવચન |બહુવચન | બહુવચન | બહુવચન | બહુવચન | બહુવચન पञ्च | अष्टौ. - अष्ट आपः
चत्वारः
चतस्रः | चत्वारि , , अप:
चतुरः पञ्चभिः अष्टाभिः-अभिः अद्भिः चतुर्भिः चतसृभिः पञ्चभ्यः अष्टाभ्यः-अष्टभ्यः अद्भय :
चतसृभ्यः चतुर्म्यः
" पञ्चानाम् अष्टानाम् अपाम्
चतुर्णाम् चतसृणाम् चतुर्णाम् अष्टासु -अष्टसु अप्सु
चतुर्ष चतसृषु
चतुषु अष्टौ -अष्ट आपः .
चत्वारः चतस्रः
चत्वारि ११७. सुदिव (पु.न.)=स॥२॥ २॥शवाणे-गु. ११८. दिव (स्त्री.)=4N.
न. ५. सुद्यौः । सुयु | सुदिवौ । सुदिवी | सुदिवः । सुदीवि | द्यौः
दिवौ दिवः सुदिवम् " "
दिवम् सुदिवा सुद्युभ्याम्
दिवा युभ्याम् सुदिवे सुद्युभ्यः
द्युभ्यः सुदिवः
दिवाम् सुदिवि
सुधुषु सुद्यौः | सुद्यु सुदिवौ | सुदिवी | सुदिवः । सुदीवि द्यौः
दभिः
.
दिवः
सुदिवोः
|
सुदिवाम्
दिवोः
दिवि
दिवः
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
श-३.
नशः
"
એકવચન, દ્વિવચન બહુવચન | એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
११८ नश (पु. ली. न.)=ना॥२॥२८ १२०. पुरोडाश् ( ५. )=यनामा. ५.स्त्री. न.-स्त्री. न. पु.श्री न. नट् -नक् | नट-नक् नशौ । नशी नशः नांश | परोडाः | पुरोडाशो पुरोडाशः नशम् ,, , "
| पुरोडाशम् नशा नरभ्याम्-नड्भ्याम् नगभिः -नभिः| पुरोडाशा पुरोडोभ्याम् पुरोडोभिः नशे | " " | नग्भ्यः -नड्भ्यः पुरोडाशे
पुरोडोभ्यः " " ." , | पुरोडाशः नशाः नशाम्
पुरोडाशोः पुरोडाशाम् नशि नट्सु - नक्षु | पुरोडाशि
पुरोड:सु नट-नक नट-नक नशौ | नशीनश:- नंशि । पुरोडा:-पुरोडः पुरोडाशी | पुरोडाशः १२१ षष् (५. स्त्री. न.)=६.
१२२. सुमनस (पु. स्त्री न.)सास
भनाणे-जी-णु. ५.स्त्री. न.पु. स्त्री न. पू.सी. न. सुमनाः । सुमनः सुमनसौ सुमनसी सुमनसः सुमनांसि
समनसम् षभिः
सुमनसा सुमनोभ्याम्
सुमनोभिः षड्भ्यः सुमनसे
सुमनोभ्यः सुमनसः षण्णाम्
सुमनसोः
सुमनसाम् षट्स-षट् त्सु सुमनसि
सुमनस्सु
। सुमनः सुमनः सुमनसौ सुमनसी सुमनसः सुमनांसि १२3. अनेहस् (Y.श्री.न.)=नहीं १२४. उशनस् (पु.)=Sशनस.
भरायदा-दीपु.l. न.. स्त्री. न. ५. स्त्री. न. अनहा अनेह | अनेहसौ अनेहसी अनेहसः अनेहसि | उशना उशनसौ उशनसः
उशनसम् अनेहोभ्याम् अनेहोभिः उशनसा | उशनोभ्याम् उशनोभिः अनेहसे अनेहोभ्यः उशनसे
उशनोभ्यः अनेहसः
उशनसः | अनेहसोः अनहसाम्
उशनसाः उशनसाम् अनहस्सु |उशनास [शनन्
उशनस्सु अनेहः | अनेहः | अनहो | अनेहसी अनेहसः अनेहांस| उशनः-उशन-उ- | उशनसो उशनसः १२५. सुवस(पु.स्त्री. न.)सारीशतनाश-२-३/१२६. ध्वस् (पु.सी.न.)नाश अरनाश-री-३ः पु. स्त्री. न. पु.स्वा. न. | Y. स्त्री. न. |Y.स्वा. न. प. सा. न.पु. स्त्री. न. सुवः । सुवः सुवसौ | सुवसी | सुवसः । सुवंसि | ध्वत् । ध्वत् । ध्वसौ | ध्वसी ध्वसः । ध्वंसि मुवसम्
ध्व सम् । " "
" | " मुवसा सुवाभ्याम् सुवोभिः
ध्वद्भयाम्
ध्वद्भिः सुवोभ्यः ध्वसे
ध्वद्भयः सुवसः
ध्वसः सुवसोः सुवसाम्
ध्वसोः
सुवस्सु सुवः सुवः सुवसौ | सुवसी | सुवसः..। सुवंसि | ध्वत् ध्वत् ध्वसौ ध्वसी ध्वसः ध्वंसि
अनेहसम् | "
अनेहसा
".
".
अनेहसि
"
".
"
|
"
ध्व सम
..
ध्वसा
मुवसे
"
ध्वसाम्
सुवसि
-
ध्वसि
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન
१२७, चकास् (५.श्री.न.)=यणतो-ती-तु. .. न. पु. ख. न.
पु. स्त्री.
न
चकाः
चकासम्
चकासा चकासे चकासः
"
चकासि
चकाः चकासौ | चकासी चकासः | चकांसि उक्थशाः
उक्थशासम्
उक्थशासा
. उक्थशासे उक्थशासः
'चका:
अर्चिषा
अर्चिषे अर्चिषः
"
आशी:
आशिषम्
आशिषा
आशिषे
आशिषः
"
आशिष
आशी:
५. स्त्री.
सुतू:
29
"
चकाभ्याम्
चकाः
१२८.अर्चिस् (पु.स्त्री.न. ) = अग्नि-वाणा- शि.
सुतुसम् | "
सुतुसा
सुसे
सुतुसः
"
चकासाः
सुतुसि
सुतूः सुतूः
"
५. स्त्री.
न. | पु. स्त्री. न. | यु. स्त्री. न. अर्चिः | अर्चिः अर्चिषौ | अर्चिषी अर्चिषः अर्चिषि
अर्चिषम्
99
""
"
27
चकास्सु
उक्थशासि
चासो | चकासी चकासः | चकांसि उक्थशाः
"
"
आशिषोः
"
आशिषौ
99
चकाभिः
चकाभ्यः
""
चकासाम्
आशिष
आशिष:
आशीर्भ्याम् आशीर्भिः
आशीयः
,,
""
ܕܕ
१33. सुतुस (पु. स्त्री. न.)=साश सवावाणी-जी-जु न. पु. स्त्री. न. पु. स्त्री.
सुतूः
35
अर्चिर्भिः अर्चिर्न्यः
सुतुसो:
99
૧૨૭
22
आशिष
"
22
अर्चिषोः
""
अर्चिषाम् अर्चिषु-अर्चिषु
सुपिसोः
"
अर्चिषि
सुपिसि
सुपिसाम् सुपी:- सुपी
अर्चिः | अर्चिः | अर्चिषौ | अर्चिषी अर्चिषः | आचाव सुपी : | सुपीः सुविसौ | सुपिसी | सुपिसः । पि
१३१. आशिस् (स्त्री.)= आशीर्वा६.
आशीषु-आशीषु आशिष:
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
१२८. उक्थशास् (पु.)=भत्र मोनार.
सुतुर्भिः
सुतुर्भ्यः
न.
सुतुसौ | सुतुसी मुतुसः | सुतुंसि सजूः
सजुषम्
""
""
""
"
उक्थशासौ
""
उक्थशाभ्याम्
पु. स्त्री.
सुपीः सुपिसम् | सुपिसा " सुपी
""
""
सुपिसे
सुपिसः
सजुषा
सजुषे
सजुषः
93
सुतुसाम्
23
सुतः षु-सुतूष्षु सुजुषि
सुतुसौ | सुतुसी सुतुसः | सुतुंसि | सजू:
39
"
उक्थशासोः
"
99
उक्थशास
१३०. सुपिस् (५. स्त्री. न. ) - साइ व्यासनोशे-री-३.
न. | पु. स्त्री. न. पु. सी.
न.
सुपी: सुपिसौ | सुपिसी सुपिसः सुपिसि
"
१३२. सुहिंस् (५. स्त्री न. ) - सारीरीते भारनाश-री-३
पु. स्त्री. न. | पु. स्त्री. ना | पु. स्त्री. न. सुहिन् सुहिन् सुहिंसौ मुहिंसी सुहिंसः सुहिंसि सुहिंसम् |
""
""
सुहिंसा
सुहिंसे
सुहिंस:
22
सुहिंसोः
""
सुजुषौ
""
उक्थशास
""
सजूयिम्
"
उक्थशोभिः उक्थशोभ्यः
22
सजुषोः
99
उक्थशासाम उक्थशस्सु उक्थशासः
"
सुहिंसाम्
सुहिंस सुहिन् | सुहिन् सुहिंसा | सुहिंसी सुहिंसः । सुहिंसि
सुहिन्सु- सुहिन्
"
१३४. सजुस् (स्त्री.) सभी.
""
सुपीर्भिः
सुपीयैः
ور
""
सुहिभिः
सुहिन्भ्यः
सजुषः
22
सजूर्भिः
सजू:
39
सजुषाम्
सजू: षु सजूषु
सजुषः
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
पुमांसौ
चक्षुषम्।
"
पुंसः पुभिः
पुंसा
पुस
पुंसः
"
चक्षुषाम्
| पुंसोः
चक्षषि
पुमांसौ
पुमांसः
विद्वांसम्
"
"
"
-FRE
दाभ्ये:
"
विदुषोः
એકવચન | દ્વિવચન બહુવચન | એકવચન દ્વિવચન બહુવચન १३५ चक्षुस ( ५. सी.न.)-ना--३ः। । १३६. पुंस् (५.)=भास. पु. सी. न. पु.सी. न. ५. स्त्री. न. चक्षुः । चक्षुः | चक्षुषौ | चक्षुषी चक्षुषः | चक्षुषि | पुमान्
पुमांसः
पुमांसम् चक्षुषा | चक्षुाम् चक्षुभिः
'भ्याम् चक्षुषे चक्षुर्यः
पुंभ्यः चक्षुषः
पुंसाम् चक्षुःषु-चक्षुष्षु पुसि
| पुन्सु (पुंसु न) चक्षुः । चक्षुः । चक्षुषो | चक्षुषी | चक्षुषः | चक्षुषि | पुमन्
.)हाथ. | १३८. विद्वस् (५. न.) मालापु. न. ५. न. ५.
न. न. पु. .
न. ५. दोषौ । दोषी दोषः । दोषि | विद्वान् विद्वत् विद्वांसौ| विदुषी | विद्वांसः | विद्वांसि
विदुषः , दोभ्याम् | दोर्भिः विदुषा विद्वद्भयाम् विद्वद्भिः
विदुषे
विदुषः दोषाम्
विदुषाम् दोष्षु . विदुषि
विद्वत्सु दाः दोः
| दोषौ । दोषी । दोषः । दोषि | विद्वन् विद्वत् | विद्वांसौ | विदुषी | विद्वांसः| विद्वांसि १3८. पेचिवस् (५. न.) शंधता | १४०. रुरुद्वस (Y. न= २७तात! हुत ते-राधतुत
त-२७० तु . . ५. न . न. ५. न. ५. न. ५. स्त्री. न. ५.स्वा. न. पेचिवान् पेचिवत् पेचिवांसौ | पेचुषी पेचिवांसः पेचिवांसि रुरुद्वान् | रुरुद्वत् | रुरुद्वांसौ रुरुदुषी | रुरुद्वांसः। रुरुद्वांसि
, , पेचुषः । , रुरुद्वांसम् , " " रुरुदुषः " पेचुषा पेचिवद्भयाम् पेचिवद्भिः रुरुदुषा रुरुद्वद्भयाम् । रुरुद्वद्भिः ।
पेचिवद्भयः पेचुषः पेचुषोः पेचुषाम्
रुरुदुषाम् पेचुषि
रुरुदुषि पेचिवान् पेचिवत् पेचिवांसी | पेक्षुषी पेचिवांसः पेचिवांसि रुरुद्वन् । रुरुद्वत् | रुरुद्वांसौ | रुरुदुषी | रुरुद्वांसः। रुरुद्वांसि १४१. शुभ्रवस् (..न.) सांगता १४२. जग्मिवस् (पु. न.) हता ते-साल तुत.
हतो ते- ते.
. न. Y. न. ५. न. शुश्रुवान् शुश्रुवत् शुश्रुवांसौ शुश्रुवसी शुश्रुवांसः शुश्रुवांसि जग्मिवान् जग्मि- जम्मिवांसौ जग्मि- जग्मिवांसः जग्मि
[वसी शुश्रुवांसम् शुश्रुवुषः , जग्मिवांसम् ,
" " जग्मुषः । शुश्रुवुषा शुभ्रवद्भयाम्
शुश्रुवद्भिः
जग्मुषा जग्मिवद्भयाम् जग्मिवद्भिः शुश्रुवुषे शुश्रुवद्भयः । जग्मुषे
जग्मिवद्भयः जग्मुषः शुश्रुवुषोः शुश्रुवताम्
जग्मुषोः जग्मुषाम् शुश्रुवुषि शुश्रुवत्सु जग्मुषि
सी जग्मिवत्सुवासि शुश्रवान् शुश्रवत् शुधवांसौ शुभ्रवसी शुश्रवांसः शुश्रवांसि जग्मिवन् जग्मिवत् जग्मिवांसौ जग्मिव- जग्मिवांसः जग्मि
पेचिवांसम्
,
पचुषे
रुरुदुषे
"
पेचिवत्सु
[वन्
| [वांसि
शुश्रुषुषः
।
"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન
દ્વિવચન
બહુવચન
१४३. जगन्वस् (थु. न. ) = ने तो हतो ते तु तुते.
थु.
न.
न. पु.
न. पु.
न. पु.
न. | पु. न. | पु. जगन्वान् जगन्वत् जगन्वांसौ जगन्वसी जगन्वांसः जगन्वांसि श्रेयान् श्रेयः श्रेयांसौ श्रेयसी श्रेयांसः श्रेयां जगन्वांसम्
श्रेयांसम्
श्रेयसः
39.
जग्मुषः जगन्वद्भिः
जगन्वद्भयः
जग्मुषा
मु
जग्मुषः
पु. पिपठी:
"2
पिपठिषम् पिपठिषा
पिपठिषे पिपठिषः
१४५. पिपठिस् (यु. न. ) - लगवानी रिछावाणी-पुं.
दुहा
दुहे
दुहः
मुषि
जगन्वान् | जगन्वत् जगन्वांसौ जगन्वसी जगन्वांसः जगन्वांसि श्रे
""
"
ܕܕ
"
जगन्वद्भयाम्
99
""
""
जग्मुषोः
न. पु. न. पु. नं. पिपठी: पिपठिषौ | पिपठिषी पिपठिषः पिपठींषि
27
पिपठिष पिपठीः | पिठीः | पिपठिषौ | पिपठिषी
"
विश्वौहा
विश्वौहे
विश्वौहः
विश्वौहि विश्ववाट्-ड् १७
"पिपठीयम्
""
पिपठिषोः
१४७. दुह् (थु. स्त्री. न. )=होहुनारी-३' चुं. स्त्री. न. | पु. स्त्री नं. पु. स्त्री. ने. धुक् ग् | धुक् - ग् दुहौ | दुही दुह: दुहि
दुहम्
99
""
धुग्भ्याम्
64
"
दुहाः
""
"
जग्मुषाम् जगन्वत्सु
22
""
विश्ववाभ्याम्
99
"
"
विश्वौहोः
27
पिपठीर्भिः पिपठीयै:
૧૨૯
39
39
पिपठिषाम्
पिपठीष्षु-पिपठीःषु पिपठिषः | पिपठीषि
धुग्भिः धुग्भ्यः
""
એકવચન
દ્વિવચન
મહુવચન
१४४. श्रेयस् (यु. न.)=उट्यागुअ२४.
विश्वौहः विश्ववाड्भिः विश्ववाङ्भ्यः
""
दुहाम्
59
धुक्षु
नहि नत् नत्
दुः |
ही १४८. विश्ववाह् (पु.t.)= विश्वने बहन श्ना२-३ १५०. पु. न. पु. न. | पु. विश्ववाट्-ड्| विश्ववा- विश्ववाहौ विश्ववाही विश्ववाहः) विश्ववांहि तुराषाट् – ड् [ -ड् विश्ववाहम्
न'
तुरासाहम्
"
श्रेयसा
श्रेयसे
श्रेयसः
""
श्रेयसि
पु. स्त्री. ध्रुक् ग्
ध्रुट् ड्
द्रुहम्
दुहा
नहः
"
श्रेयांसौ | श्रेयसी | श्रेयांसः| श्रेयांसि
१४६. द्रुह् (यु. स्त्री. न.)=द्रोहम्२नार-री-३.
तुरासाहा तुरासाहे
तुरासाहः
99
"
” श्रेयोभ्याम्
22
दुहि ध्रुक् - ट् –ड् द्रुहौ | दुही
साहि
99
विश्वौ हाम् विश्ववाट्स
विश्ववाहौ विश्ववाही विश्ववाहः | विश्ववांहि तुराषाट् -
""
""
श्रेयसोः
न. | पु. स्त्री. न. पु. स्त्री. न. ध्रुक् ग् द्रुहौ | द्रुही द्रुहः |हि
ध्रुट्-ड्
""
"
"2
27
""
"
ध्रुग्भ्याम्- ध्रुड्भ्याम् ध्रुग्भिः - ध्रुभिः
ध्रुग्भ्य:-नुड्भ्यः
१४८. नह (पु. स्त्री. न )=मांधना -री-३. यु. स्त्री. न | यु. स्त्री न. ५. स्त्री. नत् नत् नहौ | नही
d. नहः | नंहि
नहम् नहा
"
29
22
नद्भयाम्
"
""
नहोः
"
नहौ | नही
22
तुरासाह
तुराषाड्भ्याम्
"
"
ܕܕ
श्रेयोभिः
श्रेयोभ्यः
तुरासाहाः
22
श्रेयसाम् श्रेयस्सु
99
तुरासाही
तुरासाद्द् (५. ) = छैन्द्र.
"
,"
99
दुहाम् धुक्षु- ध्रुट्स । दुहि
""
नद्भिः
नद्भयः
""
नहाम्
99
नत्सु
नहः | नीह
तुरासाहः
"
तुराषाड्भिः
तुराषाड्भ्यः .
"
तुरासाहाम्
तुराषाट्सु -ट्त्सु
तुरासाहः
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવચન
अनड्डान्
अड्डाह
अनडुहा
अनडुहः
""
अडुहि अनन्
દ્વિવચન
१५१. अनडुहू (पु.)=ह.
अनड्डाहः
अनडुहः अनडुद्भिः
अनडुद्भयः
उभ
उभय
22
अनडुद्भयाम्
29
"
अनडुहोः
अना
एतद्
यद्
इदम्
किम्
अदस्
39
. બહુવચન
29
"
अनडुहाम्
अनडुत्सु
अनड्वाहः
""
૧૩૦
""
""
એકવચન
उष्णिक्
उष्णम्
उष्णहा
लाग १ हो.
સર્વનામના રૂપે વિરો નિયમે તથા રૂા.
१. सर्व, विश्व, सम, सिम, नेम, अन्योन्य, इतरेतर, परस्पर, अन्य, अन्यतर, इतर, कतर कतम, यतर, यतम, ततर, ततम ना युसिंग तथा नपुंससिंगना ३यो सर्व (पु.न.) ना ३यो (ना. १५3 ) नेवां, ने स्त्रीलिंगना ३यो सर्वा (स्त्री.) ना ३पो (ना. १५४) नेवा थायछे. पशु कतर, कतम, अन्य, अन्यतर, इतर ने नथुस सिंगमां १ सी तथा २ कना એકવચનમાં ત્ ઉમેરાય છે.
"
उष्णिहः
२.
.. पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर, अंतर, स्व ना युब्लिग तथा नपुंस5 सिंग ना ३५ पूर्व (पु. न. ) ना ३यो (ना. १५५.) नेवा थाय छे, ने स्त्रीसिगना ३पो पूर्वा (स्त्री.) नाइयो (ना. १५६.) नेवा थाय छे.
3. उभ, उभय, भवत्, अस्मद्, युष्मद्, तद्, त्यद्, एतद्, यद्, इदम्, किम्, अदस् ना ३ નીચે પ્રમાણે થાય છે.
દ્વિવચન
બહુવચન
१५२. उष्णिह् (स्त्री.)= थाधडी.
उ
उष्णिहः
""
उष्णहि उष्णिक्–ग्
ना थु. तथा न. ना ३५ (ना. १५७) ने तेनाथता स्त्री. ना उभा ना ३५ (ना. १५८.) (ना. १६० )
(ना. १५८)
भवत्
(ना. १६१ )
(ना. १६२ )
""
अस्मद् नात्र सिंगना ३५ (ना. १६३).
युष्मद्
( ना. १६४ )
"
तद् ना थु. तथा न. ना ३५ (ना. १६५ ) ने स्त्री. ना ३५
त्यद्
(ना. १६७ )
(ना. १९८ )
(ना. १७१ )
( ना १७३ )
(नाः १७५ ) (ना. १७७ )
""
""
29
19
"
उष्णभ्याम्
"
"
""
22
उष्णिहोः
99
29
"
उष्णिगर्भिः उष्णिग्भ्यः
99
उष्णहाम् उष्ण उष्णिहः
उभया
भवती
99
"
(ना. १९६) (ना. १६८)
( ना. १७० )
(ना. १७२ )
( ना. १७४ ) (ना. १७६)
(ना. १७८)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
એકવચન | દ્વિવચન
બહુવચન |
એકવચન
| द्विवयन
मक्यन
१५3. सर्व (५. न.)
- १५४. सर्वा (सी.) Y. न.Y. न. ५. न. सर्वः । सर्वम् सवौं । सर्वे सर्वे | सर्वाणि | सर्वा
| सर्वाः सर्वम् ।
|सवान् , साम्
सर्वाभ्याम् सर्वैः सर्वया सर्वाभ्याम् सर्वाभिः सर्वस्मै सर्वेभ्यः सर्वस्यै
सर्वाभ्यः सर्वस्मात्
सर्वस्याः सर्वस्य सर्वयोः । सर्वेषाम्
सोसाम् सर्वस्मिन्
सवेस्याम्
सर्वेण
"
"
। सर्वयोः
"
सर्वेषु
सर्वासु
१५५. पूर्व (५. न.)
१५६. पूर्वा (स्त्री.)
पूर्वाः
पूर्वः । पूर्वम् पूर्वी . | पूर्वे पूर्वम् । ,, ,, ,, पूर्वेण
| पूर्वाभ्याम् पूर्वस्मै पूर्वात्-पूर्वस्मात्
पूर्वस्य पूर्वस्मिन्-पूर्व
पूर्वे, पूर्वाः पूर्वाणि पूर्वा पूर्वान् , पूर्वाम्
पूर्वया पूर्वेभ्यः पूर्वस्यै
पूर्वस्याः
पूर्वाभ्याम्
पूर्वाभिः पूर्वाभ्यः
। पूर्वयोः
" पूर्वेषाम्
पूर्वयोः
पूर्वासाम् पूर्वासु
पूर्वेषु
पूर्वस्याम्
१५८. उभय
१६०. उभया (स्त्री.)
१५७. उभ १५८. उभा (५. न)। (स्त्री.) દ્વિવચન | દ્વિવચન
सवयन । मक्यन |
એકવચન | બહુવચન
भो । उभे
उभे
उभयाः
उभयम्
"
,
उभाभ्याम्
उभाभ्याम्
उभयः | उभयम् उभये उभयानि उभया
उभयान् । उभयाम् उभयेन
उभयेः उभयया उभयस्मै
उभयेभ्यः उभयस्यै उभयस्मात्
उभयस्याः उभयस्य
उभयेषाम् उभयस्मिन् उभयेषु उभयस्याम्
उभयाभिः उभयाभ्यः
"
उभयोः
| उभयोः
उभयासाम् उभयासु
उभयोः
१६२. भवती (स्त्री.)
भवकत्यौ
१६१. भवत् (५. न.)
न. पु. न. ५. भवकान् भवकत भवकन्तौ भवकती भवकन्तः भवकन्ति भवकन्तम् ,
भवकतः ॥ भवकता भवकद्भयाम्
भवद्भिः भवकते
भवकद्भयः भवकत: भवकतोः
भवकताम् भवकत्सु
भवकती भवकतीम् भवकल्या भवकत्यै भवकत्याः
भवकत्यः भवकतीः भवकतीमिः भवकतीभ्यः
भवकतीभ्याम्
"
भवकत्याः
भवकतीनाम् भवकतीषु
भवति
भवकत्याम्
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન
એકવર
દ્વિવચન | બહુવચન
___ १६३. अस्मद् (Y. स्त्री. न.)
|
१६४. युष्मद् (पु. श्री न.)
आवाम्
वयम्
.
आवाभ्याम्
अहम् माम्-मा मया मह्यम् मे मत् मम-मे
अस्मान्-न: अस्माभिः अस्मभ्यम्-न: अस्मत् अस्माकम्-नः अस्मासु
त्वम् त्वाम्-त्वा त्वया तुभ्यम्-ते त्वत् तव-ते
युवाम्
यूयम् -वाम्
| युष्मान् वः युवाभ्याम् युष्माभिः " -वाम् | युष्मभ्यम्-व:
युष्मत् युवयोः -वाम् | युष्माकम्-वः
युष्मासु
| आवयोः -नौ
मयि
त्वयि
१६५ तद् (. न.)
१६६. तद् (त्री.)
-
। तद्
तानि |सा
| ताः
ताम् तया
तेन
ताभ्याम्
ताभ्याम्
ताभिः
तस्मै
तेभ्यः
तस्यै
ताभ्यः
तस्याः
तस्मात् तस्य तस्मिन्
तयोः
। तेषाम्
"
तयाः
तासाम् तासु
| तस्याम्
१६७. त्यद् (५. न.)
१६८. त्यद् (स्त्री.)
1.
त्य
५.
न.
त्यानि | त्यान् ।
स्या
त्याः
।
|
"
त्याम् त्यया
"
त्याभ्याम्
त्याभ्याम्
त्याभिः त्याभ्यः
त्येभ्यः
त्यस्यै
१
त्यम् |
त्येन त्यस्मै त्यस्मात् त्यस्य त्यस्मिन्
त्यस्याः
त्ययोः
त्येषाम्
"
त्ययाः
त्येषु
त्यासाम् त्यासु
त्यस्याम
१६८ एतद् (५. न.)
१७० एतद् ( स्त्री.)
एत-एने
एताः एताः-एनाः
| एताभ्याम्
एताभिः
एषः एतद् एतौ । एते । एते एतानि | एषा एतम्- | एतद्
एतान्- एतानि- एताम्-एनाम् एनम् एनद्
एनान् एनानि एतेन-एनन एताभ्याम् एतैः एतया-एनया एतस्मै
एतेभ्यः
एतस्यै एतस्मात्
एतस्याः एतस्य एतयोः-एनयोः एतेषाम् एतस्मिन् , । , । एतेषु एतस्याम्
एताभ्यः
"
एतयोः-एनयोः । एतासाम् " " एतासु
।
-
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
पु.
यः
यम्
એકવચન
पु.
कः
कम्
यिन
यत्
अस्भातू
अस्य
अस्मिन्
यस्मै
यस्मात्
यस्य
यस्मिन्
23
केन
कस्मै
किम्
"
कस्मात्
कस्य
कस्मिन्
દ્વિવચન
१७१. यद् ( पु. न. )
न. पु.
ये
यान्
न.
/
१७३. इदम् (पु.न. )
न. | पु.
अयम् । इदम् इमौ इमम् इदम् - इमौएनम् एनत् एनौ
अनेन - एन
अस्मै
पु. असौ
अमुम् "
अमुना
अमुष्मै
अमुष्मात्
अमुष्य अमुष्मिन्
ল
"
2,
"
ययोः
99
99
"
sha
आभ्याम्
""
१७५. किम् (यु. न. )
न.
न.
22
कया:
33
19
""
"9
अनयोः - एनयोः |
"
काभ्याम्
इमे
"
एने
22
न. | पु.
इमे
""
अमूयाम्
अमुयोः
१७७. अदस् (पु.न. )
न. पु. न. पु. अदः अमू अमू अमी
"
**
બહુવચન
न. इमानि
इमान् - इमानि - एनान् एनानि
एभि:
एभ्यः
कान्
यानि
यैः
येभ्यः
99
""
एषाम्
एषु
29
येषाम्
येषु
कानि
न.
केभ्यः
केषाम्
केषु
अमून् अमीभि:
अमीभ्यः
""
न.
29
अमीषाम् अमीषु
૧૩૩
એકવચન
या
याम्
यया
यस्यै
यस्याः
"
यस्याम्
इयम् इमाम् - एनाम्
अनया- एनया
अस्यै
अस्याः
"9
अस्याम्
of.
अमूनि अ
"2
का
काम्
कया
कस्यै
कस्याः
"
कस्याम्
अमूम्
अमुया
अमुष्याः
27
अमुष्याम्
દ્વિવચન
१७२. यद् (स्त्री.)
ये
""
याभ्याम्
"
ययाः
99
आभ्याम्
के
99
१७४. इदम् (स्त्री.)
"
अनयोः - एनयो:
""
29
"
काभ्याम्
"2
"
„
कयाः
१७६. किम् (स्त्री.)
99
29
=
अमूभ्याम्
"
99
अमुयोः
याः
१७८. अदस् (स्त्री.)
अमू
याभिः
याभ्यः
"
यासामू सु
इमाः
બહુવચન
""
आभिः आभ्यः
29
आसाम्
आसु
काः
- एना:
""
काभिः
काभ्यः
"
कासाम् कासु
अमूः
""
अमूभिः अमूभ्यः
99
क्षमूषाम् . अमूषु
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ પ્રકરણ ૫ મું.
અવ્યય. અવ્યય ત્રણ જાતના છે–વખત બતાવનાર, રીત બતાવનાર, અને જગ્યા બતાવનાર–ને તેઓ કંઈ પણ ફેરફાર વગર વાક્યમાં તેના અર્થ પ્રમાણે ક્રિયાને વખત, રીત અથવા જગ્યા બતાવવા વપરાય છે. વળી કઈપણ બે અથવા વધારે શબ્દની વચ્ચે સમુચ્ચય તથા વિકલ્પ બેધક શબ્દ તથા ઉદ્ગારના અક્ષરે અથવા શબ્દ પણ અવ્યય જેવાજ એટલ કંઈ પણ ફેરફાર થયા વગર પત પિતાના અર્થમાં વાક્યમાં વપરાય તેવા હોય છે. એ શબ્દ નીચે પ્રમાણે છે – શબ્દ અર્થ અથવા સમજ શબ્દ અર્થ અથવા સમજ|
વા સમજ
શબ્દ
વળી
ફરતું. નકકી
अग्रे
અનેકાથી ઉદ્દાર છે| મારમ્ अकस्मात् અકસ્માત ] મારે अग्रतस् આગલા ભાગમાં | બધુના
अनिशम् अचिरम् જલદી, થડા વખ| મન્તર
ત પર | અન્તર अचिरात्
अन्तरेण अचिरेण
अन्तरे अचिराय
अन्यच्च अच्छ તરફ
अन्यत् अजस्रम् હંમેશ
अन्यत्र अज्ञानतस् અજાણપણામાં અન્યથા अङ અનેકાથી ઉંબ્દાર છે. સવારે अञ्जसा ખરી રીતે અત: તેથી, તે કારણથી | | મમતઃ अतीव ઘણુંજ
अभीक्ष्णम् अत्यन्तम्
अभ्यासे अत्र | અહિંઆ अम् अथ
પછી अथवा અથવા
अमुत्र अथकिम् अथो પછી
अरम् अद्धा ખરેખર, ચેકસ રીતે ચર્ચા
આજે अद्यत्वे હમણા હમણા હમણા વચમ્ અધઃ નીચે
अवस् अधरतः
अवरतः अधरस्तात्
अवस्तात् अधरात्
अवरस्तात् ધમ્ |
अर्वाक अधस्तात्
अवे ધરિ અને હરિનેવિષે અને એવા
એવા |
अरेरे ધિકકારવાચક ઉ– આવતી કાલે
દ્વાર છે. હમણ
अलम् રાતદહાડો अवदत्तम्
છોડી દીધેલું અથશિવાય,અંદર,વચ્ચે
વા પુરૂં કરેલું
હોય તેમ अशेषण બધું
अष्टधा આઠ રીતે વળી
असकृत् વારંવાર બીજું
असत् ખોટું બીજી જગ્યાએ ચિતમ્ અસ્તુ જુદી રીતે अस्ति હૈયાતિ બતાવનબળા ને મદદ
વામાં વપરાય છે અપાય તેમ અસંગતિ અગ્ય રીતે પાસે
अस्तिक्षारा દુધ હૈયાત હોય વારંવાર
તેમ પાસે
असांप्रतम् અગ્ય રીતે જલદીથી, ડું |
આશ્ચય અથવા સાથે જોડે
દિલગીરી વાચક બીજી દુનિયામાં,
ઉદ્વાર છે. ત્યાં, ઉપર કહ્યું જલદીથી ! અનેકાથી ઉદ્વાર છે ખાતર. લીધે | મોત અનેકાથી ઉદ્વાર છે સદં અહુકારવાચક - અવશ્ય
દ્વાર છે. બહારની બાજુએ મુદ્દા તરત, જલદીથી બહારની બાજુથી માં અનેકાથી ઉદ્વાર છે બહાર, બાજુએ સાત: અહીંઆથી, પણ.
ત્યાગ પૂર્વક. પહેલાં, આગળ | ચામું અંગીકારને અર્થમાં અનેકાથી ઉદ્ગાર છે.
વપરાય છે ધિક્કારવાચક ઉ| માનુષ | | જાથકરીતે. એકપદ્વિાર છે.
છી એક. .
अमा
:
18
अये
જ 5
'ગાગ્નિ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
શબ્દ અર્થ અથવા સમજ શબ્દ અર્થ અથવા સમજ શબ્દ . અર્થ અથવા સમજ
आदः
आनुषद्
પાસે
किश्चन
आरात् आयेहलम् आविसू
किन्तु
- સાદો
A
»
आहोस्वित्
इतस् इतस्ततस्
इति इतरम्
ફરીથી.
एकपदे
इतरेयुस्
इतिह
इत्थम्
एतर्हि
इदानीम् इद्धा
एस
ઉપૂકમ, હિંસા તથા રિ કબુલાત અપાય રું કયારે નિંદા અર્થમાં
તેમ | कर्हि चित् કોઈપણ વખતે જાથકરીતે. એક પણ રૂરિ
किङ्किल ગુસ્સા વાચકઉદ્ધાર જ છી એક કરી
વળી उषा પરેઢીએ
કેટલેક દરજે. કજોરથી
સંબંધનના શબ્દખુલ્લીરીતે. પ્રત્યક્ષ
સાથે વપરાય છે. તિ પણે સાતમ સાચી રીતે.
પણ. તે પણ તેમ | આશ્ચર્ય વાચક ઉ| ધ
છતાં પણ. દ્વાર છે. તે શિવાય
किन्नु
કે નહીં કદાચ.
સંબોધનના શબ્દનું વિમ્ શું અનેકાથીદ્વાર છે. " સાથે વપરાય છે. વિમુત શું.નજીવાપણું બઅહિંઆથી. પુત્ર એક જગાએકસાથે
તા વવાના અર્થમાં આમતેમ. આજગા ઘા એકદહાડે. એકવાર
વપરાય છે. એ તે જગાએ. ઇધા એકરીતે, એકકી | વિમુદ્દે શું. કેવી રીતે એ પ્રમાણે.
| किंवा અથવા
એકઠી વખતે એ સ્વિત કે નહીં, કેવી રીતે બીજે દહાડે.
કા એક.
ખરેખર. નકકી એ રીતે
રા; અક્કેકથી. किमु કેિટલું વધારે.પછીશું હમણ
कुतस्
કયાંથી. જ્યાં હમણાં
કયાં ખરેખર
एवम् એ પ્રમાણે कुत्रचित् કોઈક જગ્યાએ અહિંઆ.
સંબંધનના શબ્દ વત ઘાયું. સંબંધનના શબ્દો
સાથે વપરાય છે. વર્ષ સાથે વપરાય છે. શેમ્
તરત
कूपत्
| સારી રીતે જરા ડું વચમ્ એકવાર
कृतम् પૂરતું, બસ અનેકાર્થી ઉદ્વાર છે. ગો સંબોધનના શબ્દ, તિ ઉચેસ્વરે
સાથે વપરાય છે.વી અને એવા કર્યું હોય તેવી રીતે અથવા હોમ એમથાઓ,કાર
અને એવા અનેકાથી ઉદ્વાર છે, સૌ સંબોધનને શબ્દવિત્રમ્ માત્ર પછી સાથે વપરાય છે.]
કયાં कच्चित् ઇચ્છિત જવાબના ક્ષત્રિત કઈવાર. કઈ પ્રશ્નમાં વપરાય છે.
જગાએ कच्चन
क्षणेन ક્ષણમાં कथम्
કેવી રીતે ક્ષિત્રિવત્ ક્ષન્દ્રિયનીસફક कथञ्चन ઘણું મુશ્કેલીથી. ક્ષમા
જમીનપરા ઉદય પામતે હેનશ્ચિત
કોઈ દહાડે નહીં, ય તેમ | कथन्नाम
કેઈજગાઓનહીં. ખાનગી રીતે છુપી વાત | | કયારે.
નક્કી |कदाचित्
ખારવાના અવાજુદી રીતે ? | નારિ | કઈદહાડે નહીં. |
જ વાચક છે બેઉ બાજુથી.
પાદપૂર્ણાર્થે વપરા અને
ન્યૂ છે. મ્ શરતના અર્થમાં. ] » છે | મહ્નિ શા કારણથી
વપરાય છે
hrohr
સરસરીતે
ईषत्
उच्चैस्
उत उताहो उत्तरम् उत्तरा उत्तरात् उत्तराहि उत्तरेण उत्तरेयुस् उदेतो
બીજે દહાડે |
કેમ કરીને ” નિશ્ચિત
उपांशु
खल
ઈકવાર
જ
Nei.
.
कम्
उपधा उभयतसू उभयद्युस् ૩મયેશુ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શબ્દ અર્થ અથવા સમજ શબ્દ
અર્થઅથવા સમજી શબ્દ અર્થ અથવા સમજ
नाना
વતુ: चतुर्धा
ચાર રીતે
ત્રણ રીતે મેટા તર્કથી દક્ષિણમાં
चनस्
ચારવાર
त्रेधा
घम् સંતોષ. ખોરાક | ખુશામત ભરેલી ટ્રાક્ષના
दक्षिणात् લાંબા વખત સુધી ક્ષિહિ
दक्षिणेन
नाम नास्ति
વડુિં '
જુદી જુદી રીતે, સ્પ
છરીતે વગેરે નામે. ખરેખર અભાવ બતાવવ
‘માં વપરાય છે | પાસે. અત્યંત જોઈએ
તદઉં. | ગાઢ. મજબુત. નીચે
चिरम्
चिरेण
વિવા
दिष्ट्या
चिराय चिरात् चिरस्य चिस्मिन् चिररात्राय
निकषा
निकामम् દહાડે સારા ભાગ્યે | निर्भरम् હિંસા અથવા ઉગ ની:
લટાપણું બતા- ૩ વવાના અર્થમાં ખૂન તથા પાદપૂર્ણાર્થી નેત્ વપરાય છે. બેવાર બે રીતે
તા.
चत
जातु जीवसे
| ઘ રાત સુધી) શરતના અર્થમાં |
વપરાય છે કદાચ. કોઈ વખત ફ્રઃ જીવવાના અર્થ| દ્વિધા
વાળ ઉદ્વાર છે, દ્વિરાઃ ગુપચુપ द्वैधम् જલદીથી द्वैधा
नोचेत्
परम्
परतः
દુષ્ટરીતે
વિશ્વ:
5).
તે કારણથી. તેથી તેથી
પરતઃ
દુઃખથી.
जोषम् ज्योक् झटिति झगिति तत् तद् ततस् तत्र तदा तदानीम् तथा तथाहि तस्मात्
दुस्समम् दुःखेन दूरम् दूरात्
ખરેખર વિચાર પૂર્વક,
સમગ્રપણે નહીં. ન હોયતે. નહીત તર્ક પૂર્વક. પછી. ઉપર | પછવાડે આવતી પરમ દ
હાડે ચારે તરફ. આસ
પાસ. બીજે દહાડે _ _ c, સારી રીતે પછી. પાછળ સંબંધનના શબ્દ
સાથે વપરાય છે. પાંચવાર | કીનારે વાયુને અપાતા બ1ળીદાનવાચક
ઉદ્વાર છે ફરીથી
ત્યાં
ત્યારે
परेद्यवि परेयुः पर्याप्तम् पशु पश्चात्
दोषा
સતેષ પર્વક
द्राक्
જલદીથી.
વિત પૂર્વક.
sho
तर्हि
तावत् तिर्यक
તે પ્રમાણે દાખલા તરીકે તેથી
धर्मेण તે. તે વખતે ध्रुवम् તે. ત્યારે धिक् ખરાબ રીતે વાંકી રીતે. આડી રીતે મિક્સ
नकिर्
नक्तम् ટુંકારપૂર્વક ગુપચુપ ननु
ધર્મની રીતે. નક્કી પુત્વ: ધિક્કાર વાચક | વારે
ઉદ્વાર છે. | પિવચ્ચે શું એમનહીં
तिरस
રાત્રે
પુન:
નહીં ખરેખર નમસ્કાર પણ
પુન:પુન: | पुरतस्
तुम् तूष्णीम् तूष्णीकाम् तेन ત્રિઃ त्रिधा ત્રિરા: 1
આગળ
તેથી
नमस् नवरम् નવા નદ્
पुरस्तात् | પુરા ,
ત્રણવાર્
ત્રણ રીતે ||. .
બિલકુલ નહીં. | ક |
પહેલા આગલા
વખતમાં પૂર્વમાં. આગળ
નહિ
પૂર્વતઃ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
पूर्वेद्युः
पृथक् प्रगे
શબ્દ
प्रकामम्
प्रकामतः
प्रतान्
प्रताम्
प्रभाते
प्रशाम्
प्रतिदिनम्
प्रत्युत प्रवाहिका
प्रबाहुकम्
प्रसह्य
प्राक्
प्रातर् प्रादुः प्राध्वम्
પ્રાયઃ
प्राह्णे
प्रेत्य
प्याट्
बत
बलवत्
बलात्
હિ
ब्राह्मणवत्
भाजकू
भुर्
મૂયઃ
भूवर्
भृशम्
૧૮
અર્થ અથવા સમજ શબ્દ
ગઇકાલે. આગલે | મંધ્યુ દહાડે. મધ્યે
જી
मनाकू
સહુવારના પહાર મા માં.અત્યંત. મરજી માન મુજબ. ખુશીથી. મારિ
माचिरम्
""
""
વિસ્તાર પૂર્વક. ગ્લાનિ પૂર્વક. સહુવારે સરખાઅથી દરરોજ એથી ઉલટું.ખકે ઉંચ્ચે.અક્કીવખતે મૂળા
यत्
જોરનુલમથી. ઘણું યતઃ પહેલાં. પૂર્વમાં. ચત્ર
આગળ.
यथा
મિથઃ
मिथो
मिथ्या
ચા વધ્યાન
यथा क्रमम्
સહવારે. પ્રગટ રીતે. અનુકુળ રીતે. વાં- ચા તથા કી રીતે.
ધણું કરીને અપેારે મુવા પછી
मुधा
मुहुस्
मृदु
પૃથ્વી.
ફરીથી
આકાશ
या
સાધનના શખ્સને ચાવત્ સાથે વપરાતા યુ માનવાચક ઉદ્ગાર છે. યુત્ આશ્ચર્ય દિલગીરી યુવત્ વગેરે વાચક - 3 દ્વાર છે. જોરથી.
ઘણું માન વાચક
यदा
यदि
यदापि
29
મહાર
બ્રાહ્મણની માફ્ક. | વુ જલદીથી.
% == ? % ? ?
वत्
ઉદ્ગાર છે. | વા
૧૩૭
અર્થ અથવા સમજ
જલદ્દીથી. તરત.
મધ્યમાં
થોડું. ધીમે
નહીં શિવાય
તરત. ઢીલવગર પરસ્પર. છુપીરીતે વૈ
ખટીરીતે. મિથ્યા મિથ્યા.
જે કારણથી. જ્યાં કે. જેમ. કોઇપણ રીતે. રાગ્ય ક્રમે. જેમતેમ
જ્યારે
જો
વારવાર
રાતરા:
ધીમે. નાજુક પન રામ્ ણાથી શનૈઃ જુઠીરીતે. મિથ્યા રાત્ જેમ
એમહાય
જયારે
જેટલું ખરાબ રીતે ખરાખરીતે
શબ્દ
वाव
विना
विषु
विहायसा वृथा
વર્
અનાદર પૂર્વક.
રાત્રે ઘેાડું, નાનુ’ જેવું
તાએ હાય તેમ
| वौषट्
વદ.
सकृत्
संक्षु
सजुष्
सत्
सततम्
એક્ઝી વખતે
सत्यं
ધિક્કાર વાચક ઉ સવા દ્વાર છે.
| સત્યઃ
शुकम्
शुदि शोकात्
श्रौषट्
श्वस्
षड्धा
षोढा
सनत्
सना
सनात्
सनुतर्
सपदि
सप्तकृत्वः
सप्तधा
ખળીદ્યાનના શબ્દ સમન્તતઃ સાથે વપરાતા ઉ સમક્ દ્વાર છે. સમયા
અથવા
समीपम्
અર્થ અથવા સમજ
માત્ર શિવાય
ઘણુંજ આંકાશમાં, ઉંચે ફાગઢ. શરતના અર્થમાં વપરાય છે.
જરૂર, ખરેખર. અળીદાનના શબ્દ સાથે વપરાત ઉદ્વાર છે.
સ રીતે.
સુખ.
પ્રીમે
હંમેશા,
જલદીથી.
સુદ.
શાકથી શાકપૂર્વક ખળીદાનના શબ્દ સાથે વપરાતા -
દ્વાર છે. આવતી કાલે. છ રીતે.
છ રીતે
એકવાર ઉતાવળથી
સાથે
ઠીક,સારૂ',સામુ
હમેશા
સત્યરીતે
હમેશા
તરત
હમેશા
""
ચારીથી
તરત
સાતવાર
સાતરીતે
ચારેતરફ ખરેાબર, સરખીરીતે.
સાથે
પાસે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શબ્દ અર્થ અથવા સમજી શબ્દ અર્થ અથવા સમજ શબ્દ અર્થ અથવા સમજ
પાસે
समीपे समीचीनम् समुपजोषम् सम्प्रति सम्मुखम्
અનેકાર્થી ઉદ્વારછે. ખેદ અથવા હુષવાચક ઉતાર છે. માનવાચક ઉદ્વાર છે અનેકાથી ઉદ્વાર
सुदि
सम्यक्
सुष्छु
संवत्
હર્ષપૂર્વક | અનેકર્થી ઉદ્રાર
सर्वतः
सर्वत्र सवेदा
स्थाने
सह
सुकम् ઘણું: | સારું
सुखम् સુખે પૂર્વક. ખુશીથી सुखेन હમણા
સુદ. સન્મુખમાં सुधा
મિથ્યા સારી રીતે
ઠીક. સારી રીતે વરસ *
પાદપૂર્ણાર્થે અથર્ષાત ચારેતરફ
વા ભૂતકાળના અને ઢા દરેક જગ્યાએ
ર્થમાં વપરાય છે.) હંમેશા
નકકી
રહ્યાં સાથે
स्मार स्मारं યાદકરી કરીને અનું દિલ એકાએક. અને એવા
ને એવા દિવા સાથે
स्वधा પિતૃને અપાતા |
ખાવાનાના શબ્દ હૈ સાક્ષાત
સાથે વપરાય છે. બાજુએથી. વાંકીને સ્વચમ્ જાતે. રીતે વર્
સ્વર્ગ સાથે
स्वस्ति કલ્યાણ | અડધો અડધ |
દેવને અપાતાખાનું હમણું.ગ્યરીતે
વાનાના શબ્દસાથેસાયંકાળે.
વપરા છે. હજુ
सहसा सहितम् साकम् साक्षात् साचि
ફૂારણકે ખરેખર. શિવાય. અનેકાથી ઉદ્વાર છે માનવાચક ઉદ્વાર કારણથી.
છે.
hણ હદ ,
सार्धम्
માનવાચક ઉતાર
सामि
सांप्रतम् सायम्
ગઈ કાલે.
ગઈકા
પ્રકરણ ૬ હું.
સમાસ. નામ, વિશેષણ તથા સર્વનામના જુદી જુદી વિભક્તિના શબ્દ, અવ્યયે, ઉપસર્ગો તથા ક્રિયાપદે એક બીજા સાથે જોડાય છે. વળી એ પ્રમાણે જોડાયેલા શબ્દ બીજા મૂલ અથવા જોડાયેલા શબ્દો સાથે પણ જોડાય છે. ને એ પ્રમાણે જોડાય છે ત્યારે તે શબ્દોને સમાસ થયે કહેવાય છે ને ડાતા થતે શબ્દ સામાસિક શબ્દ કહેવાય છે. હવે એ સમાસ કરવામાં કયો શબ્દ કેની સાથે ને કેવા અર્થમાં જોડાય છે તે બાબતમાં સમાસના નીચે પ્રમાણે મુખ્ય ૫ ભેદ કરેલા છે તેના નામ –(૧) દ્વન્દ સમાસ (આની બે જાત છે. સમાહાર દ્વન્દ્ર ને ઇતરેતર શ્રદ્ધ), (૨) એશેષ સમાસ, (૩) બહુવ્રીહિ સમાસ, (૪) તપુરૂષ સમાસ (આની ૮ જાત છે-વિભક્તિ તપુરૂષ, અલુક તત્પરૂષ, કર્મધારય તત્પરૂષ, હિંગુ તપુરુષ, પ્રાદિ તત્પરૂષ, નગતપુરૂષ, ગતિ તપુરૂષ,ને ઉપપદ તપુરૂષ.), (૫)અવ્યયીભાવ સમાસ-એ સમાસેની વ્યાખ્યા, તથા એ સમાસમાં આવતા શબ્દને કમના નિયમે, તથા તેઓના અંતમાં થતા ફેરફારને નિયમે, તથા જુદી જુદી જાતને તેમજ જાતિ તથા વચનના શબ્દને સમાસ થતો હોય તે સામાસિક શબ્દ કે થાય તેના નિયમે જાણવાના છે, ને તેમાં કેટલાક શબ્દના અંતમાં થતા કેટલાક ફેરફારે બધા સમાસને સાધારણ રીતે લાગે છે તેથી તે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
:
નીચે પહેલા આપ્યા છે, ને બાકીનું ઉપર લખેલા પાંચ જાતના સમાસને લગતું પાંચ ભાગમાં બતાવી, ૬ ઠ્ઠા ભાગમાં સામાસિક શબ્દોના સ્ત્રીલિંગ વિષેના નિયમે, તથા ૭મા ભાગમાં તેઓના રૂપે વિષેના નિયમે તથા તેઓમાંના જોઈતા રૂપે આપ્યા છે.
બધા સમાસમાં લાગતા સાધારણ નિયમે. ૧. સમાસમાં પહેલા પદમાં થતા ફેરફાર– ક. પહેલા પદને અંત્ય સ્વર કેટલીક જગ્યાએ હસ્વ થાય છે તે નિચે મુજબ ૨. પહેલા પદના અંતમાં જ ને ? ન થનારા તેમજ સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યયના નહીં એવા
તેમજ અવ્યયને ન લાગતા ને હોય તે તે ને ક વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. જેમકે ગ્રામ પુત્ર રામપુત્રઃ અથવા રામપુત્રા પણ સૂવું અથવા
કુટિ ને પણ એમ વિક૯પે થાય છે. જેમકે મૂટિ: અથવા સૂરિ ૨. પહેલાં પદના અંતમાં સ્ત્રીલિંગને પ્રત્યય યા કે હોય ને સામાસિક શબ્દ વિશેષ
નામ થતું હોય તે તે મને હસ્વ થાય છે. જેમકે રેવતી+પુત્રવતિપુત્રઃ ५। नान्दीकर, नान्दीघोष, फाल्गुनीपौर्णमासी, जगतीच्छन्दः । लोमकाग्रह
માં એમ થતું નથી. ૩. છr+રિત, તૂરું, ને મારા+મરિન માં સુ વગેરેને આ હવ થાય છે.
જેમકે છવિત=ઈટનું બનેલું. ખ. પહેલા પદને અંત્ય સ્વર કેટલીક જગ્યાએ દીર્ઘ થાય છે તે નીચે મુજબ. ૨. ગતિ સંજ્ઞક ઉપસર્ગ અથવા કર્મ સંજ્ઞક નામ , , , ધ, હર્
સદ્ કે તન આવેતે ઉપસર્ગને અંત્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે. જેમકે પ્રાછુ મહિલા ૨. કેઈપણ શબ્દની પછી વઈ પ્રત્યય કે ના આવેને તેથી નામ થતું હોય તે તે શબ્દને
અંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. જેમકે પીવરા સમKવતી, રાવતી વિશ્વના રૂ. ૬ કારાંત ઉપસર્ગજ્જર હોય તે ઉપસર્ગને અત્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે. જેમકે
વાિ ના છે. મિત્ર ને રૂષિનું નામ કરનાર શબ્દ જોડાય તે તે શબ્દને અંત્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે.
જેમકે વિશ્લામિત્રા ૬. ઉપસર્ગની પછી ધાતુને ૧૦ મા ગણના ધાતુની માફક ગુણવૃદ્ધિ થઈ = પ્રત્યય
લાગી થતે કતાદિ શબ્દ કે જેને કૃતાદિના વષ થી તે શબ્દ કહે છે તે આવે ને મનુષ્ય જાતિનું નામ ન થતું હોય તે પહેલા પદને અંત્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે. જેમકે
परीपाक। ગ.નીચેના શબ્દો જોડાય છે ત્યારે પહેલા પદમાં નીચે પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે. ૨. સન ની પછી કઈ શબ્દ આવે ને નામ થતું હોય તે ગણનનું રાષ્ટ થાય છે.
જેમકે સેનું. ૨. પાન, અતિ કે પદત હોયતે ૬ નું પ થાય છે. જેમકે પાક્યા પાક . , , તિ કે વાપિન ” છે,
पाद+निष्क पनिष्क ने पादनिष्क.
: પતિ = પદ્ધતિ
ભાગ
» જ્યોપ,મિય, કેરિયm
૪
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
३. हृदय लेख (हृदयं लिखति भां लिख नो थया-भ थना। श४ मने तेना
યાપદને જોડવા હોય છે ત્યારે તે ક્રિયાપદના ધાતુના સ્વરની દશમ ગણના ધાતુના સ્વરની માફક ગુણ વૃદ્ધિ કરી કૃતાદિને જ પ્રત્યય ઉમેરી નામ કરવામાં
आवे छे. कुंभं करोति इति कुंभकारः सभा क ५२थी कार श४ ४२वामा આવે છે કેમકે હું જે કર્મ તેની સાથે જોડાવવાને છે. આવા કારણથી ને આ પ્રમાણે ફેરફાર થઈ જે કૃતાદિ શબ્દ બને છે તેને કૃતાદિના ત્રણ થી થયેલ
छ) अथवा लास डाय तो हृदय नुहृद् थाय छे. सभ हृदय+लेखहल्लेख । ,, +शोक के रोग डायतहृदय नु हृद् विषे थाय छे. भ. हृदय+शोक
हृदयशोक मथवा हृच्छोक। ४.उदक+पेष, वास, वहन, धि डायतो उदक नुउद थाय छे. भ. उदधि , +मन्थ, ओदन, सक्थु, बिन्दु, वज्र, भार, हार, वीवध, गाह् , मथवा म
વ્યજનથી શરૂ થતા અને પાણી ભરવાના વાસણને અર્થવાળો શબ્દ હોય તે उदक नुउद विक्ष्ये थाय छे. भ उदक+कुंभ-उदककुंभ अथवा उदकुंभ ।
उदक+मन्थ-उदकमन्थ अथवा उदमन्थ । ,, +नाम थी सामासिश विशेषनाम थाय तो उदक नुउद थाय
छ. भक्षीर- उदक-क्षीरोद । ५. रात्रि + Fuहिना अ आदि प्रत्ययथी थतो श४ डायता रात्रि ने अनुनासि वि
पे भेराय छ रेभ रात्रि + चर = रात्रिचर ने रात्रिचर । ६. दुर् + दाश, नश, दम् , ने ध्यै नुअ प्रत्ययथी थतु नाम डायतो दुर दू था
___ य छे. ने दाशू माहिना द्, न ने ध् नो इ, ण् ने द् थाय छे. रेभ दूडा
श, दूणाश, दूडम, दूढय ७. अन्य + अर्थ भने अन्य पछी त् वि४८ उमेशय छे. . ,, + कारक , ४३२ , ,, + आशिसू, आशा, आस्था, आस्थित, उत्सुक, उति मथा राग भां 35
કે છઠ્ઠી વિભકિતને સંબંધ ન હેતે અન્ય પછી ત જરૂર ઉમેરાય છે. ८. समान+ ज्योतिस्, जनपद, रात्रि, नाभि, नामन, गोत्र, रूप, स्थान, वर्ण, वयस् ,
वचन, बन्धु, ब्रह्मचारिन्, दृक्, दृश, दृक्ष, पक्ष, धर्म्य, जातीय तीर्थ्य हायता समान न स ४३२ थाय छे. ने उदर्य डाय तो विपे थाय छे.
सभ सज्योतिः, समानोदर्य, सोदर्य ।। ९. तत् + कर थी यार वाय शाहमा त नाम थाय छे. भ तस्कर १० बृहत् + पतिथी था , , ,.,,, बृहस्पति ११. सहनी पछी । शम्मान तथा विशेष नाम डाय अथवा ते शहना ५
દાર્થ દૃષ્ટિ ગોચર ન હોય અથવા તને સાથે પશુને અર્થ થતું હોય તે सह नुस थाय छ. म सपलाश, सराक्षस (स राक्षसीका निशा) सद्रोण, समुहूर्त.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
૨૨. મન ની પછી ગતિ પ્રત્યય આવે અથવા થાણ, ૪, કે વિશિષ્ટ આવે તે મg
– નું મન થાય છે. જેમકે માતચીમાતા ૨. સમાસમાં છેલ્લા ૫દમાં થતાં ફેરફાર– ક. તર જ્યારે દિશા વાચકશબ્દ જોડે જોડાય છે ત્યારે તીર નુ તા.વિકલ્પ થાય છે. જેમકે
दक्षिण+तीर नुदक्षिणतीर ने दक्षिणतार ખ. વખાણ વેચક તુ અથવા ગત્તિ અથવા નિંદાવાચક વિસ પહેલા પદમાં હોય તે સા
માસિક શબ્દને અંત્યાક્ષર કાયમ રહે છે. જેમકે કુલમુ/શન પણ પરમ+ -
न्=परमराज ગ. નીચે લખેલા શબ્દને ૩૪ ઉમેરાય છે.
g,gશુને પુર (ગાડી સાથે ન વપરાય તે) ને, જેમકે વિષ્ણુપુ–વિષ્ણુપુર વર્ ને, જે સ્તિ અથવા ત્રહ્મન પૂર્વે આવી જોડાય તે, જેમકે શ્રાવણ તમન્ ને, જે વલમ અથવા એય છે ઇ » અવતામણ ર ને, જે મનુ,મવ અથવા તH
, મનુષ ૩૨૩ ને, જે પ્રતિ જે ને, જે અનુપૂર્વે આવી જેડાય ને સામાસિક શબ્દનો અર્થ ગોધા જેટલી લાંબી
થાય છે, જેમકે અનુવ છે. અનુ અથવા વદુરને ગ ઉમેરાય છે. ને અનુ ને વહુ ને ૩ ઉડી જાય છે. જેમકે -
ડ. દ્વિ, અંતર અથવા કેઈઉપસર્ગ ને માં ઉમેરાય છે, ને ના આદિના સની થાય
છે, જેમકે દ્વી; પણ જે ઉપસર્ગ ચ અંતવાળો હોય તે સ ની છું વિકલ્પ થાય છે, જેમકે પ્ર+=ા અથવા પ્રાપ, ને જે ઉપસર્ગ નું હોય ને તેથી તે શબ્દ વિશેષ
નામ થતું હોય તે ૫ નું થાય છે, જેમકે અનુપ અનૂપ ચ. , ૩ર, પાડુ કે સંખ્યા વાચક શબ્દ+ભૂમિ, ને સંખ્યાવાચક શબ્દવી કે
લાિમાં અંત્યાક્ષરને લેપ થાય છે ને એ ઉમેરાય છે. જેમકે મિચ્છામ છે. નામ તથા અલંકારથી વપરાયેલ લિન શબ્દના રૂ અથવા ફન ઉડી જાય છે ને જ
ઉમેરાય છે, જેમકે +ક્ષિzવાક્ષાપ+ામિ=પનામા. જ. પ્રતિ, અનુ કે અવમન કે ટોમન માં, ને ઉપસર્ગસ્થન માં અંત્યાક્ષરને લેપ
થાય છે. જેમકે તિતીમાં પ્રાવી ' ઝ. વાહન, પાન, વન, ના, ના, નહી ને નિત ના 7 ને જ કેટલીક જગ્યાએ થાય છે.
તે નીચે મુજબ ૨. વાહન લઈ જવાય એવા પદાર્થ વાચક શબ્દ પછી આવે તે એના થાય
છે, જેમકે કુવામાં પણ ફૂન્દ્રવદન ૨. ન જે કઈ શબ્દ સાથે જોડાય ને આખે શબ્દ કઈ દેશના લોકેના સંબંધમાં
વપરાવવાનું હોય તે એના જ ને જ જરૂર થાય છે, ને જે પન ને અર્થ પીવાની કિયા થતું હોય તે 7 ને વિકલ્પ થાય છે, જેમકે સુરાપ (કાચા), ક્ષીરપઃ (૩ર1:), પણ પપન અથવા પા=દૂધપીવું તે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
૩. ઘર ની પૂર્વે ઘ આવે ને જ થાય છે જેમકે પ્રવા , , પુજા, મિશ્રા, તિ, સાવિ, કે આતે એના રને જ થાય
છે ને આદિને અંત્ય ચ દીર્ઘ થાય છે, જેમકે પુરાવા
રા, માવા, ને તિમિલ શિવાયના અનેકાચ અને છોડવા વાચક શબ્દ આવે તે એના રને વિકલ્પ થાય છે, જેમકે દૂર્વાવી ને
दूर्वावन છે. નવ, , નવી, ને નિત ની પૂર્વે , નશ્ય, નવી, વિશ્વ કેનિરિ આવેતે.
એએના 7 ને જ વિકલ્પ થાય છે. વળી નર અથવા નિત ની પૂર્વે ચક્ર આવેતે એના રને જ વિકલ્પ થાય છે, જેમકે નિખિી અથવા જિતિની વણિત
અથવા રતિતત્વ ગ. સ્ત્રિ+સમાં, મહિ+થાન માં, કુત્તે , કે શુ માં, દુશુ માં
ને રામન અથવા નિઃ+સામા માં સ૬, થાન, સેવ, પશ્વિ, ધુને સામો ના ૬ ને થાય છે. . આગળ જણાવેલા સમાસેના ભેદ તથાતેની જાતેમાં ઇતરેતર દ્વન્દ્ર ) માં છેલ્લા શબ્દનું લિંગ કાયમ રહે છે. એકેશેષ વિભક્તિ તપુરૂષ , અલુક તપુરૂષ કમધારય
નગ
ક્રિ)
માં છેલ્લે શબ્દ સી. અથવા ન.ને થાય છે. સમાહાર દ્વન્દ્ર માં , , ન. ને થાય છે. પ્રાદિ
માં , , ૫. સ્ત્રી. કે ન. ને થાય છે. બહુત્રીહિ. ગર્તિ રે માં ,, ,, તેના લિંગને અથવા અવ્યય કાયમ રહે છે. ઉપપદ અવ્યયભાવ માં ,, ,, અવ્યય કાયમ રહે છે. એટલે દ્વિગુ, સમાહારક, પ્રાદિ, અને બત્રીહિમાં છેલે શબ્દ જોઈતા લિંગને ન હોય તે તેનું લિંગ ફેરવી જોઈતુલિંગ કરવું પડે છે ને તે વિષેના નિયમ નીચે મુજબ છે. ૨. સમાસના અંતમાં આવતા પુલિંગના શબ્દોનું નપુંસકલિંગ કરવું હોય તે તેને
અંત્યાક્ષર હસ્વ કરે. ૨. સમાસના અંતમાં આવતા સ્ત્રીલિંગના શબ્દોનું પુલ્લિગ કરવું હોય તે તેને અત્યા
ક્ષર -હસ્વ કરે. અપવાદ જ ધાતુના સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય વગર બનેલા સ્ત્રીલિંગના શબ્દને અંત્યાક્ષર કાયમ
(હસ્વ) ૪ કારાંત માતૃ જેવા નિત્ય સ્ત્રીલિંગના શબ્દને જ ઉમેરાય છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
૧. ચિત્ ના અંતવાળા સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દ બત્રીહિ સમાસના
અંતમાં આવતા તેને અંત્યાક્ષર કાયમ રહે છે. ૩. પ્રાદિ અને બદ્રીહિ સમાસના અંતમાં આવતા સ્ત્રી પ્રત્યયાન્ત સ્ત્રીલિંગના શબ્દ
સ્ત્રીલિંગમાં રહેવાના હેય તે પણ તેઓને અંત્યાક્ષર હસ્વ કરે જેમકે અતિરિક રાશી દાસીને ન ગણનારી અથવા ઘણી દાસીવાળી રાણી. અપવાદ-ચ ના અંતવાળા સ્ત્રી પ્રત્યયાન્ત શબ્દ બહુત્રીહિ સમાસના અંતમાં
આવતાં તેને અંત્યાક્ષર કાયમ રહે છે. ૩. સમાસમાં બે પદની વચમાં થતા ફેરફાર:ક, નિચે લખેલા શબ્દો નીચે પ્રમાણે નીચે લખેલા અર્થમાં જોડાય છે ત્યારેજ વચમાં ઉમેરાય છે. પ+પર = પરસ્પર=ઉપરાઉપરી, એકપછી એક જેમકે પરસ્પર :સાર્થા છત્ત મા સ્વર્ય આશ્ચર્ય =આશ્ચર્ય.
अव+कर =अवस्कर =विष्टा મા ર =ાપા =ગાડીના એક ભાગનું નામ મ શર =વાંસ પ્રતિક્ષા તિરા=સાથે અથવા આગળ જનાર મ+ાત્રિમાનિ=સંન્યાસી al+=જાવિર એક જાતનું ઝાડ.
આ +=બાપ =સ્થાન. વિ ર = વિર =પક્ષી ખ. સત્ય, કે અર7 +વામાં, ઝાષ્ટ્ર કેન+ધમાં, ૩wnકેમદ્રસારમાં, તિમિનિસ્ટકેઢિઢિમાં, ધેનુમન્ચામાં, વાળમાં, ને અભ્યારા+રૂચમાં પહેલા
પદને અનુનાસિક ઉમેરાય છે. ગ. તિર્ અથવા વાયુનું સ્તોમાં પહેલા પદના અંત્ય ને જૂ થાય છે. ને સ્તન
ન સૂ ઉડી જાય છે, જેમકે યોનિમ. ૪. કૃદ્ધિ ને રદ્દિ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના પહેલા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે)
ના શબ્દમાં થતા ફેરફારે અનિયમિત છે.
ભાગ ૧ લે.
દ્વન્દ સમાસ. આ સમાસને બે જાત-સમાહારદ્વન્દ્ર ને ઇતરેતરદ્વન્દ્ર-તેઓ વિષે નીચે મુજબ.
૧. સમાહારદ્વન્દ્ર. ૧. વ્યાખ્યા-કેટલાક બે અથવા વધારેનામ = ના સંબંધથી વપરાઇ બધાને સમાહાર વાચક
અર્થ થતા હોય તે તેઓને લાગેલી વિભક્તિઓ કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દોની ગેઠવણી તથા શબ્દમાં કેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે ને જ્યારે એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે. ઉપર કેટલાક નામે કરી લખ્યું છે તે ક્યા છે તે વિષે નીચે મુજબ - ક. શરીરના અવયવ વાચક શબ્દ, વાજીંત્ર વગાડનારા વાચક શબ્દ, લશ્કરના ભાગ વાચક
બહ વચનના શબ્દ, નિર્જીવ પદાર્થ વાચક શબ્દ (આમાં ફળ તથા પાલાવાચક શબ્દ બહ વચનના જોઈએ), એક જાતિના નહીં આવે એવા નદી વાચક શબદે, દેશ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
(ગામડા નહીં) વાચક શબ્દો, પરસ્પર વિરોધવાળા મહુવચનના શબ્દો, પરસ્પર વિરેશધવાળા જીવડાઓ તથા તેવા પશુએ વાચક શબ્દથી થતા સામાસિક શબ્દો આ સમાસથી જરૂર થાય છે. જેમકે પાળીત્ર પૌત્ર-પાળિયામ્ । માનિશ્ચે પાવિશ્ચઆનિ પાળવિમ્ ।ગાવશોળથાશોળમ્ । (પણ પંચ રસÆ=vरसौ । गंगाच यमुनाच–गंगायमुने *)
I
ખ. ઝાડવાચક શબ્દાં, મસાલા વાચક શબ્દો, પશુઓવાચક શબ્દો, હરણ વાચક મહુ વચનના શબ્દો, ઘાસ વાચક શબ્દો, અનાજ વાચક બહુ વચનના શબ્દો, પક્ષી વાચક બહુ વચનના શબ્દોથી થતા સામાસિક શબ્દો તેમજ અશ્વ ને વડવ, પૂર્વ ને અપર ને ઉત્તર ને અધર થી થતા સામાસિક શબ્દો તથા એક બીજાથી ઉંધા અર્થવાળા વિશેષણ તરીકે ન વપરાય તેવા નામેાથી થતા સામાસિક શબ્દો આ સમાસથી વિકલ્પે થાય છે, જેમકે રાજારામ્ (દુરારા *)। શ્રીયિવમ્ (ત્રીચિવાઃ) । ધિકૃતમ્ (વૃદ્ધિ વૃત્ત )। વવડવમ્ (અશ્વવઙવો ) । પૂર્વામ્ (પૂર્વારે) | વાળિ = ઞામજજાનિ ચ ચદ્રામજીવમ્ (વન ગામ ચવવામાં) ।
ગ. નવાભ્યાત્િ સમૂહ (આ ૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે) ના શબ્દો આ સમાસથી તે તેમાં લખ્યા મુજબજ થાય છે
૨. સમાસમાં આવતા શબ્દોના ક્રમઃ—
ક. જે શબ્દોના સમાસ કરવા હોય તેમાં સ્વરથી શરૂ થતા તેમજ ત્ર અતવાળા શબ્દ હાય તા તે સૌથી પહેલા મુકાય છે, પણ તેવા નહીં હાય તા (હસ્ત્ર) TM અથવા ૩ ના અતવાળા શબ્દ સૌથી પહેલા મુકાય છે, ને એવા એકથી વધારે શબ્દો હાય તા તેમાંના ગમે તે મુકાય છે. એ બેઉજાતમાંના શબ્દ ન મળે તો એછા સ્વરવાળા શબ્દ સૌથી પહેલા મુકાય છે નેતેવા વધારે હાય તે તેમાં ના ગમે તે મુકાય છે.
અપવાદ.
૨. જો કોઇ શબ્દની અગત્યતા બતાવવી હાય તેા તે પહેલા મુકાય છે.
૨. રાજ્ઞવન્તાદ્દિ તથા ધર્માદ્દિ સમૂહ (આ ૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે) માંહેલા શબ્દોની ગાઠવણ તેમાં ખતાવ્યા પ્રમાણેજ થાય છે.
૩. સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર—પહેલા પદ્મના અંતમાં વિશેષ ફેરફાર થતા નથી ને છેલ્લા પદનાં અતમાં નીચે મુજબ થાય છે.
૭. સમાસને અંતે ર્ વર્ગના અક્ષર અથવા ર્, પ્, કે ર્ હાય તા ૪ ઉમેરાય છે. જેમકે વાવવત્ । રામીદરાવમ્ । છગોપાનમ્। વાવિયમ્।
ખ. જ્ઞાતી ના અત્યસ્વર વિકલ્પે ઉડી જાય છે ને ઉડી જાય છે ત્યારે ત્ર ઉમેરાય છે. જેમકે अर्धखारम् ने अर्धखारि.
૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન–આસમાસથી થતા શબ્દ નપુંસક લિંગના એક વચનના થાય છે. ૫. અનિયમિત—
अक्षिणी च भ्रुवौच-अक्षिभ्रुवम्
दारा च गावश्च =दारगवम् नक्तं च दिवा च = नक्तंदिवम्
रात्रौच = रात्रिंदिवम्
उरूच अष्ठीवन्तौ च = उर्वष्ठीबम् पादौच =पदष्ठीवम् अहनि च दिवा च = अहर्दिवम्
י
"2 ,,
કૃષિપયાર સમૂહ (આ.૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે.) માં હેલા શબ્દો.
એ નિયમિત છે તેથી કાઉંસમા લખ્યા છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
૨. ઇતિરેતર દ્વન્દ્ર ૧. વ્યાખ્યા-કેઈપણ બે અથવા વધારે નામ સરખી વિભક્તિમાં હેય ને ના સંબંધથી
વપરાયા હોય, પણ સમાહારવાચક અર્થ ન થતું હોય, તેમજ તે શબ્દ એકજ શબ્દના થયેલા પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ કે નપુંસકલિંગના શબ્દ ન હોય તે તેઓની વિભક્તિઓ કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમે તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને ક્રમ ગોઠવી તથા તેમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે. બે વિશેષણ અથવા સર્વનામને વિષે પણ એમજ જાણવું, જેમકે શર ર ૩w =ીતો પૂર્વશ્ચ અvય-પૂર્વાપા ધવ
श्व खदिरश्च-घवखदिरौ। ૨. સમાસમાં આવતા શબ્દને કમ–જે શબ્દને સમાસ કરવું હોય તેઓમાં સ્વરથી શરૂ થ
તે તેમજ ૪ અંતવાળે શબ્દ હોય તો તે સૈથી પહેલું મુકાય છે, પણ તે નહીં હોય તે (સ્વ) ૬ અથવા ૩ ના અંતવાળો શબ્દ સૌથી પહેલું મુકાય છે, ને એવા એથી વધારે શબ્દ હોય તે તેમને ગમેતે મુકાય છે. એ બેઉ જાતમને શબ્દ ન મળેતે ઓછા સ્વરવાળો સૌથી પહેલું મુકાય છે ને તેવા વધારે હોય તે તેઓમાંને ગમે તે મુકાય છે, જેમકે इन्द्राग्नी । अश्वरथेन्द्राः । हरिहरौ। शिवकेशवौ । અપવાદ. ક. રૂતુ અને ગ્રહવાચક શબ્દમાં તિષના કમ પ્રમાણે, બ્રાહ્મણ આદિવર્ણના શબ્દમાં વર્ણકમપ્રમાણે, ભાઈઓના નામમાં ઉમ્મર પ્રમાણે (વધારે ઉમ્મરને પહેલે) શબ્દ
ગોઠવાય છે. જેમકે કૃત્તિષિ ક્ષત્રિયવિર યુધિરિાષ્ટ્રની ખ. જે કઈ શબ્દની અગત્યતા બતાવવી હોય તે તેપહેલો મુકાય છે. જેમકે તાપપર્વતો ગ. વક્તા તથા ધર્માધેિ સમૂહે (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા
છે.) માંહેલા શબ્દની ગોઠવણ તેમાં બતાવ્યા પ્રમાણેજ થાય છે. ૩. સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર:ક. પહેલા પદમાં થતા ફેરફાર– ૨. સગપણવાચક અથવા વિદ્યાના ધંધાવાચક જ કારાંત શબ્દ જોડાય ત્યારે ઉપાંત્ય શબ્દના ત્ર ને મા થાય છે, તેમજ એવા ત્રાકારાંત શબ્દ પુત્ર સાથે જોડાય તે પણ એમ થાય છે, જેમકે હોતા ૨ તા ૨ તા ૨=પતિતિાર: તાતાર होतापोतारौ। होतापोतारौ च उद्गाता च =होतापोतोद्गातारः । पिताचपुत्रश्च =પિતાપુત્ર ૨. એક બીજા સાથે હંમેશ સબંધ ધરાવનારા દેવતાઓના નામ જોડાય છે ત્યારે ઉપાંત્ય
શબ્દના અંત્યસ્વરને જ થાય છે, પણ વાજુ માં એમ થતું નથી, જેમકે મિત્રાવળ
પણ આવા અથવા વાવ્યા ખ. છેલ્લા પદમાં થતાફેરફાર-સમાસને અંતે સ્વર્ગને અક્ષર અથવા , કે હેયતે
ક ઉમેરાય છે, જેમકે કાલે ૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન-સમાસમાં આવેલા છેલ્લા શબ્દનું જે લિંગ તે આખા
સામાસિક શબ્દનું લિંગ થાય છે, અને બે શબ્દને સમાસ થતું હોય તે દ્વિવચન ને બેથી વધારેને થતું હોય તે બહુવચનને સામાસિક શબ્દ થાય છે જેમકે ફુટશ્ચમ- ' रीच-कुक्कुटमयूर्यो । मयूरी कुकुटश्च-मयूरीकुक्कुटौ। .
૧૯
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
૫. અનિયમિત અશ્વવડવાવ શ્લવ
उषश्च सूर्यश्च =उषासासूर्यो सोमश्चअग्निश्च-अग्नीषोमो
वरुणश्च अग्निश्च-अग्नीवरुणौ अहश्च रात्रिश्च =अहोरात्रः
ऋक्च यजुश्च =ऋग्यजुषम् स्त्रीच पुमांश्च =स्त्रीपुंसौ
धेनुश्च अनटुंश्च =धेन्वनडुहो द्यावाच भूमीच-द्यावाभूमी
द्यावाच क्षमाच-द्यावाक्षमे द्यौश्च पृथिवीच द्यावापृथिव्यौ, दिवस्पृथिव्यौ जायाच पतिश्च-जम्पती, दम्पती (जायापती *) माताच पिताच-भातरपितरौ (मातापितरौ *)
પારિ સમૂહ (આ માં પ્રકરણના પિહેલા પરિશિષ્ટમાં આવે છે) માંહેલા શબ્દ.
ભાગ ૨ જે
એકશેષ સમાસ. ૧. વ્યાખ્યા–પુલિંગનું નામ અથવા સર્વનામ તેના થયેલા સ્ત્રીલિંગ અથવા નપુંસકલિંગના
નામ અથવા સર્વનામ સાથે સરખી વિભક્તિમાં રહી જ ના સંબંધથી વપરાયું હોય તે તેઓની વિભક્તિએ કહડી નાંખી, નીચે લખ્યા પ્રમાણે તે શબ્દને કમ ગોઠવી, તેઓને બદલે એકજ શબ્દ નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શેષ રાખવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે. અપેવાદ ક, ત, યે, ચ, પત, વ, ઉં, મ , યુદ્, મત, લિમ્, પવે ને દ્ધિ એ
શબ્દમાંના બે અથવા વધારેને સમાસ થાય છે ત્યારે પહેલે અથવા છેલે શબ્દ શેષ રહે છે. જેમકે ૪ = ૪ = અથવા તૈા વળી એ શબ્દને બીજા નામ સાથે સમાસ
થાય છે ને થાય છે ત્યારે સર્વનામ શેષ રહે છે. જેમકે સ સેવશ્ચતૌ ખ. એકજ અર્થવાળા પણ જુદા વિશેષણવાળા એકજ શબ્દને સમાસ થાય છે ને થાય
છે ત્યારે ગમેતે એક શેષ રહે છે, જેમકે વપશ્ચ યુટિઢવો અથવા કુદઉં , ગ. એકજ શબ્દથી થતા જુદા જુદા અર્થના પણ એકજ ત્રવાચક શબ્દને સમાસ થાય
છે ને થાય છે ત્યારે તેઓમાં વૃદ્ધ માણસવાચક શબ્દ શેષ રહે છે. જેમકે પાર્થ
गार्गायणश्च-गाग्यौं। ૨. સમાસમાં આવતા શબ્દોને ક્રમ: સ્ત્રીલિંગ અને પુલિંગને શબ્દ જોડાય ત્યારે પુલિંગને
શબ્દ છેડે મુકાય છે. પુલિંગ અને નંપુસકલિંગને શબ્દ જોડાય ત્યારે નપુંસકલિંગને શબ્દ છેડે મુકાય છે. સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગને શબ્દ જોડાય ત્યારે પણ નપુંસકલિંગને શબ્દ છેડે મુકાય છે. જેમકે ત્રાળા ગ્રાહ-શ્રાદ્વ ત૨ =ો વાર તો અપવાદ–ગામમાં રહેનારા ઘરડા ફાટેલી ખડીવાળા પશુઓના પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગના બહુ વચનના શબ્દને સમાસ થાય ત્યારે સ્ત્રીલિંગને શબ્દ છેડે આવે છે, જેમકે મહિષા અહિ શ્વેશ્ચ = મધ્ય: * એ નિયમિત છે તેથી કાઉંસમાં લખે છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
૩. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન આ સમાસથી થતે શબ્દ છેડે મુકાયેલા શબ્દના
લિંગને ને દ્વિવચન અથવા બહુવચનને જ થાય છે. ૪. અનિયમિત
भ्राताच स्वसाच भ्रातरौ પુશ્ચ હિતાવ =ત્રિી माताच पिताच =पितरौ (मातापितरौ । मातरपितरौ *) . શ્વશ્રશ્ચ 2સુશ્ચ = શ્ચસુ (ઋગ્ર ઐશુૉe. મifa માયરા અને એવા બીજા
ભાગ ૩ જે.
બહુવ્રીહિ સમાસ. ૧. વ્યાખ્યા–નીચે લખેલા શબ્દ નીચે પ્રમાણે વપરાયા હેય ને તેઓ ચત્ની બીજીથી સાતમી
માંની કઈ વિભક્તિના શબ્દના સંબંધમાં હોય તે તેઓની વિભક્તિઓ તથા સંબંધ બતાવનારે એને જે શબ્દ હોય તે કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને ક્રમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે, કહેવાય છે. ક વિશેષણ અને નામ, વિશેષણ અને વિશેષ્ય (વિશેષણને ગુણ જેમાં રહ્યા છે તે ભાવથી, વપરાયા હોય–જેમકે પ્રાપ્ત ૩ ૪ () = પ્રાતો (ગ્રામ) નિતિઃ મોન () = નિતિમ (વિ) રત્તા ) = ફૂપઃ (ગાણા)
સ્કૃત નં ચમત(ત) = ક્રુત નં (શુદ્ધ) ઉતિ માં ચર્ચ () = તાન્કા (રિ:)
પુષિતકુમાર અન(:) = પુષિમઃ (ગામ) ખ. બે સંખ્યાવાચક વિશેષણે વા ના સંબંધથી વપરાયા હેય-જેમકે જો વા ગયો વા (૨)
=દિવા: ગ. વિશેષણ અથવાનામ છઠ્ઠી વિભક્તિના સંબંધથી સમીપ જોડે વપરાયા હોય જેમકે
ઉનાં સમીપે () | Tનાં તીરે (૨==૩૫ વન રમી ()
-उपबहवः। ઘ, નામ તૃતીયાના સંબંધથી સદ (અવ્યય) જેડે વપરાયું હોય જેમકે પુણે રદ (૪)
= પુત્ર: ડ. નામ, ૬ ઠ્ઠી વિભક્તિમાં રહી દત્ત ના સંબંધથી બીજા નામ સાથે, અથવા પહેલી વિભક્તિમાં રહી સાતમી વિભક્તિમાં રહેલા નામ સાથે, વપરાયું હેય-જેમકે ચન્દ્રશ્ય - રાન્તિઃ એચ ()=૪ન્દ્રશાન્તિઃા વારી ફોરે ચર્ચા (1) નારોલ રÉ પાળ ચ ()=asure * એ નિયમિત છે તેથી કાંઉસમાં લખે છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
૨. પકડાય એવી વસ્તુવાચક સાતમી વિભક્તિમાં રહેલું નામ પુનરૂકિતથી પકડવાના
અર્થમાં વપરાયું હોય અથવા પકડાય એવા હથીયારવાચક તૃતીયા વિભક્તિમાં રહેલું નામ પુનરૂક્તિથી પ્રહારવાચક અર્થમાં વપરાયું હેય-જેમકે રોપુ રોપુ यस्मिन् (तत्) केशाकेशि (युद्ध)। दण्डैः दण्डैः प्रहरणं यस्मिन् (तत्)-दण्डादण्डि (૬) આવી રીતે થતા સમાસમાં પહેલા પદમાં આવતા નામને અંત્યસ્વર દીઘ થાય છે, ને બીજા પદમાં આવતા નામને અંત્યસ્વર : શિવાયને હોય તો તે ઉડી જાય ... છે ને ૪ ઉમેરાય છે ને ૩ હેય તે તેને ગુણ થાય છે ને ઉમેરાય છે, જેમકે મુછબ્રિા . हस्ताहस्ति । बाहूबाहवि। છે. દિશાવાચક બે સર્વનામના છઠ્ઠીના શબ્દ થી જોડઈ વચલી દિશા બતાવનારના અર્થ
માં વપરાયા હેય-જેમકે વક્ષિપસ્યા પૂર્વચાર વિશે મચે ચા ()= ક્ષિપૂર્વ (વિરા) જ અવ્યય જ્યારે વિશેષણ અથવા નામ જોડે વપરાયું હેય-જેમકે અસ્તિ ક્ષીર રહ્યા
(सा)-अस्तिक्षीरा ૨. સમાસમાં આવતા શબ્દને કમઃક. વિશેષણ અથવા પ્રત્યય અથવા અવ્યય પહેલા પદમાં આવે છે ને નામ પાછલા પદમાં
આવે છે. વિશેષણ, પ્રત્યયને અવ્યયમાં પ્રત્યય પહેલે આવે છે. બે વિશેષણમાં ગણુ વિશેષણ પહેલા પદમાં આવે છે. સંખ્યા વાચક અને સર્વનામ, નામ અથવા બીજા વિશેષણ જોડે જોડાતાં, પહેલા આવે છે, અને સંખ્યાવાચક અને સર્વનામ જોડાતા સંખ્યાચક પહેલે આવે છે. બે સંખ્યાવાચક જોડાયતે ઓછી સંખ્યાને પહેલે આવે છે. જેમકે પ્રાપ્ત કર્યા જે (ર) પ્રાતો (ગ્રામ) પાન સમીપે રે (તે૩૫ ખાદી સાનાં સમીપે રે (તે)=૩પ૬રા વિંરાતઃ દૂ: (તે) અતૂરંવાડા ખ. પ્રિય શબ્દ પહેલા અથવા પાછળ મુકાય છે જેમકે કુરિયા અથવા પ્રિયપુરા ગ. કર્મણિ ભૂત કૃદંતના શબ્દ કેઈ જોડે જેડાવવાથી જાતિવાચક કે કાળવાચક કે સુખદુઃખ વાચક શબ્દ થતો હોય તે કૃદંતના શબ્દ છેડે આવે છે, જેમકે વારંવાધિ પણ
તારા કૃદંતના શબ્દ હથીઆર વાચક શબ્દ જેડે આવે તે વિષે પહેલા આવે છે, જેમકે ચરચુરતઃ હથીઆરવાચક નામ સાતમીના નામ સાથે આવે તે વિકલ્પ
પહેલા બીજા મુકાય છે, જેમકે વિદ્યુતાલિ અથવા વિદ્યુતઃ 1 3. સમાસ થતા શબ્દમાં થતાં ફેરફાર– ક. પહેલા પદમાં થતા ફેરફાર– ૨. સહ કિયામાં સરખે ભાગ લેનારા કેઈ નામ સાથે ત્રિજી વિભકિતના સંબંધથી
જોડઈ આ સમાસ થાય છે ત્યારે સદ ને વિકલ્પ થાય છે. જેમકે પુખદ ઃ ()=સપુત્ર અથવા સપુત્ર: અપવાદ–સ જે , વતત ને દુર્દ શિવાયના કેઈ શબ્દ જોડે જેડઈ આશીર્વાદ લેવા વાસ્તે કઈ વાક્યમાં વપરાવવાને હેાય તે રાહ જરૂર કાયમ રહે છે ને , વ7 ને શુદ્ધ જોડે જેડઈ એમ વપરાવવાને હોય તે જ ને ન જરૂર થાય છે, , જેમકે સ્થતિ છે પુરાય પણ સ્વતિ જશે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४ . ૨. એકજ વિભક્તિમાં આવતા બે શબ્દ જોડાતા હાયને પહેલે શબ્દ પુલિગના શબ્દને
શા અથવા ૬ લાગી સ્ત્રીલિંગને થયેલો હેય પણ વિશેષ નામ, સંખ્યાવાચક श, वर्गवाय शह, कपांत्यवाणा श६, ई त प्राणिना शरी२ना 24વયવ વાચક શબ્દ શિવાયને હેય ને બીજો શબ્દ પણ સ્ત્રીલિંગને પણ સંખ્યાચક सासि जना शह शिवायन तथा प्रिया, मनोज्ञा, कल्याणी, सुभगा, भक्ति, सचिवा, स्वसा, कान्ता, क्षान्ता, समा, चपला, दुहिता, वामा, अबला ने तनया शिवायन। डाय तो पहले सीलिनी शह पाछ। दिसा गनी जय छे. भ. चित्रा गावो यस्य (सः) चित्रगुः । रूपवती भार्या यस्य (सः )-रूपबद्भार्यः । अकेशा भार्या यस्य (सः)-अकेशभार्यः। ५४ महती प्रिया यस्य (स:)-महतीप्रियः । सुकेशी भार्या यस्य(सः)-सुकेशीभार्यः । गंगा भार्या यस्य(सः)-गंगाभार्यः । कल्याणी प्रिया यस्य (सः)- कल्याणीप्रियः । पञ्चमी भार्या यस्य (सः)-पञ्चमीभार्यः। पाचिका स्त्री यस्य (सः)= पाचिकास्त्रीकः । दत्ता भार्या यस्य (सः)-दत्ताभार्यः । ब्राह्मणी भार्या
यस्य (स.) ब्राह्मणीभार्यः । महती चतुर्दशी यस्य (सः) =महतीचतुर्दशीकः। રૂ. સ્ત્રીલિંગના શબ્દની પૂર્વે રંગવાચક તથા વિકાર વાચક શિવાયને તદ્ધિતન વૃદ્ધિ કર
નારા પ્રત્યયથી થયેલો સ્ત્રીલિંગને શબ્દ હોય તે તે પુલિગને થતું નથી. જેમકે स्त्रौघ्नीभार्या यस्य (सः) सौन्नीभार्यः । ५५ काशायी कन्था यस्य (सः)काशाय
कन्थः । हैमी मुद्रिका यस्य (सः)-हैममुद्रिकः। છે. ઉપસર્ગ સાથેના કૃદંત વિશેષણે જ્યારે જોડાય છે ત્યારે આ શબ્દ અથવા તેને
उपसर्ग मात्र परसा पहभां सेवामां आवे छे. म अविद्यमानः पुत्रः यस्य (सः)-अपुत्रः ने अविद्यमानपुत्रः । प्रपतितानि पर्णानि यस्य (सः) प्रपर्णः अथवा
प्रपतितपर्णः । निर्गता घृणा यस्य (सः)-निर्गुणः अथवा निर्गतघृणः। ५. महत् पडतो श६ डाय तो तेनु महा थाय छे. भठे महाबाहुः । ખ. છેલ્લા પદમાં થતા ફેરફાર १. गोनुमेनी पछी क न भेरातो डाय तो गु थाय छ, म चित्रा गावो यस्य
(सः)-चित्रगुः । ५४ चित्रजरगवीकः ।। २. अक्षि नुमना मतवाणा शण्ट शरीरन ला पाय अर्थभां पराय त्यारे अक्ष
थाय छ, नभ कमलाक्षः (पुरुषः)। ३. सक्थि नु सेना अतवाणे श४ शरीरना माना अर्थमा १५राय त्यारे सक्थ ___थाय छ नी४२ थतुनथी, म दीर्घसक्थः (पुरुषः)। दीर्घसक्थि (शकटम्) । ४. सक्थि ने शक्ति नी पूर्व अ, दुस् सुडाय तो सक्थि नु सक्थ ने शक्ति ने
शक्त वि४८५ थाय छे, म दुःसक्थः अथवा दुःसक्थिः (पुरुषः)। दुःशक्तः
अथवा दुःशक्तिः (पुरुषः)। ५. अङ्गलि नुमेना ताण सामासि हत्यारे दारु ना विशेष तरी ।
क्वाना हाय त्यारे अडल थाय छे, भ पञ्चाङ्गुलं (दारु) ५ पञ्चाङ्गुलिः
(हस्तः )। ६. मूर्धन् नुमेनी पूर्व द्वि अथवा विहाय तो मूर्ध थाय छ, म द्विमूर्घः ५५५
दशमूर्धा।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
७. लोमन् नुसनी पूर्व अन्तर बहिः हाय तो लोम थाय छे. रेभ अन्तरलोमः। ८. नेतृ नुसनी पूर्व सभी विभाsतथी मृग डाय तो नेत्र थाय छ. म मृगनेत्रा
(रात्रयः) ९. प्रमाणी नुप्रमाण थाय छे. भ. स्त्री प्रमाणी यस्य (सः) स्त्रीप्रमाणः । १०. जाया चेंजानि थाय छे. भयुवजानिः । ११. जम्भ् नु सनी पूर्व सु, हस्ति, तृण सोम डाय तो जम्भन् थाय छे. भडे
तृणजम्भा। १२. ईर्म नु मेनी पूर्व दक्षिण डाय ने शिरीथा भरायो डाय तो ईर्मन् थाय छे.
भ दक्षिणेर्मा। १३. हलि नुमेनी पूर्व अ, दुस् सु डाय तो हल विxeपे थाय 2. भडे अहलः ने
अहलि। १४. प्रजानु अनी पूर्व अ, दुस सु ाय तो प्रजस् थाय छे. रेभ दुष्टा प्रजा यस्य
(स)दुःप्रजाः (दुःप्रजस्नु) १५. मेधानु अनी पूर्व अ, दुस्सु डाय तो मेधस् थाय छ. म शोभना मेधा
यस्य (सः)-सुमेधाः (सुमेधस् न)। १६. धर्मनु अनी पूर्व ४०४ श०४ मावी सभास तो हाय तो धर्मन् थाय छे. भो
समानधर्मा (समानधर्मन् नु)। परमस्वः धर्मः यस्य (सः)=परमस्वधर्मा हैभडे परमस्व मे ४०४ सामासि २४ छ ५४ परमः स्वः धर्मः यस्य (सः)-परम
स्वधर्मः। १७. धनुष् नु धन्वन् थाय छे. भ अधिज्यधन्वा पने सामासि शह विशेष
નામ વાચક થતું હોય તે એમ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે રાતનું અથવા
शतधन्वा । १८. जानुनु अनी पूर्व प्र अथवा सम् डाय तो ४३२ ने ऊर्ध्व डाय तो विपेच
थाय छे. सभ प्रगते जानुनी यस्य (स:) प्रक्षुः। १९, गन्ध न
क. सेना पूर्व उत्, पूति, सु, सुरभि मावेतो गन्धि थाय छे. भले सुगन्धिः ।
. જે એને અર્થ કંઈક અથવા અણુમાત્ર થતું હોય તે જ થાય છે. જેમકે ___ सूपगन्धि (भोजन) છે. જ્યારે એનાથી થતે સામાસિક શબ્દ સરખામણું બતાવવાના અર્થને હેય
અથવા પાછળ આવતા વિશેષ્યને ગુણ બતાવતા હોય ત્યારે માન્ય થાય છે. જેમકે पद्मस्य इव गन्धः यस्य (सः) पद्मगन्धिः । ५ सुगन्धः आपणिकः-सुगधे। વેચનાર વેપારી.
२०. नासिका न
क. सनी पूर्व उपस डाय तो नस थाय छे. भठे उद्गता नासिका यस्य (सः)=
उन्नसः। ख. सेना सतवाणो साभासि ७४ स्थूल शिवायनो समावी आपना२ नाम
पूर्व भावी मन्या डाय तो नस थाय छ, न खुर खर पूर्व भावी मन्य।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
હોય તે નર અથવા રજૂ થાય છે. જેમકે કુરિનારાયચ ()=ાતા
પણ પૂઇનાલિવા કુપરને જ. એની પૂર્વે વિ આવે તે અથવા થાય છે. જેમકે વિતા નારિજા વચ . ()=વિત્ર ને વિસ્થા ૨૨. પ નું એની પૂર્વે સુ અથવા સંખ્યા વાચક શબ્દ હોય અથવા એના અંતવાળે
શબ્દ એનો પૂર્વેzજ્યાદ્રિ સમૂહ (આ ૮ માં પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપે છે) ના શબ્દ શિવાયના શબ્દથી થઈ સરખામણીવાચકના અર્થમાં વપરાવવાને હોય
તે પદ્ થાય છે. જેમકે દિપ પદ્રિા ચીત્રપદુિ પણ રસ્તા ૨૨. ક્ત નું એની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ અથવા ઉમ્મરવાચક આવ્યું હોય અને
અથવા એના અંતવાળો શબ્દ સ્ત્રીલિંગને થતું હોય તે જરૂર, ને એની પૂર્વ
વ, મરી કે ના અંતવાળા શબ્દ અથવા શુદ્ધ, રાય, વૃષ કે વI હેય તે વિકલપે, રત થાય છે. જેમકે પત્તા () જોહન રામના દ્રત્તા ચર્ચા ()=મુના સમા દ્રત્તા ચચા (સા)=સમજ્જા (સુતી નહીં).
श्यावा दन्ताः यस्य (सः)-श्यावदन् अथवा श्यावदन्त । ૨૩. કુનું ૧. એની પૂર્વે નિ આવે ને પર્વતવાચક શબ્દ થતું હોય તે જ થાય છે. જેમકે
ત્રિવધુ ત્રણ શિખરવાળો (પર્વત.) ત્રિવ=ત્રણ મુંધવાળા હ. એના અંતવાળો સામાસિક શબ્દ ઉમ્મરની અવસ્થા બતાવતા હોય તે વાદ્
થાય છે. જેમકે બનાવવું ખાંધ નથી એ ર૪. પુર (તાળું) નું એની પૂર્વે અથવા વિ આવે તે જરૂર ને પૂળ આવે
તે વિકલ્પ દ્ થાય છે. જેમકે કુદ્દા પૂર્ણાહૂ અથવા પૂજારા ર. દૂચનું એની પૂર્વે તુ આવી મિત્ર વાચક શબ્દ થતો હોય અથવા ગુરૂ આવી શત્રુ
વાચક શબ્દ થતું હોય તે દૂર થાય છે. જેમકે કુદૃ મિત્ર સુદૃય સારા
હૃદયવાળો
૨૬. આ કારાંત સ્ત્રીલિંગના શબ્દને આ હસ્વ થાય છે. ૨૭.૩રજૂ, પિં, ઉપનિ, ય, મધુ, રાત્રિ, રાષ્ટિી, , અનg, પચવું, નૌ
ને સ્ત્રી એકવચનમાં વપરાય ત્યારે એને જ ઉમેરાય છે, ને એઓ માહેલા છેલ્લા પાંચને તેઓ દ્વિવચન અથવા બહુવચનમાં વપરાય ત્યારે વિકલ્પ ઉમેરાય છે. જેમકે દંડ: ચર્ચ () ક્યૂઢા પર પુમાન થરા(ર) પપુરા
द्वौ पुंसौ यस्य (सः)-द्विपुमान् अथवा द्विपुंस्कः। ૨૮. ૪ કારાંત નામને જ લાગે છે. જેમકે શ્વ ( ) ૨૨. અર્થને એની પૂર્વે સન હોયતે જરૂર નીકર વિકલ્પ પ ઉમેરાય છે. જેમકે અનર્થના, ___ अपार्थम् ने अपार्थकम्। રૂ. ૬ અતવાળા તથા વિભક્તિઓના પ્રત્યેની પૂર્વે ને ૩ ન થનારા ને ૪
ના અંતવાળા સ્ત્રીલિંગના શબ્દને તથા શ્રી શબ્દને જ જરૂર ઉમેરાય છે. જેમકે बहुदण्डिका (नगरी)। बहुनदीको (देशः)। बहुस्त्रीकः । रुपवतीवधूकः । सुधीः
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
રૂ. કઈ પણ ફેરફાર ન થતા શબ્દને જ વિકલ્પ લાગે છે. જેમકે મારા અથવા અથરારા
અપવાદ જ. જે આખો સામાસિક શબ્દ વિશેષ નામ વાચક થતું હોય અથવા ચન્ ના અંત
વાળે હોય તે તેમાંના છેલ્લા પદને વા ઉમેરાતું નથી. જેમકે વહુએલ. ૪. મા ની પૂર્વે વખાણ વાચક શબ્દ હેય તે ઝાડૂ ને ઉમેરાત નથી જેમકે
કરાતાતા પણ મૂર્વત્રા ન, નાક અને સ્ત્રી ને એઓ કઈ પણ પ્રાણિના શરીરના ભાગવાચક અર્થમાં
વપરાયા હોય તે જ ઉમેરાત નથી જેમકે દુના (#) વહુન્ની.
(ગ્રીવા) પણ વહુનાડીવાઃ (તમ્); વહુન્નીનr (1) ૫. નિવાળિ ને કા ઉમેરાત નથી. ૩. ઉપર વ્યાખ્યામાં બતાવેલી ખ ગ ઘ છે. ને જ. ની કલમ પ્રમાણે થયેલા
શબ્દને કા ઉમેરાત નથી. જેમકે પુત્રઃ ૩પવા ાિળપૂર્વ ૨૨. જે ૪ ની પૂર્વે ના હોય તે વિકલ્પ હસ્વ થાય છે. જેમકે વઘુમાસ્ટર અથવા
बहु मालकः। રૂ૩. અવ્યય, સંખ્યાવાચક શબ્દ, બન્ન, અર કે ધિ અને સંખ્યાવાચક શબ્દ
જ્યારે જોડાય છે ત્યારે સ્વરાંત શબ્દમાં વહુ ને જ શિવાયનાને અંત્ય સ્વર અને વ્યંજનાત શબ્દને અંત્ય વ્યંજન અને ઉપાંત્ય સ્વર અને દ્વિરાતિ ને અતિ ઉડી જાય છે અને એ ઉમેરાય છે. જેમકે કૈ લા ત્રથી વાદિરાઃ રિતે મન્ના = आसन्नविंशाः । त्रिंशतः अदूराः अदूरत्रिंशाः । बहूनां समीपे ये (ते)-उपवहवः । પાનાં તમારે જે (તે) પાળr: અપવાદ-૩૫ કે ત્રિ+qતુમાં કેવળ માં ઉમેરાય છે. જેમકે ચો વા વા વા=
त्रिचतुराः। चतुर्णा समीपे ये (ते)-उपचतुराः। રૂક. ૦, વિ કે સુન્નતુ ને જ ઉમેરાય છે. જેમકે ચતુરા ૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન––આ સમાસથી થતા શબ્દ વિશેષણ થાય છે તેથી તેનું લિંગ તથા વચન તેઓના લિંગ તથા વચન પ્રમાણે થાય છે, પણ પુનરૂક્તિથી થયેલા
રાશિ જેવા શબ્દને અવ્યય જાણવા. ૫. અનિયમિત.
शोभनं प्रातः यस्मिन् (तत्)-सुप्रातः चत्वारः अत्रयः यस्य (स:)-चतुरस्रः રામ: અગ્વઃ ચર્ચ (ર)=મુગ્ધ एणीवपादौ यस्य (सः)-एणीपदः शोभनं दिवसं यस्मिन(सः)-सुदिवः अज इव पादौयस्य (सः)-अजपदः शारिरिव कुक्षिः यस्य(सः)-शारिकुक्षः प्रोष्ठ इव पादौ यस्य (सः)-प्रोष्ठपदः પાકિ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આવે છે) ના શબ્દ. વહિતાત્તિ સમૂહ (
» ” ) ” ભાગ ૪ થી
તપુરૂષ સમાસ આ સમાસની-(૧) વિભક્તિ તત્પરૂષ, (૨) અલુક તપુરૂષ, (૩) કર્મધારય તત્પરૂષ, (૪) દ્વિગુ તત્પરૂષ. (૫) પ્રાદિ તપુરૂષ (૬) નન તત્પરૂષ (૭) ગતિ તપુરૂષને (૮) ઉપપદ તહુરૂષ એ પ્રમાણે-૮ જાતે છે તે વિષે નીચે મુજબ –
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
૧. વિભક્તિ તત્પરૂષ. ૧. વ્યાખ્યા જ્યારે બીજીથી સાતમી વિભક્તિમાંની કેઈપણ વિભક્તિનું નામ અથવા સર્વ
નામ, કેટલાક નામ, વિશેષણ, સર્વનામ, પ્રત્યય કે કદંત અવ્યય શિવાયના અવ્યય જોડે વપરાયું હોય ત્યારે તેઓની વિભક્તિઓ કહાડી નાખી (એ વિભક્તિઓ કેટલેક ઠેકાણે કાયમ પણ રહે છે ને જ્યારે કાયમ રહે છે ત્યારે અલુક તત્પરૂષ કહેવાય છે તે સુગમતાને અર્થે આગળ જુદે જ લખે છે.), સમાસને આગળ કહેલા સાધારણ નિયમે તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને ક્રમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી,નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયો કહેવાય છે, ને જે વિભક્તિ નું વપરાયું હોય તે વિભક્તિતપુરૂષના નામથી ઓળખાય છે, જેમકે
પ્રિત = સ્થિત એ દ્વિતીયા તત્પરૂષ સમાસ થયો કહેવાય છે. ધાન્ટેન કર્થ = ધાન્યર્થ , તૃતીયા યૂપાય હ = ચૂપલાહ , ચતુથી અર્થાત તિઃ = અર્થાત , પંચમી
Mાચ મા = wામ , ષષ્ઠી વિવાં નિપુ= વિદ્યાનિપુણ ,, સપ્તમી ૨. ઉપર લખેલી વિભકિતઓના કયા શબ્દ કેની સાથે જોડાય છે તે તથા તેઓના જોડાવવામાં
આવતે શબ્દને ક્રમ. ક, દ્વિતીયા વિભક્તિનું નામ. ૨. શ્રિત, અરૂત, પતિત, , અત્યા , વાસી, તુમુક્ષુ, કાત, સાપસવગેરે સાથે જોડાય
છે, ને સામાસિક શબ્દમાં પહેલા સાત પહેલાં અને છેલ્લા બે પહેલાં અથવા પાછળ આવે છે. જેમકે 7 અિત = wrશ્રિતઃા કવિ પ્રાપ્ત = કવિ/પ્રાતઃ અથવા
प्राप्तजीविकः। ૨. યિા અથવા સ્થિતિની મર્યાદા બતાવનાર હોય તે તે ક્રિયા અથવા સ્થિતિવાચક
શબ્દ જોડે જોડાય છે ને સમાસમાં પહેલે આવે છે. જેમકે સંવત્સ તુરં=સંવત્સર
રૂ. રહા હેય તે તે કર્મણિ ભૂત કૃદન્તના વિશેષણની પૂર્વે આવી જોડાય છે, ને નિંદાવાચક
અથવા ધિક્કારવાચક શબ્દ થાય છે. જેમકે હાં માતા (=લુ ) ખ. તૃતીયા વિભક્તિનું નામ. ૨. તેનામથી થતા અર્થની અસર બતાવનાર શબ્દની પૂર્વે આવી જોડાય છે. જેમકે
રાટક્યા લઇ=રાણપ્લી ૨. કર્તા અથવા કરણવાચક હોય તે ક્રિયાવાચક શબ્દની પૂર્વેઆવી જોડાય છે. જેમકે
નૌઃ મિત્ર: =નમિત્તઃ ૩. ગઈ, ૪, નિપુણ મિશ્ર, ઋક્ષ્મ, અપર, પૂર્વ, સદર, સમ, કાન અને વન ના અર્થ
વાળા શબ્દની પૂર્વે આવી જેડાય છે. જેમકે ધાજોન અર્થ =ાચાર્ય | વાચા
कलहावाकलहः । मासेन पूर्व मासपूर्वः। ૪. ખાવાની ચીજ, રાંધવાના મસાલાવાચક અથવા ખાવાની ચીજ મળેલી હોય તે વાચક હોય તે તે, ખાવાની ચીજવાચક શબ્દની પૂર્વે આવી જોડાય છે. જેમકે ૨૦.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ ના નિચોવાદહિ સાથે મળેલે ભાતા ગુફેન બના: =કાના
ગેળ સાથે મળેલી ધાણી. ગ. ચતુર્થી વિભક્તિનું નામ
તે શબ્દને પદાર્થ જેને બનેલું હોય તે વાચક શબ્દની પૂર્વે આવી જેડાય છે.
જેમકે ચૂપચ વાશુપાલ ૨. સ્ટિ, દિત, પુત્ર ને ક્ષિતની પૂર્વે આવી જોડાય છે. જેમકે મૂખ્યો =
મૂતવઃ રૂ. 1ઈ જોડે જોડાય છે. જેમકે દિવાર અર્થ =દિલાઈ ધ. પંચમી વિભક્તિનું નામ
૨. ભયવાચક શબ્દ અથવા મા, મીત, મતિ કે મીની પૂર્વે આવી જોડાય છે. જેમકે __ चौरात् भयम् -चौरभयम्। ૨. કેટલીક વખતે અતિ, પોઢ, કુ, તિત, ને અપનની પૂર્વે આવી જેડાય છે.
જેમકે ગુણાત અતિ સુહાપતા ડ. ષષ્ઠી વિભક્તિનું નામ ૨. કઈ પણ નામ સાથે જોડાય છે જેમકે શપુરા રામપુરા
અપવાદ જ. તુ અને પ્રત્યયોથી થતા , મ, થાન, પૂના, વિરાવ, પરિવેષ,
નાપ, અધ્યાપ, ને ઉલ્લાવિ શિવાયના કિયાવાચક શબ્દ કર્તાના અર્થમાં હોય તે, તે સાથે જોડાતું નથી. જેમકે મૂર્તિ પૂનવરા ક્ષુમક્ષિા કેમકે એમાં મજા કર્તાવાચક નથી અપ રાષ્ટ્રનું માથું નહીં થાયાવી મર્તાનું
વઝમ નહીં થાય રણ. જે એવી રીતે વપરાયું હોય કે તેમાંથી એક પસંદ કરી કહાડવાનું હોય તે તે
પસંદ કરી કહાડવાના શબ્દ સાથે જોડાતું નથી. જેમકે કૂળ દિનઃ (શ્રેષ્ઠ)
એમાં કૂણાં ને દિને સમાસ નહીં થાય. છે. સતષવાચક શબ્દ, માન પામેલા અથવા પસંદ પડેલાને અર્થના અથવા
જગ્યા બતાવનાર વર્તમાન તથા ભૂતકૃદંત વિશેષણે, કૃદંત અવ્યો અને તવ્ય સંતવાળા કૃદંતનામ સાથે જોડાતું નથી. જેમકે લતાં , તત સત , राज्ञां पूजितः, (इदम् ) एषां आसितं भुक्तं गतं वा, ब्राह्मणस्य कृत्वा, नरस्य વાર્તવ્ય, ને એવાઓને સમાસ થતું નથી. કેઈકતવ્ય સંતવાળા જોડે જોડાય
છે. જેમકે સ્વચ કર્તવ્ય = ર્તવ્યમ્ ૫. ગુણવાચક વિશેષણના થયેલા નામ જોકે કેટલીક વખતે જોડાય છે કે કેટલીક
વખત નથી જેડાતું. જેમકે જવારા રષ્યિને સમાસ થતું નથી. પણ યુકે * મા નું કુમિ િથાય છે.
ના અંતવાળા વિશેષણ નિશ્ચયાર્થે વપરાતા હોય તે તેની સાથે જરૂર જોડાય છે. જેમકે સર્વે મદત્ત = સર્વમાન = દિતા, તૂરી, રાઈ, ને તે સિવાયના સંખ્યાપુરક શબ્દ સાથે જોડાતું નથી
ને એઓ સાથે જોડાય છે ત્યારે એઓ જે શબ્દ સાથે જોડાય તેના ભાગના અર્થ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
વાળા હાવા જોઇએ ને તેમ હોય ને જોડાય ત્યારે વિકલ્પે પહેલા અથવા ખીજા મુકાય છે. જેમકે મિલાયાઃ દ્વિતીય=મીજી ભીખ. ને મિલાયાઃ દ્વિતીયં દ્વિતીય મિક્ષા અથવા મિાદ્વિતીય= ભીખના ખીજેભાગ.
છે. જો વાક્યમાં કર્મના સંબંધમાં આવ્યુ હોય ને વાક્યના કર્તા ઃ આદિ કૃતાદિ પ્રત્યયથી થયેલા હાય તા કાઈ સાથે જોડાતું નથી. જેમકે (આખા) થવા લોઃ (શોપેન )=ગાવાળીઆ શિવાય કોઇનુ ગાયનુ દોહવુ એ આશ્ચર્ય છે. ૨. આખા ભાગવાચક એક વચનનુ હાય તો પૂર્વ, અપ, અધ, ઉત્તર, અને નપુંસક લિંગના અર્થ જોડે જોડાય છે તે પૂર્વ વગેરે પહેલા મુકાય છે. જેમકે યસ્ય પૂર્વ=પૂથાય:। અર્ધે પિપ્પલ્યા:=ઋષપિપ્પલ્હીઃ। પણ વર્ષઃ શ્રામસ્યશ્રામાર્થ્યઃ કેમકે અર્થ અહીંઆ પુલ્લિ’ગના છે. । છત્રાળાં પૂર્વઃ-છાત્રાળાં પૂર્વઃ કેમકે છાત્રાળાં બહુવચન છે. રૂ. વખતની મયાદા બતાવનાર હોય તે તેના ભાગ મતાવનાર શખ્સ સાથે જોડાય છે ને તે ભાગ અતાવનાર શબ્દ પહેલા મુકાય છે. જેમકે મધ્ય અદુમાદઃ । ચ. સપ્તમી વિભકિતનું નામ
૨. શોખ્ખુ, ધૂર્ત, પ્રવીળ, અત્તર, ઋષિ, પટ્ટુ, વિદ્યુત, રાજ, ૨૫૦, નિપુળ, સિદ્ધ, સુ૪, પ, વન્ય, તિવ=લુચ્ચા, સંવીત=શણગારેલુ, તથા કાગડા વાચક શબ્દો જોડે જોડાય છે, ને કાગડા વાચક શબ્દો જોડે જોડાય ત્યારે નિદાવાચક થાય છે. જેમકે આતપણુઃ । નારાજ તીર્થે ધ્વાર્થી વ=ત થવાંસ:-લાભી. ।
૨. દિવસ અથવા રાત્રિના ભાગવાચક હોય તે ભૂતકૃદંતના વિશેષણ સાથે જોડાય છે. જેમકે પૂર્વાને તમ્ પૂર્વા વૃતમ્। પણ દ્ધિ દમ્ ના સમાસ થતો નથી. છે. અમુક વિભકિતના શબ્દો સાથેજ આવનાર નથી. જેમકે વૃક્ષ પ્રતિ ના સમાસ થતા નથી. અપવાદ—ધિ જે સપ્તમી વિભક્તિના શબ્દ સાથે વપરાય છે તે શબ્દ સાથે જોડાય છે. જેમકે રૃશ્વરે અધિશ્વરાણીનઃ ।
અમુક પ્રત્યયેા હાય તે કાઇ જોડે જોડાતા
૩. સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર—પેહેલા પદના અંતમાં વિશેષ ફેરફાર થતા નથી અને છેલ્લા પદ્મના અંતમાં નીચે મુજબ થાય છે.
૩. નીચેના શબ્દોમાં સ્વરાંત ને અત્યસ્વર ને વ્યંજનાંત તા અત્ય વ્યંજન ને ઉપાંત્ય સ્વર ઉડી જાય છે ને ત્ર ઉમેરાય છે.
૬. રાત્રિ જો એની પૂર્વે પૂર્વ, અપ, જેવા આખાના ભાગ અતાવનાર શબ્દ હાય અથવા સર્વ, સંસ્થાત, કે મુખ્ય હાય તા—જેમકે પૂર્વ રાત્રે પૂર્વવત્રઃ ।
૨. રાજ્ઞન્ ને લિ-જો એની પૂર્વે કાઇ પણ શબ્દ હેાય તે જેમકે મદ્રાળાં ાના મંત્ર
નિ:
રૂ. સવિધજો એની પૂર્વે ઉત્તર, પૂર્વ, મૂળ હાય તા–જેમકે મૂલ્ય સથમ્મુગલના
ખ. નીચેના શબ્દોના અત્યાક્ષર ઉડી જાય છે.
૨. તક્ષન્ જો એની પૂર્વ ગ્રામ કે જોય હાય તે જેમકે ગ્રામસ્ય તક્ષા ગ્રામતાઃ । ૨. કાન્—જો એની પૂર્વે કાઇ એવા શબ્દ આવતા હાય કે આખા સામાસિક શબ્દને અર્થ કોઈ આખા દેશના ગાર થતા હાય તા–જેમકે સૌરાષ્ટ્રકક્ષ ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
. આન-જે એની પૂર્વે પણ આવે તે-જેમકે ઇષા. છે. તે અંતવાળા ગુણવાચક વિશેષણ-એએને તર ઉડી જાય છે. જેમકે સર્ષનાં
મિત=રબાન. ગ. નીચેના શબ્દને જ ઉમેરાય છે. ૨. અનાર, ગન, અને સા–એઓ વર્ણવાચક હોય અથવા એનાથી તે
સામાસિક શબ્દ નામવાચક થતા હોય તે-જેમકે મજુરા ૨. આ જે એની પૂર્વે પુષ આવેતે-જેમકે પુકાયુET ધ. મન નીપૂર્વે સર્વ અથવા આખાને ભાગ બતાવનાર શબ્દ હેય તે મદન નું અદ્દ
થાય છે; સંસ્થત હેય તે કદ અથવા અદ થાય છે, ને એઓ શિવાયને કઈ હોય તે અદ્દ થાય છે. વળી સની પૂર્વે વાળ જ કારત શબ્દ હેય તે અ ના ને
જ થાય છે. જેમકે પૂર્વાહા સંસ્થાના અથવા સંથાતાહિક ડ. સપ્તમી વિભકિતનું નામ આપ જોડે જોડાય છે ત્યારે પિનું અધીન થાય છે જેમકે
ईश्वरे अधि-ईश्वराधीन। ૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન છેલ્લા શબ્દનું લિંગ તે આખા સામાસિક શબ્દનુ લિંગ થાય છે. અપવાદ. ક. પ્રીત, આપ પહેલા હોય એવા સામાસિક શબ્દનું લિંગ તેઓ જે શબ્દને ગુણ બતા
વવા વપરાય તેના લિંગ પ્રમાણે થાય છે. જેમકે કવિ પ્રાતઃ=પ્રાપ્તકવિ (પ્રાપ્ત
जीविको नरः ने प्राप्तजीविका स्त्री)। ખ. રિ, અને કદ અંતમાં હોય એવા શબ્દો પુલ્લિગન ગણાય છે. જેમકે પૂર્વાત્રા. ગ ઉપર કે ૩પમ અંતમાં હોય ને સામાસિક શબ્દમાં પ્રાથમ્યને ભાવાર્થ હોય તે તે
નપુંસકલિંગને થાય છે. જેમકે પઃિ ૩૫=ાન્યુi (વંથ) | નર્ચ ૩૫
==ોપમ (કોટ) છે. આવા અંતમાં હોય ને છાયા નાંખનારા પદાર્થો ઘણા હોય તે તે પદાવાચક શબ્દ તથા છાયા શબ્દથી થતે સામાસિક શબ્દ નપુંસકલિગને થાય છે. જેમકે ફળ
छाया-इक्षुच्छाया। ડ. સમાની પૂર્વે રાજન ના અર્થવાળા (ાનું નહીં) અથવા રક્ષણ અથવા પિરાત્તિ હેય
તે તે સામાસિક શબ્દ નપુંસકલિંગને થાય છે. જેમકે નામનું ગ્રામના વળી જ્યારે તેમા સમૂહના અર્થમાં વપરાયે હોય ત્યારે તેની પૂર્વે ગમે તે શબ્દ હોય
તે તે સામાસિક શબ્દ નપુંસકલિંગને થાય છે. જેમકે સ્ત્રીમાં ચ. સેના, ગુજ, છાયા, રાત્રિા,કે નિરાના અંતવાળા શબ્દો સ્ત્રીલિંગ અથવા નપુંસકલિંગના
થાય છે. જેમકે ગ્રાહણેના અથવા ગ્રહિરેનમૂ છે. પ્રાતિપદિક+ અર્થથી થતા સામાસિક શબ્દનું લિંગ જે શબ્દ જોડે વપરાય તેના લિંગ
જેવું થાય છે. આ કલમ (છેલ્લા બે અપવાદ શિવાય) તત્પરૂષની દરેક જાતમાં યથાવકાશ લાગુ પડે છે. ૫ અનિયમિત-છઠ્ઠી વિભક્તિનું નામ બનાવ બતાવનાર હોય તે તે બનાવ બની ગયેલા વખત
સાથે બહુવ્રીહિ સમાસના શબ્દના અર્થમાં જોડાય છે. જેમકે મારો ગાતાર (ચર્ચા)मासजातः।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
૨. અલુક તપુરૂષ, વ્યાખ્યાત્રિ, ચેાથી, પાચમી, છઠ્ઠી, ને સાતમી વિભક્તિના પ્રત્યે કેટલાક વિભક્તિ તત્પરપના સામાસિક શબ્દમાં કાયમ રહે છે, ને કાયમ રહે છે ત્યારે અલક તપુરૂષ સમાસ થયે કહેવાય છે ને જે વિભક્તિ કાયમ રહે છે તે વિભક્તિને અલુક તત્પરૂષ સમાસ કહેવાય છે. જેમકે માત, પર્વ, ટૂતિ , વારસ્પતિને સુધિષ્ઠિર-એએ અનુક્રમે ત્રિજ, એથી પાંચમી, છઠી ને સાતમી વિભક્તિના અલુક તત્પરૂષ સમાસના શબ્દ થાય છે. એ વિભક્તિએ કેટલાક સામાસિક શબ્દમાં કાયમ રહે છે એમ ઉપર લખ્યું છે તે કઈ વિભક્તિ કયા શબ્દમાં કાયમ રહે છે તે દરેક સમાસ પરત્વે નીચે મુજબ છે, ૧. અલુક તૃતીયા તત્પરૂષ –તૃતીયા નીચેના શબ્દમાં કાયમ રહે છે. ક અસતાતા મોતીતિમા પુંસા: કનુષા અને વિશેષનામ તરીકે વપરાતા
मनसागुप्ता ने मनसाशायी। ખ. ગામના + સંખ્યા પુરક શબ્દ-જેમકે આમિનાપમા ૨. અલુક ચતુર્થી તપુરૂષ-ચતુર્થી નીચેના વ્યાકરણના સંબધના શબ્દમાં કાયમ રહે છે. - ___ स्मैपदम् । परस्मैभाषा। आत्मनेपदम् । आत्मनेभाषा । ૩. અલુક પંચમી તપુરૂષ:-પંચમી નીચેના શબ્દોમાં કાયમ રહે છે–
સ્તો(–), ત્તિ ( પાસે) ને ટૂરને એ અર્થવાળા તથા $ = અડચણ)–એ શબ્દ પાંચમી વિભક્તિમાં રહી બીજા જોડે જોડાય ત્યારે તેઓની વિભક્તિ કાયમ રહે છે. सभ कृच्छ्रादागतः । स्तोकान्मुक्तः । अल्पान्मुक्तः । अन्तिकादागतः। अभ्याशादागतः ।
दूरादागतः। विप्रकृष्टादागतः।। ૪. અલુક ષષ્ઠિ તપુરૂષ-છઠ્ઠી નીચેના શબ્દમાં કાયમ રહે છે– ક. વાઘોષિત = ચતુરાઈ ભરેલું ભાષણ વિષ્ણુન્તારાઓને એકજાતને દેખાવ પતો: = સની અથવા લુચ્ચા વિવેવાણ = કાશીના રાજાનું નામ વિવસ્પતિ =ઈન્દ્રા વારંપતિ = ગુરૂ સુનષ: = અજીગર્તના છેકરાનું નામ સુનપુર = અજીગર્તના છોકરાનું નામ ગુનોઢા=અજીગર્તને છોકરાનું નામ શાળાચણ=પ્રખ્યાત કુળમાં જન્મેલા મનુષ્યપુત્ર:=પ્રખ્યાત માણસને પુત્રી અનુષ્યફુટ = પ્રખ્યાત કુળમાં જન્મેલા રેવાનપ્રિય = મૂર્ખ. ખ. જે સામાસિક શબ્દ નિદાવાચક અર્થમાં વાપરવું હોય તેમાં આવેલી છઠ્ઠી વિભક્તિ
કાયમ રહે છે. જેમકે ચીવટન્ ! પણ ગ્રાહ્મણકુટમ્ ગ. કેઈનિદાવાચક શબ્દની પછી પુર આવે તે તે શબ્દને લાગેલી છઠ્ઠી વિભક્તિ વિકલ્પ - કાયમ રહે છે. જેમકે વાચા પુત્ર અથવા રાણપુત્રઃ છે. કારાંત શબ્દની પછી લેહીનું સગપણ અથવા કેઈ જાતની વિદ્યાવાચક શબ્દ હોય
તે જ કરાંત શબ્દને લાગેલી ષષ્ઠી વિભક્તિ કાયમ રહે છે, પણ જે તે શબ્દ પછી વરુ અથવા પતિ આવે તે વિઘે કાયમ રહે છે. વળી સ્ત્રની પૂર્વે માં અથવા પિન્નુ હોય તે રચના આદિ ર્ ને અલુક સમાસ થતું હોય ત્યારે વિકલ્પ નીકર જરૂર થાય છે. જેમકે ઘતુપુત્ર | ફોતુરન્તવારી માતુરતા, મનુષ્ય ને मातृष्वसा।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
૫ અલુક સપ્તમી તપુરૂષ-સપ્તમી નીચેના શબ્દોમાં કાયમ રહે છે – ક. વિદિતા સુવિદિતા ખ, સપ્તમી વિભક્તિનું નામ ૪ કારાંત નામ જોડે આવી થતે એક નામ વાચક શબ્દ,
જેમકે સાતિઢા વાહ રિસો. ગ. સપ્તમી વિભકિતનું નામ ભૂત કૃદંતથી થતે શબ્દ-જે ઠપકાવાચક વાપરે હોય તે–
જેમકે અવતનવૃતિ (વૈત) તપ્ત ભૂમિમાં નેળીઆના રહેવા જેવું (આ
તારૂ રહેવું છે). ઘ. સપ્તમી વિભક્તિનું નામ+7 અંતવાળા શિવાયના કૃતાદિ પ્રાતિપદિકથી, અને સિદ્ધ વન્દ્ર અને રથ શિવાયના શબ્દથી થતે શબ્દ- એક નામ વાચક થતું હોય તે-જેમકે સ્તબ્લેમ હાથી વાપ:=જાસુસ | વેવ=પક્ષી પહદં કમળ | કુરામ= કમળ કરાયઃ=વિષ્ણુ અપવાદરા રચgિઢવાથી વરસડા રદ્ધઃ | મરચા રોગ (અથવા સિન) ડ. પ્રવ્રુદ, રા, વઢિ કે વિશ્વને સપ્તમીને શબ્દા થી થતે શબ્દ-જે નામવાચક
ન થતું હોય તે-જેમકે પ્રવૃત્તિ ચ. સપ્તમીને કઈ શબ્દ પછી વ્યંજનાદિ “ક” વાચક શબ્દ આવી થતે શબ્દ- પૂર્વે - દેશની રીત બતાવનારે હોય તે-જેમકે મુજાપા છે. સપ્તમીમાં વપરાયેલા મગ અને અંત પછી ગુદ આવી થતે શબ્દ–જેમકે મારા જ. સપ્તમીમાં વપરાયેલા મહત્તા અને મૂત્ર શિવાયના અંગવાચક શબ્દ + મ શિવા
યનું કઈ પણ નામથી થતા શબ્દ-જેમકે રસિટોના ઝ. વર્ષ, ક્ષા, ફાર કે વરને સપ્તમીને શબ્દE થી તે શબ્દ-જે નામવાચક ન થત
હોય તે–એમાં વિભક્તિ વિકલ્પે કાયમ રહે છે-જેમકે વર્ષાને વર્ષના બ. સપ્તમીનું નામ કારત કે વ્યંજનાંત હેય ને વખત બતાવનાર ન હોય તે તે+રાજ, વાસ, રવિન, કે વન્યથી થતે શબ્દ-એમાં વિભક્તિ વિકલ્પે કાયમ રહે છે—જેમકે ઘેરાયઃ ને વરાયા ગામેવાણ: ને ગ્રામવાસઃ દુર્તવાને દુર્તજ પણ મિરાથઃ તિવઃ |
૩. કર્મધાય તત્પરૂષ ૧. વ્યાખ્યા–પ્રથમ વિભક્તિમાં રહેલા બે શબ્દ ક્વ, વ, ગાલ, સ્થાતિ અથવા સર
ત ના સંબંધમાં વપરાયા હેય તે તેઓની વિભકિતઓ કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને ક્રમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને જ્યારે એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આસમાસ થયો કહેવાય છે, ને કયા શબ્દ કેની જોડે કેના સંબંધથી વપરાયેલા જોઈએ તે વિષે નીચે મુજબ ક. ઉપમાન વ ના સંબંધથી તેના ગુણવાચક અથવા ઉપમાના કારણે વાચક શબ્દ સાથે - વપરાયે હોય તે–જેમકે વન વ રચા =વનાના
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
ખ. ઉપમેય કૂવ કે વ ના સબધથી તેને જેની ઉપમા અપાતી હેાય એવા શબ્દ સાથે વપરાયેા હાય તા—જેમકે મુલ્લું મહમિવ મુવમજ મુલમેવમણું= મુલામ, પુરુષઃ વ્યાવ=પુરુષવ્યાઘ્રઃ ।
ગ. ક્રિયાવાચક વિશેષણ આવી પશ્ચાત્ ના સંબંધથી તેવાજ વિશેષણ સાથે વપરાયુ... હાય તા—જેમકે આવા સ્નાતઃ પશ્ચાન્તિઃ નાતાનુતિઃ।
અપવાદ—ભૂત કૃદંતના વિશેષણા નકારવાચક તેવા જોડે જોડાય છે. બીજા તેવા જોડે જોડાતા નથી. જેમકે તાતમ્।
. ઉપર લખેલા શિવાયના કેટલાક પ્રાતિપકિ સદ્ ચ તત્ ના સંબધથી કેટલાક નામ અથવા સર્વનામ જોડે વપરાયા હૈાય તે—જેમકે ચાલો સર્વશ્ર્વ = ઝાલÒ: 1 कठश्वासौ श्रोत्रियश्च - कठश्रोत्रियः । एकश्चासौ वरिश्च - एकवीरः ने वीरकः । एकश्वासौ नाथश्च=एकनाथः। नागश्चासौ पुरुषश्च पुरुषनागः । रक्ता चासौ लताच - रक्तलता । नीलं च तदुत्पलं च= नीलोत्पलं ।
અપવાદ
છુ. વાત ને તમ પ્રશ્નવાચક હોય તેાજ કેઇ જાતિવાચક નામ જોડે જોડાય છે. જેમકે તરજાપ=કલાપ શાખાના કચા બ્રાહ્મણ । પણ તરઃ પુત્રઃ= કયા છોકરી, ૨. સત્, મહત્, પદ્મ, ને ઉત્કૃષ્ટ એએ વખાણુ વાચકના અર્થમાં હાય તાજ નામ સાથે જોડાય છે, જેમકે મદાવેચાણઃ ।
રૂ. વત્ કૃતાદિ પ્રાતિપકિ શિવાયના શખ્સ સાથે જોડાય છે ને ધૃતાદિ પ્રાતિપકિ સાથે જો તે ગુણવાચક હાય તા જોડાય છે. જેમકે વધારો પિશ્ચ= પત્તિ: શ્વા સૌ રચષાઃ।
૪. તળ્યું, અનીચ્, ચ ને તુલ્ય ના અતવાળા અને એના અર્થવાળા શબ્દો કોઇ પણ પ્રાતિપકિ જેના અર્થ અમુક જાતિવાચક ન હેાય તેની સાથે જોડાય છે. જેમકે ૩ળ ૨ તદ્દોન્ય મોગોળ પણ મોન્યશ્ચાત્તાપોનÆ તુ મોન્ચોનઃ નહીં થાય કેમકે મોહ્ન જાતિવાચક છે.
દિશાવાચક તથા સંખ્યા વાચક શબ્દો, કોઇ પણ પ્રાતિપકિ જોડે, જો આખા શબ્દના અર્થ ઉપનામ જેવા થતા હાય તા, જોડાય છે. જેમકે સપ્તર્ષયઃ। પણ །માતઃ જોડાય નહીં કેમકે ઉપનામ વાચક શબ્દ થાય તેમ નથી.
૬. દિશાવાચક તથા સખ્યાવાચક શબ્દો નામ જોડે જો આખા શબ્દના અર્થ ઉપનામ જેવા ન થતા હોય તે પણ નીચેની હકીગતમાં જોડાય છે.
૪. તદ્ધિતના પ્રત્યય લગાડવા હાય તા, જેમકે ષટ્સમાત/બ=નાખાવુઃ । પૂર્વ+ રાજા+ત્ર=પૌવાહઃ ।
સ્વ. વિશેષનામ થતુ હોય તા, જેમકે પૂર્વ+નવુામરામાં પૂર્વષુવામરામાં એ ગામનુ નામ છે.
જ્ઞ. કાઇ ત્રિજા શબ્દ સાથે જોડાતા હાય તે, જેમકે પૂર્વ+રાજા+પ્રિય-પૂર્વાહા
પ્રિયઃ। ૨. સમાસમાં આવતા શબ્દોના ક્રમઃ—
ક. નામ જ્યારે વિશેષણુ અથવા વિશેષણ તરીકે વપરાયલા શબ્દ જોડે જોડાય છે ત્યારે વિશેષણ અથવા વિશેષણ તરીકે વપરાતા શબ્દ પહેલા મુકાય છે, જેમકે ચાલો
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
सर्पश्च कृष्णसर्पः । नीलंच तदुत्पलंच - नीलोत्पलम् । रक्ता चासौ लताच रक्तलता । अपवाह
१. જો નામ વવાચક અને પુલ્ડિંગનું હાય તા વિશેષણ અથવા વિશેષણ તરીકે વપशयसा शब्दनी पूर्वे भुडाय छे. नेभडे कठश्रोत्रियः = ४४ मेवो ने प्राह्मणु। अग्निस्तोकः=थोडे। अभि । कठाध्यापकः = ४४ मेवो ने अध्याय । उदश्वित्कतिपयम् । कठप्रवक्ता । कठधूर्तः । गोमतल्लिका । गोमचर्चिका । गोतल्लजः । गोप्रकाण्डम् । गवोद्धः ।
૨. ધિક્કારાયલા માણસો અથવા ચીજો વાચક અર્થ કરવા હાય તે पाप, अणक, ને પુરુલ્લિત શિવાયના વિશેષણ અથવા વિશેષણ તરીકે વપરાયલા શબ્દ નામની પછી भुाय छे. ?भडे वैयाकरणखसूचिः = नहारो वैया४२ । मीमांसकदुर्दुरूढः= नास्ति भीभांस । पशु पापनापितः = भराय हुन्नभ। किंराजा = नहारो शन्न ।
३. कुमार ने कुमारी नेो थयो । कुमार, ले श्रमणा, प्रव्रजिता, कुलटा, भर्मिणी, ताप
सी, दासी, अध्यापक, पण्डित, पटु, मृदु, कुशल, चपल के निपुण लेडे भेडाय तो पहेलो भुडाय छे. नेमडे कुमारश्रमणा = कुमारी लिमार | कुमारगर्भिणी=5भारी गर्ल'वाणी। कृमारमृदु = नान्नु हुँ१२ । कुमारमृद्वी = नान्तु
वरी ।
४. कडार, भिक्षुक, कुञ्ज, बर्बर, खञ्ज, काण, गौर, वृद्ध, पिंग, पिंगल, तनु, बधिर, खो ड (=संगडेो) कुण्ठ ( =मुठ्ठो, सुस्त ), खलति ( =भाथे तास पडेसेो), ने जठर (=5 हाजु), मे शम्हो पहेला अथवा मील भुअय छे. भडे कडारजैमिनिः अथवा जैमिनिकडारः ।
५. वृन्दारक, नाग ने कुअर डुभेश छेल्या भुमय छे ?भ नृपवृन्दारकः । तापसकुअरः । पुरुषनागः ।
६. कतर ने कतम हमेश पहेला यावे छे.
२५. एक, सर्व, जरत्, पुराण, नव, केवल, पूर्व, अपर, प्रथम, चरम, समान, मध्य, मध्यम ने जघन्य (= छेउ पाछयो) उमेश पडेलां आवे छे, ने वीर पडेसो अथवा जीले यावे छे. अपर नी पछी अर्ध मावे तो अपर तु पश्च थाय छे. नेभडे एकनाथः । पश्चार्धः । एकवीरः । वीरकः ।
ગ. ક્રિયાવાચક શિવાયના વિશેષણ તેવા વિશેષણા સાથે જોડાય છે ત્યારે અર્થના પ્રમાણમાં थडेसा जीन्न भुाय छे. भङे आदौशुक्लः पश्चात्कृष्णः-शुक्लकृष्णः ।
અપવાદ
१. एक, सर्व, जरत्, पुराण, नव ने केवल, ने पूर्व, अपर, प्रथम, चरम, जघन्य, समान, मध्य मध्यम लेडे लेडाय तो, पूर्व महि पेडेला भुजय छे, ने एक माहि भांडाभांडे लेडाय तो सर्व, एक नी पूर्वे, जरत्, सर्वनी पूर्वे, ने मे प्रभा जी - लग्यो भुाय छे. नेभ} सर्वैकः । जरत्सर्वः । पुराणजरत् ।
ソ
२. युवन् क्यारे खलति, पलित, वलिन डे जरती भेडे लेडाय छे त्यारे पहेलो भुअय छे. भडे युवा चासौ जरती च = युवजरती = भुवान पशु घरडाना જેવુ... આચરનારી સ્ત્રી.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६१
ધ. કિયાવાચક વિશેષણુના શબ્દ ના પશ્ચાત્ત ના સંબંધથી જોડાય છે ત્યારે ક્રિયાના સમ__ या उभप्रमाणे पडसा भी भुय छे. भ स्नातानुलिप्तः । पीतप्रतिबद्धः।। ३. तव्य, अनीय, य ने तुल्य ना मत अने तेवा अर्थवाही राय छ त्यारे
__ पडसा भुय छे. सभडे उष्णं च तद्भोज्यं च=भोज्योष्णम् । ૩. સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફાર ક. પહેલા પદના અંતમાં થતા ફેરફાર:
१. महत् पडो शह डाय तो तेना महा थाय छे. भडे महादेवः । २. कुत्सितना यता कुना त्रि, रथ, वद, तृण ने २१२हिनामनी पूर्वे कत् थाय छे. " , पथिन् अने अक्ष नी पूर्व ने कु नो अर्थ "या" डाय
"त का थाय छे. , पुरुष नी पूर्व वि४८ का थाय छे.
___ उष्ण नी पूर्व का, कव् कत् थाय छे. सभ कुत्सितश्चासावश्वश्व-कदश्वः । कुत्सितश्चासौ रथश्च-कद्रथः । कुत्सितं च तदुष्णं च-कोष्णं, कवोष्णं, ने कदुष्णं । कुत्सितं च तद् जलं च-काजलं थोड
ज, ने कुजलं-मराम । રૂ. સર્વનામના સ્ત્રીલિંગના શબ્દની પછી કઈ પણ શબ્દ આવેતે તે સ્ત્રીલિંગને શબ્દ
पुगिनी थाय छे. सम पूर्वा च सा शाला च-पूर्वशाला। सर्विका च सा भार्या च-सर्वकभार्या। ४. जातीय ने देशीय प्रत्ययानी पूर्व तम प्रिया, मनोसा, कल्याणी, सुभगा, भक्ति,
सचिवा, स्वसा, कान्ता, क्षान्ता, समा, चपला, दुहिता, वामा, अबला, ने तनयानी પૂર્વે તથા ચતુર જેવા પૂર્ણ અર્થવાળા શબ્દની પૂર્વે પુલિંગને થયેલે ૩ કારાંત શિવાયને સ્ત્રીલિંગને શબ્દ હોય તે તે સ્ત્રીલિંગને શબ્દ પુલિંગને થાય છે. જેમકે पाचिका+ जातीया-पाचकजातीया । पाचिका+देशीया-पाचकदेशीया। महती च सा प्रिया चमहाप्रिया । दत्ता च सा भार्या च-दत्तभार्या । पञ्चमी च सा भार्या च-पञ्चमभार्या । पाचिका च सा स्त्री च-पाचकस्त्री । सौनी च सा भार्या च-सौनभार्या । सुकेशी च सा भार्या च-मुकेशभार्या । ब्राह्मणी च सा भार्या चब्राह्मणभार्या। महती च सा चतुर्दशी च-महाचतुर्दशी। महती च सा नवमी च-महानवमी । कृष्णा च सा चतुर्दशी च-कृष्णचतुर्दशी। पोटा, युवति, स्तोक, कतिपय, गृष्टि, धेनु, वशा, वेहत, बकयणी, प्रवक्त, श्रोत्रिय, अध्यापक, धूर्त ने प्रशसा वाय शहानी पूर्व उरात शिवायना वर्गवाय પુલિંગના થયેલાં સ્ત્રીલિંગને શબ્દ આવે છે તે સ્ત્રીલિંગને શબ્દ પુલિંગને થાય છે ને કલમ ૨ જી ના અપવાદ ૧ લામાં બતાવ્યા મુજબ પહેલે આવે છે). જેમકે इभा च सा पोटा च-इभपोटा=नुवान ५३पना सक्षवाणी ली। इभा च सा युवतिध-भयुवतिः नुवान । गौश्च सा गृष्टिश्च-गागृष्टि पडेसा वेतनी आय । गौच सा धेनुश्च-गोधेनुः तरतनी नदी ॥य । गौश्च सा वशा च-गोवशा =aixel आय । गौश्च सा वेहत् च-गोवहत् गलन भारनारी आय । गौश्च सा
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
।
યુચળી ==શોવ ચળી=એક વરસના વાછરડાવાળી ગાય ગૌત્ર સામgિજા == ગોમતહિા=સારી ગાયા ગૌત્ર ના મનિા નોમર્શિામારી ગાય ગૌમ સા તgનશ્ર=ગોતજીન= સારી ગાય નૌશ્ર્વ સોજ્સ્ત્રાવોદ્ધ:=સારી ગાય । નૌશ્ર સા પ્રજાનું રોપ્રારું=સારી ગાય । પણ મારી ર સા મતgિજા ચમારી માજ઼ા=સારી કુમારીકા કેમકે મારી જાતિવાચક નથી. ।
૬. ચુવન્ ના થતા સ્ત્રીલિ’ગના શબ્દની પછી વૃત્તિ, પતિ, હિત કે જ્ઞતી આવે તે ચુવન્ ના સ્ત્રીલિંગના શખ્સના પુલ્લિ’ગના શબ્દ થાય છે. જેમકે યુતિશ્રાલો સર્જાત श्व-युवखलतिः । युवतिश्चासौ जरती च-युवजरती ।
૭. જુલુસ્તી, મૂળા, જાજો, થ્રુ ને સૃ ની પછી અનુક્રમે અન્ડ, પવ, રાવ, લ, ને ટી આવે તે ઘુઘુસ્તી આદિ પુલ્લિ`ગના થઈ જાય છે. જેમકે ઈટાળ્યુ |
ખ. છેલ્લા પદ્મના અંતમાં થતા ફેરફારઃ
. નીચેના શબ્દોમાં સ્વરાંત શબ્દોના અંત્યસ્વર ને વ્યંજનાંત શબ્દોના અત્યન્યજન અને ઉપાંત્ય સ્વર ઉડી જાય છે, ને ત્ર ઉમેરાય છે.
૪. ત્રિજો એની પૂર્વે સર્વ, સંસ્થાત કે મુખ્ય હાય તા–જેમકે સર્વા ચાલો ત્રિશ્ચ સર્વગઃ। ( જો એની પૂર્વે આખાના ભાગ બતાવનાર પૂર્વ, અપર જેવા શબ્દ હોય તેા પણ એમજ થાય છે પણ એ સમાસ ષષ્ઠી તત્પુરૂષના જેવા હાય છે. જેમકે રાત્રે પૂર્વ પૂર્વવત્ર)
હ્યુ. રાજ્ઞન્ ને લિ-જો એની પૂર્વે કોઈપણ શબ્દ હોય તો જેમકે મથાલો
राजा च = परमराजः ।
૧. સવિચજો એની પૂર્વે નિર્જીવ પદાર્થ વાચક શબ્દ હોય તે–જેમકે જીમિત્ર સવિથ લવચમ્ |
૨. નીચેના શબ્દોના અત્યાક્ષર ઉડી જાય છે.
. શ્વન જો એની પૂર્વે નિર્જીવ પદાર્થ વાચક શબ્દ હાય તા જેમકે આર્ષઃ શ્યા આર્ષશ્વઃ । પણ વાન શ્વા ।
છુ. ત્રા–જો એની પૂર્વે ઝ અથવા મહત્ આવે તે એના અત્યાક્ષર વિકલ્પે ઉડેછે જેમકે ब्रह्म न कुब्रह्मा । તે
રૂ. નીચેના શબ્દોને શ્ર ઉમેરાય છે.
૧. ઉમ્ (=મુખ્ય, પ્રખ્યાત) જો એની પૂર્વે કાઈ પણ શબ્દ હાય તા–જેમકે अश्वानामुर इव अश्वोरसम् ।
એ વર્ગવાચક હેાય અથવા એના આવવાથી આખા શબ્દ નામવાચક થતા હાય તે—જેમકે મહગ્ર સાથ=
લ. અનસ્, અન્, અચલ ને સરસ્–જો
महानसम् ।
૫. ગો—જેમકે મા ચાલો ચૌથ પરમાવઃ ।
૪. અન્ ની પૂર્વે સર્વે અથવા આખાના ભાગ બતાવનાર શબ્દ હોય તેા એનું અદ્ભુ થાય છે, ને જો એની પૂર્વે સંસ્થાત હોય તે એનું અન્ન અથવા અરૂ થાય છે, ને એએ શિવાયના કોઈ હાય તા એનુ’ અજ્ઞ થાય છે. વળી અદ્ભુ ની પૂર્વે જ્ વાળા ગ કારાંત શબ્દ હૈાય તે અન્ન ના 7 ના થાય છે. જેમકે સંસ્થાતાદ્, સંસ્થાતા
ફ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
. વાત, મહું કે વૃદ્ધઋક્ષ માં પક્ષનને થાય છે. જેમકે વાતોમા મક્ષિા
- ગ. બે પદની વચમાં થતા ફેરફારના વારિ સમૂહ (આ ૮ માં પ્રકરણના ૧ લા
પરિશિષ્ટમાં આપે છે) ના શબ્દ તેમાં લખ્યા મુજબજ થાય છે. ૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન-છેલા શબ્દનું લિંગ તથા વચન તે આખા શબ્દનું
લિંગ તથા વચન થાય છે. આ અપવાદ ક. રાત્રિ, રાક, કે અંતમાં હોય એવા શબ્દો પુલિંગના ગણાય છે પણ રાગ ની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હેય, ને સર ની પૂર્વે કે સુનિ હોય તે આખે શબ્દ -
પુંસક લિંગને થાય છે. ખ. પથ (થનને થય) અંતમાં હેય ને તેની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ અથવા અવ્ય
ય હેય તે આ શબ્દ નપુંસક લિંગને, નીકર પુલ્લિંગને થાય છે. જેમકે વિસા
श्वासौ पन्थाश्च-विपन्थाः। ૫. અનિયમિત–મથુરચંહિ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપે છે) ના શબ્દ અનિયમિત છે.
૪. દ્વિગુ તત્પરૂષ. ૧. સંખ્યા વાચક શબ્દ પહેલો હેાય એવા કર્મધારય ને દ્વિગુ કહે છે, તેમજ સંખ્યા વાચક
શબ્દ પહેલો રહી કેઈડે સમાહારના સંબંધથી વપરાય હેય તે તેઓની વિભકિતઓ કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાછે શબ્દને કમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને જ્યારે એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયા
કહેવાય છે. જેમકે સ ર તે પશ્ચત્ત કથા મુવનાનાં સમા=રિમુવન ૨. સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફાર. ક. પહેલા પદના અંતમાં થતા ફેરફાર ન ની પછી જપાઇ આવે ને આખાશબ્દને
અર્થ બળીદાન વાચક થાય અથવા જે આવે ને તેને તદ્વિતને ય પ્રત્યય લાગી જોડાયલાને અર્થ થાય તે મનનું જ થાય છે. જેમકે અષ્ટપટ =આઠ પિણમાં આપેલું કાવત્રુઆઠ ગેધા જોડેલું. ખ. છેલ્લા પદના અંતમાં થતા ફેરફાર. ૨. નીચેના શબ્દમાં સ્વરાંત શબ્દને અંત્યસ્વર ને વ્યાજનાત શબ્દને અંત્યવ્યંજન અને ઉપાંત્ય સ્વર ઉડી જાય છે ને 5 ઉમેરાય છે. . ત્રિને અ૪િ-જો એઓની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હેય તે–જેમકે દ્રઃ
:સમરિ:=ાત્રમ્ પ્રકા સચ દિયા", ૪. રાજનને રિ-જો એઓની પૂર્વે કઈ પણ શબ્દ હેય તે-જેમકે ગયા
રાશિ માફ: વિજ્ઞાન ૨. દ્વિ અથવા ગિન્નાયુ ને એ ઉમેરાય છે. જેમકે ચાપુના શાપુજા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
રૂ. ને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી ઉડી ન ગયો હોય તે જ ઉમેરાય છે. જેમકે દિm
=વિવં યઃ પાવો તમાર=દિનું છે. કાઢિ ની પૂર્વે ક્રિકે રિ હોય તે એનું શસ્ત્ર વિકલ્પ થાય છે. પણ જે આખા શબ્દનું વિશેષણ કરવાને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી ઉડી ગયે હોય તે ગઢ જ થાય છે. જેમકે યસ અથવા દરદ્ધિા પણ દ્રયmટ કે ચટિ +(@
સ્થાસ્ટિમ્ય રીતઃ૧. મદન ની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હોય તે મદન નું મંદ થાય છે, ને આખા શબ્દનું વિશેષણ કરવાને તદ્ધિતને પ્રત્યય લાગતે હેય તે મનનું ગદ થાય. છે, ને આદુ ની પૂર્વે ૬ વાળો 5 કારાંત શબ્દ હોય તે અદ્દ ના ને જ થાય છે જેમકે રતન (સાદ) +wadi નૌ ને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી ન ઉડી ગયો હોય તે ઉમેરાય છે. જેમકે પ્રશનો , જગ્નનાથ+ા નૌ ની પૂર્વે ગઈ હોય તે નૌ ને ૪ ઉમેરાય છે. જેમકે નાવઃ અર્ધઅર્ધનાવમાં સાત ને આ કલમ વિકલ્પ લાગે છે ને જ ઉમેરાય છે ત્યારે અંત્ય શું
ઉડી જાય છે. જેમકે દિલા, દિવારિા. ૩. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન -સમાહારના સંબંધવાળો શબ્દ નપુંસક લિંગને થાય છે. અપવાદ ક. ઊત્તર પદમાં સકારાંત શબ્દ હોય તે તેને શું લાગે છે ને આખશબ્દ સ્ત્રીલિંગને થાય
છે ને ઊત્તર પદમાં આ કારાંત શબ્દ હોય તે તેને હું વિકલ્પ લાગે છે ને આખો શબ્દ શું લાગે છે ત્યારે સ્ત્રીલિંગને નીકર નપુંસકલિંગને થાય છે. જેમકે પાન વાવ હમાहारः पञ्चगवम् । त्रयाणां लोकानां समाहार: त्रिलोकी । पञ्चानां खट्टानां समाहारः=
ઝવી, પરાવા પણ પાત્ર, મુવન, યુવા અને એવાના અંતવાળા શબ્દને રું લાગતી જ નથી ને તેનાથી થતા આખા શબ્દ સ્ત્રીલિંગના થતાજ નથી. ખ. ઊત્તર પદમાં અન અંતવાળે શબ્દ હોય તે તેને ઉડી જાય છે ને તેને રે વિકલ્પ
લાગે છે, ને આખે શબ્દ રું લાગે છે ત્યારે સ્ત્રીલિંગને નીકર નપુંસક લિંગને થાય છે જેમકે પક્ષીને તામ્ |
પ. પ્રાદિ તત્પરષ. ૧. ઉપસર્ગવાળા પતિ, ગતિશક્તિ, w, સ્ટાન ને નિશક્તિ ના પહેલી વિભક્તિના શબ્દ,
પહેલી, બીજી, ત્રિજી, એથી ને પાંચમી વિભકિતના નામ સાથે ક્રમે કરી વપરાયા હોય તે તેઓની વિભકિતઓ કહાડી નાંખી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દોને કમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે. જેમકે પ્રતિઃ આવા=પ્રવાર્ય અતિન્તિો મા=તિમાસ્ટર અવે જોकिलया अवकोकिलः । परिग्लानः अध्ययनाय-पर्यध्ययनः । निष्कान्तः कौशम्ब्याः= નિરાશ્વિક
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫ :
૨. સમાસમાં આવતે શબ્દને કમ-ઉપસર્ગવાળા ત આદિ પહેલા મુકાય છે. ૩. સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફાર
ક. પહેલા પદનાં અંતમાં થતા ફેરફાર આદિ ઉડી જાય છે. ખ. છેલ્લા પદનાં અંતમાં થતા ફેરફાર ૨. નીચેના શબ્દોમાં સ્વરાંત શબ્દોને અંત્યસ્વર વ્યંજનાંત શબ્દને અંત્ય વ્યંજન ને
ઉપાંત્યસ્વર ઉડી જાય છે ને એ ઉમેરાય છે. ૪. રગ ને અંગુ૪િ-જો એઓની પૂર્વે અવ્યય હોય તે-જેમકે તિન્તો ___ अतिरात्रः । निर्गतंअंगुल्योः निरंकुलं । હ. રાજનને રિ-જે એઓની પૂર્વે કઈ પણ શબ્દ હોય તે-જેમકે તિન્તો
જ્ઞાનં અતિ : ૨. નીચેના શબ્દને ઉમેરાય છે. યા. અનન્, , અથર્ ને –જે એઓ વર્ણવાચક હોય અથવા એઓના
આવવાથી આખે શબ્દ નામવાચક થતું હોય તે-જેમકે ૩પનાં 8. શ્રેય- એની પૂર્વે નિ આવે તે–જેમકે નિઃશ્રેય૩ છે. જે-જે એને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી ઉડી ન ગયો હોય તે-જેમકે ૩૫ %=
उपगवम् । રૂ. ઢન ની પૂર્વ અતિ આવે તે શ્યન ને ઉડી જાય છે. જેમકે અતિન્તિો આનં
અતિથ્યઃ છે. અન્ન ની પૂર્વ રૂપ ન અપાય તે શબ્દ હોય તે મદન નું અદ્દ થાય છે ને તે જે
વાળો ય કારાન્ત હોય તે દૃના ને જ થાય છે. જેમકે અત્યE છે. સંખ્યાવાચક શબ્દની પૂર્વ અવ્યય આવે તે સ્વરાંત સંખ્યાવાચકને અંત્યસ્વર અને
વ્યંજનાં સંખ્યાવાચકને અંત્ય વ્યંજન ને ઉપાંત્યસ્વર ઉડી જાય છે ને એ ઉમેરાય છે. જેમકે નિઢિરારા પણ તુન્ અને ઉન્ને તેઓના અંત્યાક્ષર કાયમ રહે છે ને આ
ઉમેરાય છે. ૪. સામાસિક શબ્દની જાતિ તથા વચન આ સમાસથી થતે શબ્દ વિશેષણ થાય છે તેથી તેનું લિંગ તથા વચન તેના વિશેષ્યના લિગ તથા વચન પ્રમાણે થાય છે.
૬. નગ્ન તત્પરૂષ, ૧, વ્યાખ્યાન કેઈપણ પ્રાતિપદિક અથવા ક્રિયાપદ સાથે વપરાયે હોય તે ક્રિયાપદનું કૃતાદિ
પ્રાતિપદિક થઈ જાય છે, ને સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને કમ ગોઠવી તથા શબ્દમાં ફેરફાર કરી, નીચે લખેલા લિંગ તથા વચનને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને જ્યારે એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે.. અપવાદ-નિંદાવાચક અર્થમાં ક્રિયાપદ છેડે જોડાય છે ત્યારે તેને કૃતાદિ થતો નથી. જેમકે પતિ(સ્વ વાલ્મ)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬ ૨. સમાસમાં આવતે શબ્દને કમર પહેલેજ મુકાય છે. ૩. સમાસ થતા શબ્દમાં થતા ફેરફારક. પહેલા પદમાં થતા ફેરફાર સ્વરાદિ શબ્દ જોડે જોડાય ત્યારે તેને મન થાય છે ને
વ્યંજનાદિ શબ્દ જોડે જોડાય ત્યારે તેને જ થાય છે. અપવાદ ૨. નીચેના શબ્દમાં જ કાયમ રહે છે.
ન (મત્રને તિ) નક્ષત્ર (ક્ષત્તિ તિ) નથુ (નવુ ગી તિ) નમુવ (ન મુઝતિ ઝુતિ) ના (ન રમતિ તિ) ના (ર વં ચ તિ) નપાત્ (ન પતિ કૃતિ) : નવા (નત્તિ તિ) ના (ન મ ય તિ)!
નપુંસા (નીપુમાન) ! તારાત્યા (અસત્યા:) એમાંને છેલ્લા ત્રણ બહુવ્રીહિ છે. ૨. ન જ્યારે જમ્ ના થતા જ સાથે જોડાય છે ત્યારે કેઈપણ પ્રાણીનું વિશેષણ ન થવાનું
હોય તે 7 વિકલ્પ કાયમ રહે છે. જેમકે ના =પર્વત અથવા ઝાડાપણુ મા.=નહીં
ચાલનારે.. ખ. છેલ્લાં પદમાં થતા ફેરફાર-થન નું જુથ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે શપથમ્ અથવા
अपन्थाः । ૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચનઃ-છેલ્લા શબ્દનુસિંગ તેઆખા સામાસિક શબ્દનુલિંગ થાય છે પણ વચન નું અથ થાય છે ત્યારે નપુંસક લિંગજ થાય છે.
૭. ગતિ તપુરૂષ. ૧. વ્યાખ્યા–ત્યા, અને થી થતા કૃદંત અવ્યયની પૂર્વે તથા કૃતાદિ પ્રાતિપદિકની પૂર્વે
નીચે લખેલા શબ્દો આવે છે ત્યારે સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે ફેરફાર કરી નીચેની જાતને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયો કહેવાય છે. ક. ત્યા, ૧ ને ૨ થી થતા કૃદંત અવ્યયની પૂર્વે નીચેના શબ્દો હોય તે૨. કરો, ૩, વૌષ, વ, સ્વ, સ્વધા, પ્રાય, ચા, અને ક્ષિા
(કાર્ય વાચક–જેમકે ત્ય-સ્વીકારીને ૨. વળી, જો ને પ્રાર્થ-જેમકે પાય પરણીનો રૂ. મણિ, કરિ, મળે ને -જેમકે અનલિત્ય | છે. સત્ (માન વાચક), સત્ (અપમાન વાચક–જેમકે સત્ય માન આપીને કિ. મરું (શણગારના અર્થવાચક), પુર, ચ, અંત, મન, વાળ, રસ્ત, , ને તિઃ
જેમકે મહેંચ શણગારીને અહંદુત્વા=સંપૂર્ણ રીતે . ૬ન્યા, ૩૫, સાક્ષાતિ, મિથ્યા, ચમા, પ્રાદુ, સવિને નમ-જેમકે અન્યાને
ત્ય-અશક્તને શકિત આપીને ૭. અનુકરણ વાચક શબ્દોની પછી તિ ન હોય તેવા શબ્દ-જેમકે હત્યા ૮. કઈ પણ શબ્દમાં અંત્યસ્વર કે અંત્ય વ્યંજન કે અંત્ય વ્યંજનને ઉપાંત્ય સ્વર ઉડી
જઈ ઉમેરઈ થયેલ શબ્દ-જેમકે સફેત કરીને
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭ ખ. કૃતાદિ પ્રત્યયથી થયેલા નામની પૂર્વે પ્રાતિપદિક શિવાયને કઈ પણ શબ્દ હેય તે
જેમકે પુનઃ તિરસઃ સત્વરઃ મછંતિઃ ૨. સામાસિક શબ્દની જાત-કૃદંત અવ્યયના અંતવાળા શબ્દ અવ્યય થાય છે ને કૃતાદિ શબ્દના અંતવાળા શબ્દનું લિંગ છેલ્લા શબ્દના લિંગ પ્રમાણે થાય છે.
૮. ઉપપદ તત્પરષ. ૧. વ્યાખ્યા-સ્વા, ચ, ૨ ને શમ્ પ્રત્યયથી થતા કૃદંત અવ્યયની પૂર્વે તથા કૃતાદિ પ્રાતિપદિકની
પૂર્વે નીચે લખેલા શબ્દ આવે છે ત્યારે સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નીચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે ફેરફાર કરી નીચે લખેલી જાતને શબ્દ કરવામાં આવે છે, ને એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયા કહેવાય છે. ક. ત્યા, ૨ ને ઈ થી થતા કૃદંત અવ્યયની પૂર્વે ૩, ન, તિર્થ, મુરતઃ ને એવા
શબ્દ હોય તે-જેમકે ત્યા ! ખ. ચમ્ થી થતા કૃદંત અવ્યયની પૂર્વે કઈ પણ શબ્દ કેટલીક વખતે જરૂર અને કેટલીક વખતે વિકલ્પ હોય તે-જેમકે સ્વાદુળા (મું) | ખૂટોપ અથવા મુસ્ટન
૩પલર (મુ) ગ કૃતાદિ પ્રત્યયથી થયેલા નામની પૂર્વે કૃતાદિ નામ જેને લીધે થયું હોય તે નામ હેાય તે
જેમકે શુંમઃ (લું રાતિ તિ ઉંમr: એમાં ને ?, શુંમ ને લીધે થાય છે કેમકે નીકર થતું. પણ એ એ રીતને સામાસિક શબ્દ નથી કેમકે છું ને ઘર સાધારણ રીતે થયે છે, પચઃ ને લીધે થયે નથી, પથ પર: પોયરઃ
એમ થયું છે).
૨. સામાસિક શબ્દની જાત-કૃદંત અવ્યયના અંતવાળા શબ્દ અવ્યય થાય છે ને તાદિ શબ્દના અંતવાળા શબ્દનું લિંગ છેલ્લા શબ્દના લિંગ પ્રમાણે થાય છે.
ભાગ ૫ મ.
અવ્યવીભાવ સમાસ. ૧. વ્યાખ્યા–જે કઈ પ્રાતિપદિક એવા એક કે વધારે શબ્દની સાથે કે એવી વિભક્તિમાં
વપરાયું હોય કે જેને બદલે તેના અર્થને ઉપસર્ગ અથવા અવ્યય મુકાય તેમ હોય તે તે શબ્દઅથવા વિભક્તિને બદલેઉપસર્ગ કે અવ્યય મુકી, સમાસના આગળ કહેલા સાધારણ નિયમ તથા નિચે લખેલા નિયમ પ્રમાણે શબ્દને ગઠવી તથા તેમાં ફેરફાર કરી, આ શબ્દ નપુંસકલિંગના પ્રથમાના એક વચનના જે, ને ન રૂપ અપાય તે કરવામાં આવે છે, ને એમ કરવામાં આવે છે ત્યારે આ સમાસ થયે કહેવાય છે. જેમકે જીયો પનું રૂપ અન્તવિાિ આ સમાસથી થતા શબ્દને રૂપ અપાતા નથી તેપણ ય કારાંત, હોય તે તેનું ત્રિજી, પાંચમી ને સાતમી વિભક્તિનું એકવચન વિકલ્પ કરાય છે. અપવાદ ક. કયા શબ્દો તેઓને બદલે ઉપસર્ગ અથવા અવ્યયન મુકાતાં જાતેજ જેડી શકાય છે તે વિષે - .१ यावत्, तावत्-रभ यावन्तः श्लोकाः तावन्तः (अच्युतप्रणामाः)-यावच्छोकम्
(ગયુતપ્રામા )
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
૨. સંખ્યાવાચક વિશેષણુ–જો લેહીના સગપણ વાચક અથવા વિદ્યાના સંબંધ વાચક અથવા નદીના નામવાચક નામ જોડે જોડવું હાય તા જેમકે દોમુની ચંચો કિમુનિ
सप्तगङ्गम् ।
રૂ. કોઈ પણ વિશેષણુ–જો નદીનુ નામ જોડે જોડવુ` હાય તા–જેમકે ઉન્મત્ત દ્ર=ગંગાઉન્મત છે જ્યાં એવી જગ્યા.
૪. પાપ ને મધ્ય જેમકે પાત્ અથવા પરેશન્=ગંગાના પારથી.
ખ. કયા અવ્યયેા જોડાતા નથી તે વિષેસમયા, નિા, આપણ્, અમિત, પતિ, અને પશ્ચાત્ કાઇ નામ જોડે જોડાતા નથી.
ગ. કઇ વિભક્તિ કયારે જરૂર અથવા વિકલ્પે કાયમ રહે છે તે વિષે:
૬. દ્વિતીયા વિભક્તિ જો અનુ, શ્રૃમિ કે પ્રતિ ( તરફ વાચકા ) દ્વિતીયા વિભક્તિના કોઈ નામ સાથે જોડાતા હોય તો તે નામની દ્વિતીયા વિભક્તિ જરૂર કાયમ રહે છે. જેમકે અગ્નિ અથવા અગ્નિમિ । પ્રત્યાન્ન અથવા અધિકૃતિ / અનુવનમ્ અથવા વનમનુ । ૨. પંચમી વિભક્તિ–અનુ ( તરફ, માજુએ, સરખી લંબઇથી એવા અર્થવાળા ) પચ મી વિભક્તિના નામ સાથે જોડાતા હાય તો તે નામની પંચમી વિભકિત જરૂર કાયમ રહે છે. જેમકે અનુક્રમ્ અથવા ચા અનુ |
રૂ. પંચમી વિભકિત-અપ, વિ, હિં, આ (હુદ બતાવનાર ) અને અસ્ત્ર ધાતુથી થતાપ્રાવ જેવા શબ્દો પચમી વિભક્તિના નામ સાથે જોડાતા હોય તે તે નામેાની પચ મી વિભક્તિ વિકલ્પે કાયમ રહે છે. જેમકે અવિષ્ણુ અથવા અપવિળોઃ । વિષ્ણુ અથવા વિખ્ખો । વિનમ્ અથવા યવિનાત્। આમુત્તિ અથવા આમુ મધ્વનન્ અથવા પ્રવનાત્। આવાનું અથવા આવાજમ્યઃ। ધ. ક યા ઉપસર્ગો જુદા અર્થમાં વાપરી શકાય છે તે વિષે:
ઘુ એ સમૃદ્ધિના અર્થમાં વપરાય છે. જેમકે. માળાં સમૃદ્ધિ: મુમમ્ ।
2018
વૃદ્ધિ અથવા નઠારી સ્થિતિના અર્થમાં વપરાયછે.જેમકે ચવનાનાં વૃદ્ધિ થવનમા અભાવવાચક અર્થમાં વપરાય છે, જેમકે મક્ષિાળાં અમાવઃ =નિમણિમ્। हरिशब्दस्य प्रभावः इतिहरिः ।
પ્રકાશવાચક
',
इति प्रति
વીપ્સાવાચક
अर्थ अर्थ प्रति
""
ચા ’ અનતિવૃત્તિવાચક,, અતિ, અત્યયવાચક અસ પ્રતિવાચક
""
અનુ
""
स
""
""
22
,,
""
99
99
""
સાઢ્યવાચક ચેાગ્યપદ્યવાચક
,,
અન્તવાચક
સંપત્તિવાચક સાકલ્યવાચક
""
53
પશ્ચાતવાચક ચેાગ્યતાવાચક આનુપૂર્વ્યવાચક,,
,,
99
""
""
""
""
""
""
',
.
""
,,
.
""
""
دو
99
P
""
در
ײ
""
ײ
.
,,
99
=પ્રત્યર્થમ્ । =यथाशक्ति ।
शक्ति अनतिक्रम्य
हिमस्य अत्ययः
=તિમિમ્ ।
निद्रासंप्रतिनयुज्यतेइति - अतिनिद्रं ।
=અનુવિષ્ણુ
विष्णोः पश्चात्
रूपस्य योग्यं ज्येष्ठस्य आनुपूर्व्येण हरेः सादृश्यम्
चक्रेण युगपत्
अग्निग्रन्थपर्यंतं अधीते
=અનુભમ્ । =अनुज्येष्ठम् । => सहरि ।
=सचक्रम् । =सानि ।
क्षत्राणां संपत्तिः =ાગ तृणमपि अपरित्यज्य सतृणम् ।
""
૨. સમાસમાં આવતા શબ્દોના ક્રમ ઉપસર્ગ અને અવ્યય પહેલા પદમાં આવે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપવાદ ક. સિ (=ઘણું ડું જ્યારે નામ જોડે જોડાય છે ત્યારે છેલ્લું મુકાય છે. જેમકે રાજી ' હેરા=રામિતિ ખ. પર જ્યારે મા, રાહા કે સંખ્યાવાચક શબ્દ જોડે જોડાય છે ને રમતમાં ખોટ
બતાવવાને અર્થ હોય છે ત્યારે છેલ્લું મુકાય છે. જેમકે સક્ષે વિપરીત વૃતંત્ર પક્ષપt=
એક પાસે ઉધે પડવાથી નુકસાનમાં અવાય તેમાં રાવપરા પપરિયા ગ. ગ7, મ ને રિજ્યારે દ્વિતીયાના સંબંધથી કઈ શબ્દ જોડે જોડાય છે ત્યારે વિકલ્પ
છેલા મુકાય છે. જેમકે અગ્નિ અથવા શિમિ પ્રત્યક્ષ અથવા શિક્તિા મનુવ
નમ અથવા વનમનું ધ, અનુ (તરફ, બાજુએ, સરખી લંબઈથી-એવા અર્થવાળો) જ્યારે પાંચમીના સંબધથી
કોઈ શબ્દ જોડે જોડાય છે ત્યારે વિકલ્પ છેલ્લો મુકાય છે. જેમકે અનુપમ્ અથવા - ફિયા અનુ-ગંગાની બાજુએ. ૩. સમાસ થતા શબ્દમાં થતાં ફેરફાર-પહેલા પદના અંતમાં વિશેષ ફેરફાર થતા નથી. તે
છેલ્લા પદના અંતમાં નીચે મુજબ થાય છે. ક. અંત્યસ્વર દીર્ઘ હોય તે હસ્વ થાય છે. ને 1 ને જે નો , ને જેને સૌ ને ૩ થાય છે.
જેમકે ૩૫=૩૫]=ગાયની પાસે ખ. નવી, માસી, સાચી ને જિરિ ના અંત્યસ્વર ને જ વિકલ્પ થાય છે. જેમકે
૩પણ્ અથવા પના . ૨. નીચેના શબ્દને અંતમાં જ ઉમેરાય છે. ૨. કેઈપણ વર્ગના પહેલા ચાર મહેલા કેઈને અંતવાળા શબ્દને વિકલ્પ ઉમેરાય
છે. જેમકે ૩પમધમ્ અથવા ૩પક્ષમતા ૨. રાત્, વિપારા, અના, મન, પાન, અનg, વિવું, હિમવે, વિ, દર, વિર, રેત, ચતુર, , તત્, ચિત્તને વર (કરા ને થયેલ)ને જરૂર
ઉમેરાય છે. જેમકે મારHો. રૂ. ર૪ ની પૂર્વે આવે ને ઐન ની પૂર્વે ૩પ આવે એ જરૂર ઉમેરાય છે. જેમકે __ सरजस । उपशून। ઘ. અન સંતવાળા પુલ્લિગ અને સ્ત્રીલિંગના શબ્દોને ન્ જરૂરને નપુંસકલિંગના શબ્દને
7 વિકલ્પ ઉડી જાય છે. જેમકે ૩પIષા ૩પવર્મન ને ૩પવો . ૪. અનિયમિત –સા: પ્રતિ પ્રત્યક્ષ અw:V=ાક્ષ અT: રામપંસમક્ષ મનુ=
અન્વયં તિવાર સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ પરિશિષ્ટમાં આપ્યું છે) ના શબ્દ
ભાગ ૬ ઠે.
સામાસિક શબાના આલિંગ વિષે. સ્ત્રીલિંગ કરવાના નિયમ આગળ આપ્યા છે ને સામાસિક શબ્દોના સંબંધમાં જે વધુ જાણવાના છે તે નીચે પ્રમાણે છે –
૨૨
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ૧. કેઈપણ સમાસથી થયેલા શબ્દમાં લાગતા નિયમે – ક. લેનારા શબ્દો વિષે.
. વન અંતવાળા શબ્દોના ને ન પૂર્વે થાય છે. જેમકે વધીવનનું વધી- વન ને યદુથીવો २. पति नी पूर्व समान, एक, वीर, पिण्ड, भ्रातृ, भद्र पुत्र डाय तो पति ने पत्नी
જરૂર થાય છે ને બીજે કઈ શબ્દ હોય તે વિકલ્પ થાય છે. જેમકે રામચપતિ - નું ગ્રામચપતિ, ગ્રામપતિ અથવા પ્રામપતી (=ગામની શેઠાણી) રૂ. કૃતાદિના અને પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દની પૂર્વે અનુનાસિક ઉમેરાયલે શબ્દ હોય તે તે
મન અંતવાળા સામાસિક શબ્દને રું લાગે છે. જેમકે સાયંવર નું સાચુંવાળા છે. પુર, અછત, , અથવા પૂર્વ ની સાથે જોડાતા ૪ તથા થી થતા શબ્દને રું
લાગે છે, ક. સેના ને રાજ્ય ની સાથે જોડાતા રા ને શું લાગે છે. ખ. કે આ લેનારા શબ્દો વિષે. ૨. પ (ને થયેલે) અંતવાળા શબ્દના પદ્રિને પત્ર થાય છે. ૨. જ્યારે સામાસિક શબ્દના બીજા પદમાં શરીરના અવયવ વાચક, અંતમાં સ્વરવાળે.
ને ઉપાંત્યમાં એક વ્યંજનવાળા એ શબ્દ હેય ને તે સામાસિક શબ્દ જીવ વાચક શબ્દના વિશેષણ તરીકે વપરાય ત્યારે તેને આ અથવા હું લાગે છે. જેમકે તિરા અથવા અતિવેરા (સ્ત્રી) પણ સુખુલ્લા (રાછા) અપવાદ. જ. જે અવયવવાચક શબ્દમાં બે કરતાં વધારે સ્વર હોય તે આ લાગે છે. જેમકે
पृथुजघना. સ. પહેલા પદમાં સ, સદ કે વિદ્યમાન હોય તે આ લાગે છે. જેમકે સર ગ. આ લેનારા શબ્દો વિષે. ૨. સમ, મા, મન, વન અને પિE સાથે જોડાતા ને જ લાગે છે. ૨. અંતવાળા અથવા સત, જાવું, પ્રાન્તિ, રતિ અથવા જુવાની સાથે જોડાતાં
પુeg ને આ લાગે છે. . મહત્ત શિવાયના શબ્દ જોડે જોડાતાં ૬ ને મા લાગે છે. ઘ. ૩ લેનારા શબ્દો વિષે સરખામણીવાચક શબ્દ અથવા વંદિત, રા, રક્ષણ, રામ,
સહિત અથવા રસ સાથે જોડાતાં કહને ૩ લાગે છે. જેમકે મોજા ૨. નગ તપુરૂષ સમાસથી થયેલા શબ્દમાં લાગતા નિયમ-૪ ની પછી મૂઇ આવે તે મા
લાગે છે. જેમકે અમૂલ્ય ૩. દ્વિગુ સમાસથી થયેલા શબ્દમાં લાગતા નિયમે. ક. આ લેનારા શબ્દ વિષે. ૨. અજ્ઞાતિ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આવે છે) ના શબ્દોને આ
લાગે છે. જેમકે રિટા !
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧ ૨. માપના અર્થના શબ્દના અંતવાળે જે સામાસિક શબ્દ નહીં હોય તે જ લાગે છે.
અપવાદ. જ. માપના અર્થવાળા વિત્ત, ગતિ અથવા સંવત્યા ના અંતવાળા સામાસિક
શબ્દને જ લાગે છે. ર૪. માપના અર્થવાળા પણ ના અંતવાળા સામાસિક શબ્દ જ ક્ષેત્ર વાચક શબ્દનું
વિશેષણ થનાર હોય તે જ લાગે છે. જેમકે દિવા (ક્ષેત્રમાિઃ ૩૦
હાથ લાંબી (જમીન); દિલ (g)=૩૦ હાથ લાંબું (દેરડું). જ. માપ વાચક પુરુષ શબ્દ અંતમાં હેય ને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી ઉડી ગયે હેય
તે તેવા સામાસિક શબ્દને તેમજ આ લાગે છે. જેમકે પ્રમા
અ =ણિપુષા અથવા દિપુ (હિ)=બે મથડા ઉંડી (ખાડી). ખ. { લેનારા શબ્દ વિષે –ઉપર લખેલા શિવાયના એ કારાંત શબ્દને શું લાગે છે. ૪. બહુવ્રીહિ સમાસથી થયેલા શબ્દમાં લાગતાં નિયમે. ક. હું અથવા આ લેનારા શબ્દો વિષે. ૨. રામન અંતવાળા અને તેની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હોય એવા શબ્દ શું લે છે. ઉમ્મર વાચક ચિન ના અંતવાળા અને તેની પૂર્વે સંખ્યાવાચક શબ્દ હોય એવા જીવવાચક શબ્દનું વિશેષણ થનારા શબ્દ લે છે, ને બીજા વાચક શબ્દનું વિશેષણ થનારા શબ્દો લે છે. જેમકે ક્રિાનિ નું દિલ્હીની (પુત્રી)=બે વરસની ઉમ્મરની (છોકરી). પણ ક્રિયા (ત્રિા) બે વરસપર બાંધેલી (શાળા) નિ ની પૂર્વે
ત્રિ અથવા જ હોય ને હુયેન ને લાગતી હોય એના રને થાય છે. ૨. નાસિક, ૩, ૪, iા, દ્રત્ત, , , , પાત્ર, રાઇટ, ને પુછ ના
અંતવાળા શબ્દને આ અથવા શું લાગે છે. જેમકે રોવા અને રાજી . પણ જ કુછ ની પૂર્વે વર, મળ અથવા વિષ હોય અથવા પુછે અને પક્ષ સરખામ
શું કરવાના અર્થમાં વપરાયેલા હોય તે શું લાગે છે. જેમકે વરપુછો રૂ. નર અને મુર ના અંતવાળા અને વિશેષ નામ તરીકે વપરાતા શબ્દને બા લાગે
છે. જેમકે ખિલા પણ તાદ્રમુવી છે. સન્ અંતવાળા શબ્દને આ વિકલ્પ લાગે છે. જેમકે કુપર્વન નું સુપર્વ ને
સુપર્વ અપવાદ–જે અને આ ત્રિજી વિભકિતના એક વચનના આ પ્રત્યયની પૂર્વે ઉડી
જતે હોય તે વિકલ્પ લે છે. જેમકે વહુનન નું દુનિન અને વદુરશા ! . ( ને થયેલે) અંતવાળા શબ્દને ૬ વિક૯પે લાગે છે. જેમકે ચાત્રા નું
ચામ્રપત્ર અને સ્થાપવા પણ કુંપાદ્રિ સમૂહ (આ ૮મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આવે છે) ના શબ્દમાં તે $ જરૂર લાગે છે, ને ના અતંવાળા શબ્દને આ લાગે છે. જેમકે હૃત્તિ ૬. અક્ષિ ના થયેલા વા ને અંતવાળા શબ્દ નિર્જીવ પદાર્થનું વિશેષણ થતા હોય ને તેનું સ્ત્રીલિંગ કરવું હોય તે મા, ને જીવવાળા પદાર્થનું વિશેષણ થતા હેય ને તેનું સ્ત્રીલિંગ કરવું હોય તે ફુ લાગે છે. જેમકે મઢાક્ષઃ (પુરૂષ) મા (સ્ત્રી)
ટાક્ષ (વેણુષ્ટિ) ખ. ૬ લેનારા શબ્દ વિષે –
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ ૨. ધરૂ અંતવાળા શબ્દને રું લાગે છે, ને અંત્ય ને થાય છે. જેમકે ઉત્તર
ચા: સૌ=ીનની ૨. શરીરના અવયવ વાચક શબ્દોની પૂર્વ દિશાવાચક શબ્દ હોય તે તેને રું લાગે છે.
જેમકે મુવી
ભાગ ૭ મે. સામાસિક શબ્દોના રૂપે વિષે નિયમે તથા તેઓમાંના જોઈતા રૂપે. ચોથા પ્રકરણના પાંચમાં ભાગમાં શબ્દોના રૂપે આપ્યા છે તે પ્રમાણે તે શબ્દ સામાસિક શબ્દના અંતમાં આવે તેએ તેઓના રૂપ થાય છે, પણ કેટલાક શબ્દના રૂપમાં પિતાના અંગનું કાર્ય રહેતું નથી ને જુદી રીતે રૂપે થાય છે તે વિષે નીચે મુજબ – ૧. ૬, ૩, ૪ (વ્સ્વ કે દીર્ધ ) ના અંતવાળે પુલિંગને શબ્દ સમાસના અંતમાં આવ્યો
હોય ને તેને અંત્યાક્ષર કાયમ રહી અથવા હસ્વ થઈનપુંસકલિંગને થયે હોય તે, તે મષિતપુત્વ વાળો હોવાથી તેમાં થયેલા સામાસિક નપુંસકલિંગના શબ્દને ત્રિછથી સાતમી વિભક્તિમાં નપુસકલિંગના તેમજ પુલિંગના શબ્દના રૂપ જેવા રૂપ થાય છે. જેમકે પુલિંગના શબ્દને નપુંસકલિંગને પ્રિયgશબ્દ થાય ત્યારે તેના ત્રિજીના એક વચનના રૂપ પ્રિયષ્ટ્રના અને પ્રિય થાયને પુલિંગના પ્રધી શબ્દને નપુંસક લિંગ
ને પ્રપ શબ્દ થાય ત્યારે તેના ત્રિજીના એક વચનના રૂપ ચા ને ધિના થાય. ૨. ચેથા પ્રકરણના પાંચમાં ભાગમાં અપવાદમાં બતાવેલા શબ્દ પ્રાદિ તથા બહુવ્રીહિ સમા- સના અંતમાં આવતા તેઓને તેઓના અંગનું કાર્ય થતું નથી. ૩. જે શબ્દના અંતમાં લિંગ બદલાતા ફેરફાર થાય છે તેને તેના અંગનું કાર્ય રહેતું નથી.
પણ રે ના નપુંસકલિંગમાં થતા પ્રર માં સ્થાન, મિત્, , નામ અને સુની પૂર્વ રહે છે. જેમકે રિના રૂપ મારિની પૂર્વે પ્રખ્યામ, પ્રમ, પ્રખ્યા, પ્રાગામ,
પ્રVIકુ થાય છે, ને બાકીના બધા વરિ ના જેવા થાય છે. ૪. આ કારતમાં ક. મદુ ની પૂર્વ સંખ્યાવાચક શબ્દ, વિ અથવા નાયમ્ આવી થતા પુલિગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દને ૭મીના એક વચનમાં ત્રણ રૂપ થાય છે. જેમકે દ્રય નું દ્રય,
यहि, व्यहनि. ખ. વરના અંતવાળા નિર્નર અને મારા શબ્દના પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગના રૂપ માર
(પુ. ન) ના રૂપ (ના. ૧૭૯) જેવા થાય છે. ૫. સકારાંતમાં ધાતુને અતવાળા પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ વિશ્વપન (પુસ્ત્રી.)ના
રૂપ (ના. ૧૮૦) જેવા થાય છે. ૬. દુકારાંતમાંક પતિને તેના અંગનુ કાર્ય કઈ પણ સમાસને અંતે આવતા થતું નથી. ને એના
અંતવાળા બહુત્રીહિ તથા પ્રાદિ સમાસના શબ્દના રૂપ ઉપર લખેલી ૧લી તથા ૨જી કલમ પ્રમાણે પુલિંગમાં રિના જેવા ને નપુંસકલિંગમાં વાર ના જેવા તેમજ ત્રીજી થી સાતમી વિભક્તિ માં રુરિ ના જેવા ને સ્ત્રીલિંગમાં મતિ ના જેવા થાય છે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩ ખ. નહિ ના અંતવાળા બહુશ્રીહિ તથા પ્રાદિ સમાસના શબ્દના રૂપ પતિના અંતવાળા
એવા સમાસના શબ્દના રૂપ જેવા થાય છે. ગ. સ્ત્રી ના અંતવાળા પુલિંગના શબ્દના રૂપ તિરિત્ર (પુ.)ના રૂપ (ના.૧૮૧) જેવા,
સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ અતિસ્ત્રિ (સ્ત્રી) ના રૂપ (ના. ૧૮૨) જેવા, ને નપુંસકલિંગના
શબ્દના રૂપ તિસ્ત્રિ (ન.)ના રૂપ (ના. ૧૮૩) જેવા થાય છે. ૭. કારાંતમાંક એકાચ અને અધાત્વન્ત શબ્દના અંતવાળા યુહિંગ તથા સ્ત્રીલિંગના શબદના રૂપ થી
(પુ. સ્ત્રી =ઘણી બુદ્ધિવાળે–ળી) ના રૂપ (ના. ૧૮૪) જેવા થાય છે. ખ. અનેકાચ અને અધાત્વન્ત શબ્દના અંતવાળા પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ
વદુર્થથલ (પુ. સ્ત્રી ઘણું કલ્યાણ કરનાર–રી) ના રૂપ (ના. ૧૮૫) જેવા થાય છે. ગ, ધાત્વન્ત અને ઉણાદિકે સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય લાગ્યા વગર થયેલા અને અંત્ય ની પૂર્વે
સંયુક્ત વ્યંજન ન હોય તેવા પ્રાતિપદિકની પૂર્વ કેઈ શબ્દ ૧લી, ૨જી, ૩, ૪થી ૫ મી ને ૭ મી વિભકિત તપુરૂષ અથવા ગતિ તપુરૂષ સમાસથી જોડાયે હોય તે તેવા પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગને સામાસિક શબ્દના રૂપથી (પુ. સ્ત્રી =ઘણું ભણનારી) ના રૂપ જેવા થાય છે, અને એવા શિવાયના શબ્દોના રૂપ વિજ (પુ. સ્ત્રી =ઘણું ખરીદનાર–રી) ના રૂપ જેવા થાય છે. અપવાદ-ની ના અંતવાળા એવા શબ્દોને સાતમીના એક વચનમાં છઠ્ઠીના બહુવચનના
રૂપ જેવાજ રૂપ થાય છે. ૮. કા કારાંતમા. કે. એકાચ અને અધાત્વન્ત શબ્દના અંતવાળા પુલિલગ તથા સ્ત્રીલિંગના શબ્દના રૂપ હન્ન
(પુ. સ્ત્રી સારા ભવાંવાળે–ળી.) ના રૂપ (ના. ૧૮૬) જેવા થાય છે. ખ. અનેકાચ અને અધાત્વન્ત શબ્દના અંતવાળા પુલિગ તથા સ્ત્રીલિગના શબ્દના રૂપ
તિરફૂ (પુ. સ્ત્રી =ઘણું લશ્કરવાળો-ળી) ના રૂપ (ના. ૧૮૭) જેવા થાય છે. ગ. ધાત્વન્ત અને ઉણાદિ કે સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય લાગ્યા વગર થયેલા અને અંત્ય ૩ ની પૂર્વે
સંયુક્ત વ્યંજન ન હોય તેવા પ્રાતિપદિકની પૂર્વે કઈ શબ્દ ૧ લી. ૨ જી, ૩ જી, ૪ થી, ૫ મી ને ૭ મી વિભકિત તપુરૂષ અથવા ગતિ તત્પરૂષ સમાસથી જોડાયે હોય તે તેવા પુલિલગ તથા સ્ત્રીલિંગના સામાસિક શબ્દના રૂપ પ્રત્ (પુ. સ્ત્રી. =ઘણું કાપનાર-રી) ના રૂપ જેવા થાય છે, અને એવા શિવાયના શબ્દોના રૂપ વિક્ (પુ. સ્ત્રી = વધારે ઈજા કરનાર-રી) ના રૂપ જેવા થાય છે. અપવાદ-મૂ ના અંતવાળા ઉપર લખ્યા પ્રમાણેના શબ્દાના રૂપ પ્રર્ ના રૂપ પ્રમાણે ન થતા વિદ્ર ના રૂપ પ્રમાણે થાય છે, પણ વર્ષોમૂ , પુનમે, દન્મ, મૂ, ને વનમ્ ના રૂપ જે તેઓ ક્રિયાના અર્થમાંજ (જેમકે વમવર્ષા રૂતુમાં થના-રી) વપરાયા હિય તે તેઓના રૂપ પ્રર્ ના જેવા થાય છે. ને બીજા કેઈઅમુક અર્થમાં સ્ત્રીલિંગમાં
થતા હોય તે તેના રૂપ વર્ષોમ (સ્ત્રી.=સાટડી) ના રૂપ (ના. ૧૮૮૯) જેવા થાય છે. ૯. ૬ ના અંતવાળામાં-
નાની પૂર્વે વિચ્છ આવી થતા વિશ્વને ૧ લી ના એક વચનમાં તથા ચામું, મિત્, અર7 તથા શુ પ્રત્યયની પૂર્વે વિશ્વ નું વિશ્વ થાય છે. ૧૦. ટુ ન સંતવાળામાં- પ ના અંતવાળા પુલિગ તથા નપુંસકલિંગના શબ્દના રૂપ
સુપ (પુ. ન.) ના રૂપ (ના. ૧૮૯) જેવા થાય છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
११.न् ना मताभ
. युवन् , मघवन ने श्वन् ना मत नपुंसलिंगना शहना ३५ बहुयुवन् (न.)
३५ (न.१८०)२५ थाय छे. ५. पथिन् ,मथिन ने ऋभुक्षिन् नातवा नसगिना शहना ३५सुपथिन् (न.) ना
३५ (न. १८१) वा थाय छे. 1. अहन ना मतunyविंगना शहन॥३५ दीर्घाहन् (५.)।३५ (ना.१८२)पा थाय छे.
५. अनर्वन् (.) । ३५ (ना. १८३). १२. ए ना भताभां-अप ना मतवा पुदिन तथा नससिंगना शहाना ३५ स्वए • (५. न.) ना ३५ (न. १८४) नेवा थाय छे. १3. स् न मतवाणामां४. उशनस् न Adam नससिंगना शहना ३५ अत्युशनस् (न.) ना ३५
(न. १८५) वा थाय छे. 4. पुंस् ना भताय नससिंगना शहना ३५ सुपुंस् (न.) । ३५ (न. १८६)
पाथाय छे. એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન | એકવચન દ્વિવચન બહુવચન १७८.अजर(पु.न.)-नथीतु 45 परेने नु. १८०. विश्वपा (पु.स्त्री.) विश्वने पाणना२-1. ५. न. ५. न. Y. न. अजरः अजरम् अजरौ | अजरे | अजराः अजराणि विश्वपाः विश्वपौ विश्वपाः
अजरसौ अजरसः अजरांसि अजरम्अजरौ अजरान् अजराणि विश्वपाम्
विश्वपः अजरसम् अजरसौ अजरसः अजरांसि अजरसा-अजरेण अजराभ्याम् अजरैः
विश्वपाभ्याम् | विश्वपाभिः अजराय-अजरसे अजरेभ्यः |विश्वपे
विश्वपाभ्यः अजरात-अजरसः
विश्वपः अजरस्य-अजरसः | अजरयोः-अजरसो: अजराणाम्-अजरसा ,
विश्वपोः अजरे-अजरसि अजरयो:-अजरसोः अजरेषु विश्वपि
विश्वपासु अजर | अजर | अजरौ | अजरे | अजराः अजराणि| विश्वपाः विश्वपो
विश्वपाः अजरसौ अजरसी अजरसः अजरांसि | १८१. अतिस्त्रि (पु.)-खीन अतिम । १८२. अतिस्त्रि (स्त्री.) स्त्रीने अति भए કરી રહેનારે
કરી રહેનારી अतिस्त्रिः अतिस्त्रियौ अतिस्त्रयः | अतिस्त्रिः । अतिस्त्रियो अतिस्त्रयः अतिस्त्रियम्-स्त्रिम् अतिस्त्रियः-स्त्रीन् | अतिस्त्रियम्-स्त्रिम्
अतिस्त्रिया-स्त्री अतिस्त्रिणा आतस्त्रिभ्याम् अतिस्त्रिाभिः । अतिस्त्रिया अतिस्त्रिभ्याम्
स्त्रभ्याम् अतिस्त्रिाभः अतिस्त्रये अतिस्त्रिभ्यः अतिस्त्रिये-स्त्रिय
अतिस्त्रिभ्यः अतिस्त्रेः
अतिस्त्रियाः-स्त्रेः अतिस्त्रियोः अतिस्त्रीणाम्
| अतिस्त्रियोः
अतिस्त्रीणाम् अतिस्त्रिषु अतिस्त्रियाम्-त्रो
अतिस्त्रिषु अतिस्त्रे अतिस्त्रियों अतिस्त्रयः
अतिस्त्रियो अतिस्त्रयः
"
| विश्वपा
"
"
विश्वपाम्
"
अतिस्त्रो
अतिस्त्रे
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
प्रध्ये
"
अतिस्त्रिाण-स्त्री
प्रधीषु
प्रध्यौ
"
એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન એકવચન | દ્વિવચન | બહુવચન १८3. अतिस्त्रि (न.)=खीन अतिभार
| १८४. प्रधी (५. स्त्री.) ucl मुद्धिवाजो-जी शहनाई. अतिस्त्रि अतिस्त्रिणी अतिस्त्रीणि प्रधी
प्रध्यौ
प्रध्यः
प्रध्यम् अतिस्त्रिणा अतिस्त्रिभ्याम् अतिस्त्रिाभिः प्रध्या
प्रधीभ्याम् प्रधीभिः अतिस्त्रिणे-स्त्रये अतिस्त्रिभ्यः
प्रधीभ्यः अतिस्त्रिणः-स्त्रेः
प्रध्याः अतिस्त्रिणो:-स्त्रियोः अतिस्त्रीणाम्
प्रध्योः प्रधीनाम् अतिस्त्रिषु
प्रध्याम् अतिस्त्रि-स्त्रे अतिस्त्रीणि प्रधि
प्रध्यः १८५. बहुश्रेयसी (*al.)-
घाच्या ४२नारी. १८६. सुधू (५. सी.)-सा सवावाणी-जी. बहुश्रेयसी | बहुश्रेयस्यौ । बहुश्रेयस्यः सुः । सुध्रुवौ सुभ्रवः बहुश्रेयसीम्
बहुश्रेयसीः सुभ्रवम् बहुश्रेयस्या | बहुश्रेयसीभ्याम् बहुश्रेयसीभिः सुभ्रुवा सुभ्रूभ्याम् सुभ्रूभिः बहुश्रेयस्यै | बहुश्रेयसीभ्यः सुभ्रवे -सुभ्रुवै
सुभ्रूभ्यः बहुश्रेयस्याः
सुभ्रवः-सुभ्रवाः
बहुश्रेयसीनाम् .
बहुश्रेयस्योः "
सुभ्रुवाम्-सुभ्रूणाम्
सुभ्रुवोः बहुश्रेयस्याम्
| बहुश्रेयसीषु |सुचवि-सुभ्रुवाम् | बहुश्रेयसि | बहुश्रेयस्यौ | बहुश्रेयस्यः
सुभ्रूः | सुभ्रवौ
सुभ्रवः १८७. अतिचमू (पु. स्त्री. )=८१४२ने पति-। १८८. वषार्मू (सी.) साटोडी.
भारी २नारी-३. अतिचमूः अतिचम्वौ अतिचम्वः | वर्षाभूः | वर्षाभ्वी | वर्षाभ्वः अतिचमूम्
अतिचमून् वर्षाभ्वम् अतिचम्वा अतिचमूभिः वर्षाभ्वा
वर्षाभूभिः अतिचम्वे अतिचमूभ्यः
वर्षाभूभ्यः । अतिचम्वाः
वर्षाभ्वाः अतिचम्वोः अतिचमूनाम्
वषोभ्वोः अतिचम्वाम् अतिचमूषु वर्षाभ्वाम्
वर्षाभूषु अतिचमु अतिचम्वौ अतिचम्वः
वर्षाभ्वी वर्षाभ्वः १८६. सुपाद् (५. न.)-सारा ५वाजा-गु. १८०. बहुयुवन् (न.)-अनुवानीवाणु ५. न. ५. न. ५ न. सुपात् । सुपात् । सुपादौ | सुपदी | सुपादः । सुपान्दि| बहुयुव | बहुयूनी | बहुयुवानि सुपादम्। "
सुपदः । सुपदा सुपाद्भयाम् सुपाद्भिः बहुयूना बहुयुवभ्याम् बहुयुवभिः सुपर्द सुपाद्भयः बहुयूने
| बहुयुवभ्यः सुपदः
बहुयूनः
" सुपदाम्
बहुयूनाम् सुपदि सुपात्सु | बहुयूनि
बहुयुवसु सुपात् । सुपात् । सुपादौ । सुपदी सुपादः | सुपान्दि | बहुयुवन बहुयूनी *પુલિગમાં આને બીજીના બહુ વચનમાં વિદુચન થાય છે. બીજો ફેરફાર થતો નથી.
"
"
अतिचमूभ्याम्
..
वर्षाभूभ्याम्
वर्षावै
"
"
वर्षाभूणाम्
"
"
वर्षाभु
"
"
"
"
सुपदोः
| बहुयूनोः
बहुयुवानि
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
मेयन
द्वयन. | मपयन | सवयन.
वयन. | मपयन.
१६१. सुपथिन् (न)=सारा २स्तावg
सुपथि
सुपथी
सुपन्थानि
दाघाहानौ
"
सुपथा
सुपथिभ्याम्
सुपथिभिः
१८२. दीर्घाहन् (Y.)=ein वायो. दीर्घाहाः
| दीर्घाहानः दीर्घाहानम्
दीहिः दीघोहा
दीर्घाहोभिः दीर्घाड़े
दीर्घाहोभ्यः दीर्घाह:
दीर्घाहोः दीर्घाहि-दीर्घाहनि
दीर्घाहसु दीर्घाहः
दीर्घाहानः
दीर्घाहोभ्याम्
सुपथे
सुपथिभ्यः
सुपथः
सुपथोः
दीर्घाहाम्
सुपथि सुपथि-सुपथिन्
सुपथाम् सुपथिषु सुपन्थानि
सुपथी
दीर्घाहानी
१८3. अनर्वन् (.)-- द्वेष ४२वालाय.
अना
अनर्वाणो
अनर्वाण:
१८४. स्वप (Y.न.)=सा छे पाणी
सभा सेवा- |Y. न. .. न. पु. न. |स्वाप्स्व प् स्वापौ । स्वापी | स्वापः । स्वाम्पि
म्वम्पि स्वाम्पि
स्वम्पि स्वपा स्वद्भयाम् स्वद्भिः
स्वद्भयः स्वपः
अनर्वाणम्
अनर्वणः
स्वापम् ) "
अनर्वभ्याम्
अनवेणा अनवणे अनर्वणः
अनर्वभिः अनवेभ्यः
स्वपे
"
अनर्वणोः
स्वपाम्
अनवेणि अनवेन्
अनवणाम् अनर्वसु अनर्वाणः
अनर्वाणौ
स्वपि
स्वप्सु स्वाप् | स्वप् | स्वापौ | स्वपी | स्वापः| स्वाम्पि
|स्वम्पि
१८५. अत्युशनस् (न.)=शनसने पति
ક્રમણ કરી રહેનારૂ अत्युशन | अत्युशनसी । अत्युशनंसि
सुपुम्
सुपुमांसि
"
अत्युशनोभिः अत्युशनोभ्यः
__ १८६. सुपुंस् (न.)=सारा भासवाणु
सुपुंसी सुपुंसा सुप्रुभ्याम् सुपुंभिः सुपुंसे
सुपुभ्यः सुपुंसः
सुपुसाम्
सुपुन्सु(सुपुंसु नडी) सुपुम्
"
अत्युशनसा अत्युशनोभ्याम् अत्युशनसे अत्युशनसः
अत्युशनसोः अत्युशनसि अत्युशनः-न-नन् । अत्युशनसी
"
सुपुंसोः
अत्युशनसाम् अत्युशनःसु अत्युशनसि
सुपुंसि
.
"
ससी
स्पता
सुपुमांसि
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું.
વાકય રચના.
વાકયમાં મુખ્ય શબ્દ ક્રિયા બતાવનાર એટલે ક્રિયાપદ છે, તે ક્રિયાના કરનાર એટલે કત્તા વાચક, જેને વિષે કત્તાની ક્રિયા હોય તે એટલે કર્મવાચક, કર્તા કર્મના ગુણુ ખતાવનાર એટલેવિશેષણ વાચક, કર્તાની સાથે જુદાજુદા સંબધ બતાવનારા કરણઆદિ વાચક જુદીજુદી વિભકિત એના શબ્દો, ક્રિયાની રીત વગેરે બતાવનાર એટલે અવ્યય, તથા ઊદ્ગારના અક્ષરો કે શબ્દો પણ આવે છે. એએમાં ક્રિયાપદ્યના વાપરવા વિષે, તથા કર્તા, કર્મ તથા કરણ આદિની વિભકિતઓના વાપરવા વિષે, તથા તેઓ વચ્ચેના સબધ કેવા જોઇએ ને તેમાના કાણુ ક્યારે અધ્યાહાર રહેછે ને કાણુ ક્યારે એવડાય છે તે વિષે તથા કેટલાક પ્રાતિપદિ કા, ક્રિયાપદો, તથા વાકયા કેવીરીતે વપરાય છે તે વિષે, તથા કેટલાક અવ્યયેા કેવી રીતે વપરાય છે તે વિષે, કેટલાક જાણવાજોગ નિયમ છે તે નીચે મુજબઃ— ૧. ક્રિયાપદ વાપરવા વિષે:—
ક. વર્તમાન કાળનુ ક્રિયાપદ ક્યારે વપરાય છે વગેરે વિષે.
૨.
છુ. જ્યારે માલતા હાઇએ ત્યારે ક્રિયા થતી હાય તા—જેમકે ઋચમાનઋતિ તવપુત્ર:। તરતજ થઇ રહી હાયતા—જેમકે હ્રાતઃ। અવ मागच्छामि । તરતજ શરૂ થવાની હાયતા—જેમકે જ્વા મિષ્ય વિષયામિ
૩.
.
27
39
މ
99 -
',
',
૧૭૭
""
,,
૪. કુદરતના કાયદાઓની, મનુષ્યજાતની ખાયશે તથા વ્રુત્તિઓની, હુંમેશની ગોઠવણા ની તથા નિયમ પૂર્વક એકસરખી રીતે થનારી અથવા રહેનારી ખાખતાની વાત કરવામાં—જેમકે સત્સંતિઃ થય દિન પતિ હુલામ્। અત્યુત્તરસ્યાં વિશિ देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
. વારવાર થતી ક્રિયા કહેવામાં તથા આદત ખતાવવાના અર્થમાં——જેમકે વધુ વયે
नासौ जीवति ।
૬. જ્યારે વાક્ય શરતવાચક હાય ને તેમાં આશાના અર્થ હાય ત્યારે ભવિષ્યકાળના અમાં——જેમકે ફેવચ્ચેતિ ધાનું વપામઃ ।
૭. વાર્તાના ભૂતકાળના અર્થમાં—જેમકે રૃષો દ્યૂતે
૮. , પુષ્પ, તથા પુક્ષ્મ ની સાથે ભૂતકાળના અમાં——જેમકે ઋત્તિ મ=ગયા तो । वसन्ति स्म छात्रा इह । वसन्ति पुरा छात्रा इह । वसन्ति स्म पुरा छात्रा
F
o. પ્રશ્નવાચક અવ્યયા સાથે ભવિષ્ય કાળના અર્થમાં--જેમકે િ ત્તેમિ ! જ્ઞચ્છામિ ૦. શરત વાચક વાકયમાં ભવિષ્યકાળના અર્થમાંચોડાં વાતિ (ધાતિ) સ મૈં યાતિ (ચાતિ)
૨૨. ચાવવ, તાવણ્ ને એવા અર્થવાળાની સાથે કેટલીક વખત ભવિષ્યકાળના અર્થમાં— भडे यावत्स त्वां न पश्यति तावहूरमपसर ।
૨૩
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ૨૨. પુ ને યાવન અવ્યયેની સાથે ભવિષ્યકાળના અને નક્કીપણાના અર્થમાં જે
મકે માછો તે નિપતિ પુ તારી નજરે તે જરૂર પડશે | વિચ સુપત્મિના કૂટના રા છેષામિત્તે દુરાત્માને ઊખેડી નાંખવાને શત્રુઘને
જરૂર મેકલીશ. રૂ. કાનુને આ સાથે વર્તમાન, ભૂત, ને ભવિષ્ય એ ત્રણે કાળના અને નિંદાવાચક
અર્થમાં–જેમકે ગાતુ તત્ર માગૃષટીન્યાનથતિ તેતે વૃષલેને પણ યજ્ઞ કરાવશે. પિ ના ચારિ (=છેડી હશે અથવા છોડશે) તુ જવા માતે (=પરણું
હશે અથવા પરણશે.) ખ. અનદ્યતન ભૂતનું ક્રિયાપદ કયારે વપરાય છે વગેરે વિષે - ૨. જે દિવસે વાત થતી હોય તેની પૂર્વેના દિવસની, પણ ઘણા દિવસ પરની નહીં એવી
કિયા બતાવવામાં. ૨. પુ (ાની સાથે આવેલે નહીં) ની સાથે-જેમકે છાત્રાઃ જુઠ્ઠાવના રૂ. ૬ અથવા શાશ્વત વાક્યમાં આવે તે પક્ષ ભૂતના અર્થમાં–જેમકે Mઃ રસ
जघान अथवा कृष्णः कंसं हाहनन् ।। ૪. મા ને આ ની સાથે આજ્ઞાર્થના અર્થમાં–ને એમ વપરાય છે ત્યારે કાળને આગમ
ઊડી જાય છે–જેમકે મા આ મા ગ. પક્ષભૂતનું ક્રિયાપદ કયારે વપરાય છે તે વિષે - . ૨. ઘણું જુના વખતની અથવા જેની બેલનારને ખબર ન હોય એવી
કિયા બતાવવામાં, અપવાદ-જ્યારે કિયા થઈ હોય ત્યારે બેલનાર વ્યગ્ર મનને અથવા અચેતન હેય, અથવા બેલનાર ક્રિયાને તદન ઈનકાર જવા માંગતા હોય તેજ પહેલો પુરૂષ વપરાય નીકર પહલે પુરૂષ વપરાતે નથી–જેમકે વધુ પુરતાની
मत्ताकिलाहम्। ૨. પુરૂ (મ સાથે આવેલ નહીં)ની સાથે-જેમકે છાત્રાટ પુરો છે. સામાન્ય ભૂતનું ક્રિયાપદ જ્યારે વપરાય છે વગેરે વિષે – ૨. ખરી રીતે તે જે દિવસે વાત થતી હોય તે દિવસે થેડી વાર પર થઈ ગયેલી ક્રિયા
બતાવવામાં પણ કઈ પણ ભૂતકાળ વિષે વાપરવામાં હરક્ત નથી. પણ વાતમાં તે
વપરાતેજ નથી. ૨. ભૂતકાળમાં ક્રિયાનું ચાલુપણું બતાવવાના અર્થમાં જેમકે યારની વસિમલાતા 3. જ્યારે વાકય શરતવાચક હોય ને તેમાં આશાને અર્થે હોય ત્યારે–જેમકે વચ્ચે
રવાન્યમવર્મા, છે. પુરા (મની સાથે આવેલે નહીં) ની સાથે-જેમકે પુ છાત્રા અવસુદ ૧. મા અથવા મારા સાથે આજ્ઞાર્થના અર્થમાં–ને એમ વપરાય છે ત્યારે કાળને
આગમ ઊડી જાય છે-જેમકે મા ના =જ નહીં, પણ જે ધાતુને ઉપસર્ગ લાગ્યો હોય તે કાળને ઉપસર્ગ વિકલ્પ ઊડે છે-જેમકે મા મજુરામજો માવસ્થા
સાતમો . છે. અનદ્યતન ભવિષ્યનું ક્રિયાપદ ક્યારે વપરાય છે તે વિષે –
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ ૨. જ્યારે ચાલતા દિવસમાં કિયા થવાની ન હોય પણ થોડા દિવસમાં થવાની હોય ત્યારે
જેમકે પરમ તત્ર પત્તાદા ૨. જ્યારે વાક્યમાં અવર અથવા રાત્ર શબ્દ આવે ને વખત અથવા જગ્યાની હદ હોય
ત્યારે--જેમકે થોડવં માહ માની ત૨ થઈવ પઝલરાત્રતત્રાગ્યેતાના . જ્યારે અમુક વખત પછીના વખત વિષે કહેવું હોય ત્યારે-જેમકે ચર્થ સંવત્સર ___आगामी तस्य यत्परमाग्रहायण्यास्तत्राध्येतास्महे । ચ. સામાન્ય ભવિષ્યનું ક્રિયાપદ કયારે વપરાય છે વગેરે વિષે – ૨. ચાલતા દિવસમાં કિયા થવાની હોય અથવા થડા કે ઘણે દિવસમાં થવાની હોય
ત્યારે-જેમકે વાચચા રાતા ! માધ્યિામિ વિવેચે વા હતા એનયા મા ૨. ભવિષ્યમાં કિયાનુ ચાલુપણુ બતાવવું હોય ત્યારે–જેમકે ચવિઝીવર્સ રાતિ
(વતા નહીં) રૂ. જ્યારે વાકયમાં અવર આવે ને વખત અથવા જગ્યાની હદ હોય ત્યારે-જેમકે
योऽयमध्वा गन्तव्य आपाटलिपुत्रात्तस्य यदवरं कौशम्ब्यास्तत्र सक्तून्पास्यामः . (पातास्मः नडी)। योऽयं संवत्सर आगामी तस्य यदवरमाग्रहायण्यास्तत्र युक्ता
અશ્વેથા (શ્વેતા નહીં) ૪. જ્યારે વાક્યમાં ફિ અથવા એના અર્થવાળે શબ્દ હોય ને આશાને અર્થ હોય
ત્યારે-જેમકે છિયે ક્ષિ સ્થિતિ રાત્રે વવસ્થામા=જે વરસાદ જલદી આવશે તે
આપણે તરતજ વાવણી કરીશું.. છે. જ્યારે વાક્યમાં થઇ, ચા કે ચરિન હેય ને આશ્ચર્યને અર્થ હોય ત્યારે વિધ્યર્થના
અર્થમાં જેમકે આશ્ચર્યમોના મળે ટૂતિ આંધળે હરિને જુએ એ આશ્ચર્ય છે. ૬. જ્યારે વાકયમાં સંશય વાચક સત કે આ હોય ત્યારે–જેમકે ત તિતિક
શું તે દંડ પડશે? પિયાસ્થતિ =શું તે બારણુ ઢાંકશે? . ૭. જ્યારે વાક્યમાં વર્લ્ડ (નકી) હોય ત્યારે-જેમકે મારું સ્તિ સ્થિતિ કૃષ્ણ
નક્કી હાથીને મારશે. ૮. જ્યારે અમુક વખત પછીના વખત વિષે કહેવું હોય ત્યારે-જેમકે શો સંવત
आगामी तस्य यत्परमाग्रहायण्यास्तत्राध्यष्यामहे । ૨. જ્યારે વાકયમાં હિં, તજ, તમ વગેરે પ્રશ્રવાચક શબ્દ હેય ને નિંદાવાચક અર્થ
હોય ત્યારે-જેમકે જો રિ નિર્થિતા ૨૦. જ્યારે વાકય બોલનારની ધારણા બતાવવાના અર્થવાળું હોય ને તેમાં થર્ ન વપ
રાયુ હોય ત્યારે–જેમકે માવયામિ મ મવા ૨૨. જ્યારે વાકય શરતવાચક હોય ત્યારે-જેમકે જે સંસ્થતિ સુë યાતિ ૨૨. જ્યારે સભ્યતાપૂર્વકની આજ્ઞાને અર્થ હોય ત્યારે જેમકે પશ્ચાત્યાં પ્રતિ મિ
રિવ=પછી મેહેરબાની કરી તું સરેવર પ્રત્યે જજે ૨૩. જ્યારે વાક્યને અર્થ અસહનપાણુ અથવા ન માનવા જેવું એ હોય ત્યારે, ને
તેમાં મુખ્યત્વે કરી પ્રશ્ન કરે હોય ત્યારે–ને એમ વપરાય છે ત્યારે વિધ્યર્થના જે અર્થ થાય છે. વળી લિહિ૪ (ગુસ્સાવાચક) અને “થવું” ના અર્થવાળા ધાતુ વાકયમાં હોય તે આ ભવિષ્યજ વપરાય છે–જેમકે ન સંમાનિ અવન્સિ નિસ્થિતિ (જિત્વા)=તમે હરિની નિંદા કરે એ હું માનતો નથી ! જો
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
નિષ્યિતિ (
નિવા)-હરિની કેણે નિંદા કરે =હું નથી ધારતે કે હરિની કઇ નિંદા કરે) પર સંમાનિ સવાન્સિડિઝ ચાચિત તમે શુદ્રને યજ્ઞ કરાવે
એ હું માનતા નથી. ૪. યાદ રાખવું) ને એવા અર્થવાળા ધાતુ જેડે ચ ન વપરાયુ હોય તે
અનદ્યતન ભૂતના અર્થમાં જેમકે જાતિ ફw ગોપુ વાિમહે કૃષ્ણ, આપણે
ગોકુલમાં રહેતા હતા તે તને યાદ છે? ૨૫. જ્યારે વાક્ય શરતવાચક હોય ને તેમાં આશાને અર્થ હોય ત્યારે-જેમકે રે
ચિતિ ધાન્ય વસ્થામ: જે વરસાદ આવવાને હોય તે આપણે વાવણી
કરીશું. છે. આજ્ઞાર્થનું કિયાપદ જ્યારે વપરાય છે. ૨. પિહેલો પુરૂષ નીચેની હકીગતમાં વપરાય છે. ૧. સવાલ પુછવાને હોય ત્યારે જેમકે જિં જવા તેહું તારે માટે શું કરું? ર૪. અગત્યતા બતાવવી હોય ત્યારે-જેમકે પુનાÉ છાનિ હમણું મારે
જવું જોઈયે. જ. શક્તિ બતાવવી હોય ત્યારે-જેમકે વામ પતાઈ રેવિ ક્વિ ત હે દેવિ,
આજે તને પ્રિય છે તે કરવાને હમે શક્તિવાન છીએ. ૨. બીજે પુરૂષ નીચેની હકીગતમાં વૃપરાય છે– જ. આશીર્વાદને અર્થ હોય ત્યારે જેમકે સુશ્રુષ૪ ગુરુ પિયરીતિ
સપના વળી એમ વપરાય છે ત્યારે પરસ્મપદમાં એક વચનમાં તાવ વિકલ્પ ઊમેરાય છે. 8. નમ્ર હુકમને અર્થ હોય ત્યારે-જેમકે વૃત્તિ57 મામા: જ. વારંવાર અર્થે હોય ત્યારે...પણ એમ વપરાય છે ત્યારે તે વાક્યના ક્રિયાપદના
ધાતુથી થયેલો બેવડાયલે, ને ર્તિ સાથે વપરાયેલો હોય છે-જેમકે દીતિ
યાતિ વારંવાર જાય છે. છે. જ્યારે કેઈવાર કઈ, કઈવાર કઈ એમ ઘણી ક્રિયાઓ કરી અમુક કામ એકજ
માણસ કરે છે ત્યારે તેનાથી થતી ક્રિયાઓ કહેવામાં–ને એમ વપરાય છે ત્યારે તેઓની પછી તિ આવે છે જેમકે જૂન શિવ ધાન થવતિ તે કેઈવાર
સતુ પી, કેઈવાર ધાણ ખાઈ, વેહેવાર કરે છે (પેટ ભરે છે). રૂ.ત્રિ પુરૂષ નીચેની હકીગતમાં વપરાય છે.
વા. આજ્ઞાને અર્થે હોય ત્યારે-જેમકે પછી તમ્ ર. અરજને અર્થ હોય ત્યારે જેમકે માં વિજ્ઞાચક પરિત્રાત્ ૫. આશીર્વાદને અર્થ હોય ત્યારે-જેમકે વિપત્ત સિદ્ધિમિયમસ્ટિઆ અંજલિ
સિદ્ધિને પામે. વળી એમ વપરાય છે ત્યારે પરપદમાં એકવચનમાં તાત્ વિકલ્પ ઉમેરાય છે. ઇ. સભ્યતાથી સલાહ આપવાને અર્થ હોય ત્યારે-જેમકે યે નિર્વ ને
गत्वा प्रवद राघवम्।। ઇ, નમ્રતાપૂર્વક અરજના અર્થમાં––પણ એમ વપરાય છે ત્યારે તેની જોડે મ આવે . જોઈએ જેમકે વઢિમાપયે મેહરબાની કરી તમે બાળકને ભણાવે ને
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
જ્યારે સ્મ નથી આવતા ત્યારે આદ્રા અથવા ક્રુજ માન તરીકે બજાવવાનુ કહેવાને અર્થ થાય છે. ।
૬. ઈચ્છવાના અના વાકયમાં—જેમકે ક્ચ્છામિ સોમ પિવતુ મવાન્ । ૬. જો માઁ ના ચેગ વાકયમાં હાયતા—જેમકે મા મા મવત્વવત્ ના, ના, તે તેમ નથી. 1 ૭. નિમંત્રણ કરવામાં——જેમકે ૬ મવાનુગતુ
જ. વિષ્યનું ક્રિયાપદ ક્યારે વપરાય છે વગેરે વિષે:--
છુ. વર્તમાન અથવા ભવિષ્ય કાળમાં નીચેની હકીગતામાં વપરાય છે
૪. પાતાનાથી હલકા માણસને આજ્ઞા કરવામાં—જેમકે હૈં શ્રામ છેઃ
૩. નિમંત્રણ કરવામાં—જેમકે હૃદ મવાભુલીત ।
૧. એક્રો અથવા ફરજ, માનતરીકે, ખજાવવાનુ કહેવામાં—જેમકે પુત્રમધ્યાયે
द्भवान् ।
૬. અરજ કરવામાં—જેમકે મો મોન મેચ ।
૩૬. સંભવ ખતાવવાના અર્થમાં—જેમકે હમ્મેત લિતાનુ તેપિ યત્નતઃ પીડયન્ ચ. જો વાકયમાં નહિ, સમય અથવા વેજા ના યાગ હાય ને ચત્ વપરાયુ હાયતા
જેમકે વાહો ચદ્ધીિત મવાત્વે વખત થયાછે માટે તમારે જમવુ જોઇએ. 1 છે. જો વાકયમાં વિત્ શબ્દ ન આવ્યા હોય ને આશા અથવા ઈચ્છાવાચક આવ્યે હાય તા—જેમકે જામો મે મુન્નીત મવાન=મારી ઇચ્છા છે કે તમે જમા (=હું ધારૂછુ કે તમે જમશે) । પણ ચિજ્ઞાતિ=હું આશા રાખછું કે તે જીવેછે. જ્ઞ. બેધ અથવા સલાહુ વાચક અર્થમાં—તે એમ વપરાય છે ત્યારે કૉ અધ્યાહાર
રહેછે—જેમકે આપદ્યે ધન રક્ષેત્
જ્ઞ. જો વાકયમાં ,િ ત, તમ વગેરે પ્રશ્નવાચક શબ્દોના ચેાગ હાય ને નિદા વાચક અ હાય તે--જેમકે જો હું નિન્ત્ત્।
ઞ. જયારે વાય, માલનારની ધારણા ખતાવવાનો અર્થવાળું, હાય, ને તેમાં ચર્ ન વપરાયું હોય ત્યારે—જેમકે સંમાવયામિ મુન્નીત ઃ મવાન્ ( પણ સંમાવયામિ यद्भुञ्जीथास्त्वम् )।
૩. જો વાક્ય શરતવાચક હોય તા—જેમકે ઝાં નમશ્વેત્તુનુંયાયાત્ ।
૪. જો વાકયમાં આશ્ચર્યવાચક શબ્દ હાય ને ર્િ વપરાયું હાય તા—જેમકેઆશ્ચર્ય અદ્ સોથીતિ જો તે ભણેતા તે આશ્ચર્ય છે.
૩. જો વાક્યમાં “ એક મુહૂર્ત પછી” એ શબ્દો હાય તા જેમકે મુર્તીપૂર્વે ચલેત. । ૪. જો ગુણની ચાગ્યતા ખતાવવી હાય તા—જેમકે હ્યું ત્યાં વહે=કન્યાને પરણવાને તું ચેાગ્ય છે.
M. જ્યારે શરીરની ચેાગ્યતા ખતાવવી હેાય ત્યારે-જેમકે સ્ત્ય માવ
સ. જો ઈચ્છવાના અર્થનુ વાકય હાય તા—–જેમકે ફ્છામિ સોમ પિવેન્દ્રવાન્ । થ. જો પુત, પિ, જ્ઞાતુ, ને એવા, વાકયમાં, હાયતા—જેમકે ત (પિ જ્ઞાતુ વા) हन्यादर्घं हरिः ।
૬. જો વાકયમાં ય, યત્ર, કે ત્િ વપરાયા હાય ને ક્રિયા ન થતી હાય ને આશ્ચર્ય ના અ હાય તા—જેમકે ચન્દ્ (વિ વા) સ્વાદશ તિનિન્જેસાવપયામિ ન મર્પયામિ । યદ્ય (ચત્ર વા) ત્વમેવ ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
૨. હેત્વર્થ કૃદંતના અર્થમાં પણ એમ વપરાય છે ત્યારે બેઉ ક્રિયાપદને કર્તા એકજ
હવે જોઈએ—જેમકે મુન્નતીતિ-મોવડુમિતિ રૂ. જ્યારે ભૂતકાળની ક્રિયા બતાવવી હોય ત્યારે—જેમકે વાર્થ મામ તત્ર માન્ય
ચ તે ગ્રહસ્થ કેમ ધર્મ છેડી શકે? ઝ વિધ્યર્થ ભવિષ્યનું ક્રિયાપદ ક્યારે વપરાય છે વગેરે વિષે–કારણ અને પરિણામ વાચક
ઊક્તિના વાક્યમાં નીચેની હકીગતમાં એ વપરાય છે, ને વાક્યના પહેલા ભાગમાં એ આવેતે બીજા ભાગમાં પણ એજ આવવું જોઈએ. એ ભૂત અને ભવિષ્ય બેઉ બતાવે છે. ૨. જે કિયા ન બની હોય એ અર્થ હોય અથવા વાક્યના પિહેલા ભાગનુ બેટાપણુ
બીજા ભાગથી સિદ્ધ થતુ હોય તે વિધ્યર્થને બદલે વિધ્યર્થ ભવિષ્ય વપરાય જેમકે સુષ્ટિશ્ચર્મવિગત સુમિર્ચમમવિગત જે પુષ્કળ વરસાદ થાયતે પુષ્કળ અનાજ થાય ત્યાર સુfમાવાચસ્તમ્બુલોસાયં તવ તિમચિયુve વિમમિના ૨. જે ભૂતકાળની કિયા બતાવવી હોય તે વિધ્યર્થમાં વિધ્યર્થ ભવિષ્ય વિકલ્પે વપરાય
જેમકે જ નામ તમmત્યક્ષ ૩. જે કુત, ગણિ, gિ, ને એવા, વાક્યમાં હોય તે વિધ્યર્થના અર્થમાં વિધ્યર્થભવિષ્ય | વિકલ્પ વપરાય–જેમકે ગરિ તત્ર gિ: વીતાં નાયિતિ ટુર્મતિઃ છે. જે ક્રિયા ન થતી હોય ને આશ્ચર્યને અર્થ હોય તે અશ, ચઅથવા ઃિ ની જોડે વિધ્યર્થના અર્થમાં વિધ્યર્થભવિષ્ય વિષે વપરાય–જેમકે આશ્ચર્ય ચ ચત્ર સ્ત્રી
कृच्छेऽवय॑न्मतेतव, त्रासादस्यां विनष्टायां किं किमालप्स्यथाः फलम्। . આશીલિંગનું ક્રિયાપદ જ્યારે વપરાય છે તે વિષે–વર્તમાન કાળમાં આશીર્વાદ આપ વામાં અથવા ઈચ્છા બતાવવામાં આશીલિંગનું ક્રિયાપદ વપરાય છે—જેમકે વિરંડા
व्याद्भवान्। ૨. વિભક્તિઓ વાપરવા વિષે –
ક. પહેલી વિભક્તિના સંબંધમાં–પહેલી વિભક્તિ કર્તવાચક છે ને કર્તાને લાગે છે. ખ. બીજી વિભક્તિના સંબંધમાં–બીજી વિભક્તિ કર્મવાચક છે ને કર્મ તથા નીચેના *
શબ્દ ને લાગે છે. ૨. કર્મને ૨. જગ્યા અથવા દેશ વાચક શબ્દને તથા વખત અથવા જગ્યાની મર્યાદા બતાવનાર
શબ્દને-જે અકર્મક ક્રિયાપદને ગહેય તે–જેમકે કુહસ્થપતિ કુરૂઓના દેશમાં તે સુવે છે તત્ર વાતિ વિનાનવા તે ત્યાં કેટલાક દહાડા ર ોરાં પ્રતિક
તે એક કેસ ચાલે છે રૂ. પક્ષ કર્મને-જેમકે ત્વમેવ છુ વિદુતનેજ પુરૂષ જાણે છે છે. સુત્, ચાર્, , , , પ્રવિ , સૅ, રાસ, નિ, મમ્મુ , ની, દૃશs, ર૬ તથા એઓના અર્થવાળાને બે કર્મ આવે છે તે બેઉને-જેમકે ન પ ોષિક
તે ગાયનું દુધ દુહે છે. છે. શો, થા ને આ ની પૂર્વે ધિ હેય તે તેઓને વેગે, કિયાના સ્થાનવાચક શબ્દ
ને-જેમકે મરિજો જે રિ=હરિ વૈકુંઠમાં સુવે છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
–
»
૧૮૩ ૬. શુ ની પૂર્વે મધ, આ કે મનુ હોય તે તેને મેંગે ક્રિયાના સ્થાનવાચક શબ્દને- જેમકે ધવતિ વૈ રિહરિ વૈકુંઠમાં રહે છે. ૭. ઉન્ન ની પૂર્વે જ હેય ને અપવાસને અર્થ ન હોય તે તેને મેગે, યિાના સ્થાન વાચક શબ્દને-જેમકે રામે વનપાવર=રામ વનમાં રહેતા હતા (પણ મો વન
શુપાવર રામ વનમાં ઉપવાસ કરતા હતા. ). ૮. નીચેના શબ્દને ચેગે આવતા શબ્દોને
મતિને વેગેજેમકે માપ:=કૃષ્ણની બે બાજુએ વાળીઆઓ છે. સર્વત ને ભેગે-જેમકે સર્વતઃ પ્રતિક્રિાતિ =રક્ષકે મહેલની બધી બા
જુએ જાગે છે. અધોર ને ગે-જેમકે મો છો તાત્તિ પાતાલ સઘળા લોકોની
નીચે છે. ૩૫ર્થરિ , - , ૩૫ર્થર ઢોવં રિ=હરિ સઘળા લેકેની ઉપર છે. અધિ
ધ સ્ટોવ ત્યાર =લેકેની ઉપર સત્યક છે. પતિ છે - , Ni પતિ પ =ગેવાળીઆઓ કૃષ્ણની ચારે
તરફ છે. તમા , - , ગ્રામ રમવા ત્રાતિ =ગામની પાસે જાય છે. निकषा , - , ગામ ના ત્રાતિ અજિતઃ – ગામસ્ત
અમિત પૃથાનુઃ દેન વિતત્તે કૃષ્ણના ચારે
તરફના સ્નેહે કરીને પૃથાને છેક તરતે હતે. સત્તા (=વચ્ચે) ને ગે–જેમકે સત્તાવાં ન રિ=તારી ને મારી વચ્ચે હરિ છે. અન્તરે(=શિવાય લગતુ, વચ્ચે) ને ગે-જેમકે રમન્ત ન પુર્ણ હરિ શિવાય
સુખ નથી. મવંતત્તિને રોચ રવિ = તમારે વિષે તેણુને દૃષ્ટિ રાગ કે છે? અન્તત્વ
માં ક્ષત્તિ:સ્તારીને મારી વચ્ચે હરિ છે. . ૪ ને ગે–જેમકે
Mમિકૃષ્ણના અભક્તને ધિક્કારા ૩પ ( પાસે અથવા વધારે ઊતરતુ) ને યોગે-જેમકે ૩પરચૂર જ તે વૃત્તમુક્તારૂ વૃત્તાંત
શૂરવીરેના વૃત્તાંતથી વધારે ઉતરતું નથી... પ્રતિ (ત્રને) ને ગે–જેમકે અન્તસુયોનિ નામનું પ્રતિ=ગામ પ્રત્યે જવાને
- મારી ઈચ્છા મન્દ થઈ છે. ,, (પિતાના ભાગના અર્થવાળે) ને ગે–જેમકે સ્ટીરિતિ=લક્ષમી હરિને
- ભાગ છે એટલે હરિના માલકીપણુમાં છે. Mરિ (પિતાના ભાગને અર્થવાળ) ને ગે–જેમકે સ્ત્રી =લક્ષમી હરિને
ભાગ છે એટલે હરિના માલકીપણુમાં છે. [, (અમુક ચીજના સંબંધના અર્થવાળો) ને ગે–જેમકે શિર પર વિદ્યોતે
વિદ્યુ=વિજળી પર્વતની પાસે ચમકે છે. , (દરેકને અર્થવાળ) ને ગે–જેમકે
વૃ તિતિ ઝાડે ઝાડે સિંચે છે. અનુ (પોતાના ભાગના અર્થવાળ) ને ગે–જેમકે ૪૩ મિનું=લક્ષમી હરિને
ભાગ છે એટલે હરિના માલકી પણુમાં છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ મ(અમુક ચીજના સંબંધના અર્થવાળો) ને ગે–જેમકે જિવિત વિ
શુ= વિજળી પર્વતની પાસે ચમકે છે. , (દરેકના અથવાળો) નેગે—જેમકે વૃક્ષ વૃક્ષમનુસિગ્નતિ-ઝાડે ઝાડે સિંચે છે. , (તરત પછી, પછી, બાજુએ, કે વધારે ઉતરતુના અર્થવાળો)ને ગે—જેમકે
પમનુપ્રાકૃષ–જપથઈ રહ્યો કે તરતજવરસાદ આવ્યું, મર્સિ(અમુક ચીજના સંબંધના અથવાળ) ને ભેગે–જિનિતિ વિદ્યુતત્તે
વિદ્યુતવિજળી પર્વતની પાસે ચમકે છે. , (દરેકના અર્થવાળો) ને ગેજેમકે વૃક્ષ વૃક્ષમતિરિશ્ચંતિઝાડે ઝાડેસિંચે છે.' , (વધારે સારૂના અર્થવાળે) ને ગે–જેમકે વિMિ =કૃષ્ણ બીજા દે
કરતા વધારે બળવાન છે. મિ (અમુક ચીજના સંબંધના અર્થવાળ) ને ગે–જેમકે િિિિવદ્યારે
વિદ્યુત વિજળી પર્વતની પાસે ચમકે છે. , (દરેકના અર્થવાળ ને યોગે–જેમકે વૃક્ષ ક્ષમાહિતિ ઝાડે ઝાડે સિંચે છે.
, (પાસે) ને ગે–જેમકે મો મિ=ભક્ત હરિની પાસે છે, ગ. ત્રિછ વિભક્તિ કરણવાચક છે ને કરણવાચક શબ્દ તથા નીચેના શબ્દોને લાગે છે. ૨. જે વડે કિયા થતી હોય તેને—જેમકે મારતોષિા ૨. ક્રિયાની સમાપ્તિ બતાવનારા યિાપદને ગે, તેને સમાપ્ત થવામાં લાગતા વખત
અથવા જગ્યા બતાવનાર શબ્દને–જેમકે સ (રોના વા) અનુવાવસ્થતા પણ મારી નાયાતઃ કેમકે એમાં કાર્યની સમાપ્તિ થતી નથી ને આવવાની કિયા બાકી રહે છે. ૩. અંગની ન્યૂનતા બતાવનાર શબ્દને ગે, જે અંગમાં ન્યૂનતા હોય તેને-જેમકે __ अक्षणा काणः। पादेन खञ्जः। છે. ફક્ત (બસ વાચક)ને ગે, જેને વિષે એ ભાવ બતાવે હેય તેને-જેમકે કૃતિ
હતેના ૧. સા, સાર્ધ, તર્ક, તદને એના અર્થવાળ વપરાયા હેય અથવા અધ્યાહાર હોય
તે તેઓને વેગે, સંગત બતાવનારા શબ્દને-જેમકે મથા સાવ છતા વૃદ્ધો યુના
गच्छति। ૬. ચુસ્ત, ઈન ને એઓના અર્થવાળા શબ્દને ગે, જેનાથી યુકત કે હીનપા બતા
વવું હોય તેને—જેમકે મર્થન યુવતઃ અર્થન રીના . ૭. કર્તા જે ચિન્ડથી ઓળખાતું હોય તે ચિન્હવાચક શબ્દને-જેમકે રમત
રોગચરિતા છે. ચોથી વિભકિતના સંબંધમાંથી વિભક્તિ સંપ્રદાન વાચક છે ને નીચેના શબ્દોને
લાગે છે. ૨. જેને ઉદ્દેશીને, અથવા જેને અર્થે, અથવા જે પરિણામ અથવા અસર વાસ્તે કંઈ
ક્રિયા થતી હોય તેને જેમકે યુદ્ધ સંનતે યુદ્ધને માટે તે તૈયાર થાય છે મુક્ત દર મતિ=મુક્તિને માટે તે હરિને ભજે છે મતિના =ભક્તિ જ્ઞાનને માટે ગણાય છે. ક્યાય તે સૌથી તાવને માટે તે ઔષધિ ગણાય છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
૨. પ્ (=કહેવુ' ), મત્તુ (=મેકલવુડ), તે એએના અવાળાને ચેાગે, તેના પક્ષ કર્મને-જેમકે આણ્યાદિ મે જો મવાનુપ્રરૂપો મોલેન દ્યૂતો ચલે વિદ્યુઃ ।
રૂ. ર્ અને એના અર્થવાળાને ચેાગે, સતાષ થતા મનુષ્ય અથવા ચીજવાચક શબ્દને જેમકે જ્યે તે મતિઃ।
૪. થ્રુ (=દેવું ધારણ કરવું) તે ચેગે, લેણદારવાચક શબ્દને જેમકે સતય થા—તિ मोक्षं हरिः ।
. પ્રતિ કે આશ્રુ (=વચન આપવુ) ને ચાગે, જેને વચન અપાય તેને જેમકે પ્રતિષ્ણુશ્રાવ ઝાબુથીો વિર્ધાતાનજ્યાં કાકુત્સ્યએ તેમને વિજ્ઞપ્રતિક્રિયાનું વચન આપ્યુ. ।
૬. જાય્, ૐ, ચા, ને રાપુ, ના પ્રત્યક્ષ કર્મનેજેમકે ગોપી માળાવ ાયતે (તે નિતે રાતે ચા )=ગાપી કામનેલીધે કૃષ્ણને વખાણે છે. ( કૃષ્ણને વાસ્તે સંતાય છે, કૃષ્ણને વાસ્તે ઉભી રહેછે કે કૃષ્ણને નિર્દેછે.)
૭. રાય ને ર્ (સારૂ નઠારૂ નસીખ નક્કી કરવું અથવા જોવુ એ અર્થવાળા ) ને ચેગે, જેનુ તેમ કરવું હોય તેને જેમકે ધૃષ્ણાય રાખ્યાત તે કૃષ્ણનું સારૂ અથવા નઠારૂ નસીબ નક્કી કરે છે.
૮. તુમ્ થી થતા કૃદંત અન્યય અધ્યાહાર રાખવા હાય ત્યારે તેના સંબંધવાળા શબ્દને જેમકે વવાય (=વનું હતું) નાં મુદ્દોલનમાં જવાને ગાયને છેડી ।
૨. નમ:, સ્વસ્તિ, સ્વાદી, સ્વા, વટ્ ને અહં (ખરાખરીવાચક અર્થવાળા) ને ચેાગે, તેઓ જેને નિમિ-તે આવ્યા હોય તેને જેમકે રામવે નમઃ । પ્રજ્ઞામ્યઃ સ્વસ્તિ। અને સ્વાદા। પિતૃઓ થયા! આ વષટ્। દ્વૈતો નુિં= હરિ દૈત્યાના અરોમરીઓ (દૈત્યાને પુરા પડે તેવા) છે. 1
૨૦. સ્વાતિ ને રાજ જેવા આશીર્વાદ અથવા આવકારના અર્થવાળા શબ્દોને યાગે, તે જેને વાસ્તે વાપરવા હાય તેને જેમકે સ્વાતં ફ્રેન્ચે. ।
૬.ખરાખરીઆ વાચક પ્રમુ, રાખ્ત, સમર્થ વગેરેને ચાગે, જેને વાસ્તે ખરેખરીઆ થતા હોય તેને—જેમકે ચૈત્યો કૃત્તિ; પ્રમુઃ હરિ દૈત્યને માટે ખરાખરી (=દૈત્યા ને પુરાપડે તેવા ) છે. ।
ડ• પાંચમી વિભક્તિના સંબંધમાં—પાંચમી વિભકિત અપાદાનવાચક છે તે નીચેના શબ્દાને લાગેછે.
૬. જે ક્રિયાનુ કારણ અથવા સ્થિતિ ખતાવે તેને-જેમકે સૌનામૂલો યતે। ૨. જે તરફથી ક્રિયા થતી હાય તેને રૂ. જેથી કંઈ દૂર રાખવામાં આવે તેને ૪. રક્ષણ અથવા ધાસ્તિવાચક શબ્દને અથવા ધાસ્તિ થતી હોપ તેને—માતો રળે महतो भयात् ।
૬. સતાવાવાચક શબ્દોને યાગે, જેમાંથી સંતાવવાનુ હોય તેને–જેમકે માતુર્તિલીયતે
-જેમકે ગ્રામદ્યાતિ જેમકે પાપાન્નિવાતિ । યેગે, જેની તરફ્થી અથવા જેને લીધે રક્ષણ શ્વેતવાદાત્। સ્વલ્પમતિ ધર્મસ્ય ત્રાયતે
।
જે ક્ષિક્ષક પાસેથી હમેશ ભણવામાં આવેછે તેને જેમકે ઉપાસ્યાયાધીને પણુ नटस्यगाथां श्रुणोति ।
૨૪
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
૭. દેવવાચક શબ્દ કારણ તરીકે કહેવો હોય ત્યારે તેને જેમકે રાતા ચંક્સ
રૂપીએ ગીરે મુકેલે માલ. ૮. સુલુણા (=ધિકાર) ને રામ ના અર્થવાળા શબ્દોને ગે, જેને લીધે તે થતુ
હાય તેને-જેમકે પાકge ૧. પતિ ( મુશ્કેલ લાગવું)ને વેગે, તેને કમને-જેમકે અનાભિજિતે
તેને અધ્યયન મુશ્કેલ લાગે છે.. ૨૦. સરખામણી કરવી હોય ત્યારે જેની જોડે સરખામણી કરવી હોય તેને-જેમકે
अणोरणीयान् । अश्वमेधसहस्रेभ्यः सत्यमेवातिरिच्यते। ૨૨.નીચેના શબ્દોને ચગે આવતા શબ્દને૧. અન્ય, તિ, ને એના અર્થવાળાને ગે-જેમકે વિચ=કૃષ્ણથી બીજે. . સાત (=પાસે અથવા દૂર) ને ચગે-જેમકે વનવિ/વનની પાસે અથવા
વનથી દૂર.
જ ધાતુથી થયેલા શબ્દના અંતવાળા સામાસિક શબ્દને ચગે-જેમકે - શામત્રિાગામની પૂર્વે
છે. આ કારાંત અવ્યયને ગે-જેમકે ક્ષિત્રિામાત્ત=ગામની દક્ષિણે ક મહિના અંતવાળા તથા સારરથ, વાર, મનન્ત, અર્થ, જૂને એવાઓને યેગેજેમકે ક્ષિપદ પ્રામા ગામની દક્ષિણે. તાદિન વિરક્ત દહાડાથી. ગ્રામરિ=ગામની બહાર પુરાણપત્રાવ મનિન્ત =જુના પાંદડાઓના નાશ પછી.સંવત્સલૂ એક વરસ પછી વર્તન =રસ્તાની પેલી બાજુએ માથાથમતા =એથી બીજું તે ભાગ્ય પ્રમાણે . પ્રભૂતિ અને એવા અર્થવાળાને ગે–જેમકે તમહિનાન્નિતિો દહાડાથી. (મૃતિ એ વખત બતાવનાર અવ્યય જોડે પણ આવે છે. જેમકે તે પ્રશ્વતિ=
તે વખતથી.) છે. અપ (=દૂર) ને – છડીને)ને ગે-જેમકે મપદ =સંસાર હરિથી તે દૂર છેપરિસંવાદ સંસાર હરિને છોડીને છે એટલે હરિની બહાર છે. ૪. આ મર્યાદા વાચકને ગે–જેમકે ગાયુક્ત સંસાર =સંસાર મુક્તિસુધી છો
પરિતોષદિપ=વિદ્વાનેને સંતોષ થાય ત્યાંસુધી.. . પ્રતિ (પ્રતિનિધિ અથવા પ્રતિદાનના અર્થવાળે) ને ભેગે—જેમકે માન
કાત્મિતિ=પ્રદ્યુમ્ન કૃષ્ણને પ્રતિનિધિ છે. તિટસ્થ પ્રતિષ્ઠિત માન=ૉલને
બદલે ભાષા આપે છે અ. શરીરના અંગ શિવાયના વખત અથવા જગ્યાવાચક શબ્દના સંબંધમાં આવ
તા દિશાવાચક શબ્દને ગે–જેમકે મામજૂિર્વે ગામની પૂર્વે ચૈત્રાજૂર્વ
પશુન=ચત્રની પહેલા ફાગણ.. ૨૨.જ્યારે કૃદંતને લેપ કરવામાં આવે છે ત્યારે તેના કર્મવાચકને તથા તેની ક્રિયા જ્યાં થતી હોય તેને–જેમકે પ્રારાવાસ-માસામાહ્યરાજનિતિશ્ય
शुरं वीक्ष्य जिहति। ચ. છઠ્ઠી વિભક્તિના સંબંધમાં છઠ્ઠી વિભક્તિ સંબંધવાચક છે. (જેમકે રાણા પુષ:= રાજને માણસ) ને નીચેના શબ્દને લાગે છે. (કેટલીક વખત બીજી વિભક્તિઓના
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ અર્થમાં છઠ્ઠી વપરાય છે પણ તે ગ્રંથ કર્તાઓની છુટ ગણાય છે, જેમકે ટીપુ ને બદલે સ્ત્રીનાં વિસ્થા ન કર્તવ્ય વળી ગુજરાતિમાં ના, ની, નું, ને, એ પ્રત્યે સંબંધ વાચક છે પણ જ્યાં ગુજરાતીમાં એ પ્રત્યે વપરાય છે ત્યાં બધેજ સંસ્કૃતમાં છઠ્ઠી વપરાતી નથી. જેમકે સેનાનું પાત્ર નુ મંપન્ન થાય પણ નઃ વર્શ નહીં થાય.) ૨. તત્ અતવાળા દિશાવાચક શબ્દો અને તેના જેવા અર્થવાળા શબ્દ, જેવાકે
, ૩પતિ , મધ, સત્તા. ૬, મ, ને વેગે, આવતા શબ્દને –જેમકે ઘનનિામુપતિઃ તળામાં ૨. આટલી વાર એમ બતાવનાર સંખ્યાવાચક અવ્યયે, જેમકે શિ, પંરત્વ ને
ગે, વખતવાચક શબ્દને–ને એમ લાગે છે ત્યારે અર્થ સપ્તમીને થાય છેજેમકે દિ મને જોતિન્ને દહાડામાં બેવાર ભજન કરે છે. તે . કર્મણિ ભૂતકૃદંત પ્રાતિપદિક જ્યારે વર્તમાનકૃદંત પ્રાતિપદિકના અર્થમાં વપરાય
ત્યારે તેને યોગે, આવતા શબ્દને--જેમકે શાં મતદાન છે. કર્મણિ ભૂતકૃદંત પ્રાતિપદિક જ્યારે ક્રિયાનું સ્થાન બતાવનાર થાય અથવા કર્મવાચક નામ તરીકે વપરાય ત્યારે તેને યોગે આવતા શબ્દને—જેમકે સુકુન્દ્ર
स्यासितमिदं । मयूरस्य नृत्तं। છે. વિધ્યર્થ કૃદંત પ્રાતિપદિકને યોગે, તેના ધાતુના ક્રિયાપદના કર્તાને—જેમકે આ રિ આ સેવા નું મન (ભાવ) ઃિ સેવ્યઃ . તમને w થી થતા શબ્દોને તેમજ તેવા અર્થવાળા શબ્દોને વેગે આવતા
શબ્દને—જેમકે જૂળ દિશેઃ શ્રીર્મગતાથીખાના, ૭. રે, મળે, ફક્ત વગેરે અવ્યને વેગે આવતા શબ્દને—જેમકે જાવા મળે. ૮. ( ગુણ કરે અથવા આપ) ના કમને-જેમકે પોપકું લાકડું . પાણીને ગરમીને ગુણ આપે છે. ૧. નાઇ (આશીર્વાદ આપે) ના કર્મને-જેમકે પૃત્ય નાથ તું ધૃતિને આશી
વદ આપ. વનચ નાથતે તે ધનને આશીર્વાદ આપે છે. ૨૦. ૬ ને એના અર્થવાળા ધાતુના ક્રિયાપદને જે વર કે સંતાપ કર્તા તરીકે ન
આવ્યું હોય તે તેના કર્મને-જેમકે અતિસાર. પુરા થતિ પણ જો
रुजयति पुरुषं । 8 ગ, ઘ, શાશ, ન (નિ, કે બેઉ ઉપસર્ગવાળા) ને પિન્ક (પ્રાણીના સંબંધમાં ચૂર્ણ કરવું એટલે ઈજા કરવી ના અર્થવાળો) ના કર્મને–જેમકે વોડકારણ્યતિ
=રાજા ચેરને શિક્ષા કરે છે નિવાગાણિજિતું નાણાપતાના બળથી જગતના દુશ્મનને મારી નાખવાને ક્ષણનાં નિતિ =રાક્ષસને મારી નાખશે પણ પાનાઃ નિgિ=ધાણાને પીસે છે. ૨૨.શા (=ભુલ ભરેલું જ્ઞાન થવુ) ના કર્મને-જેમકે તે વિશે જ્ઞાનીજો તેલને ઘી
જાણે છે. ૨૩. ૬ અને પળ એ ધંધો કરે અથવા દુત રમવામાં શરત બકવી એવા વ્યવ
હારના અર્થમાં હેયતે તેઓના કર્મને જેમકે રાતી ચરિરૂપીઆથી બંધ કરે છે. પ્રાણાનામપાછા તેણે ઈદગીની શરત બકી
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
૨૪. તથા ધર્મ (બેઉ વિચારવું અથવા યાદ રાખવુના અર્થના), વા તથા (બેઉ કેઈના ધણી થવુના અર્થના), ને (દયા ખાવીના અર્થને) તથા એવા અર્થવાળાઓના કર્મને-જેમકે મરત્યાઃ અ તાત્ય તને ઘણુંજ સંભારનારથી.. શષ્યતિ તવ છાપ =લક્ષમણ તને યાદ કરે છે વિતા કે કર્તવાના મસૂર્ય પેદા થનારાઓ ઉપર રાજ્ય કરે છે યાત્રાપામનારસિક સંવૃત્ત =મારા ગાત્ર મારા કહ્યામાં નથી. મનતિ નિકાચ વાચકનાચ મરિન =પિતાની કન્યા ઉપર
મહારાજને હુકમ ચાલે છે. રામ રમાન =રામપર દયા ખાનારા છે. સાતમી વિભક્તિના સંબંધમાં–સાતમી વિભકિત અધિકરણવાચક છે. ને નીચેના શબ્દને લાગે છે. ૨. જે જગ્યામાં કિયા થતી હોય તેને-જેમકે દયા ૨. જે વખતે કિયા થતી હોય તેને જેમકે હિનાને નિયા નું 3. ભૂતકૃદંતને તદ્વિતને પ્રત્યય લાગી થયેલા શબ્દને વેગે, તે ભૂતકૃદંતના કર્મને- જેમકે ચારધતિ વ્યાકરણ ભણેલે. છે. જે અર્થ અથવા કારણને વાસ્તે કંઈ થયા હોય તેને જે તે અર્થને ક્રિયાપદ સાથે નિકટ સંબંધ હોય તે-જેમકે ચર્માિ પિન ન્તિ, જ્વન્તિ સ્તિન, રોપું
चमरी हन्ति, सीम्नि पुष्कलको हतः।। છે. સાપુ ને અસાપુ ને વેગે, જેને વિષે તે વપરાય તેને—જેમકે જે મતિરિ સાપુ ૩૫ (=વધારે), ને અધિ (અધિપતિના અર્થવાળ) ને વેગે આવતા શબ્દને– જેમકે ૩૫૫ [ળા હરિના ગુણે પરાર્ધ કરતા વધારે છે ધમુવિ રામ
અથવા ધાને મૂ=રામ પૃથ્વીને ધણું છે. ૭. વર્તવુના અર્થવાળા, જેવાકે વૃક્વ, ચવદ વગેરે તથા ફેંકવું ના અર્થવાળા, જેવાકે અન્, મુર , ક્ષિણ ને યેગે આવતા શબ્દને–જેમકે ગુજ્જુ વિનચેન વૃત્તિ કર્યા
कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने। ૮. પ્યાર અથવા હેત વાચક શબ્દ, જેવાકે નિંદ, મું, વગેરેના કર્મને તથા એઓ
ના થતા પ્રાતિપદિકને ગે આવતા શબ્દોને—જેમકે પિતા પુત્રે નિયતિ બાપ
છોકરાને ચાહે છે અતિ જે રોન્તો ચેતેપુ. ૧. પ્ર+મદ્ (બે ફકર થવું) ને ભેગે, જેની તરફથી બેફીકર થવાનું હોય તેને--જેમકે
नप्रमाद्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः। જ આઠમી વિભક્તિના સંબંધમાં–આઠમી વિભક્તિ સંબંધન વાચક છે ને બેલાવવાના
અર્થમાં લગાડાય છે. ઝ.એક કરતાં વધારે અમુક વિભક્તિએ કેટલાક શબ્દોને વેગે વપરાય છે, ને કેટલાક
શબ્દને કેટલીક બાબતમાં લાગે છે તેના સંબંધમાં૨. સમિતિવિરા ને વેગે, જેના ઉપર અભિનિવેશ થતો હોય તેને, ૨જી ને કઈવખતે | મી લાગે છે, જેમકે કન્યા સા ા તાલિr વાવ મોડમિનિવિરત્તિક જે ગુણકાની છોકરી પર તમારૂ મન બેસે છે તે સુખી છો પરેડમિનિવિરતિ મજ્જન સ્તમારૂ મન પાપપર બેસે છેપણ વિરેને વેગે તે ૭ મીજ લાગે છે, જેમકે અસ્મિતનયુવિના આ આસન ઉપર બેસો .
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
૨. વ્ડિ ને યાગે, જેને વિષે ધિક્કાર બતાવવા હાય તેને ૨ જી ને વખતે ૧ લી કે ૮ મી લાગે છે. જેમકે ષિજ્ઞાસ્માન્ । વિનિય દ્ધિતા આ દરિદ્રતાને ધિક્કાર | ષિ મૂ=મૂઢ, તને ધિકકાર, 1
રૂ. ઉપજ્યુંપત્તિ ને ચાગે, તેના સ’બધવાળાને ૨ જી તેમજ ૬ ી લાગે છે, જેમકે ઉપર્યુ लोकं हरिः। उपर्युपरि सर्वेषामादित्य इव तेजसा ।
જી. અહં ને ચેાગે, જેને વિષે તેના ભાવ ખત્તાવવા હાય તેને, ૩ જી લાગે છે, તેમજ કૃદંતઅવ્યય પણ આવે છે, જેમકે અહં હિતેન । અહંમન્યથા સંમાન્ય । ૬. થન્ ને યાગે, તેના પરાક્ષ કર્મને ૨ જી લાગે છે ને પ્રત્યક્ષ કર્મને ૩ જી લાગે છે, જેમકે દ યજ્ઞતે પશુના તે રૂદ્રને માટે પશુને યજ્ઞમાં હામે છે.
૬. વિશ્વ (=રમવું ) અને લક્ષ ને ચેાગે, તેમની સાથે આવતા કરણવાચક શબ્દને ૨ જી કે ૩ જી લાગે છે, જેમકે અક્ષઃ (અક્ષાના) રીવ્યતિ=પાસાવતી તે રમે છે । પિત્રા (પિતતં વા) સંજ્ઞાનીતે તે ખાપની સાથે સારીરીતે રહેછે.
૭. સ્ ને ચેાગે એ કર્મ આવે છે તે બેઉને ૨ જી અથવા એક ને ર૭ ને ખીજા ને ૪થી ને વખતે ૬ ઠ્ઠી પણ આવે છે.
૮. મન્ (૪ થા ગણના, વિચાર કરવાના અર્થના) ને યાગે, તેના પરાક્ષ કને—જો તે પ્રાણીવાચક ન હોય, ને તેને વિષે ધિક્કાર બતાવવા હાય તા—૨ જી કે ૪ થી લાગે છે. જેમકે ન ત્યાં તૃળાય ( તૃળ વા) મળ્યું. ।
ગતિવાચક ધાતુઓને ચેાગે, જ્યાં ગતિ થતી હાય તે ( પન્થાન શિવાયના ) સ્થાન વાચક શબ્દને ૨ જી કે૪ થી લાગે છે, જેમકે પ્રામાણ્ય ( થ્રામ વા ) તિઃ । પણ पन्थानं गच्छति ।
.
૨૦. વૃદ્ ને ચાગે, જેની સ્પૃહા હોય તેને ૪ થી લાગે છે, જેમકે ધનાય હૃતિ પણ સ્ક્રૂર્ ના ક્રિયાપદ શિવાયના શબ્દને ચગે ૪ થી કે ૭ મી લાગે છે, જેમકે कथमन्ये करिष्यन्ति पुत्रेभ्यः पुत्रिणः स्पृहाम् । स्पृहावती वस्तुषु केषु मागधी । ૨૨.ય, ૩૬, જ્, સૂર્, અને એએના અર્થવાળાને ચેાગે, જેના ઉપર તે વૃત્તિ થતી હાય તેને ૪ થી લાગે છે, જેમકે દૈત્યે વ્યતિતે હરિ પર કાપેછે પણ એએને ઉપસર્ગ લાગે તા ૨ જીજ લાગેછે. જેમકે ન લહુ તામમિકો ગુરુઃ । दैवाद्विभीहि काकुत्स्थ, जिह्वीहि त्वं तथा जनात्, मिथ्या मामभिसंक्रुध्यन्, नवाशां शत्रूणां हृताम् ।
૨૨.પી (=ભાડે આણવું ) ને ચેગે, જે કિમ્મતે તેમ લેવાય તે . કિમ્મતવાચક શબ્દને ૩ જી કે ૪ થી લાગે છે, જેમકે રાતેન (સાય વા) પીિત 1 ફ્રૂ. નમઃ, ને ચેગે, તેના કર્મને ૨ જી કે ૪ થી લાગે છે, જેમકે ફેવાનનોમિ ।
नृसिंहाय नमस्कुर्मः ।
૨૪.પ્ર+મૂ ને યાગે, જેના ઉપર ક્રિયા થતી હોય તેને ૪ થી કે ૬ ઠ્ઠી
લાગે છે, જેમકે
विधिप येभ्यः प्रभवति । प्रभवति निजस्य कन्याजनस्य महाराजः । શ્ય. ગન્ (=જમવુ) તથા મૂ ને ચેાગે, તેના મુખ્ય કારણને ૫ મી કે ૭ મી લાગે છે, જેમકે
ब्रह्मणः प्रजाः प्रजायन्ते । तस्यां शतानंद अग्निरसोऽजायत । हिमवतो गंगा प्रभवति । ૨૬.પૃથ, વિના, ને નાના ને ચેાગે આવતા શખ્સને ૨ જી, ૩ જી કે ૫ મી લાગે છે, જેમકે પૃથ રામ (મેળ ગામાદા ) । નાના નાન્ત નિષ્ઠા છે,જ્યાત્રા ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
૨૭.તે ને ચેગે આવતા શબ્દને ૨ જી કે ૫ મી લાગે છે, જેમકે વૃતે સમાयातः । ऋतेऽपि त्वां न भविष्यति सर्वे । ૨૮.અધિ ને ચેગે આવતા શબ્દને ૩ જી, કે ૬ ઠ્ઠી, કે ૭ મી લાગે છે, જેમકે सुतैर्हि तासामधिकोऽपि सोऽभवत् । तेषामप्यधिका मासाः पञ्च च द्वादशक्षपाः । कुडवेऽधिकः प्रस्थः । વિમ્ (=ધ ધા કરવા અથવા ઘુતમાં શરત અવી) પણ વિશ્વ ની પૂર્વે ઉપસર્ગ આવે તો ૨જી કે નામદ્રેવીત્ તેણે ખંધુએ તથા ભાગે શરતમાં પ્રતિદ્રવ્યતિતે સે રૂપીઆના જુગાર રમે છે. ૨૦.તુલ્હા અને ૩૫મા શિવાયના તુલ્ય, સદ્રા ને એવા અર્થવાળા શબ્દોને યાગે જેની જોડે સરખામણી થતી હોય તેને ૩ જી કે ૬ ઠ્ઠી લાગે છે, જેમકે ધૂળથ (મૂન્ગેન વા) તુલ્યો નાસ્તિ । પણ ાયતુલ નાત્તિ।
ને
૬
યાગે તેના કર્મને ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, ઠ્ઠી લાગે છે, જેમકે વન્યુમેળ ખાયા । પણ રાતઃસ્થ (રાતં વા)
૨.આયુષ્ય, મદ્ર, મનું, પુરાણં, તુ, ઃ અને એએના અર્થવાળા શબ્દો આશીર્વાદ વાચક વાકયમાં વપરાય તે તેએને ગે આવતા શબ્દને ૪ થી કે ૬ ઠ્ઠી લાગે છે, જેમકે આયુષ્ય વિજ્ઞીવિત ાય (મુળથવા) માત્ રર.અનુ, અમિરુન્ ને એના અર્થવાળા ને ચાગે તથા એએના પ્રાતિપત્તિકેને ચાગે આવતા શબ્દને ૭મી તે કોઇવાર ૨ જી પણ લાગે છે, જેમકે ન વહુ तापसकन्यकायां ममाभिलाषः । समस्थमनुरज्यन्ति । ૨૨.આપ+ાય્ (અપરાધ કરવા) ને યાગે આવતા શબ્દને ૭ મી ને ઇવાર ૬ ઠ્ઠી લાગે છે, જેમકે સ્મિમ્પૂનાદે વયાના રાતા । અપવાદ્યોઽસ્મિ તંત્રમવતઃ વચ. I ૨૪.સ્વામિન, ફ્રેશ્વર, અધિપતિ (બધા શેઠ વાચકા), ર્યાર્ (=વારસ), સાક્ષિન્, તિમ્ (=સાક્ષી)ને પ્રવૃત (=જન્મેલા) ને યાગે આવતા શબ્દને ૬ ઠ્ઠી કે છ મી લાગે છે, જેમકે નવાં (નોપુ વા) સ્વામી ગાયના સ્વામી । પૃથિવ્યા ( પૃથિયાં વા) ફેશ્વર!=પૃથ્વીના ઇશ્વર ! ત્રામાળાં ( મેણુ વા) અધિપતિ ગામના અધિપતિ ટ્રાને (ટ્રોનન્ય વા) સાક્ષી=જોનારા સાક્ષી. જોવુ (નવાં વા) પ્રસૂતો ગોપ=ગાવાળિયા ગાયા સાર્ જન્મેલા છે. ।
७
२५. आयुक्त ને રાહ ( બેઉ નીમેલા વાચક ) ને યાગે આવતા શબ્દને ૬ ઠ્ઠી કે ૭ મી લાગે છે, જેમકે આયુક્ત: રાજો વા પૂિનને (પૂિનનસ્ય વા)= હરિને પૂજવાને નીમેલા.
ર૬.સિત ને ઉત્ક્રુજ ને ચેાગે આવતા શબ્દને ૩ જી કે ૭ મી લાગે છે. જેમકે પ્રણિત ઉત્સુો વા રિા (દો વા)= હાર વિષે આતુર ।
ર૭.તને ચલ થી થતા તેમજ તેવા અર્થવાળા શબ્દને યાગે આવતા શબ્દને ૩ જી, ૫ મી, કે ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, જેમકે પ્રાગૈઃ પ્રિયત=પ્રાણાથી વધારે વહાલા । વર્ષના રક્ષળઃ શ્રેયા વધારવા કરતા રક્ષણ કરવુ તે સારૂ છે। તેવો ચક્ષુર્ત્તાત્વદ્યુત યજ્ઞાત કરતા દેવદત્ત વધારે કુશળ છે અનચોવાયો જો મવ્રત= એ દેશામાના કયા વધારે સારેછે।
૨૮.તમ ને છુ થી થતા. શોને યાગે તેમજ તમ ને હજી ના અર્થવાળા વ અને પ્રવર ને ચાગે આવતા શબ્દોને ૬ ઠ્ઠી કે ૭ મી લાગે છે, જેમકે અયમંતેષાં (પતેવુ વા)
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિપુઃ સર્વાવતાં રજપર્શ કરાય તેવી સઘળી ચીજોમાં પુત્ર શ્રેષ્ઠ છે. ૫ ૨૨.પ્રણ, પિત્ત (બેઉ વન્દન કરવાના અર્થવાળા) ને એવા શબ્દને ગે, જેને * વદન થતુ હોય તેને ૪ થી કે ૨ જી લાગે છે, જેમકે પ્રમિત્તિ વેતન્યા તાં
મવિત વન વેત પ્રણનામાં પણ એ શબ્દોના અર્થવાળા નામને ચાગે ૪ થીજ
લાગે છે, જેમકે કૂર્ના પ્રાસં ગ્રુપમવત્તાવ રજા , રૂ.પ ના અંતવાળા સિબેન, ફોન જેવા અવ્યયને વેગે આવતા શબ્દને ૨ જી.
કે ૬ ઠ્ઠી લાગે છે. જેમકે કામ (ગામ વ) ક્ષિોના ધનપતિ નુ રૂ.નીચેના શબ્દને ચગે આવતા શબ્દને ૬ ઠ્ઠી લાગતી નથી. જ. શિવ શિવાયના ધાતુના વર્તમાનકૃદંત પ્રતિપદિકને ગે–જેમકે જર્મ પુર્વના
પણ મુt (મુચા) દિપા . મ્ શિવાયના ધાતુના ૩ અથવા ૩૧ પ્રત્યયથી થયેલા કૃતાદિ પ્રાતિપદિકને ગે - જેમકે રે વિષુદા પણ અત્યાર સુ ૧. અા (ભવિષ્ય કાળના અર્થવાચક) પ્રત્યયથી થતા શબ્દોને ગે--જેમકે રે - વ્યક્તિા . (જરૂર પૈસા આપવા જોઈએ એવા અર્થવાચક) પ્રત્યયથી થતા શબ્દોને
ગે—જેમકે રાતિં વાચ: કષર્, દુર્ કે હુ આગળ લઈ તદ્ધિતના પ્રત્યયથી થયેલા શબ્દને યોગે
જેમકે પ્રપ પિતા ૪. અમુક ટેવવાળા, અમુક ગુણવાળા, અથવા અમુક સારી રીતે કરનાર એવા
અર્થવાળા શબ્દને ચગે--જેમકે વિમાનમઢgિ a શિક્ષક વહ સત્તા ૨૨.૦, અત્તિવ અને એના અર્થવાળાને ૨ જી, ૩ જી, ૫ મી કે ૭ મી લાગે છે, - ને એઓને વેગે આવતા શબ્દને ૫ મી કે ૬ ઠ્ઠી લાગે છે, જેમકે ગ્રામર્શ
(ટૂન, દૂર દૂર વા) પ્રામા (પ્રામા વા) વ તૂ પ્રત્યારો માયાવી
મંડપચા . - ૩૩. વિમ્ ના કોઈપણ વિભકિતના રૂપ ને રિત કે પિ ઊમેરવાથી અમર્યાદ અથ
થાય છે. ૩૪. સ્તોલા (=ડુ), શ્રા ( ડુ), (અડચણ), ને પતિપરા (કેટલાક) ને
જ્યારે અવ્યય તરીકે વપરાય છે ત્યારે ૩ જી કે ૫ મી લાગે છે, જેમકે સ્તન (વા) મુત્તર રૂ. જે યિાપદ ગતિવાચક હોય તે જે જગ્યાપર ગતિ થતી હોય તે જગ્યાવાચક શબ્દને - ૨જી કે ૪ થી લાગે છે, જેમકે ઝા (કાના વા) કચ્છતિ પણ જે રસ્તા વાચક : : શબ્દ હોય તે ૨ જજ લાગે છે, જેમકે પ્રસ્થાન ઋત્તિ .
રૂપાક્ષ કર્મને ૪ થી ને કેટલીક વખતે ૬ ઠ્ઠી કે ૭મી લાગે છે, ને વાને વેગે નિદા. વાચક અર્થમાં ૩જી પણ લાગે છે, જેમકે વિકાસ નાં ત્વતિ રિવિના વૃદ્ધ
ददामि तव खेचर । यस्तं रामे पृथ्वी दातुमिच्छसि । दास्या धनं यच्छति कामुकः। રૂએક જગ્યા અથવા વખતથી બીજી જગ્યા અથવા વખતનુ દૂરપાણુ અથવા તફા
વત બતાવવામાં જે જગા અથવા વખતથી બતાવવું હોય તેને પામી ને દૂરપણ વાચકને ૧ લી કે ૭ મી, ને તફાવતના વખતવાચકને ૭ મી લાગે છે, જેમકે
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
વનાબામાં ચોલન (યોગને વા) 1 જાતિય આત્રહાયળીમાલે કાર્તકી પુનેમથી એક મહિને માગસરી પુનેમ આવેછે ।
।
રૂ૮, જ્યારે કોઈના હેતુ બતાવવા હાય ને હેતુ શબ્દ વપરાયે હોય ત્યારે તેને અને તુ શબ્દ એઊને ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, જેમકે અશસ્ય દેતોઃ વસતિ, પણ જ્યારે દેતુ કાઈ સ નામ જોડે વપરાય ત્યારે બેઉને ૩ જી, ૫ મી કે ૬ ઠ્ઠી લાગેછે. જેમકે ન હેતુના, માખેતોઃ અથવા ચહેતોઃ । જ્યારે કોઈના હેતુ અતાવવા હાય ને હેતુવાચક શબ્દ કેઇ સર્વનામ જોડે વપરાયેા હાય ત્યારે બેઉને ૨ જી, ૩ જી ૪ થી, ૫ મી કે ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, જેમકે િનિમિત્તે, ન નિમિત્તેન, એે નિમિત્તાય, માન્નિમિત્તાત્ અથવા ચનિમિત્તસ્ય, ને જ્યારે હેતુ વાચક શબ્દ સર્વનામ શિવાયના કાઇ જોડે વપરાયા હૈાય ત્યારે બેઉને ૩ જી, ૪ થી, ૫ મી, ૬ ઠ્ઠી કે છ મી લાગેછે, જેમકે જ્ઞાનેન નિમિત્તેન, જ્ઞાનાય નિમિત્તાય, વગેરે. । રૂo.અમુક ધાતુના કર્મ અથવા કર્તા તરીકે જે વપરાય તેવા હાય તે, જો તે ધાતુના ક્રિયાપદને બદલે તેના મૃદત કે કૃતાપ્તિ પ્રાતિપકિની જોડે આવેતે તેને પી લાગેછે, જેમકે ઝળક્ષ્ય કૃતિ : વીતિ થર્।ો જ્ઞાતઃ જૉ=હો
जगत्करोति ।
અપવાદ
. બે કર્મ લે એવા ધાતુને એમ થતુ હાયતા તેના પ્રત્યક્ષ કર્મને તે ૬ ઠ્ઠીજ લાગેછે, ને પરોક્ષકને ૨ જી કે ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, જેમકે નેતાશ્યસ્ય અન્ન (સુપ્રચવા) ગાં त्रुघ्नाय नयति ।
રૂ. કાઈ ધાતુના કતા અને કર્મ બેઉ ધાતુના કૃતાદિ પ્રાતિપટ્ટિક જોડે વપરાતા હાય તે કર્મને ૬ ઠ્ઠી ને કત્તાને ૩ જી લાગેછે, જેમકે આથર્ચ થવાં હોડોપેન (= અનોપો ગનાં ફોયિ તવાશ્ચર્ય ) । પણ અજ નેત્ર પ્રત્યયથી થયલા સ્ત્રીલિંગના એવા નામેા હાયતા કર્તાને ૩ જી કે ૬ ઠ્ઠી લાગેછે, જેમકે રાષ્ટ્રાનામનુરાલન માન્નાયેળ (આચાર્યસ્ય વા)
૪૦.વખત અથવા જગ્યાના ગાળા ખતાવનાર શબ્દોને ૫ મી કે ૭મી લાગેછે, જેમકે અદ્યમુવાચં દે (ચદાદા)મોન્તા। ચોથં ોરો (જોરાદા) રુક્ષ્મ વિદ્યુત
૪૬,જ્યારે આખા વર્ગમાંથી એક એળખી કાઢવા હાય
ત્યારે તે વવાચક શબ્દને
૬ ઠ્ઠી કે ૭ મી લાગેછે, જેમકે દૃળાં (તૃષુ વા) પ્રાહ્મળ શ્રેષ્ઠઃ । નવાં (નોપુ વા ) कृष्णा बहुक्षीरा ।
૪ર. નક્ષત્રા જ્યારે અમુક વખત મતાવવા વપરાય છે ત્યારે તેને ૩ જી કે ૭ મી લાગેછે, જેમકે મૂત્યુન (મૂહે વા) આવાવી, શ્રવળન (અવળે વા ) વિલનયંત્ ગ.સતીષી ને સતીસપ્તમીના સબંધમાં—જયારે કુદત પ્રાતિપકિ ૬ ઠ્ઠી માં ને કર્તા પણ તેજ વિભક્તિમાં હાય તેમજ બેઉના જાતિવચન સરખા હોય ત્યારે સતીષષ્ઠીના પ્રયાગ કહેવાય છે ને એ પ્રમાણે જ્યારે સાતમીમાં હાય છે ત્યારે સતીસસમી ના પ્રયાગ હેવાયછે. જેમકે પચતો ગુત્તે: શિષ્યગાવિનયઃ સ્તર ગોપુ જુથમાનાનું સ ાતઃ । સતીષષ્ઠી બેદરકારી અથવા ધિક્કાર બતાવનાર અર્થમાં ઘણું કરી વપરાયછે. સતીષષ્ઠી ના અર્થ તે છતાં” ને સતીસપ્તમીના અર્થ કે તરતજ એવા થાય છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
2. ભાવકર્મપ્રગના ક્રિયાપદના વાક્યમાં થતી વિભકિતઓના સંબંધમાં –ટુથાવ, પન્ન, દ્, ર, કચ્છ, ચિત્ર, રાજૂ, નિ, મ, મુદ્, ની, ,,ને વે, અને
એ બધાને અર્થવાળાના કર્તરિપ્રયાગના ક્રિયાપદના પરોક્ષ કમેને તેના ભાવે કર્મ પ્રગના ક્રિયાપદ સાથે પહેલી લાગે છે ને પ્રત્યક્ષ કર્મને બીજી લાગે છે. જેમકે વઢિ ચાર વસુધાતે બળી પાસે વસુધા માંગે છે, એમાં ભાકર્મનું ક્રિયાપદ કરીએ તે વહિવ્યક્તિ વધાર્યું થાયા ગામમાં નીતિ તે ગામ પ્રત્યે અજાને લઈ જાય છે.
એમાં ભાવે કર્મ પ્રવેગનું ક્રિયાપદ કરીએ તે ગામમા ની થાય. 8. પ્રેરકાન્ત યિાપદના વાક્યમાં થતી વિભક્તિઓના સંબંધમાં–પ્રેરકાન્ત શિવાયના
ધાતુના ક્રિયાપદના ક્તને તેનું પ્રેરકાન્ત ધાતુનું ક્રિયાપદ થએથી ૩જી લાગે છે. જેમકે देवदत्त ओदनं पचति नु (सः) देवदत्तेनोदनं पाचयति। અપવાદ ૨. ગતિ, જ્ઞાન અને ભેજનવાચક ધાતુનું તેમજ દર, કાજૂ, સન્માષ્ટ્ર ને વિ+સ્ટિ
તેમજ અકર્મક ધાતુ (એટલે જે ધાતુને કર્મ ન આવે, ને આવે તે જગ્યા અથવા વખત બતાવનારા શિવાયો હોય અથવા જેને કર્મની આકાંક્ષા ન હોય તે) ના તેમજ વિદ્યાના કૃત્યવાચક કર્મ હોય એવા પ્રેરકાન્ત શિવાયના ધાતુના ક્રિયાપદને ર્તા, તેને પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ સાથે રજીમાં આવે છે. જેમકે રાત્રવ: મસ્જિન નું (4)
રામામયતા તેમાં વળી જે પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદમાં કેઈની પ્રેરણાથી યિા થતી હોય તે તેની સાથે રજીમાં નહીં પણ ૩ જીમાંજ આવે છે.
भडे यशदत्तो गच्छति नुं देवदत्तो यज्ञदत्तं गमयति ने विष्णुशर्मा देवदत्तेन यज्ञदत्तं
મતિ ૨. દરા, ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને કર્તા તેના પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ
સાથે કેટલીક વખતે થી વિભક્તિમાં પણ આવે છે, જેમકે પ્રત્યમશાનરત્ન જ
रामाय दर्शयती कृती। રૂ. ની, વદ્દ,
અ ને મક્ષ (હિંસાના ભાવાર્થ શિવાયને) ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને (હકનાર શિવાય) ર્તા તેના પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ સાથે ૩જી
માં આવે છે. જેમકે મૃત્યુ મા વતિ નું (8:) મૃત્યેન માર વાતો ૪. રકૃને ઘા ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને કર્તા તેના પ્રેરકાન્ત ધાતુના
ક્રિયાપદ સાથે ૩જી માં આવે છે. જેમકે રેવદ્રત્ત રમતિ નું (ર) રેવન
૧. ઋ (=દિલગીરીથી યાદ રાખવું) ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને કર્તા તેના ' પ્રેરકાન્ત ધાતુને કિયાપદ સાથે ૨ જી માં આવે છે. જેમકે મ િરન્નાપુતોષા . अतिक्रान्तपार्थिवगुणान्स्मारयंति प्रकृतीः। ૬. ૬, ૬, ભિવેત્ તથા આત્મને પદી દફ ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને
કર્તા તેના પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ સાથે રજીમાં અથવા ૩જીમાં આવે છે. જેમકે મૃત્યે અતિ નું (૨) મૃત્યંતિ અથવા (૩) મૃત્યેન દાતા ૭. રૂાર ના પ્રેરકાન્ત ધાતુ શિવાયના ક્રિયાપદને કર્તા તેને પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ સાથે ૩જીમાં આવે છે. જેમકે વેત્તર રાષ્વાતિ નું (ક) રેવન शब्दाययति।
૨૫
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ ડ. પ્રેરકાન્તધાતુના ભાવકર્મપ્રગના ક્રિયાપદના વાક્યમાં થતી વિભક્તિઓના સંબંધમાં –
પ્રેરકાન્ત શિવાયના ધાતુના ક્રિયાપદને ર્તા તેના પ્રેરકાન્ત ધાતુના ક્રિયાપદ સાથે ગમે તે વિભકિતમાં આવે તે પણ પ્રેરકાન્ત ધાતુનું ભાવકર્મનું ક્રિયાપદ થતા તે પહેલીમાંજ એટલે અસલ વિભક્તિમાંજ આવે છે. જેમકે રેવત્તઃ શાંતિ નું દેવત્ત (દેવ
दत्तेन वा) कटं कारयति नुदेवदत्तः कटं कार्यते. ૩ શબ્દના સંબંધ વિષે – ક. ક્રિયાપદ જે પુરૂષ અને વચનને હોય તેજ પુરૂષ અને વચનને કર્તા જોઈએ. જેમકે ब्राह्मणो गच्छति । ब्राह्मणौ गच्छतः । ब्राह्मणा गच्छन्ति । અપવાદ ૨. જ્યારે કર્તા એક કરતાં વધારે હેય ને થી જોડાયા હોય ત્યારે ક્રિયાપદ ઘણી વખતે
બે હૈયતે દ્વિવચનમાં ને બે થી વધારે હોયતે બહુ વચનમાં આવે છે ને કેઈ વખતે તેની પાસેના શબ્દનું જે વચન તે વચનમાં પણ આવે છે. જેમકે ત્રિશ્ચ
उभे च संध्ये धर्मोऽपि जानाति नरस्य वृत्तम्। ૨. જ્યારે કર્તા એક કરતાં વધારે હેય પણ વા થી જોડાયા હોય અને બધા એક વચ
નના હૈયતે ક્રિયાપદ એક વચનમાં આવે છે. અને તે બધા જુદા જુદા વચનના હોય તે પિતાની પાસેના શબ્દને વચનમાં આવે છે. જેમકે તમો વિ વા 2
11. ૨ મે વાઢા વાડ્યું હતુ રૂ. જ્યારે કર્તા જુદા જુદા પુરૂષના હેય ને વા થી જોડાયા છે તે પાસેના શબ્દના
વચન પ્રમાણે ક્રિયાપદનું વચન જોઈએ. જેમકે ર વયં વા તરંપરા છે. જ્યારે કર્તા જુદા જુદા પુરૂષના હેય ને થી જોડાયા હેય ને તેમાં પહેલા પુરૂષને કર્તા હેાયતે ક્રિયાપદ પિહેલા પુરૂષનું થાય છે ને પહેલા પુરૂષને કર્તા ન હોય ને રજા કે ૩જાને હેાય તે રજા પુરૂષનું થાય છે. જેમકે મહું રામચેતત્વરિ
ष्यामः । त्वं रामश्च गच्छतम् । ખ.વિશેષ્યના જે જાતિ, વિભક્તિ ને વચન તેજ વિશેષણના જોઈએ. જેમકે ઋસર:તીના અપવાદ. ૨. સંખ્યાવાચક વિશેષણે કે જેની જાતિ અને વચન બદલાતાંજે નથી તેમાં એમ થતું
નથી. જેમકે રાત બ્રાહ્મણ ૨. જ્યારે વિશેષ્ય એક કરતાં વધારે હોય છે ત્યારે વિશેષણ, બે વિશેષ્ય હોય તે
દ્વિવચનનું, ને બેથી વધારે હોય તે બહુવચનનું, થાય છે. ૩. જ્યારે વિશે જુદી જાતિના હોય છે ત્યારે જો તેઓ પુલિગ તથા સ્ત્રીલિંગને હેય તે વિશેષણ પુલિંગનું થાય છે, ને જે ત્રણે જાતિના હોય તે નપુંસકલિંગનું થાય છે.
भडे राजा राशी च स्तुत्यचरितौ स्तः। धर्म : कामश्च दर्पश्च हर्षः क्रोधःसुखं वयः, અર્થલેતાનિ ન પ્રવર્તજે ન સંરાયઃ પણ કેટલીક વખત વધારેનામ જે જાતિના હેય તે જાતિનું પણ થાય છે, જેમકે વૃત્ર માતાપિત, સાથી મા સુતઃ શિશુ, મચર્યરત કૃત્વા, મર્તવ્ય માત્ર ને કેટલીક વખત થી જોડાયા હેયતે જે પાસેને શબ્દ હેય તેની જાતિ પ્રમાણેનું થાય છે જેમકે ચ કૃતિનો વાર भुवनानि च।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
ગ. કઈ વાક્ય જયારે નામ તરીકે વાપરવું હોય ત્યારે તેની આગળ થ૬ મુકાય છે ને કઈ વખતે આગળ અને પાછળ મુકાય છે. જેમકે દાનપ જાજિયતિ જ
धनमद एव । सत्योऽयं जनप्रवादो यत्संपत्संपदमनुबध्नातीति। ૪. શબ્દના અધ્યાહાર રહેવા વિષે – ક. જ્યારે ક્રિયાપદને બદલે વિશેષણ વપરાય છે અથવા તે ક્રિયાપદના ધાતુનું કૃદંત
વપરાય છે ત્યારે મૂ અથવા અન્ નું રૂપ અધ્યાહાર રખાય છે જેમકે ન તદુવાદ્ (માસ) | સ ટુર્રમ ( ) ખ. જ્યારે અવ્યય વિશેષણના અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે ક્રિયાપદ અધ્યાહાર રહે છે અને
કર્મને કર્તા બનાવવામાં આવે છે. જેમકે વિષવૃક્ષોાિ સંવર્ગ સ્વર્થ છેતુમકતમ. ગ. હું, તું, ને તે, વાચક કર્તા કેટલીક વખત અધ્યાહાર રખાય છે જેમકે સ૬ મિ ને
બદલે મા ૫. શબ્દના બેવડાવવા વિષે –. ક. તે જ્યારે બેવડાય છે ત્યારે “કેટલાક” અથવા “જુદા જુદા” એવા અર્થ થાય છે. જેમકે
તેવુ તેવુ સ્થાનેy=જુદી જુદી જગ્યાએ. ખ. અન્ય જ્યારે બેવડાય છે ત્યારે કેટલીક વાર પહેલાં અન્ય ને અર્થ એક અને બીજાને
બીજે થાય છે. જેમકે અન્ય વીત્યન્યો મુ એક કરે છે, બીજો ભેગવે છે. ગ. ઉપર લખેલા શિવાયના મૂળ અથવા વિભક્તિવાળા પ્રાતિપદિકને બેવડવાથી તે દરેક
એ અર્થ થાય છે. જેમકે જે દરેક ઘરમાં દ. કેટલાક પ્રાતિપદિકે તથા ક્રિયાપદે તથા વાકયે અમુક રીતે વપરાય છે તે વિષે – ક. મન, યુદ્ધ ને દૂન અને એના અર્થવાળાના કર્મણિભૂતકૃદંતે વર્તમાનકાળના અર્થમાં
વપરાય છે ને તેને વેગે આવતા શબ્દને ૬ઠ્ઠી વિભકિત લાગે છે. ખ. ભવિષ્યકાળના કૃદતને અર્થ ઈચ્છાવાચક પણ થાય છે. જેમકે ઘન્યચિક્ટિવ
યુઝરત્વન–જગલી પશુઓને હલાવવા ઈચ્છતા હોય તેમ ગ. જ્યારે ગુણની ગ્યતા બતાવવી હોય ત્યારે વિધ્યર્થને બદલે વિધ્યર્થકૃદંત અને કેટલીક
વાર 7 પ્રત્યયવાળું નામ વપરાય છે. જેમકે ચં વર્ચો વધે ને બદલે તથા વા - વેદવ્યા કે ન્યાય વોલા થાય. ઘ. જ્યારે શરીરની ગ્યતા બતાવવી હોય ત્યારે વિધ્યર્થને બદલે વિધ્યર્થકદંત વપરાય છે.
જેમકે સ્ત્રમાં વધે ને બદલે ત્વચા મા વેદવ્ય થાય. ડ. જ્યારે પિતાનાથી હલકા માણસને આજ્ઞા કરવી હોય તથા નિમંત્રણ કરવું હોય ત્યારે વિ.
ધ્યર્થને બદલે વિધ્યર્થ કૃદંત પણ વપરાય છે. જેમકે ચં છેઃ ને બદલે ત્વચા પત્તબ્ધ થાય ૨. “એક મુહૂર્ત પછી? એ શબ્દ વાપરવા હોય ત્યારે વિધ્યર્થના કર્તાને ૩જી વિભકિતમાં
મુકી વિધ્યર્થને બદલે વિધ્યર્થકૃદંત વપરાય છે. જેમકે ર ત ને બદલે મુહૂર્તતૂર્વ
ત્યયા ચક્કી થાય છે. વિતજે ને માર્ચ ૩જી વિભક્તિના કર્તાની સાથે આવે છે. જેમકે યત્ર ના િવાન
भवितव्यं अत्र किमपि कारणमस्ति। જ. ભૂતકાળના કૃદંતપ્રતિપાદિકને માત્ર તેવા અર્થમાં ઉમેરાય છે. જેમકે વિશ્વમા= માત્ર
વિધાયેલા ઝ. વર જ્યારે “વધારે સારે અને (અથવા) નહી” ના અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે નપુંસકલિંગમાંજ આવે છે. જેમકે અજ્ઞાતિવૃતમૂર્ણ મધ રાત્તિના
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
ઞ. મવત્ ૩જા પુરૂષનું સર્વનામ છે. પણ ચુખદ્ ના અર્થમાં વપરાય છે, ને એની પૂર્વે, જેને વિષે એલીએ તે પાસે હાયતા અત્ર, ને દૂર હાય તા તંત્ર કે સઃ, માનાર્થે કહેવું હાય ત્યારે, ઉમેરાય છે. જેમકે બોિયંત્રમવતા જાપેન માં સમવાશિયુત્ત तत्रभवती कामन्दकी ।
૮. અર્ ને ચુપ્પટ્ ના ટુંકા રૂપા વાક્યની શરૂઆતમાં તથા વ્ર, વા, વ, કે જ્ઞાની તત્કાળ પૂર્વે તથા કાવ્યમાં કોઈપણું ગણુના પદની શરૂઆતમાં વપરાતા નથી. અજ્ઞ ને હૈં ની પૂર્વે પણ કોઇજ વખતે વપરાયછે. વળી સબાધનના નામની પછી તરત પશુ વપરાતા નથી, પણ જો સંબોધનના નામની પછી તેનું વિશેષણ હાય તા વિકલ્પે વપરાયછે, ને અન્નાદેશ (આગળ વપરઇ ગયલા શબ્દને માટે ફ્રી વપરાતા શબ્દ ) માં તા વપરાયછે. નેત્ર શિવાયની જ્ઞાને'દ્રિયથી થતા જ્ઞાન વાચક ધાતુને ચાગે ટુંકા રૂપે વપરાતા નથી. જેમકે તસ્ય ચ મમ ( કે નહી..) = વૈમસ્તિ । ટેવ બસ્માર્(નઃ નહીં ) પાદિ સર્વા । ત્તા મમ ( મે નહીં ) મર્માળું । લેવા ચાહો નઃ ( અથવા અસ્માન્) હિ । તસ્મૈ તે નમઃ । ચેતના ત્યાં ( સ્વા નહી.) સમક્ષતે । મળવા પાત
જરૂર
चक्षुषा ।
ૐ. આત્મન્ હંમેશ પુલ્લિંગના એક વચનમાંજ વપરાયછે. જેમકે આત્માનં વદમન્વામદે વચં ડ. વર્ગવાચક શબ્દો મહુવચનના અર્થમાં એકવચનમાં તેમજ મહુવચનમાં વપરાયછે. જેમકે सिंहः श्वापदराजः । ब्राह्मणः पूज्यः । ब्राह्मणाः पूज्याः ।
ઢ. એકવચનના અર્થમાં માનાર્થે બહુવચન વપરાયછે. જેમકે કૃતિ શ્રીરાજાચાર્યા:। છુ. મોટા પુરૂષો અને ગ્રંથકર્તાએ પોતાને માટે કેટલીક વખત બહુવચન વાપરેછે. જેમકે वयमपि भवत्यौ किमपि पृच्छामः ।
ત. દ્વારા:, ચા:, અક્ષતા:, સિતા:, આપ, માળા:, હ્રજ્ઞા, વગેરે શબ્દો બહુવચન તથા એકવચન ના અર્થમાં બહુવચનમાંજ વપરાયછે.
થ. દેશના નામો જો તેમાં રહેનારા નામપરથી પડયા હોય તે તે બહુવચનમાંજ વપરાયછે પણ જો તે નામેાની પછીતેરા, વિષય, વગેરે આવી સામાસિક શબ્દ થયેા હાયતા તેમ થતુ નથી, જેમકે સ વિજ્ઞાન્યયૌ। પણ અસ્તિ વિદ્વરાનામ નાર
૬. વિશેષનામ બહુવચનમાં વપરાય ત્યારે તેનો અર્થ કુળવાચક થાયછે. જેમકે શŕઃ ગ રૂષિના કુળના લોકો.
ધ. હસ્ત, નેત્ર ને પર્ ઘણું ખરૂ દ્વિવચનમાંજ વપરાય છે.
ન. દ્વિવચનનું નામ તેજ જાતના ને લિંગના બે મતાવે છે પણ કેટલીક વખતે તેજ જાતના પુલ્ટિંગ અને સ્ત્રીલિંગના પણ બતાવે છે. જેમકે પિતી । ચો।
પ. બન્ ને સ્થા ઘણીવાર વર્તમાનકૃતના વિશેષણ સાથે ક્રિયાનુ જાશુકપણું બતાવવાના અર્થમાં વપરાય છે. જેમકે નાં વર્ષ ર્વજ્ઞાતે તે પશુઓના વધ કર્યા કરતા હતા । તેં પ્રતિપાજ્યન્તથી તે તેની રાહ જોતા રહ્યો ।
ફ. વાક્યને જ્યારે નામ તરીકે વાપરવું હોય ત્યારે તેની પૂર્વે ચક્ મુકાય છે, ને કોઈ વખતે પૂર્વે ચડ્ ને પછી ફ્તિ મુકાય છે. જેમકે કિદાપિ નોન્યાવિળયતિ સ धनमद एव । सत्योयं जनप्रवादो यत्संपत्संपदमनुबध्नातीति ।
૭. કેટલાક અવ્યયેા અમુક રીતે વપરાયછે તે વિષે :
કે. કૃદ ંતઅવ્યયના સંબધમાંઃ—
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ ૨. વિષ, મુન્ધા (=શિવાય), ભાવ (=સાથે, દ્દિશ્ય, પિચ, અનુચ (તે
બાબતમાં) વગેરે પ્રત્યય તરીકે વપરાય છે. ૨. એ જ્યારે હેત્વર્થકૃદંતના સંબંધમાં વપરાય છે ત્યારે એને અર્થ અરજ કરવી
થાય છે. જેમકે જે પ્રતિવમણિ જે ખાનગી ન હોય તે મહેરબાની
કરી કહે. રૂ. તુમ થી થતે કૃદંત વન અને મનન જોડે જોડાય છે ત્યારે તેને ઉડી જાય છે
ને એમ થતે સામાસિક શબ્દ વિશેષણ તરીકે વપરાય છે. જેમકે પતાવહુન્હા
प्रतियातुकामं शिष्यं महर्षे पतिर्निषिध्य। ખ, બીજા અવ્યયેના સંબંધમાં – ૨. કેટલાએક નપુંસકલિંગના પ્રાતિપદિ કે કેટલીક વિભક્તિઓમાં રહી અવ્યય તરીકે
વપરાય છે. જેમકે વિરં વિજે વિરારા સુવં પુણેના એના જેવા ૨. વિધા કેટલાક શબ્દ જોડે જેડઈ અવ્યય તરીકે વપરાય છે. જેમકે વિવિધ
नानाविधं । . પૂર્વ અંતમાં આવી થયેલે સામાસિક શબ્દ અવ્યય તરીકે વપરાય છે. જેમકે
बुद्धिपूर्व । शपथपूर्व। ક. ૪ ને વા વાકયમાં પહેલા આવતા નથી. જે શબ્દ જોડાતા હોય તે દરેકની પછી
અથવા તેમાના છેલ્લાની પછી આવે છે. જેમકે રામેશ્ચ સ્ટફમશ્ચ અથવા નો
लक्ष्मणश्च। છે. કેઈક વખતે ના અર્થમાં પણ આવે છે. જેમકે કવિનું જીલે મૂઢ, દેતું
૬. ૨ ને બદલે તથા પણ ઘણી વાર વપરાય છે. જેમકે રાતથા રમખ. ૭. તથાષ્ટિ (દાખલા તરીકે) ને તથા ર (તે પ્રમાણે) વાક્યની શરૂઆતમાં
ઘણીવાર આવે છે. ૮. તુ (પણ), ૨ ( કારણકે) ને વા વાક્યમાં પહેલાં આવતા નથી. ૧. રિને રેત વિધ્યર્થ અથવા વિધ્યર્થભવિષ્ય જોડે આવે છે. ૨૦. અથ નીચે પ્રમાણે વપરાય છે.
૧. મંગળની નિશાની તરીકે. જેમકે કથાનો દ્રા વિજ્ઞાન : . કાર્યના આરંભમાં જેમકે મારે પ્રથમ તંત્ર . વા. તે પછી ના અર્થમાં , અથ પ્રજ્ઞાનાધિપ પ્રમત્તા 8. સવાલ પુછવાના અર્થમાં. , અથ મોવાનુ રાત્રી રૂપા : “અને વળી ના અર્થમાં મનોશાકુનઃ
a “જે” ના અર્થમાં » અથ મહમવરયં જન્તો:. ૨૨. ઇતિ નીચે પ્રમાણે વપરાય છે. જા. એ પ્રમાણેના અર્થમાં. જેમકે રામમિયાનો વિત્યુવારા
“તરીકેના અર્થમાં , પિત્તતિ પૂજે તે નિંદા 1. વાક્યને અંતે
,, ર૩ઃ સર્વ શાત્રો નિતા તિ ઇ. કેઈન બેલેલા બેલ ટાંકવામાં , આ તત્ર ત રતિ વડવારા ૩. કારણ બતાવવામાં ,વૈશિsીતિ પૃચ્છામિ ! ૪. મત બતાવવામાં
છે ત્યારણ્યા
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
....
एहि
नील फेन
४२११ ८ मुं.
પરિશિષ્ટો. भा॥ लोहितादि सभू, धातुमा तथा उपसर्गानी मामत सोपात घुछते लोहिતાલિ સમૂહના શબ્દો નીચે ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે ને ધાતુઓના સંબંધમાં તેઓને લાગતા કેટલાક નિયમ તરત યાદ આવવા જે અનુબંધેની સાથે ધાતુઓને ગોખવાની ચેજના કરેલી છે તે અનુબંધે તથા તેની સમજ તથા ધાતુકેષ નીચે રજા તથા ૩જા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે ને ઉપસર્ગોની બાબતમાં ઉપસર્ગોની નેંધ તથા ઉપસર્ગ વગેરેથી કેટલાક ધાતુના પદેમાં ફેરફાર થાય છે તે નીચે ૪થા ને પમા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે.
પરિશિષ્ટ ૧ લું.
लोहितादि १८ सभूलना शह. १. लोहितादि समू- आनिधेय
अथास्थूण कल्माष
द्रोण હના શબ્દ
आशोकेय अधिकरण कदल
धातक चरित आश्मरथ्य अधिकार कन्दर
नट दास
अग्रहायणी कदर
निष्कल औदपान अण्डर ककर
नोट कापटव आद काकण
पटर मद्र कामंडलेय आमल काकादन
पट काप्य आमलक कुवल
पारक लोहित काव्य आढक केवाल
पातन हरित अनेस
आनंद कोकण
पाठन એના અર્થના गौग्गुलव आश्वत्थ कोशातकी
पानठ २.क्षिपकादि सभू
गौतम आखक
पाण्ड હના શબ્દો चण्डाल
आपश्चिक गवय
पितामह अवका आग्दाहमानी
पिङ्गल अलका ब्राह्मण आलंबि गवादन
पिण्ड एडका ब्राह्मणकृतेय आलजि
पिप्पली करका मौजायन आलब्धि गोतम
पुरुष्य कन्यका वतण्ड आलक्षि
गौतम क्षिपकावात्स्यायन आपक
पुष्कर चरका
आरट छेद
पुष्कल चटका शाङ्गरव
आस्तरण धुवका शैन्य आग्रहायणी
तरुण ध्रुवका ४. गौरादि सभूड- उभय
प्रत्यवरोहिणी लहका नाशण्डो
उणक सेवका अतस ऊर्द तेजन
पोतन 3.शार्ङ्गरवादि स-- अलिन्द
फर्करक भूना शहो । अनड्डही औग्दाहमानी अराल . .. अनाही. औड
बिम्ब आनिचेय । अयस्थूण.. कट
बृहत्
कैकस
क्रोटु
पर्येहि
गडुल
गौर
वैद
तक्षनू
पूष पृथिवी
तलुन
पेष
एषण
बदर
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुंग
श्वन
दण्डपाणि
मह
जातदन्त
जातश्मश्रू
भाण्ड शष्काण्ड
किष्कुःप्रमाणम् | गोपालधानीपू- महेला भाण्डल शष्कुल किष्किन्धागुहा
-लासम् हस्तिन् शण्ड
पारस्करोदेशः चित्रास्वाती १०. गड्डादि समूडभौरिकि शातन
रथस्यानदी चित्रस्वाती | नाश हो भौलिकि शिखन्ड
जंपती
७. राजदन्तादि सभौलिंगि
अस्युदत शूर्प भूलना शही. जायापती
गडुकण्ठ मत्स्य
जिज्ञास्थि मण्डल
अग्रवणम् शृंग
दंपती ११.वाहिताग्नि समनुष्य
अवन्त्यश्मकम् षाण्डश
धर्मार्थों
મૂહના શબ્દો अक्षिभ्रुवम् सलद
पुत्रपती
अवक्लिन्नपक्वम् मठ
आहिताग्नि सनंद अर्पितोक्तम्
पुत्रपशू मंगल
उडभार्य सल्लक
पूलासकारण्डम् | गतार्थ मन्थर
आरङ्वायनि साल्वक
पूलासककुरण्डम् घृतपीत महत्
आरग्वायनबंसुषम
भार्यापती मातामह
-धकी सुषव
मधुसर्पिषी जातपुत्र मालक सुमंगल (वि- उक्तगाढम्
वैकारिमतम् मालात
उलूविलमुसलं શેષનામ
वृद्धिगुणौ
तैलपीत मुकय
चित्ररथबाहेकं वा .)
शब्दार्थों
मद्यपीत भने मूलाट सुंदर तण्डुलकिण्वं शिरोजानु
એએના અमेथ
दारगवम् नग्नमुषितम्
शिरोबिजु ર્થના જેવાકે
शिरोबीजम् मुष्टलश्चितम्
अरमुद्यत
सर्पिमधुनी यान
अस्युद्यत राजदन्तः लिप्तवासितं सिजास्थम्
गडकण्ठ सिञ्जाश्वत्थम् विष्वक्सेनार्जुनौ ।
दण्डपाणिवगेरे सृपाट
स्थूलासम् शूद्रायम्
१२शाकपार्थिवादि सेचन
स्थूलपूलासम् સમૂહના શબ્દો वल्लक सोम
सिक्तसमृष्टम् । विकल
अजातौज्वलि सौधर्म स्नातकराजानौ ८. हस्त्यादि सभू-
उनाशही धर्मादि सभू
कुतपसौश्रुत हय
अज
शाकपार्थिव હના શબ્દ. हरितकी
અને એના वृक्ष हरीतकी८. धर्मादि सभूड
कटोल
અર્થના જેવાકે रजनप.प्रषोदरादि सभ- नाश..
कटोलक
कृत्वापकृत हुना शही. अर्थधर्मों
कण्डोल
क्रयाक्रयिका रिण . . उलूखल अर्थकामौ कण्डोलक
गतप्रत्यागत जीमूत अर्थशब्दो कपोत
पीतविपीत रेवती (नक्षत्र पिशाच
अन्तादी कशिक
पुटापुटिका वाय) पृशोत्थान आद्यन्तौ कुसूल
फलाफलिका रोहिणी (नक्षत्र पृशोदर उशीरबीजम् कुरुत
भुक्तविभुक्त वाय) बलाहक कामार्थों कुद्दाल
मानोन्मानिका लवण मयूर
गण्डोल
यातानुयात 4लोहाण्ड वृसी गाजवाजम् गण्डोलक
गेरे. श्मशान गुणवृद्धी
गण्ड १मयूरव्यंसकादि शमी पारस्करादि स
गोजवाजम्
गणिका સમૂહના શબ્દ - भूना शहो.
गोपालिधानपूजाल
अकिंचन कारस्करोवृक्षः -लासं
- अकुतोभयम्
litisaliliadianslamfikinila
यूष
वरी
वेतस
अश्व.
रद
केशश्मभू
शम
शरी शार
दासी
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
दंष्ट्रा
सुपदी सूत्रपदी
स्थूणापदी
प्रेहिकटा
अपेहिवाणिजा कृन्तविचक्षणा | चटका
निष्पदी
श्वचाण्डालम् अपहिस्वागता कृन्धिविचक्षणा ज्येष्ठा.
मुनिपदी
स्त्रीकुमारम् अपेहिद्वितीया खादतमोदता
विपदी १७.दधिपयादि अपहिकटा खादतवमता देवविशा विष्णुपदी સમૂહુના अपेप्रिघसा खादतचमता पाका
शतपदी
शम्ही . अवश्यकायाम् छात्रव्यंसक पिण्डफला
शकृत्पदी
अध्ययनतपसी अनीतपिबता जहिजोड पूोपिहाणा शितिपदी
आद्यवसाने अहमहमिका जहिस्तंब
पूर्वापहाणा शुचिपदी
इध्माबर्हिषी आचपराचम् द्रव्यान्तरम् प्रत्यक्पुष्पा
शूलपदी
उलूखलमूसले आचोपचम् नखप्रत्वम्
प्राक्पुष्पा षट्पदी
ऋक्सामे आवपनिष्किरा निश्चप्रचम् प्रान्तपुष्पा
दधिपयसी आहरकटा निपत्यरोहिणी बाला
दीक्षातपसी आहरचेला निशणश्यामा भत्रफला सूकरपदी
परिव्राजककोआहरवसना पचतभृज्जता मन्दा
सूचीपदी
-शिक आहरवनिता पचप्रकूटा मध्यमा
प्रवर्योपसदौ आहरविनता पीत्वास्थिरक मूषिका १६.गवाभ्वादि स- ब्रह्मप्रजापती आहरसेना पुनर्दाय
वत्सा મહુના શબ્દો
मधुसर्पिषी आहरनिवपा प्रेहिवाणिजा विलाता
अजाविकम् मेधातपसी आहरनिष्किरा प्रचलवणा
शतपुष्पा अजेंडकम्
वाङ्मनसे आहोपुरुषिका प्रेहिद्वितीया शुद्रा
अर्जुनशिरीष शिववैश्रवणौ इहपंचमी
संफला अर्जुनपुरुषम्
शुकुकृष्णौ इहद्वितीया प्रेहिकर्दमा सत्पुष्पा
उष्ट्रखरम्
श्वद्धातपसी उत्पचविपचा प्रोहकर्दमा होडा तथा उष्ट्रशशम्
श्रद्धामेधा उन्मृजावमृजा प्रोष्यप्रापीयान् माना - कुब्जवामनम् सर्पिमधुनि उद्धमचूडा भुक्तवासुहित र्थनां. कुब्जकिरातम् स्कन्दविशाखौ उद्धरोत्सृजा भिन्धिलवणा १५.कुंभपद्यादि स- कुटीकुटम् १८.तिष्ठद्वादि सउद्धरावसृजा मयूरव्यंसक મૂહના શબ્દ. गवाश्वम् મૂહના શ . उद्धमविधमा यवनमुण्ड
अपदी
गवाविकम् अपरदक्षिणम् उत्पचनिपचा यदृच्छा अष्टापदी
अपसमम् उत्पतनिपता विधमचूडा आर्दपदी तृणोपलम्
असंप्रति उच्चावचचम् स्नात्वाकालक एकपदी
तृणोलपम्
आयतीगवम् उच्चनीचम्१४.अजादि सभू- कलशीपदी दर्भशरम्
आयतीसमम् उत्पत्यपालका હના શબ્દો. कुंभपदी
दर्भपूतिकम्
खलेयवम् उज्जहिस्तम्ब अजा कुणिपदी
दासीमाणवकम् एहिडंवर्तते अजिनफला कृष्णपदी दासीदासम् एहियवंवर्तते अपरापहाणा गुणपदी
पुत्रपौत्रम् दुःषमम् एहिवाणिजाकि अमूला
गोधापदी
भाववतीभागव- निःषमम् अश्वा जालपदी
पापसमम् एहिस्वागता उष्णिहा
तृणपदी
मांसशोणितम् पुण्यसमम् एहिकटा एकपुष्पा त्रिपदी
मूत्रशकृत्
पूनयवमू एहिविधसा एडका
दासीपदी मूत्रपूरिषम् पूयमानयवम् एहिरेवाहिरा कनिष्ठा
द्रोणपदी यकृन्मेदः
प्ररथम् कम्बोजमुण्ड काण्ड
द्रोणीपदी
शाटीपटीरम् प्रमृगम् कान्दिशीकः कोकिला
शाटीप्रच्छदम् प्राण्हम् कान्देशीकः
क्रुञ्चा , द्विपदी . शाटीपट्टीकम्
गवैडकम्
खलेबुसम्
तिष्ठद्गु
द्रुपदी
प्रोढम्
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
प्रदक्षिणम् लूनयवम् लूनमानयवम् ।
वद् विषमम्
सुषमम्
समभूमि संप्रति संहियमाणयवम्
संह्रियमाणबुसम्। संहृतबुसम् संहृतयवम्
समपदानि
!
પરિશિષ્ટ રજું. ધાતુઓના અનુબ તથા તેની સમજ. અનુબવે.
સમજ આ કર્મણિ તથા કર્તરિભૂતકૃદંતના ત અને તવન પ્રત્યેની પૂર્વે આર્ધધાતુકની
૬ લાગતી નથી. પણ જો એ પ્રત્યથી થતે શબ્દ અર્નવાચ વાપર હોય અથવા ધાતુના અર્થની શરૂઆતના અર્થમાં વાપર હોય તે ૬ વિકલ્પ
લાગે છે.. ૬. અનુનાસિક ઉમેરેલે છે.
કર્મણિ તથા કર્તરિભૂતકૃદંતના ત અને તક પ્રત્યયેની પૂર્વે આર્ધધાતુકની ૬ લાગતી નથી. ભૂતકૃતિઅવ્યયના ત્યાં પ્રત્યયની પૂર્વે આધધાતુકની વિપે લાગે છે.
સામાન્યભૂતમાં પ્રેરક અને દશમા ગણના ધાતુઓને ઉપાંત્યસ્વર હસ્વ થતું નથી. ૨. સામાન્યભૂતમાં અનધ્યતનભૂતના પ્રત્યય લે છે અને તેની પૂર્વે અવિકારક એવે
૪ ઉમેરાય છે ને ધાતુના સ્વરની ગુણકે વૃદ્ધિ થતી નથી. . સામાન્યભૂતમાં સામાન્યૂભૂતના સાધારણ પ્રત્યયની પૂર્વે આર્યધાતુકની ૬ લાગે છે
ત્યારે ધાતુના સ્વરની વૃદ્ધિ થતી નથી. ઓ કર્મણિ તથા કર્તરિભૂતકૃદંતના ત અને તવ પ્રત્યયેના ત ને જ થાય છે. હું કેવળ આત્મપદી. છે. ઉભયપદી. . [, સામાન્યભૂતમાં અનદ્યતન ભૂતના પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે..
I
ક
વેટ છે..
પરિશિષ્ટ ૩જુ.
ધાતુકેષ.
ધાતુઓના સંબંધમાં ધાતુઓ તથા તેઓમાંનાં દરેકના ગણ, પદે તથા અર્થ જાણવાના છે તેમજ તેઓમાંનાં કેટલાકના અનુબધે જાણવાના છે તથા કેટલાક કયા સમૂહના છે તે જાણવાનું છે તેથી તે સઘળી બાબતે નીચે જુદા જુદા કેઠામાં બતાવી છે. વળી કઈ બાબત કઈ શંકા પડે તે તે નિવૃત્ત કરવા પાણિનિને ધાતુપાઠ જે સહેલે પડે માટે તે ધાતુપાઠમાં તે ક્યા નંબરને ધાતુ છે તે બાબત પણ નીચે એક કઠામાં બતાવી છે.
૨૬
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
-
સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ
. !
अक
अक्ष
| مرمر مرم می
अग्
अगद
# # # ૪ જૈતું
می
છે ?
می
P
8 8 8 &
می
છ
જે
છ
می مر مر م ه ه ه
શકનું વાંળવુ. બંગડતું.
છ
s
જ છે
કે
= ક & s
| ૭૯૨ ૩ટિયાં તૌ વાંકું ચાલવું. ૬૫૪ | ચાતી સંપત્તિ ૨ વ્યાપવું, એકઠું થવું. 3 कुटिलायां गतौ વાંકુ ચાલવુ. नीरोगत्वे
નિગી થવું. ૮૭ | लक्षणे
ચિન્હ કરવું, 36४ पदे लक्षणेच પગલું ભરવું. ચિન્હ કરવું. ૧૪૬ સત્ય
જવું. ૩૯૫ દ્દેિ
પગલું ભરવું. ચિન્હકરવું. ૧૦૯ અત્યાક્ષેપ સામે ૨ નિનિત રીતે ચાલવું.
આરંભવું. (૮૬૨) તી ચાને સટાયને જવું. માંગવું. અસ્પષ્ટ
બોલવું.' | गतिक्षेपणयोः જવું. ફેકવું. ૧૮૮ જતિપૂગનયોઃ જવું. પૂજા કરવી.
| गतौ याचने च જવું. યાચના કરવી. ૮૬૨) २०५ विशेषणे | भाषायाम्
બોલવું. ૨૧ व्यक्तिमर्षणकान्तिगतिषु સ્પષ્ટથવુંધી જેવા વડે.
પડવું.કાંતમાનથવું.જવું૨૯૫ તૈ
જવું.ભટકવું ૨૫૪ ગતિમmહિંસઃ - ઓળંગવું હિંસા કરવી. | अनादरे
અનાદર કર. ૩૫૮ उद्यमे
ઉગ કરે. ३४८ अभियोगे હુમલે કરે. હરાવવું. शब्दे
શબ્દ કુ. ૬૯) ઝાનિ
શ્વાસ લે. सातत्यगमने નિરંતર જવું. | भक्षणे प्राणने
શ્વાસ લે.
બાંધવું. ૩૯૨ અશુપતે રકયુiારે આંધળા થવું. આંખમાં
કરવી. ૫૫૬, તિ
જવું. ४६५ गतिशब्दसंभक्तिषु જવું.શબ્દ કરવે.સેવા
કરવી. | ૧૮૭
રેગ કરે.
૨૮
अण्ठ
مرمی ه م مم می و مر مربع به ه مرمره
જે જૈ૪ ૪ ૪ર # #છે
.
अत् अद् अन्
ખાવું..
. अन्त् अन्द अन्ध
अ अम्
مرمی
#ર
و
છે
s
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
ધાતુ,
સમૂહ. નંબર
સંસ્કૃત અર્થ
ગુજરાતિ અર્થ
अम्ब अम्बर
த த த த
૩૭૮ | રાત્રે ४७ | संभरणे
રાજે ४७४ गतौ
૨૧. સારા ૧૧૦| તને તોનેર ૨૦૪ | पूजायां ૨૭૫
अर्जने ૧૯૨ प्रतियत्ने संपादने च ૩૭ર उपायांचायाम्
પપ | गतौ याचने च ૨૯૫ | હિંસાયામ ૪૧૫| પતિ ૫૮૪] હિંસાયામ ७४० पूजायां योग्यत्वे च
શબ્દ કરે. જવું. સારી રીતે ભરવું. પિષણશબ્દકર. [કરવું. આ ઘોંચવી. સ્તુતિ કરવી. ગરમ કરવું. પૂજવું. પૂજવું. કમાવવું. મેળવવું. અરજ કરવી. જવું. માંગવું. હિંસા કરવી.
૨૨૪)
, અન્તિા
தத
હિંસા કરવી. પૂજા કરવી. યંગ્ય થવું.
( ૧૯૮]
»
»
ܕܕ
ܕ
ܙ
ܙ
(૨૯૭
પ૧૫ મૂળતિવાળવુ શણગારવું. સંતેષ કરવું.
વારવું. १०० રક્ષણાતિવાન્નિતિતૃચ- રક્ષણ કરવું. ખસવું. કા
વીમવેરાવળચર્થ- નૅિમાન થવું. ખુશી याचनक्रियेच्छादीप्यवा- કરવું. સંતેષ કરવું. प्यालिंगनहिंसादानभाग- જાણવું. દાખલ થવું. वृद्धिषु
સાભળવું. ધણી થવું. માંગવું. કરવું. ઈચ્છવું. ચકચકવું. પામવું. આલિંગન કરવું. હણવું.
લેવું. ભાગ કરવા. ૧૮ ચાતી સંપતિ વ્યાપવું. ઢગલે કરે. ૫૧ | મોગને
જમવું. (૮૮૬) તિર્લીયાપુ વું. દીપવું. લેવું.
વધવું .
વે.
શા
2
-
தருகுத்த
બ
-૫૫ | સર્વ ૧૦૩] ક્ષેપળે ,
| उपतापे
-
દુઃખી થવું. નારાજ થવું.
અદેખાઈ કરવી. દુઃખી થવું. નારાજ થવું.
અદેખાઈ કરવી
8
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
ધાતુ. અા ગણ. પદ સમૂહ. નબર
સંસ્કૃત અર્થ. | ગુજરાતિ અર્થ.
છે | ર
| *
દ્
વ્યાપવું.
अंस.
વહેંચવું.
-
૫
आञ्छ आप्
- 7
જવું. ચળકવું. લાંબું કરવું. વ્યાપવું. મેળવવું. બેસવું.
ઠ
૨૬. ચાતી अदन्त ૩૮૫] समाघाते
૬૩૫ મત २६४ भासने ૨૦૯ | आयाम
૧૪ व्याप्ती | आधृषीय 3०६ लम्भने
૧૧. उपवेशने ૩૫] મતો
स्मरणे
अध्ययने ૧૪૦ જાત ૧૪૧ | ૧૫૩
હ્ય
आस्
જ જ છે
:
છ (ગધિ+)
( ૪ )
સંભારવું. ભણવું. જવું.
9.
her is
to har
ને * * * *
: : :
b hoy
૩૧
e hoy
परमैश्वर्ये
his
ઇધરી શક્તિ હેવી. ચળદ્રુ. વ્યાપ્ત થવું. અદેખાઈ કરવી.
व्याप्ती ૧૦| ફર્થયામ
* *
दल
* *
સ્વપ્ન થવું ફેકવું. પ્રેરણા કરવી. વિલાસ કરે.
* *
ઈચ્છવું. ફરી કરવું.
૫૩
७. स्वप्रक्षेपणयोः ૧૨૭pળે
विलासे ૨૧ જતી
इच्छायाम्
आभीक्ष्ण्ये २४ शरधारणे ૩૭] કર્તા
दर्शने ૧૪ર રાતી
गतिकुत्सनयोः તુત .
બાણ ધારણ કરવું.
*
g:
જેવું.
૪ જજજજ
E
*
ઠપકે દે. વખાણવું.
*
गतौ कम्पने च
જહાલવું.
* =
आधृषीय
ર૭૭ છે
"
ईर्ष्यायाम्
અદેખઈ કરવી. હુકમકર સત્તાધારવી. | જૈવું. હિંસા કરવી. જેવું.
देठा
*
૧
આ.
૬૧૧ નિતિહિંસાનેવુ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
ગણુ.
પદ સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
કે જૈ
| चेष्टायाम् शब्दे
વિણવું. ઇચ્છવું. ઉધ્યોગ કર. શબ્દ કર.
सेचने
સિંચવું.
~*~ ------
૧૨૮ જતો
૧૨૯T
|
S)
# # # #
| समवाये
જવું. એક્તા કરવી. અતિકમણ કરવું. અતિક્રમણ કરવું. સમાપ્ત કરવું.
char cher
૫] વિવારે
है विवासे
उञ्झ् उञ्छ
~*~
४ उत्सर्गे
उञ्छे
# # # #
D
उठ
૩૩૮
उपघाते उञ्छे
उन्द
૨૦
क्लेदने
उब्ज
आजवे
~~
# # # # # #
उरस्
--
उलण्ड उष
-
उषस्
बलार्थे
|माने कीडायां च પ૬૯ | हिंसायाम्
| उत्क्षेपणे ६८१ दाहे ૧૧ | ભાતભવે ७30 अर्दने (૩૩૮) उपघाते ૩૫૫ વરિહાણે ४८३ तन्तुसन्ताने सौत्र | बलप्राणनयोः
--
# # # #નું રેં
મારવું. પછાડવું. ભિને કરવું. પલાળવું. પૂર્ણકર. બળ કરવું. માપવું. રમવું. મારવું. ઉંચે ફેંકવું. બાળવું. પ્રભાતે થવું. પીડા કરવી મારવું. પછાડવું. ઓછું કરવું વિણવું. સિવવું. મજબુત થવું. જીવવું. આછાદન કરવું.” રેગી થવું. તર્ક કરે.. જવું મેળવવું. મારવું. હિંસા કરવી. રસુતિ કરવી. ”
अदन्त
--
૨૯ | કાછદ્રિને
रुजायाम् वितर्के
* દ હ બ ----
૬૮૩ ६४८ ૯૩૬ (૩૪) હિંલાવાનું ૨૨) તુત
# # # # # #
૧૬
ના
જવું
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
ધાતુ
ગણ. પદ. | સમૂહ નંબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
ऋच्छ
ऋज्ज्
ऋण
૧૬ રાતઝિયમૂર્તિમાં જવું.મેહ પામવું ફરી જવું. ૧૭૬ તસ્યાનાનોપાર્જને |જવું.ઉભા રહેવું. મેળવવું.
મજબુત થવું. ૧૭૭) મને
ભુંજવું. ૫) રાત
જવું. | निंदायां कृपायां च નિંદા કરવી. કૃપા કરવી. ૧૩૯વૃદ્ધ
વધારવું. ૩૫ ટ્રિાવાનું મારવું. હિંસા કરવી.
ત્રત
RS
ऋध
= = = = = ;
ऋम्फ
શ્રદ
૧૭૯
તૌ
बाधायाम्
આ. આ.
एला
૫. આ.
वृद्धौ ૩૧ | વિઝા ૧૮તિ | शोषणालमर्थयोः अपनयने
ओख ओण
ओलण्ड्
कक्
लौल्ये हसने
હલાવવું. ચળકવું.. પીડા કરવી. વધારવું. વિલાસે કરે. જવું. સવ.પૂજવું.બસ થવું. દૂર કરવું. ગર્વકર. ઈચ્છવું. . હસવું. કઈ પણ ક્રિયા કરવી. જવું. બાંધવું. દીપવું.બાંધવું. વરસવું ઢાંકવું. તંગીમાં જીવવું. મદ કર.
कख
घटादि घटादि
8
૭૯૧ક્રિયામાત્રે
गतो
8 8
આ.
=
= = 88 8
= = = = = = =
बन्धने ૧૬૯ સીર્તિવાન ૨૯૪ वर्षावरणयोः ૩૨૦| તૈ
| कृच्छ्रजीवने ૩૬૦] मदं ૧૦૦
| कार्ये ४४९ शन्दे ७८४ गतौ
निमीलने
૩૯
સખત થવું. કઠેર થવું. શબ્દ કર. આંખ મારવી. આંખમિ
ચામણું કરવું. શિક કરે.
૨૬૪ રા.
૧૦|ઊ. | માણીયા ૩૧૪
=
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુ ધાતુ. અધ.
AA%A4%
19
[][][g = = =e de
ho
chr
ज
નાની ના
ગણુ. પદ. | સમૂહ નબર
૧૫૫. ૧ | આ. | ઘાર્િ
૧ | આ. ૧ ૫. ૧૦] ઊ. ૧૧: ઊ.
(૩૬૦) ૪૯
મને १. गात्रविघर्षणे ૩૮૨ | રૌથિલ્યે
૧૦ | ઊ.
अदन्त
૧ આ.
૧૦ | ઊ.
३७ श्लाघायाम् ૩૧૮ વાચપ્રવન્દે
अदन्त
૧ | આ. | ધાર્િ| (૭૭૪) વૈજ્યે વૈલ્યે ચ
૧૦ ૫.
૧ | આ. ૧| આ.
૧ આ.
૧૩૫.
૧૫.
૧ | આ.
૧૦ | ઊ.
૧૦ ઊ. अदन्त ૧| આ.
આ.
૧૫.
૧૫.
૨૧ આ.
૪૪૩ નાનો
૩૭૫ રને २२८ व्यथने
૧૩૫. ૧૦ 9.
(૩૯૧) મન્ને
ગન્ત ૧૦ | ઊ. | અન્ન (૩૮૨) શૈથિલ્યે
૧૫.
૨.
૧૦૫.
૧ | આ. ૧૦ ઊ. ૧૧.
૨૦૭
૪ આ. ૧| આ.
૩૦૫.
૧૫.
ભવન્ત
સ ંસ્કૃત અ
२८२ | मदे
४६० दीप्तिकान्तिगतिषु ७७२ | वैक्लव्ये वैकल्ये च
७० आहाने रोदनेच ३८० वर्णे
૫૯ | ત્સિત રાજ્વે ४२० गतौ
૫૮૧ | હૂઁ
૪૯૭ | રાજ્ન્મયાનયો: ७१ क्षेपे
૩૩૨ | તૌ સત્યાને ૨ ૪૯૮ અન્યત્ત રાષ્ટ્રે (૧૪) તિરાાનનયો: ૬૮૫ હિંસાયામ ८६० गतौ (૧૪) પતિનારાનયો:
૧૪
99 ""
११७ | काङ्क्षायाम् ૧૭૦ કૃત્તિવન્યનયો: (૩૪૭) બોપવેશે ६४७ दीप्तौ
૫૬
૬૨૩ | રાજ્તાયામ્ ૧૯ જ્ઞાને
३०१ त्रासे गतौ च
૩૧૯
ગુજરાતિ અ.
મદ કરવા.
છાડા કહાડવા. ખજવાળવુ . ઢીલું કરવું.
વખાણવુ.
કહેવું.
કાહેર થવુ. વ્યગ્રંથવુ અવિવેકી થવું. પ્રકાશવુ, શાલવુડ, જવુ, કાહેર થવું. વ્યગ્રંથવું. અવિવેકી થવુ. એલાવવું. રડવું. વર્ણન કરવુ.
ઇચ્છવું.
ધ્રુજવુ. પીડવું. વ્યથા કરવી.
વિધવું.
ગાત્ર શિથિલ કરવા કાંતવું. નિંદ્ય ખાલવુ
જવુ
ગર્વ કરવા
શ બ્દ કરવા. ગણવું.
ફેંકવુ.
જવું. ગણવું.
અસ્પષ્ટ ખાવું. જવું'. શિક્ષા કરવી. હિંસા કરવી.
જવું.
99
99
ઈચ્છવુ. પ્રકાશવુ, માંધવું ઉપદેશ કરવા. પ્રકાશ્યુ
નાશ કરવું.
99
ઉધરેસ ખાવી.
જાણવું. પીવું, જવુ.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ગણ. પદ. | સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અથ.
८८3 | रोगापनयने
રેગ દૂર કર.
#
इच्छायाम्
ઈચ્છવું.
निवासे
किल
#
= = = ? = =
-- • ---ઈ8 -~
દ
છે
# # #
ચૂં
कु
જે જે
= 8 % :
&8*--*
૭૩
श्वत्यकीडनयोः સફેતે થવું. રમવું. १०७/वर्णे
રંગવું. ૫૨૪ बन्धने
બાંધવું. ૫૧ રાત્રે
અવાજ કરે. ૧૨૧ માર્તસ્વરે
દિલગિરી ભરેલે શબ્દ
કર. શેક કરે. आदाने
લેવું. ૧૮૪ રાત્રે તારે સંપર્વનૌટિલ્ય ઉંચે શબ્દ કરે. જેડવું. प्रतिष्टम्भविलेखेनषु च
શેકવું. કેરવું. | संकोचने
સકેવું.
ચોરી કરવી. कौटिल्याल्पाभावयोः | વાંક કરવું. ઓછુ કરવું. कोटिल्ये
વાંકું થવું. વાળવું. (૧૬૫) છે
કાપવું. ૨૫ છેલનમર્તનો પૂરો ર | કાંપવું. નિંદા કરવી. પૂર્ણ
કરવું. प्रतापने
ઉકાળવું. बाल्ये
બાળક્ની માફક આચરવું | शब्दोपकरणयोः અવાજ કરે. ઉપકાર आमंत्रणे
છાનું કહેવું. [કરે. प्रतिघाते
લગડા થવું. ) वेष्टने रक्षणेच વિંટવું. ઢાંકવું રક્ષણ કરવું ૨૭૦| તો
બાળવું. ૩૨૨ | વૈચ્ચે
મેહિત થવું. | રક્ષણે
રૂક્ષણ કરવું. - ૧૬૪] अवक्षेपणे ધિક્કારવું. ૧૨
કેહી જવું, (૪૨. संश्लेषणे संक्लेशे च વૂળગવુ. કુલેશુ કરે..
| हिंसाक्लेशनयोः હિંસા કરવી. કલેશકર. | संश्लेषणे संक्लेशेच વળગવું. કલેશ કરો. अनृतभाषणे
જુઠું બોલવું. | ૧૨૭ સોળે
ક્રોધ કર. २४६ भाषायाम्
બોલવું, अदन्त | ३४४ | क्रीडायाम्
રમવું
=
8
कुण
= = = = = = = = =
+ 86--2-
6
જૈ તું ૪૪ ૪૬ # # $ ર્ ક = +6 66
ફક - sફક જ કુક ક્ર કહKA
पूतीभावे
कुप
88 x 8
મામ્ |
|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
એગણું
ધાતુ.
'સંસ્કૃત અર્થ. “
ગુજરાતિ અર્થ.
૧૨૨ માછી
ઢાંકવું.
த
कुम्भ
इ.
(
૨)
कुर
शब्दे
कुद
कुंश
த
કુ વસ ફુન્ कुस्म्
'. | | ૨
બલવું. શબ્દ કરે. क्रीडायाम्
| રમવું. સિંચાને વન્યુ ૧ એકઠું કરવું. બધુ થવું ૩૨ માંથાયામ્ * બેલવું. ४६ निष्कर्षे
ખેચવું. તાણવું. ૧૪ ક્ષે
' . . કેકવું. ૧૧૨ સંપળ . -મળવું. વળગવું. | २30 भाषायाम्
બોલવું. -હસવું. ૧૭૮ કુર્ભિતમન | આળ ચડાવવા જેવું| ૩૬૮ | વિને
| અ ષામ. સુરારિ (૧૨૧) शब्दे
શબ્દ કર. ૨૨૩ વચ્ચે રાજે અસ્પષ્ટ બેલવું. | ૧૬૮ : માવળે અવસા = | અસ્પષ્ટ કરવું.
| ૩૫૭ પરિતાપે પરિવારે ૨ | પરિતાપ કર. : - '' ૧૫૫. સંદોને
સચવું. ૩૬૩ બાવળે નિમંત્રો ને જ સંભળાવવું. નિમંત્રણે
કરવું. સંકેચવું. પર૫ માવળે
દ્વવું. हिंसायाम
હિંસા કરવી. ૧૦ ૪ળે ૧૦૨ घनत्वे
સજજડ કરવું. ૫૯૮) હિંફ્લાવાળા
હણવું. કરવું. જવું. ૧૫૫ ઇંન્ને
કાપવું. ૧૦ વેટ : ૭૬રસોમ
'' રચવું. ઘડવું. ૨૧૫ મવાને
ભેળું કરવું. અતિ | 338 दौर्बल्ये
દુબળું કરવું. पुषादि | तनूकरणे પાતળું કરવું
विलेखने
கஞ்
कुटादि
વિટવું.
ખેડવું.
૧ર૯ વિશે
ஞ்
૧૩
हिंसायाम्
હિંસા કરવી. संशब्दने
વખાણવું." ચાં વાસ શક્ત [ ૩૬૨ અવળે નિમંત્રણે ૨ | સાંભળવું.નિમંત્રણકરવું.
૩૬૮) વાર્તા
ஞ்
1 જવું.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુ 'બ.
ગણુ. ૫દ. સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
મા
-
ચાલવું
-
શબ્દકર..
कस्
લ
| शन्दे
ક્ય
,
क्मर क्रथ
- - - - -
# # # # # #
-
(+).
- -
क्रम
મ લ
• -
g:
|
|
क्रोधे
૫૩૭] નરને ૩૨] વિત્યારે
લીલા કરવી.વિલાસકરો. ૯૧૬. રર | हरणदीप्त्योः
વાંકુંથવું, દીપવું.
શબ્દ કરે. ४८५ शब्दे उन्दे च
- ક ભીનું કરવું. પપપ हुछेने
કુટિલતા કરવી | ८०१ हिंसायाम्
હિંસા કરવી.. (૭૭૪) વૈચ્ચે રૈવત્યે ૨ કાયર થવું અવિવેકી થવું. ૭૭૩ કોને વૈશે માદાને ૨ | રડવું. અવિવેકી થવું બે
લાવવું. ૭૧ શેને માદાને ૪ રડવું. બોલાવવું. ૧૯૪) કેન્દ્રસરત્યે
નિરંતર રડવું , ૭૭૧ પાયાં જતી કપા કરવી જવું. ४७३ | पादविक्षेपे
પગલું ભરવું द्रव्यविनिमये ધન અને વેચાતું લેવું ૩૫૦ विहारे
કીડા કરવી. ૧૮૬ ઐટિલ્ય લ્હીમાવઃ કુટીલતા કરવી. ડું કરવું ૧૧૪] निमज्जन ( ૮૩ |
ક્રોધ કરે. ૮૫૬ | आहाने रोदनेच
લાવવું. રડવું. (૫૦૬) सेवने
સેવવું. ८०२ हिंसायाम्
હિંસા કરવી. (૭ ) वैकल्ये वैक्लव्येच કાયર થવું. મેહપામવે.
૭૨ रोदने आहाने च રડવું. બોલાવવું. | घटादि । ७७४ वैक्लव्ये वैकल्येच કયર્થવું. મેહપામવું. પુષઃ | ૧૦૧ | રઝાની
ગ્લાનિ પામવી. ૧૩૬ સામાવે
ભીનું થવું. ૭૩ परिदेवने
શચવું. ૫૫ ૩૫તાવે
દુઃખ વેઠવું. ૫૦ | विबाधने
પીડા કરવી ૩૮૧ अधाष्टर्ये
કાયર થવું. (૫૮) गतो ૬૦૭
अव्यक्तायां वाचि અવ્યક્ત બેલવું. ૪૫૦. शब्दे
| શબ્દ કર. निष्पाके
ઉકાળવું. ૧ આ. | પરારિ | ૭૬૯| નર્તવાનેર
જવું. દાન કરવું. ८८ कृच्छजीवने દુખે છવ્વું. ૮| ઊ. |
3 हिंसायाम् . | હિંસા કરવી
તે છે. જ છે " શ છે
મ
#6 # # 6 ર ર ર ર # # # # # # # # # #
---- - - - - - - -
બ બ
૧૫
છે
બ મ લ
--
જૈ # #
જવું.
8. 8 8 8 'આ
વ
A 6 - --
જ '
# ૐ હં
|
૩ 8
|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
અને
ધાતુ
५४. समूह
२.सरत अर्थ.
शुति अर्थ:
|
३४: प्रेर.
क्षप् क्षम् . क्षम्
.
.
| ४०८ क्षेपे प्रेरणे च
४४२ सहने १०० सहने
७क्षात्याम् ८५१ संचलने ६४ शौचकर्माण
क्षये हिंसायाम् निवासगत्योः हिंसायाम्
....
தர்
30
१५/प्रेरणे
ખરવું. ઝરવું ५माण. घाj. क्षयथवा.. हिसा ४२वी. स.ry.
सा ४२वी. प्रेवु. ३. હિસ કરવી,
અસ્પષ્ટ શબ્દ કરે. | भत्त पुं. वारj. શબ્દ કર. guj. वार
भूमे भरपुं. | प्रकृति महसवी.
क्षीज् . क्षीब क्षी
मदे
3४ हिंसायाम् ૨૩૭ अव्यक्तेशन्दे ૩૮૨ ५६७
निरसने शब्दे ..
संपेषणे ४ बुभुक्षायाम्
संचलने
२४
क्षुद
PAPPAN PPmra... G.NPPprnant
தர் KEE
தர்
पुषादि द्युतादि पुषादि
.
..वा . .
ક્ષય પામવું.
.
विलेखने ५६८ | निरसने (घटादि ८१3क्षये ો વિકલ્પ
३४२ क्षेपे :
२७ तेजने ४८४ विधूनने
५२० निमेषणे (७४४) नेहनमोचनयोः
.
इ
मा.
माय क्ष्मील
मा
सा.
दि
.
१3८
"
"
तेजस्वी १२वु. घुव. स.आय. या५३. भुई. यणपु.. 64 २२. २३.
सा . जाता यावं. माछा. ढis.
खज्
436 चलने
५८ भूतप्रादुर्भावे २३२ मन्थे 233 गतिवैकल्ये ३०८ कांक्षायाम्
संवरणे ४७/भेदने 3मन्थे
தர்
खट्
खट् खड
लघु, .
खण्ड
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
खण्ड्
અનુ ધાતુ અંધ.
खदू
खष्
[tee [e] Ewe spense : < = ? ==
布
खाद्
खिट्
खड् खुण्ड्
खुर्
खुद्
1
इ ૧૦૨ ઊ.
૧૫.
૧.ઊ.
૧૭૫.
૧૫.
૧
વ
उ
जैसे जौं
ગણુ. પ૪. સમૂહ. નખર.
૧
૯
R ૧૫.
૪.
. | ૫.
19.241.
૧ આ.
૧૪ ૫.
૫.
૧૦૨ ઊ.
૬૫.
૧| આ. ૧૦| ઊ. ૧૦. ઊ.
૧ ૫.
૧૧ ૫.
9,
૧| આ. ૧૩૫.
::૧૦ ઊ.
*/૨/૫
૧ ૫.
: ૨૫. ૧૫. ૧૦ | ઊ.
૧ ૫. ૧૫.
ઊ.
૧૦ ૬૧ ૫.
૧૧ ૫.
૧૨
अदन्त અન્ત
८७८ | अवदारणे ૨૨૯ પૂનાવ્યથનચો: : ९० दन्दशूके ૪૨૧ | મો
હૂઁ
૫૮૨ ૫૪૫ નવે (૫૯) મૂતાનુમાવે ૬૮૬ હિંસાયાર્ ૪૯ | મક્ષ ३०२ | त्रासे ૬૪ સૈન્યે ૧૫૬ યાતે ૧૨ સૈન્ય. (૯૫૪) | રાજ્યું . ૨૦૦ જ્ઞેયર ગે
સસ્કૃત અ
ટાર (૧૦૮) સંવર્ગ પર મળે
६२ छेदने
૨૨| ીકાયામ્ ૩૪૧ | મક્ષળે (૩૪૧)
घटादि
अदन्त
૧: ૫.
૧૦ ઊ. અન્ત
૪૮. મને
५० स्थैर्य हिंसा भक्षणेषु
,,, ૫૩૮ ૧૦ને ૩૩. વિગતે (૫૦૬) સેવને ૯૧૨ વે ગત્ત (૩૪૧) મક્ષળે
૫પર | તિવ્રતિથાતે ૫૫૧
,,
૫૦ પ્રથને
२४९ शब्दे मदने च ૧૧૪ શબ્વે
૨૪૭ 22 ७७७ सेचने
૩૨૦. સંધ્યાન
वदनैकदेशे
•
પ૨ બાયાંવાવ ૩૨૭, દેવરાન્ટે 30 वाक्स्खलने
ગુજરાતિ અ.
ભેદવું. રહેવું. વું. ખાવું. ખવું. ખાઢવું. ખજવાળવું. પીવું. સાપનુ ડંસવું.
જવું.
ગવું કરવા. ઢગલા કરવા.
ઉપજી રહેવું.
ડિ’સા કરવી,
ખાવું.
ભડકાવવું.
ખેદ પામવું.
ખુ નવું
ખેદ પામવુ. શબ્દ કરવા.
ચારવું.
ઢાકવું.
ભેવું
કાપવું.
ક્રીડા કરવી. રમવું.
ભક્ષણ કરવું.
ચળવું. વિલાસ કરવું.
સેવવું.
ખેદ થવા.
ભક્ષણ કરવું. ખાડાતાં ચાલ્યુ.
,,
2
વખાણવું. શબ્દ કરવા. મદ થવા
શબ્દ કરવા.
સિ ંચવું. ગણવું.
ગાલ એકઠા કરવા. સ્પષ્ટ આલવુ.
મેઘનુ ગાજવું. અસ્પષ્ટ વચન ઉચ્ચારવું.
,,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
- A AAAA AAAA
23
અનુ ધાતુમ છે.
ng a
..
^ $ 5
hr ho
ગણુ. પ૪. સમૂહ. ન મર.
૧૦ આ.
૧ ૫.
૧૫. ૧૦ ઊ. ૧૧ ૫. ૧૦ ઊ.
૧૦| ઊ.
૧ ૫.
૧ ૫.
૧૦ | આ. | બન્ત ૧ આ. ૧૦ ઊ. માતૃષીય ૧ ૫. ૧૦ | આ. ૧ આ. ૧ | આ. ૧૦૭. ૧ આ. ': ૩૦ ૫.
૧ આ.
૧
આ.
૧ આ.
૧ આ. ૬૫. ૬૭ ૫. ૧૦૫. * ૬ ૫. ૧૦ ઊ. ૧૦ ઊ. ૧૦ ઊ.
૧ આ.
૪૫.
૯૫.
૧૫.
૧ આ.
૧ આ.
૪૫. ૧૦૨ ઊ.
દ્વાપ
૬૫.
अदन्त
૨૧૩
ચુટારિ
कुटादि
સંસ્કૃત અ
૧૫૧ અને
૯૮૨ શૌ
૨૨૬ રાજ્યે
(૧૩૧)
૫૭ 29
(૧૩૧)
29
(૧૩૧) અમિાંક્ષાચાર્ ૪૨૨ | તૌ ૫૮૩ ૫
३७४ माने
૬૩૬ કુત્તાયામ્ ૩૧૨ વિનિને ૫૪૬ મળ ૧૬૬ હાવળે :
૩૯૨ ધાર્યે
९३७ कुत्सायाम्
૩૫૦ માળે ૯૫૦ તો
૯૪૯ | અવ્યો રાન્દ્ર (૯૫૪) શન્દ્ ૧૧૯ પુરીજોત્સા ८८ | शब्दे २०३ | अव्यक्त शब्दे ८-० रक्षणे अदन्त ૩૬૧ ગામ
कुटादि
(૫૧) વેટને રક્ષળે ૨
૫૧
,,
ગુજરાતિ અર્થ.
२४. क्रीडा ૨૪: પવૅને ૪૫ રાજે
૩૯૫ | રક્ષળે . सौत्र निंदायाम् ८७० गोपने
પુષાર્િ| ૧૨૮ ક્યાત્વે
૨૩૮ મષાયામ
૩૭ કન્ય
૩૮
પીવું
જવું.
શબ્દ કરવા.
ઈચ્છવુ જવું. ગર્વ કરવા. અભિમાન કરવું. નિંદવું, વખાડવું નિંદવું. વખાડવું.
ખાવું.
י
જવું.
૨૪ સ્તુતૌ
સ્તુતિ કરવી.
૪ પ્રતિષ્ઠાજિયો પ્રંન્થે 7 રહેવું. ઇચ્છવું. ગુંથયું. ૬૪૯ વિશેડને
પ્રવેશ કરવા.
ઝરવું..
સમર્થ થવું.
નિક્રવું.
ખાળવું.
અવ્યકત શબ્દ કરવા. - શબ્દ કરવા.
મળ વિસર્જન કરવા. શબ્દ કરવા.
[હંગવું
અવ્યક્ત શબ્દ કરવા. રક્ષણ કરવું. છાનુ કરવું. વિટવું. પાળવું.
પણ એ જ
રમવું. ખેલવું. વિટવું. કેપવું. રીસાવવું. રક્ષણ કરવું. નિર્દેવું. સંતાડવું.
આકુળ વ્યાકુળ કરવું. ખેલવું.
શું થવું.
»
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
ધાતુ.
ગણું પદ સમૂહ નંબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
-|
कटादि
Ar to caur
૪ --
-
ઉોગ કર. રમવું. ખેલવું. વસવું. ઉધ્યાગ કરે. ઢાંકવું. હણવું. જવું. ઉષ્યગ કરે. સિંચવું.
જાણવું. | શબ્દકો. ઈચ્છવું. ગ્રહણ કરવું. ભજન કરવું. જમવું. શબ્દ કર.
- -
-
ક
- - -
સેવવું.
૧૬ ૩ોને
२3. क्रीडायाम् ૧૩૨ નિતને પ૭૪ ૩ને ८८६ संवरणे
४८ हिंसागत्योः ૧૬૧ ૩મને ૯૩૭ જેને ૧૭૪ | વિજ્ઞાને ૨૪૮ | રાજે ૨૯] »
अभिकांक्षायाम् ૬૫૦ ગ્ર ૩૬૬ | 5
| निगरणे
રાત્રે ૩૯.ત : ૫૦૨ સેવને ૬૧૪ | ત્રિછાયામ
૯૧૭ शन्दे : ૧૦
૩૪૩ उपलेपने ૨૭. | संघाते
कौटिल्ये ૪૧ સંમે
| बंधने संदर्भ च ६३०. अदने
પ્રદ .६१ उपादाने ૩૫૯ आमन्त्रणे ૧૯૭ | स्तेयकरणे ૬૩૧] અને
૫૧ | પ્ર ૧૯૮] તેણે ૨૦૧. સાત . = સૈ ર્તા જ ૫૦૩
सेवने -
(૬૧૪)| વિછાયાનું
८०3 क्लमे हर्षक्षये च
૧૫૯] હુસને | ૧ આ. પારિ | ૭૬૩ રેયાન્,
# # # # # # # # # # # # # # # # # કંd 6 # # # # # # ર ર #
ધવું. ખેળવું. ફૂદ કરો.
પામ્
|
- - -
૩૬
લિપવું.
એકઠું કરવું. વાકુંથવું. બાંધવું. ગુંથવું.
प्रसा
.
" "+
]
=
-
૨૧૬,
ग्रह
લેવું. ઝાલવું. સ્વીકારવું છાનું કહેવું. ચેરવું.
ग्राम्
प्रच
ધ ધ.
ग्लसू
ग्ल
મ્િ
ત્ સ્ટે
| |
માં ન મ લ બ
- - - - - - - - - - -
જમવું. ખાવું. ઝાલવું. ચેરવું. જવું. દૃને થવું. જવું. ખેાળવું. શેધવું ગ્લાનિ પામવી.થાકખાવે હસવું. ઘડવું રચવું
સેવવું.
.
घ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
હું
પદ. સમૂહ નંબર..
સંસ્કૃત અર્થ
ગુજરાતિ અર્થ.
2 |
| એકઠું કરવું બોલવું. | ચાલવું
બોલવું
આ
घष्
घस्
.
घिण्ण
--~----68 -
કાતિમાન થવું. ખાવું. લેવું. શબ્દ કર. અહિંતહિ ભમવું.
છે
= = = = = = = ~ રૂä 4 = 8
संघात भाषायां च ૨૩૩| ૨૫૯] વસ્ત્ર
૯૭ ઇટારિ | ૨૩૪] માણાયામ્
(૬પ૨)| ઋત્તેિર ૭૧૫ બન્ને ४३४ ग्रहणे ૯૫ર | રાત્રે ७४६ परिवर्तने ૧૦૫ તને [૫૮] મળે ૪૩૭ ૪૩૫ ग्रहणे
भीमार्थशब्दयोः अविशन्दने विशन्दने
રેળવું.
ભમવું.
घुण्ण
લેવું,
घर
.
» બાલા
-
ભર્યા કરે. શબ્દ કરે. ઝીણે શબ્દ કરે. શબ્દ કહાડ.
*
--
| & # # # # # # @ # # # # # # # # # # # # # # રેં.
૪૩૮,
ભમવું.
*
... --
= 9 =
ST
ટીપ: 2
ग्रहणे
લ બ બ
----
कान्तिकरणे
ચકચતું કરવું. ४६ हिंसावयोहान्योः હણવું. ઘરડા થવું.
| भ्रमणे ૩૮ સેને '
સિંચવું ૧૪ क्षरणदीप्त्योः ખરવું. પ્રકાશવું.
प्रस्रवणे छादने च ઝૂરવું. પ્રદીપ્ત કરવું. હતી
ઝાલવું. લેવું. ७०८ संघर्षे
સ્પર્ધા કરવી. . गंधोपादाने | સુંઘવું. વાસ લેવી. ૯૫૪ રાજે
| શબ્દકરા. ૩ તૃપ્ત પ્રતિષતિ ૨ તૃપ્ત થવું. રળવું.
તૃતदीप्तौ
દીપવું. . : : व्यथने ૭ ચયાં વાર ને ૨ સ્પષ્ટ બોલવું. દેખવું ૧૯૦ | અર્તાિ (૨૯૪) વવરણઃ વરસવું. ઢાંકવું.”
ભેદવું. ७८६ | दाने शब्दे च દાન કરવું. શબ્દ કરે. ર૭૮ | વને
૭૮૩
મ થવું
છે ?
પગલું વર'
4 બ' આ
--
: લ વ
भेदने
--
| घटादि
કંપવું.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
گی | مرمی
૮૬૫ ચાને
માંગવું.
चन्
ஞ்
आधृषीय (3०७) श्रद्धोपनयनयोः
चन्दू
ர்
६८ आल्हादे ૩૯ નેવને
परिकल्कने
अदने | भक्षणे
می می هم ب م م م
છ
છ
ர்
चम्प
જ
चय्
વિશ્વાસ કર. મારવું. * હણવું. આનંદ ઉપજાવ. સમજાવવું. ઢગ કરે. ખાવું. જમવું. જવું. જવું. જમવું. સંશય કર. જવું. ઠપકે દે. હણવું. તિરભણવું. [સ્કાર કર. ઠપ દે. તિરસ્કાર જવું. કિરે. ખાવું.
चर
૪૭૮ ૫૫૯) અતિ મળે ૪ ૨૧૨
संशये ૨૫ गतौ ७१७ परिभाषणहिंसातर्जनेषु ૧૭૯ अध्ययने ૧૯ રિમાનમર્તનથીઃ
ர்
૪૨૫ ર્તિ
ர்ஞ்ஞ்
૫૭૯) અને ૮૧૨] જેને
૩૨
६ विलसने ૭૫ મૃત્યે ८८८ भक्षणे ७२८ परिकल्कने
રમવું. ખેલવું. મૂલ્ય કરવું ખાવું. જમવું. શઠતા કરવી.
ஞ்
م م ه م هے هے مے فی مهمی مرهمی بر همی مه هه نهی می
चाय
૨૩૩ [ 55
पूजानिशामनयोः
પૂજવું. જેવું. એકઠું કરવું
चयने
चिट
ચિતરવું. અદ્દભૂત દેખવું,
*
भाषायाम्
બલવું. ૩૧૫ પળે
પારકાની સેવા કરવી. 36 संज्ञाने
જાણવું. અનુભવ થવું. १४० संचेतने
જાગ્રત થવું. चित्रकरणे दर्शने च स्मृत्याम् .
મરવું. हिंसायाम्
હિંસા કરવી. ૫રસને પ૩૩ શૈથિલ્ય વળે | શિથિલ થવું. અભિપ્રાય
{ આપ.
*
चिन्तू चिरि
ஞ்
.
૩૧.
चिल्
ઢાંકવું
ત્ર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
धात. मनु
| शु. ५६. समूड नम२.
सस्कृत अर्थ.
ગુજરાતિ અર્થ.
चीभ
*
ची
आधृषीय | २८४ आमर्षणे
3८४ कत्थने ८७८ आदानसंवरणयोः २४१ भाषायाम्
व्यथने ५१३) कुटादि
| छेदने
चक्कू
चुच्य्
अभिषवे
चुट्
स . के. स्तुति २वी. आर. ढisg. બોલવું. पाइ. અવયવ શિથિલ કરવાં. छ. स५ . था . disg. विट. અભિપ્રાય આપે. થે ડું થવું.
M
चुड्
द
ड
.
।
।
चुण्ट् चुण्ड्
૧૨૬
२७ अल्पीभावे ११२ संवरणे ३४७ भावकरणे
छेदने ३२५ अल्पीभावे
५८ संचादन ४०३ मन्दायां गतौ ४२४ वक्त्रसंयोगे ૧૦૨ हिंसायाम्
स्तेये
प्रेर.
चुप
डास.यार. ચુંબન કરવું. हुगु.
ஞ்
चुरण
चौर्ये
यार. ઉચે ચડવું
चुल
| स्मुच्छ्रये भावकरणे
चला
२१
ஞ்
ભાવ જણવવે. माणg. ४ . पा. डा. सु . सणग. કંપવું. હાલવું ४२७ ४२वी. स. स.
वेध
K4A ०५
१०८ प्रेरणे
१८ ६७३ पाने
४४ हिंसा अन्थनयोः (२८७) संदीपने 438 चलने २५६ चेष्टायाम् ८५५ गतौ ૨૧૩ | | सहने हसने च ४० आसेचने 13) सहने हसने च
८१३ उर्जने अदन्त ४०२/ अपवारणे आधृषीय 1300
-- ४४ संवरणे ४७० अदने
५६ वमने | ८६० हिंसायाम्
घटादि
व..
ஞ்
छापु. द.
छन्द
ஞ்
छम्
aisg. Seटी ४२वी. હિંસા કરવી.
भा.
ஞ்
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
ધાતુ
પદ સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
कुटादि
छेदने
स्पर्श
कुटादि
தருஞ்
छप
छेदने
जद
૨૪૨
ज ज
૧૦
T
द्वैधीकरणे
એકના બે વિભાગ કરવા. સત્ત| ૩૯૧ સીમેને રમે ૨ | કાન વિંધવો.
છેદવું. कुटादि संवरणे
ઢાંકવું.
સ્પર્શ કરે. અડકવું. छेदने
છેદવું. કાપવું. दीप्तिदेवनयोः | દીપવું. રમવું. आधृषीय २८७/ संदीपने
| સળગવું. આપૃષી(૨૮૭). | संदीपने याचने च સળગવું. માંગવું. अदन्त द्वैधीकरणे
બે ભાગ કરવા.
કાપવું. भक्षहसनयोः
જમવું. હસવું. युद्धे
યુદ્ધ કરવું. ૩૦૫ संघाते
એકઠું કરવું. ગુંથવું. ૨૩ जनने
ઉપજેવું, ઉગવું. प्रादुर्भावे ૩૯૭ વ્યmયાં વાજિં માન = સ્પષ્ટ બેલવું. કેઈ ન
સાંભળે એમ બેલવું.
જવું. ૪૭૧ અન્ને
જમવું. 3८८ गात्रविनामे
શરીર પ્રસારવું. ૧૮૩ી નારાને
નાશ કરવું. ક્કિારવું ७१६ परिभाषणहिंसातर्जनेषु | ઠપકે દે. હણવું. ધિ૧૮ ૮૩૩] વાતને ૧૦ अपवारणे
જાળવવું. ઢાંકવું.. व्यक्तायांवाचि
સ્પષ્ટ બેલવું. हिंसायाम्
હિંસા કરવી. मोक्षणे
છુટા મુકવું, છોડી મુકવું. हिंसायां ताडने च હિંસા કરવી. મારવું. | रक्षणे मोक्षणे च રક્ષણ કરવું. છોડી મુકવું. | निद्राक्षये
જાગવું. जये अभिभवे च જય પામે. બળહીન| भाषायाम्
બોલવું. [થવું. ૫૯૪ | પ્રોને
ખુશી થવું. सौत्र | भक्षणे
જમવું. ૩૨ હિંસાયામ
હિંસા કરવી. ૭|સવેને | પ૬૨ પ્રાધાને | જીવવું.
બ
F
બ
जल
જડ થવું. . .
जल्प
२८८ व्यायामा
जष जस्
બ બ
C
जस्
जागृ
जिन्व
F
जिम् जिरि
जिष
સિંચવું.
जीव
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
અને
ધાતુ.
ગણ. પદ સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
5
பார்
/
जुत् जुन्
« بی مه لاوه مه سه مه مه سه |
૩ર માસને
गतौ
जुष्
GT
वर्जने
તજવું. વર્જવું. વરાત્રેિ | बन्घने
બાંધવું. | गतौ प्रेरणे
મેકલવું. દળવું. દીપવું.
જવું. प्रीतिसेवनयोः પ્રમે કર. સેવવું. आधृषीय ૩૦૧ परितर्कणे परितर्पणे च | તર્ક કરે. તૃપ્ત કરવું.
हिंसावयोहान्योः कोपे च હિણવું. જુનું થવું. કપ ૬૮૧ हिंसायाम् હિંસા કરવી. કિરે. ૩૮૯ | गात्रविनामे
શરીર પ્રસારવું શરીર ખીघटादि वयोहानौ
ઘરડા થવું. લિવવું. > > आधषीय
5. » ૬૧૬ | જતી
જવું. प्रयत्ने गतौ च પ્રયત્ન કરે. જવું. क्षये
ક્ષય પામવું. ज्ञाने ज्ञापने च જાણવું. જણાવવું.
کو کم لكم
by, 95.
૬૪
وی نیه
૧૪
૧૯
જાણવું. કંપવું. આજ્ઞા કરવી. જુનું થવું. જવું. થવું. હારવું. જયે પામ. બળહીનેઘરડા થવું. રેગ થવે.
છે
दीप्तौ
દીપવું.
ધ
نی نی بیل د نی نی مه تی سی بی بی یو یو لوی
૩૫સંતોષને घटादि ૮૧૧ कम्पने
नियोगे ૨૭ वयोहानी ૫૬તિ
૯૪૭ जये अभिभवे च आधृषीय ૨૮૨ वयोहानी घटादि ૭૭૬ रागे પટ્ટઃ |
308
| संघाते ४७२ अदने ૭૧૮ परिभाषणहिंसातर्जनेषु
૨૦. परिभाषणभर्त्सनयोः ६८
हिंसायाम् ૮૯૧] વિનિસંવરઃ
वयोहानी (૨૨) ૧૦૫ | વને ૮૩૪ ૧૦૩ गतो | ૧૦૪ »
એકઠું કરવું. જમવું. સ્કિારકર. ઠપકે દેવે હણવું. તિરડ્રપદે તિરસ્કાર કરે. | હિંસા કરવી. ઝાલવુ. લેવું. ઢાકવું. ઘરડા થવું. જુનું થવું. બાંધવું. ગભરાવવું. જવું.
૨૫
| वैक्लव्ये
# #
*
આ, |
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ |
ધાતુ.
$
ગુજરાતિ અર્થ.
|
૮૩૫ ૧૪૩, સંપત્તિ ૧૨૬ | રે
संघाते
ગભરાવવું. એકઠું કરવું.
એકઠું કરવું.
૧૩૮
क्षेपे
ત
આકાશમાં ઉડવું.
મ ષ
८६८ विहायसा गतौ ૨૯ 5 by
૯૮] રાત ૧૧૭] ને. ६६५ त्वचने ૬૫૫ તન્વરને ૧૧૮] છૂઝવેને ૧૪૯ તૌ વંને વખેર ૧૯૧ | મતૌ
બ
ત
ત
બ બ
संकोचने
तड् तण्ड् तन् तन् तन्तस्
उच्छाये आघाते भाषायां च ताडने
विस्तारे 3०७ श्रद्धोपकरणयोः
જવું. હસવું ઢો . છોલવું. દુઃખે જીવવું. [કપૂવું. જવું. કુદકે માર. જવું. સકૅચાવવું. ઉછરવું. વધવું. ઝાપટવું. બલવું. મારવું. વિસ્તાર પામે. [કરે. વિશ્વાસ કરે. ઉપકારદુઃખ પામવું. કુટુંબનું પિષણ કરવું. તાપવું. બાળવું. પ્રતાપી થવું. ઈચ્છવું. ગ્લાનિ પામવી,
બ બ
# 6 ક # # # # # # #6 #6 % # # # # # # # % ± # ૪ /
दुःखे
तन्नू
બ
તમ્
| कुटुम्बधारणे ૯૮૫ સંતાપે
૫૩ ऐश्वर्ये | પૃષીય ૨૮૫ સંતા
८६ काङ्क्षायां खेदे च ४७८ गतौ
તપવું.
બ
૪૪
भाषायाम् ૨૨૭ મને
બલવું. નિંદા કરવી.
હિંસા કરવી.
આ એ વ્ય વ
૫૮ | હિંસાચાર ૬૫ વ્રતિયો ૧૦૬ | उपक्षये ૧૯૬ अलंकरणे
| संतानपालनयोः ૧૦૫ તૌ ૨૦ आस्कन्दने वधे च ૨૧ | નર્તી
રહેવું. વસવું. થાક પામવે.
ભાવવું. વિસ્તારવું. પાળવું. જવું. હલે કરે. વધ કર. જવું.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
ધાતુ,
'પદ. સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
तिप
૯૭૧ક્ષમાય નિરાને ૨ ૧૧૯ નિરાને ૩૬૨ ૧૭ आर्दीभावे
૪૧. अन्तधौं ૫૩૪ गतो
तिम्
સહેવું. વેઠવું. તીખું કરવું. ખરવું. ઝરવું. ભીનું કરવું.. ઓછાડવું. ઢાંકવું. જવું. ચેપડવું.
तिरस्
तिल्
ர்
७४ स्नेहे
तिल्ल
તો
|
तीव
ஞ்
ஞ்
و همه می مه نی له لای بنده ی مه نی مه وه مه مه بی مه وه وه و به وی هه مه نه ده بوه
૧૦૬] 7 |. ૩૭૯] વાસના
| કામ સમાપ્ત કરવું. ૫૬૫ | स्थौल्ये
જાડું થવું. सौत्र गतिवृद्धिहिंसासु જવું. વધવું. હણવું. ૨૪૪ हिंसायाम्
| હિંસા કરવી. (૩૪) हिंसाबलादाननिकेतनेषु | હણવું. બળ કરવું. લેવું.
વસવું. | पालने
| પાળવું. | हिंसाबलादाननिकेतनेषु | હણવું બળકરવું. લેવું. भाषायांच
વસવું. બલવું. कलहकर्मणि કુલહ કરે.
तोडने ૫૨ कौटिल्ये
વાંકે થવું. तोडने आवरणे પાથરવું. વિસ્તારવું. व्यथने
દુખ દેવું, પીડવું. ४०४ हिंसायाम्
હિંસા કરવી.
3
તેડવું.
|
= = = = == aa aa = = = = A2#= =
ர்ர்ர்ர்ர்ர்
तुण्ड
તેડવું.
तुद्
g
૨૯
४०८
૩૧ ૭૫૩ ૧૩૫
૪૯
૪૦૫
૩૦
तुम्फ
૪૦૯
૩૨ ૪૨૮ ૧૨૪! અને મને ૨૦ | વળે
પીડા કરવી. નહીં દેખવું. પીડા કરવી. ઉતાવળ કરવી.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
C
૨ ૨ | હે --- ૪૮ - 2 | ૨ ૨ ૨
त्वरायाम् પ૭૦. हिंसायाम्
उन्माने
पुषादि
શૈ લ બ બ લ
७१० शब्दे ૭૩૭.
अदने ૩૫૧) तोडने अनादरे च
૪ - ૪
૧૫૬
गतित्वरणहिंसयोः પર૭| નિર્વે ६७४ तुष्यै
ઉતાવળ કરવી. હિંસા કરવી. તળવું. સંતુષ્ટ થવું. શુદ્ધ કરો. પીડા કરવી. | ફાડવું, તેડવું. અનાદર
કરવા. પૂરવું. પૂર્ણ કરવું. | ઉતાવળથી જવું. હિંસા
કરવી. બહાર ખેંચવું. સંતુષ્ટ થવું. જવું.
કિર. હિંસા કરવી. અનાદર તૃપ્ત થવું. તૃપ્ત કરવું. ખુશી થવું. ખુશી થવું. સળગવું.
अदने
જન્મ
૮૧ - - -
૨ ૨ ૨ ૨ ૨ ૨
8 28, અન્ન = = = gas = = = = = = 88 સૈફ
| हिंसानादरयोः तृप्ती
प्रीणने ૨૭
संदीपने च (૨૮) | તૃતી
पिपासायाम् हिंसायाम्
રસ્યા થવું.
હિંસા કરવી.
~*
૮ ૯ ૨ ૨ ૨ ૨ ૨ ૨ ----------~
ર દ
૭૦ |
| प्लवनतरणयोः ૨૩૧ | પાને ३६७ क्षरणे कम्पने च ४८ देवने ८८६ हानौ ૫૫)
ડુબકી મારવી. તરવું. પાળવું. ઝરવું. કપવું. ખેલવું. તજવું. જવું.
त्यज
8 8
चेष्टायाम् ટા | ૩૭૪] જ્ઞાામ્
વિક
ચેષ્ટા કરવી. લાજવું. ધાસ્તિ લાગવી. કપવું. લેવું. ધારણ કરવું. સામુંથવું.
*
= 8
- છે?
૧૧ ૩
| ग्रहणे धारणे वारणेच
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
9
ધાતુ.
પદ. સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ
ی |
|
છે | G
w
૨૨૮ માણાયામ્ (૧૫૫) તિ
| छेदने
૯૫
બેલવું. જવું. કાપવું. હિંસાકરવી.
त्रुफ त्रुम्पू
ર # # # # # #
४०६ हिंसायाम् ૪૧૦ ४०७ ૪૧૧ ૯૬૫ पालने
પાળવું.
गतो
त्वच
त्वञ्च
गतो
ه میمه می می می می مرمر مرميم مر مر مر م م م مر مر م ه م م ه م م
त्वर
# # ઝું ન ર
तनूकरणे ૧૫૦ | ગૌ વપૂને ૨૧ | સંવર ૯૨ ૭૭૫ | સંગ્રમે ૧૦૦૧ | ટ્રીબ્લી
૫૫૪] छद्मगतो ૧૦૭ સંવરને પ૭૧ | હિંસાથીમ્ १०८ वृद्धौ शीघ्रार्थे च ७७० गतिहिंसनयोः ।
घातने पालने च दण्डनिपातने दमने च
दाने ८ धारणे
उपशमे दम्भने दानगतिरक्षणहिंसादानेषु
# #
૨૭
છોલવું. પાતળું કરવું. જવું. કમ્પવું. ઢાંકવું. જવું. ઉતાવળ કરવી. દીપવું. પ્રકાશવું. કપટથી જવું. દ્રાંકવું. હિંસા કરવી. વધવું. ઉતાવળ કરવી.
વું હિંસા કરવી છોલવું, પાળવું. દંડકરે દંડ દે.દમવું. | આપવું. ધારણ કરવું. સમાવવું. છેતરવું ઢગ કરે. આપવું.જવું રક્ષણ કરવું.
હિંસા કરવી. લેવું. નિર્ધન થવું. દરિદ્રી થવું. અવયવ ભિન્ન કરવા.
કાપવું. ભેદવું. કાપવું
# #
दम्
F
# #
૪૮૧
ه م
दुर्गतौ | विशरणे
#
કરડવું.
har hom
બોલવું.
ss
ه م ه ه ه ه ه ه
विदारणे
दंशने ૧૪૧
भाषायाम्
उपक्षये (૧૪૨) | दर्शनदंशनयोः ૧૪૨ ૨૫૩] માયામુ
તું # જૈ જૈ તું
ક્ષય પામવું.
જેવું. કરડવું. (બલવું.
ho ho
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
ધાતુ
અTગણ. પદ.
સમૂહ. નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
૯
ઠા
જ~~-60 - .
મ
૮૨
கஞ் ஞ்
આપવું.
મ
બ
- ૪ ૫ +86
૯૧| મમ્મીવરને બાળવું. રખકરવી. दाने
આપવું. વને
| કાપવું. તને
આપવું. રવષ્કને માર્ગ | કાપી નાખવું. સીધું કરવું छेदने
કાપવું. | हिंसायाम् હિંસા કરવી.
આપવું. प्रीणने
ખુશી થવું. क्रीडाविजिगीषाव्यवहार રમવું જીતવાની ઈચ્છાશુતિeતુતિમવન કરવી. વ્યવહાર કરે. कान्तिगतिषु દીપવું. સ્તુતિ કરવી.
આનંદ પામવું. મદ કરે. ઊંઘવું. કાન્તિ
માન થવું. જવું. ૧૯૧ મને
પીડવું. મારવું. ૧૭૩ વનિને
ટૌકા કરવા. ૩ ગતિને માણાને રથનેવ આપવું હુકમ કરે.
કહેંવું. उपचये
વધવું. લીપવું. ૨૮] થે
ક્ષય પામવું. ૬૦૯ મૌોપનયનનિયમત્રતા મુંડણ કરાવવું. જૂન देशेषु
કરવું. જઈ દેવી.નિયમ કરે. સંસ્કાર
કર.
દિપવું. દેખાવવું. ४४ दीप्तो
દીપવું. ८४४ गतौ
વુિં . ૧૦ | उपत्तापे મન્ત | ૩૯૭T
૩૭] કુવાવાયામ્ . દુઃખ થવું. ૧૯ પર हिंसायाम् उत्क्षेपे
આમતેમહાલવું.ડેળનું वैक्लव्ये
દેષવાન થવું. अर्दने
પીડા કરવી. प्रपूरणे
દેહવું. परितापे
ખેદ પામવું. | हिंसायाम् . હિંસા કરવી. ૧૩૧ | માટે
આદર કર,
૫
' છબજ
દુઃખ દેવું.
હિંસા કરવી.
पुषादि
* ૦૯૪૪
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
ધાતુ
ગણુ. પદ.
સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
જે
8 + ૪.
પીવું.
surau
8
હું જે જે 66 ક ર ર ર
वृद्धौ
- - - -
८०८
- - -
ર હૈ ?? # # $
૪૨
---
पुषादि । ८० हर्षमोहनयोः હૂરખવું. અભિમાન કરવું.
૩૩. | उक्लेशे ચ (૨૮૭) સંતીને
સળગાવવું.
દુઃખ દેવું. ૪૩ | ग्रन्थे
ગુંથવું. आधृषीय २८८ भये
બિહવું. ડરવું. आधृषीय २८९ संदर्भ
ગુંથવું એકઠું કરવું. ३४ उक्लेशे
પીડવું. નવું ૯૮૮ | | प्रेक्षणे
જેવું દેખવું. ૭૩૩
વધવું. ૭૩૪ भये
ભય પામવે. | विदारणे
ફાડવું. કાપવું. ८१२ | पालने
પાળવું. ૫૦૦ હેવને
રમવું. ૯૨૪) રને
શુદ્ધ કરવું. अवखण्डने
છેદવું, કાપવું. ૩૦ अभिगमने
સામું જવું. ૭૪૧ હીપ્ત ૯૦૫ચરણે
गतो ४० परितापपरिचरणयोः
જાલાપ કરવા कुत्सायां गतौ स्वप्ने च
ન્યાસી જવું. બગાડવું.
ઉઘવું. ૧૨૪ शोषणालमर्थयोः શુષ્ક થવું. પૂર્ણ કરવું.. ૧૧૪ ! सामर्थ्य आयामे च સમર્થ થવું. લાબું થવું. ૨૮૭ | विशरणे
સડી જવું. સળવું. ६७० | घोरवासिते काङ्क्षायां च ભયંકર શબ્દ કર. ઈनिद्राक्षये निक्षेपेच
જાગવું નાંખવું. [ચ્છવું. ૫૭| તિહિંૌટિચેવું જવું. હણવું. વાંકું કરવું.
जिघांसायाम् હૃણવાની ઈચ્છા કરવી. | हिंसायाम्
હિંસા કરવી. ૭૮ शब्दोत्साहयोः શબ્દ કર. ઉત્સાહ ८०६ स्वप्रे
ઊંઘવું કિર. ૩ | મીત
નિંદા કરવી. - ૬૧ | નારાને (૪૫૩) રાજે
શબ્દ કર. ૨૨ ધાન્ય
દાણા ઉપજાવવા. | ૫૭] રતિ
ધકારવુતિરસ્કાર કરી
ક૬૬,
-
#
૪૪
द्राथ्
दाइ
#
द्राक्ष
- *- -
गतो
रिल्येषु
88 8 8 8 "S*= = • =
- -
# # # કહં જ
નાશ કરવું.
- બ -
જવું.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
ધાતુ.
સમૂહ નંબર
બTગણ
ગુજરાતિ અર્થ.
સંસ્કૃત અર્થ.
બ |
در
૧૦, ધારવીયોને
धाव
به
धिक्ष
૬૦૩ |
૪ ઇ--
धि
هر نفر
૬૦૧ તિરાદ્ધોઃ
| ધારો
| संदीपनक्लेशनजीवनेषु ૫૩] ત્રીને ૨૧ शन्दे ૩૦. | आधारे
| कम्पने संदीपनक्लेशनजीवनेषु हिंसायाम् कम्पने
विधूनने ૧૫ | ક્યને
-
थुक्ष्
ધારણ કરવું. પિષણ ક
રવું. આપવું. જવું. શુદ્ધ કરવું. ધારણ કરવું. સળગવું. પીડવું. જીવવું ખુશી થવું. શબ્દ કર. આધાર કરે. કમ્પવું. સળગેવું. પીડવું. જીવવું. હિંસા કરવી. કમ્પવું. હલાવવું. કમ્પવું ઉનું કરવું. તપાવવું. હિંસા કરવી. જવું. તેજસ્વી કરવું.
و فر
فر بكر
8 -
છે . 6 કરું ? # # # # # # $ $ $# # # # # # # $ $# #
૩૯૬
બેલવું
مع
संतापे ૨૩૯ भाषायां
४७ हिंसागत्योः (૧૦૬) વન્તિકાળે
8
થા
धूस
فر امر امر
-~--
ધારણ કરવું. . હેઠે ન પડવા દેવું. રહેવું હોવું.
જવું.
ہو
૧૦૬ ૯૦૦ | धारणे ८६० अवध्वंसने ૧૩૨ अवस्थाने ૨૧૯ ૨૨૦
૨૩] કામે ૩૧૭| (૨૨) વચોદાની ૯૦૨ { વાને ૩૮૧ રને પપ૩ | गतिचातुर्ये ૯ર૭] રક્લિાસિક
-
ہی
--
હોશીયાર કરવું. જીતવું. જુનું થવું. ઘરડા થવું. પવું. ધાવવું. સારી રીતે ચાલવું. શબ્દસાગર વગા
ડવુંઅગ્નિ સગકરે. ચિન્તા કરવી. જવું. શબ્દ કરે.
----
८०८ चिन्तायाम् ૨૧૭ વતી
૨૧૮
૪૫૯
પર | ૩છે (૨૯) ,
વિણવું.
6
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
અનુ
ધાતુ. ગણુ. પદ. | સમૂહ. નખર.
અધ.
ध्राघ् ध्राङ्क्ष
AAAAAA/AAAAAAAAAA
जै जै
布
气
M
૧| ૫.
૧ આ.
૧૫.
૧| આ. ૧૫.
ૐ ।૫.
૬૫.
૧ આ.
૧૫.
૧૫.
૧૧ ૫.
૧ ૫.
૧ ૫. | થાનિ ૧ ૫.
૧ ૫. ૧૦ | ઊ.
૧૫.
૧૫.
૧૫ ૫. ૧૫ ૫.
૧૩ ૫.
૧૫.
૧૦ | ઊ.
૨૨૭
२८८ | विशरणे ૯૪૩ થૈય ટા િ| ૧૨૦| તિથૈર્યેયોઃ વુદ્ઘાતિ (૧૨૦)
૪૫. ૧ | આ.
૧૦ ઊ.
अदन्त
૩૫૬ ""
૧ | આ. | ચુતાલ | ૭૫૫ અવત્રંસને તૌ ૨
૧૫.
સંસ્કૃત અ
૧૨૫ રોજમથયો: (૧૧૪) સામર્થ્ય १७१ घोरवासिते कांक्षायां च
घटादि
पुषादि
"" ,,
७८ | शब्दोत्साहयोः ८०७ तृप्तौ ૨૨૧ | તો
૨૨૨ 1) ૪૫૩ | રાજ્ય
૧
૧૩૫. ૧૨ ૫. ૧૦] ઊ. ૧૫. ૧૦] ઊ.
૧૫ ૫.
२४५ भाषायाम् १७ समृद्धौ
૧ | આ. | ચુતવિ ૭૫૨ હિંસાયાં અમવેવિ
૪|૫.
पुषादि
૧૩૪ હિંસાચાર્
૯૦૫.
૮૧૬
૮૨૮ રાષ્ટ્રે
૬૭૨ | ઘોરવાસિત વાર્ાાં ૫
૯૩૯ દૂઈને ९० नाशने ૬૨ તો
૧૩૪ 29
૧૩૫ ""
૩૧૦ નૃત્યૌ
૭૮૧ | નાથે
पेटे भाषायाम् ૫૪ અત્તે રાજ્યે
૪૮
૯૮૧ | પ્રત્યે શવ્યું ન
४८० गतौ
૫૬ | રાજ્
८३८ | गन्धे बन्धने च ૨૦૯ | માષાયામ્ ८८ अदर्शने ૬૨૭ : ઐહિત્યે
ગુજરાતિ અ.
સૂકાવવું. પૂર્ણ થવું. પરાક્રમ કરવું. ભયંકર શબ્દ કરવા. ઈચ્છા કરવી. ભિન્ન કરવું. કાપવું. સ્થિર થવું.
જવું. સ્થિર થવું.
કરવા.
શબ્દ કરવ
તૃપ્ત થવું. જવું.
*
શબ્દ કરવા.
ઉત્સાહ
[કરવા.
શબ્દ કરવા. પડી જવુ. જવું. ભયકર શબ્દ કરવા. ઈચ્છા કરવી.
વાંકું થવું. નાશ કરવા.
જવું.
,,
99
નાચવું. પાઠ ભજવા. ખવુ.
અસ્પષ્ટ શબ્દ કરવા. ખેલવું.
હરખવુ. હિંસા કરવી.નાશ પામવું. હિંસા કરવી.
નમવું. શબ્દ કરવા.
જવું. શબ્દ કરવા. વાસ આવવી. ગધમારખેલવું [વી, મધવું, નાશ પામવુ’. ન દેખવું. વાંકુ થવુ.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ધાતુ
સમૂહ. નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
બાંધવું.
बन्धने | | ચાપતવૈશ્વરી:g
नाथ्
।
[આપે.
नाध् નામ્
। |
निक्ष निज
૬૨૫ રાત્રે
चुम्बने | शौचपोषणयोः | शुद्धौ | कुत्सासन्निकर्षयोः
नि
निदू
निन्व्
निल
निवास्
अदन्त
8 कुत्सायाम् ૫૯૦| તેજને સેવ ચ
| गहने ૩પર માછલ્લે ૭૨૨| સમાધી ૧૫૩ परिमाणे
चुम्बने
निश
निष्क
માંગવું પીવું. ધણી
પણું કરવું. આશીર્વાદ શબ્દ કરે. ચુમ્બન કરવું. દેવું પિષવું. શુદ્ધ કરવું, મશ્કરી કરવી. પહોંચવું.
પાસે હોવું, તૃપકે આપ. સિંચવું. સેવવું. મુશ્કેલીથી સમજવું. ઢોવું, [ગુહ્ય હેવું. સમાધિ કરવી. માપ કરવું. ચુંબન કરવું. દેરવવું. લઈ જવું રંગવું જાડું થવું..
સ્તુતિ કરવી. નખવું. હાંકવું. રસ્તુતિ કરવી. દેરવવું. નિદા કરવી. પાસે હોવું. જવું. સ્વીકારવું.
૧૫
निसू ની
| $
* தக்கு தாத்தா தாரு
૯૦૧
प्रापणे
૫૨૨
वणे
स्थौल्ये स्तुती
| स्तुती
गात्रविक्षेपे ૨૩ ની
નાચવું.
ટા
રાંધવું.
૮૭૨
कुत्सासंनिकर्षयोः ૬૧૭ | તી सौत्र परिग्रहे ૧૭ ८८६ पाके ૧૭૪ ચરણે ૧૧૮] विस्तारवचने ૨૯૬] માઁ
૨૧૯| માયામુ મ7. ૩૨૩ પ્રત્યે
330 व्यक्तायां वाचि
| ४८ व्यवहारे આ. | | સૌત્ર | તુતી
સ્પષ્ટ કરવું. વિસ્તારે ખેલવું. જવું. બેલિવું. ગુંથવું. વિટવું. ઉધાડું બેવું. વ્યવ્હાર કરે. સ્તુતિ કરવી.
૧ |
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
છું ! રૂ
ધાતુ. ધ. અનુ
""
,,
पथ्
9:
पद्
د.
29
(આ+)
EggsrEF= = =F @
पन्
""
पार्
पाल्
.
HE @
he g
her
इ
ગણુ. | પ૪. સમૂહ. નખર
૧| આ.
૧૦ ઊ.
૧૨ ૫. ૧૦ | ઊ.
૧૫. ૧૫.
૧૦] ઊ.
૪| આ.
૧૦ આ. | આયુષીય ૧૦ આ. | ગન્ત
૧| આ. ૧૦| ઊ. ૧૧ ૫.
૧ | આ.
૧૧| ૫. ૧૦ ઊ.
૧ | આ.
૧૫.
૧ ૫. ૧૧ ૫.
૧૧ ૫.
૧૦ | ઊ.
૧૦] ઊ.
૧૦ ઊ.
૧૦| ઊ
૧૦૫.
૨૫.
૧૦ | ઊ.
૧૦ | ઊ.
૬|૫. ૧૦ | ઊ. ૧૦] ઊ.
૨ આ.
૧૦| ઊ.
૧૧ ૫. ૧ ૫.
અન્ત વિકલ્પે
ૐ
अदन्त
अदन्त
अदन्त
अदन्त
૨૨૯
२८१ गतौ
૮૨ | નારાને
૮૪૫ | તૌ
૩૨૮ તૌ
सौत्र
સંસ્કૃત અર્થ.
23
૮૪૭
(૨૧) પ્રક્ષેપ ૬૩ મતૌ ૨૯૮ વચ્ ૩૬૫ તૌ
४४० व्यवहारे स्तुतौ च ૪૨ | તૌ
૧૭ જુલે ४७६ गतौ ૪૫ | પ્રસ્તૃતૌ ४०६ हरितभावे
૨૯ | તિ રાબ્વે ૪૧૨ | તૌ
૪૧૬ ,, ૫૭૭ પૂરો ૮૩૯ | તૌ ३४८ लवनपवनयोः
૧૮૬ વનને ३२८ गत
८३ नाशने
૯૨૫ પાને
४६ रक्ष ३७८ कर्मसमाप्तौ
७६ रक्षणे ૧૨૫| તૌ
૪૩ | ને (३४) हिंसाबलादाननिकेतनेषु १८ वर्णे संपर्चने अवयवे
अव्यक्ते शब्दे
२ उ
हिंसाबलादाननिकेतनेषु
भाषायाम् च
૩૧૧ રાનુંથાતો: ૩૩૯) હિંસાશં શનયો:
ગુજરાતિ અર્થે.
જવું.
નાશ કરવું.
જવું.
54
22
ફેકવું. જવું.
""
વ્યવહાર કરવા. સ્તુતિ [ કરવી.
જવું.
દુઃખ પામ્યું.
જવું. ખામા ભરવા.
લીલુ’ કરવું.
પાવું.
જવું.
પૂરવું.
જવું.
કાપવું. શુદ્ધ કરવું.
માંધવું.
જવું.
નાશ કરવુ.
પીવું.
રક્ષણ કરવું.
કામ પાર પાડવુ',
રક્ષણ કરવું.
જવું.
ફૂટવું. [ સવું. હેવું. મૂળ કરવું. લેવું. રગવું. મિશ્ર કરવું. અવયવ કરવા. અસ્પષ્ટ શબ્દ કરવા. હવું. ખળ કરવું. લેવું. વસવું. બેલવું. શબ્દ કરવા. હણવું. દુઃખ દેવું.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુ.
13
& & & E =F = = • = = • = = • #g g s
..
पिन्व्
पीलू
पुट्
पुण्ड्
पुल्
पुष्
25
93
पुष्प् पुंस्
पुस्तू
અનુઅધ.
h
जय
h
پهر الكر
cho ch
ગણુ. પ૪. સમૂહ. નખર.
૧ આ. ૧૦ | ઊ.
૧૩૫.
૬ | ૧.
૭ | ૫.
૧૫. ૧૦ | ઊ. ૧૦] ઊ.
૪૧ આ. ૧૦ | ઊ
૧૫.
૧ | ૫.
૬૫. ૧૦] ઊ. ૧૦] ઊ.
૧૦] ઊ.
૬|૫. ૬ | ૫. ૧૦૨ ઊ.
૧૦ ઊ. ૧૫.
૪૫.
૧૦ ઊ.
૧૫.
૬ | ૫. ૧૦૫. ૧૩ ૫.
ઊ.
૧૦]
૧૫.
૪૦૫.
૯ ૫.
૧૦ | ઊ.
૪૫.
૧૦ | ઊ. ૧૦] ઊ.
૧ | આ. ૯ | ઊ. ૧૦] ઊ.
૧ આ.
૪” આ.
कुटादि
૨૩૦
पुषादि
સંસ્કૃત અ
૨૭૪ | સંસ્થાતે
૧૩૬
,,
५८८ | सेचने सेवने च
૧૫૭ અયને
૧૫ | સંસ્થૂળને
૭૧૯ થતો
૩૫ . ૨૨૯| માળ્યાં
૩૫ પાને
૧૧ ગવાને પર૧ પ્રતિષ્ઠત્મ્ય
૫૬૩ ચૌથે
८७ | संश्लेषणे
૨૨૦ ३८० संसर्गे ૨૬ | અલ્પામાંવે
મષાયાં રીતો ૨
ટાર | ૧૦૪ ર
૫૩ | જીમમળિ (૧૦૩) સંથાતે ૨૫૯ | માયામ્ (૩૨૬) લખ્યુંને
૧૩ હિંસાયાર્ ૨૪૨ | માાયાં - ४४ हिंसासंक्लेशनयोः ६६ अग्रगमने
૫૭૬ પૂરળ
૮૪૧ | મહ્ત્વ १७ | संघाते महत्वे च
૬૮
७०० पुष्टौ
७६
""
૫૭
,
૨૧૭ ધારળ
૧૬ વિજસને ૧૦૪ | અમિવર્ધને
५७ | आदरानादरयोः
૯૬૬ પવન
૧૦
૧૦૯ પૂનાયામ્ ૪૮૪| વિરાળ દુર્વાષે ૨ ૪૫ | આવ્યાયને
ગુજરાતિ અર્થે.
એકઠુ' કરવું.
સિંચવું. સેવવું.
અવયવ કરવા.
ચૂર્ણ કરવું.
જવું.
માલવું.
પીવું.
દુઃખ દેવું. રોકવુ.
જાડુ થવું. પુષ્ટ થવું. મળવું. ભેટવુ એવુ. પ્રકાશ્યું. ઘાલવું. બાંધવું. ઓછુ થવું.
તજવુ.
શુભ કર્મ કરવું. એકઠું કરવું. ખેલવું.
ખાંડવું.
હિંસા કરવી.
ખેલવું.
હુણવું. પીડા કરવી. આગળ જવું.
પૂરવું. મોટું થયું. એકઠું પાષવું.
,,
,,
ધારણ કરવું.
ફૂલવું. વધવું.ઉક્તિ થયું. [રવા. આદર કરવા. અનાદર કે
શુદ્ધ કરવું.
કરવું. માટુ થવું.
99
[ રવી.
પૂજા કરવી. ભિન્ન કરવું. દુર્ગન્ધ માપરવું.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
હૈ
સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
|
- ૨
પૂરવું.
२७० आप्यायने
सौत्र (૧૦૩) સંપત્તિ પ૨૮]
એકઠું કરવું. વૃદ્ધિ પામવી.
C % --
૬૭૫
(૪) પઝિનપૂરઃ
प्रीती
to torchor
& 4 =
व्यायाम
संपर्चने ૨૫ २७४ संयमने
आधृषीय
वर्णे
પાળવું. પૂણકરવું. પ્રીતિ કરવી સ્નેહ કરે. ઉગ કુરે. મળવું. મિશ્ર થવું. નિયમ રાખવું મર્દન કરવું. ચળવું. સુખ આપવું. ખુશી થવું. ફેકવું. [કરવી. સિંચવું. હણવું. પીડા પાળવું. પૂરવું.
રંગવું.
• • •
| मर्दने सुखने
प्रक्षेपे
-
( & ક ક # # # # # # # # # # # # # # # # # # $
४८
प्रीणने ૨૧ ૭૦૫ सेचनहिंसासंक्लेशनेषु
पालनपूरणयोः ૧૫ જૂળે ૫૪૧ રાતી ૫૦૪ सेवने ૬૧૫ સેવને પ્રયત્ન ૨
-8
જવું. સેવા કરવી. સેવા કરવી. પ્રયત્ન કરે.
જવું.
~-~-
૯૨૦] शोषणे ૪૫૮ गतिप्रेरणश्लेशनेषु ૪૮૮ वृद्धौ
સૂકાવવું. જેવું. પ્રેરવું. ગવવું. વૃદ્ધિ પામવી. વધવું.
|ज्ञीप्सायाम् ૭૬૫
-
प्रख्याने
પ્રસિદ્ધ થવું.
૨૦
-
विस्तारे
વિસ્તારવું.
परण
51 % o
-- ૧૪
૩૦૩
गतौ
तर्पणे कान्तौ च
तर्पणे ૯૫૭ ७०३ दाहे
૫૫ સેવનરોપું { ૬૧૯ી જતી
પૂરવું. ખુશી થવું. તૃત થવું. કાન્તિમાન થવું. તૃપ્ત થવું. જવું. બળવું. નેહ કર. સેવા કરવી. જવું. [પ્રેરણા કરવી.
f
-
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
ધાતુ
| પદ સમૂહ નબર,
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ
प्रोथ
પૂર્ણ થવું. પૂર્ણ કરવું.
¢ ±
,
બાળવું
#
પ્રીતિબાંધવી. સેવી .
#
फण
फल
= = a aa = 8 8 8 = =
स्नेहनसेवनपूरणेषु भक्षणे नीचैर्गतौ गतो
| निष्पत्ती ૫૧૬, વિરાળ
| संचलने
विकसने ૫૪૨) વાર્તા
# # # # # #ૐ હં
ખાવું. નીચે જવું. જવું. ફળવું. વેરાવવું. જવું. | પુલવું.
જવું. | શબ્દ કરવે. સ્થિર થવું બાંધવું.
फल
(૪૫૯)
રાખે
«
و م ی نه ته وهو وهو وه نیه له ونه نی نی نی نی مه نی نی نی یه له لا لانه ی له نی نی
स्थैर्ये बन्धने संयमने बन्धने संयमने
ક
गतो
बलू
बल्क
હં ૐ હં જે કંઈ #k # # # # #
प्राधान्ये
हिंसायां भाषायां च ८४० प्राणने धान्यावरोघे च
प्राणने दर्शने | प्राधान्ये भाषायाम् स्तम्भ | अर्दन ૩] વૃદ્ધ
आलाप्ये ૫) રોહને
शब्दे | अवयवे
બ
= 888 A A A as a = =
बस्त
જવું. પ્રધાન થવું. શ્રેષ્ઠ થવું. | હિંસા કરવી. બેલવું. | જીવવું. કોઠાર કર.
જીવવું. દેખાવવું. શ્રેષ્ઠ થવું. બેલિવું. અટકવું. પીડા કરવી. વધવું. ઉગવું. નહાવું ડુબકી મારવી. ચિળવું. શબ્દ કર. ભાગ કરવા. છિદ્ર પાડવું. ફેક મોકલવું.
મ આ
बाध्
बिन्द
| भेदने
# હું
सौत्र । क्षेपे प्रेरणे च
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
ધાતુ
ગણ. પદ સમૂહ
સમૂહ નબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
*
૮૫૮
बुन्द् बुस् बुस्त्
-
૧૧૯ મળે ૧૮૦
| भषणे ૮૭૫ बोधने
| अवगमने १६ बोधने ८७४ निशामने सौत्र |
उत्सर्गे ૫૮ आदरानादरयोः [૭૩૫ વૃદ્ધ (૭૩૬)
उद्यमने ७३६
| वृद्धौ शब्दे च ૨૩૫] માયામુ (૧૦૯) વિમાન
व्यक्तायां वाचि हिंसायाम् | अदने
ஞ்
पुषादि
भक्ष
भज
ஞ்
ભસવું. ભસવું. બોધ કરે. જાણવું. બંધ કર. જેવું. દેખવું. તજવું. [કરે આદર કર. અનાદર વધવું. ઉદ્ધારકરે. ઉદ્યમકર. વૃદ્ધિ કરવી. શબ્દ કરે.
લવું. વિભાગ કરવા. | સ્પષ્ટ બેલવું. | હિંસા કરવી. જમવું. સેવા કરવી. રાંધવું. પકાવવું. ભાંગવું. બોલવું. મૂલ કરવું. ભરવું. ઠપેકે આપ. બેલવું. શબ્દ કર. ઠપકે આપે. બેલવું. | કલ્યાણ કરવું. કલ્યાણ કરવું. સુખ કરવું. ધૂમકાવવુ.તિરસ્કારકર. હિંસા કરવી. બેલવું. ઠપકે આપે. _ હિંસા કરવી. દાન કરવું. જેવું. [આપવું. ઠપકે આપ. હિંસા
કરવી. આપવું. કૂતરાનું ભસવું. તિરસ્કાર કરે. દીપવું. દૂીપવું. ભિન્ન કરવું. જુદું કરવું. ક્રેધ કરે.
સ
ஞ்
cel सेवायाम्
विश्राणने ૧૬ आमर्दने ૨૨૬ |
भाषायाम् 3०७ भृतौ
| परिभाषणे ४४७ शब्द २७3 परिभाषणे
कल्याणे कल्याणे सुखे च तर्जने हिंसायाम् | परिभाषणहिंसादानेषु
भण
भण्ड
૫૫
ISL
૧૪૯
*
મ
*
भष्
आभण्डने
| परिभाषणहिंसादानेषु ૬લ્પ | भर्त्सने ૧૮| મત્સંનવીઃ
૪૧ તીતી મન | ૩૫૩૧ પૃથક્કરણે
( ૪૧ | જૈધે
भस् भा
મા ' : - भाम्
*
૩૦
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
| પદ સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ
ગુજરાતિ અર્થ
भाम् भाष
कोघे
भास्
ર
# # # # #
भिद् भिन्द् भिषज् भिष्ण
अदन्त ૩૩૯૯
ક્રોધ કર. ૧૨] ચોથાં વાર્ષિ
|| સ્પષ્ટ બેલવું. | સીર્તાિ.
દ્વીપવું. १०६ | મિલાયામામે અમે | ભિખું માંગવી. ન લાભ
થા. લાભ થશે. | विदारणे
| ભાંગવું. જુદું પાડવું. अवयवे
અવયવ કરવા. चिकित्सायाम् ગિ ટાળવો. उपसेवायाम् સેવવું. ચાકરી કરવી.
બહવું कौटिल्ये
કુટિલતા કરવી. ૧૭ पालनाभ्यवहारयोः પાળવું. ખાવું. ૨૯ धारणपोषणयोः ધારણ કરવું. પિષણ કરવું. सत्तायाम्
હેવું. ૨૧૪ अवकल्कने કરવવું એકઠું કરવું. आधृषीय ૩૧૧ પ્રાણી
પામવું. ९८२ अंलकारे શેભાવવું. દીપાવવું.
भी
| भये
भज
૧૩૭
૮૮ મળે
# $# # # &#જ #ર # # #
વ - પોષણ કરવું.
|
ઢાઃ पुषादि
धारणपोषणयोः
भजने ૧૧૫ નિમનને ૧૧૮ | ઉધ:પતને ૫૪ भाषायां दीप्तौ च
भर्त्सने ૮૮૩
भये गतौ च ૬૨૮
भ्यस्
શ
મ લ બ લ ક મુક કયું છે 8 = = 8 ,& a aa = = =
મ વ ધ ધ ધ ધ આ
મ
ન્હાવું. ડુબકી મારવી. નીચે પડવું. જે બેલવું. દીપવું. તિરસ્કાર કર. બિહવું, જવું, ભય થે. બિહવું. ખાવું. શબ્દ કર. ચાલવું. ભટકવું. ભમવું. ભટકવું. નીચે પડવું.
૮૯૨ | अदने
शब्द चलने
૧ર.
भ्रम्
पुषादि
धुतादि पुषादि
૮૫૦
16 अनवस्थाने (૭૫૬) | अवलंसने
अधःपतने | अवलंसने
૧૧૯
छुतादि
पाके
भ्रस् भ्रा
# # # # # # # #
| પાકવું.
ફિ વાર્તા
আয়ু
ક
૩૩. મે મરે ૨ ૧પ૭ | મારા વિવાંવનોઃ ૧૮૦| તોતી
| દીપવું. બિહેવું. પિષવું, આશા કરવી. બિહવું.
| દીપવું.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
! | ક |
भये गतौ च
| બિહવું. જવું.
अदने
૮૨૫ સીસી .
मख
मगध
શોભાવવું.
| गती
જવું.
( [ કરવું. ૧૫ परिवेष्टने नीचदास्येच | વિંટવું. નીચનું દાસત્વ
मण्डने ૧૩૩. गतो
જવું. ૧૪૮ , १६० मण्डने
ભાવવું. गत्याक्षेपे गत्यारम्भे | ગતિ નિદવી, જવાને । कैतवे च
આરંભ કરે. છેતરવું. ૧૭૧ મે અને સત્યને ૨ ટૅગ કર. સ્તુતિ કરવી.
દળવું. ૧૭૩ | धारणोच्छ्रायपूजनेषु ધારણ કરવું. છેતરવું. ૩૩૨ મનવાસોઃ
મદ કે. વસવું. (ચિત્ત
વિકાર કરે.) ४४८ शब्दे
શબ્દ કરવું.
લિગીરી સહિત સંભારવું. भूषायाम्
શૂભાવવું. ૨૭૨ વિભાગને
વિભાગ કરવા. भूषायां हर्षे च શેભાવવું. ખુશી થવું. विलोडने
મથન કરવું. વલોવવું. ૧૦૨ हर्षग्लेपनयोः હરખ પામવે. દીન થવું.
मण
मण्ठ
२६३
शोके
मण्ड्
૩૨૧
= = . ! = શૈs Rass 1 & 2 8 2 2 = =
no Er who
1
2
cho
9
m
तृप्तियोगे ज्ञाने अवबोधने अपराधे गुप्तपरिभाषणे
U
मन्तु
V
मन्त्र
no
*
A પૂછવી.
हिंसाक्लेशनयोः विलोडने
તૃપ્તિ મેળવવી” જાણવું. માનવું. અપરાધકે ગુસ્સે થવું. સલાહ આપવી. . સલાહ હિંસા કરવી. કલેશકર. વવવું. સ્તુત કરવી. સંતેષ પમ. ગવકર. ઉધવું ચળકવું. જવું. જવું.
૪૨
૩૯
૧૩ જુતિમોવમનસ્પત્તિ
| गतिषु
૫૫૮ તી. ૪૭૭] ,
કમ્
|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
8
નંબર. સંસ્કૃત અર્થ
ગુજરાતિ અર્થ. 6
9 | k
શબ્દ કર. લેવું. જવું.
*
| शन्दे ग्रहणे च ૪૧૯ી જતા
| पूरणे | धारणे
પૂરવું. ધારણ કરવું.
मल
#
४८४
-~-~-~~-~~~-6 |
मन्य
मश्
मष
मस्
બાંધવું.
[વવી. શબ્દ કરે. રીસ ચઢાહિંસા કરવી. માપ લેવું. જવું. શુદ્ધ કરવું.
मस्क्
# # # # #
૫૯
बन्धने ૫૦૮
૨૪ રાજ્યે રોષને ૨ ૬૯૨ हिंसायाम् | ૧૧૫ ઘરમાણે ૧૦૨ માઁ ૧૩૫ |
| पूजायाम् ૩૩૪ | ૬૩૪ ] वृद्धौ ૬૬| भाषायाम्
पूजायाम् माने
मस्ज्
शुद्धी
मह
પૂજા કરવી.
-
વૃદ્ધિ કરવી. બેલવું. પૂજા કરવી. માપ લેવું.
?
-જ છે
माङ्क्ष
मान्
# # # # જૈ જૈ હં હં હં
काङ्क्षायाम् ૯૭૨ जिज्ञासायाम् ૧૭૬
स्तम्भे आधृषीय ३१० पूजायां ચામૃષી૩૧૩ અન્વેષ
૧૧૫ રાજે,
मार्ग
- 8 8 8 8
मा
मा
ઈચ્છા કરવી. જાણવાને ઈચ્છા થવી. અટકવું. પૂજા કરવી. શૈધવું. શબ્દ કુર. માપ લેવું. નાખવું. વેરવું. બોલવું. ચળકવું. જાણવુ. હુણવું. નેહ કરો.
મને
હં
मिच्छ
१७
પીવું.
मिथ्
હં હં ૐ
मिद्
- - -
प्रक्षेपणे
उक्लेशे ૨૨૩ | માયાં ઢીૌ ૨ ૯) | મેહંસઃ
स्नेहने ૬૮ મેધાર્દિક | स्नेहने भेधाहिंसयोः
૭૪૩
જાણવું. હુર્ણ
પ્રીતિ બાંધી
મ
मिन्द
-8 -
હં હં
मिन्द
मिल
| स्नेहने सेचने च
| श्लेषणे ૧૪૯ સંમે ૭૨૩ રાત્રે રોષજ્ઞને ૨
જાણવું. હણવું. પ્રીતૈિ બાંધવી. ભેગા થયું. સંગમ કરે. મળવું, શબ્દક રીસચઢાવવી.
-~
હં ૪
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
ધાતુ.
સમૂહ. નંબર. * સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ
|
নিস্থ मिष
अदन्त
3८८ संपर्के
सेचने
ભેગું કરવું.
સિંચવું.
બ
-~
૭૨ ૯૨
| स्पोयाम्
सेचने हिंसायाम्
ઇંચ્છવું. સ્પર્ધા કરવી. સિંચવું. હિંસા કરવી.
'૩૧
વ લ
माल
---
કે ચાવવું
स्थौल्ये
मुच
a
मुज् मुञ्च
---
* | சஞ்சாரத்தார்
માકૃષય ૨૯૧ | જતી
४६८ ૫૧૭ निमेषणे ૫૬૪ ૨૧૦ | પ્રમોને મળે ન ૧૫૦ | માળે ૨૫૦ રાત્રે ૧૭૨ कल्कने कथने च ૨૫૧ રાજ્યે ८४ आक्षेपमर्दनयोः
संचूणने ૩૨૩] મને
प्रतिज्ञाने ૨૬૫ પાત્રને
मार्जने ३२४ खण्डने
જાડું થવું. મુકવું. હર્ષપામવું. મૂકવું. શબ્દ કરે. | ટૅગ કરવે. કહેવું. ગવું. શબ્દ કર. ઠપકો આપે. ભાંગવું. ભુકે કરે. ભાંગવું. પ્રાતિજ્ઞા કરવી. પાળવું. માંજવું. શુદ્ધ કરવું.
मुड
-
मुण
मुण्ठ मुण्ड्
૨૭૫
----
ખાંડવું
૧૬ | ફર્ષે
૨૦૭
संसर्गे संवेष्टने मोहसमुच्छाये बन्धने
હર્ષ થે. મેહ થે. ચેપાસ ફરી વળવું. મચ્છુ આવવી, મેહ પા. બાંધવું. [મ. વધવું.
मुच्र्छ
૧૨
--
मुष
मुस् मुस्त
ચારવું. ખાંડવું.
8 -~-૮-8 - ૪૮
खण्डने संघाते
वैचित्ये १७
बन्धने ૩૭૬ प्रस्रवणे
प्रतिष्ठायाम् ७० रोपणे
७४ स्तेये ૧૨૩] ઝારાને ६६४ संघाते अ६७ अन्वेषणे પ૬ | શુદ્ધ
એકઠું કરવું. મુંઝાવવું. મેહ પામવે. બાંધવું. મુતરવું. સ્થાન કરવું. ઠામ કરવું. રોપવું. ઉગારવું. | ચેરવું. | મરવું.
એકઠું કરવું. શેધવું. શુદ્ધ થવું.
मृक्ष मृग
૨ | ૫. ||
|
|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
અ
ધાતુ
સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ
ગુજરાતિ અર્થ.
|
ચૂરે કરવે
ક
જ
आधृषीय ૩૧૫ શૌચાર્જાયોઃ
४७ सुखने
क्षोदे सुखे च
हिंसायाम् ૪૩ क्षोदे
| उन्दने हिंसायां च ૧૪૫ ગામોને ७०७ सेचने स्नेहने च
૫૮] તિતિક્ષાયામુ માપૃષીય ૩૧૬
૨૦ | હિંસાયામુ
प्रणिदाने ૮૬૯) મેધાલનોઃ
બ
શું # # #ાળક ઉન્ન
માંજવું. ભાવવું. સુખી કરવું. તે સૂરે કરવા. સુખી કરવું હિંસા કરવી. ભીનું કરવું. હિંસા કરવી.
સ્પર્શ કરો. સિંચવું, સ્નેહ કરે. સહેવું. વેઠવું. હિંસા કરવી.
અદલા બદલી કરવી. જાણવું. હણવું.
தஞ் ச
و نی نی نی نی ی ی ی ی ی ی طولانی مه سه له مه له م
தாம் சந்தர்
બ
સ
૨૩ |
(૮૬૯) { } } ८७० संगमे
મળવું. ૧૩ | आशुग्रहणे ઉતાવળથી લેવું. ૩૭૧. गतो ૫૦૫ સેવને
સેવા કરવી. ૯૨૯) અભ્યાસ
ભણવું. (૬૬૪) સંપત્તિ
એકઠું કરવું. ૧૨૮] સંયોગને નૈ રછને એકઠું કરવું. સ્નેહકર.
અસ્પષ્ટ બેલવું. घटादि ७९७ | मर्दने
ભાંગવું. ૧૯૫ મતો
જવું. ૧૯૩ उन्मादे
ગાંડા થવું. ઉન્માદુ ૧૯૪ નાતો
જવું. [કરવા. ૧૨૯ ચત્તે રાત્રે અપષ્ટ શબ્દ કરે. ૨૦૫ ૨૯૨ | उन्मादे
ગાડ થવું ઉન્માદ કરે. ૫૦૬ સેને
સેવા કરવી. . | हर्षक्षये
ગ્લાનિ પામવી. ૧૫૯ જૂનાયામ્
પૂજા કરવી. માન આપવું. | देवपूजासंगतिकरणयजन પૂજા કરવી.સંગતિ કરવી. दानेषु
યજ્ઞ ક. આપવું. 30 प्रयत्ने
પ્રયત્ન કરો. | નિષ#ારો: | ધિક્કારવું. પાછું આવવું. 3 संकोचे
સંકેચાવવું. બાંધવું.
બ
બ
و وی نیو نی نی نی نه وو نه نه نه نه نه
म्लेव
૯૦૪
= 8 8 0 -
குரு
यत्र
{
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
या
命
FFF #lal s g
在
""
ધાતુ.
અનુમય.
"2
વ
इर्
死
[ sh&> g>gN E = = = = > E
ऋ
p
E
ગણુ. પ૪. સમૂહ. નખર.
૧૦૫.
૧૫. ૧૫. ૧૦ ઊ.
૪૫. ૨૧૫.
૧ | ઊ.
૨૫.
૯ | ઊ.
૧૦
આ.
૧૫.
૧
૫.
૪ આ.
૭ | ઊ. ૧૦ | ઊ. ૧| આ.
૪ આ.
૪૫.
૪૫. ૧૫.
૧૫.
૧૦ ઊ.
૧ ૫.
૧ ૫. ૧૫.
૧૦ | ઊ
૧૦ | ઊ.
૧૫.
૧૫.
૧| આ. ૧૦] ઊ. ૧૦| ઊ.
૧ | ઊ.
૪ | ઊ.
૧|૫.
૧૫.
घटादि પુષાવિ |
૧૩૫.
घटादि
૨૩૯
अदन्त
घटादि
૧૫.
૧૫. धादि
८८० मैथुने ૯૮૪ ૩૧મે
૮૧૯ અરિષળે ૯૨ વષળે ( વેઇન ) ૧૦૪ પ્રયત્ને
3 प्रापणे
७ | योगे आधृषीय २७३ संयमने ૩૧ | માસને ६७ संप्रहारे પુષારિ | ૧૨૯ | વિમાને પુત્રાતિ (૧૦૯) વિમાના
૬૮૦ હિંસાયાર્ ૨૯૧ વન્ય
२०३ | आस्वादने प्राप्तौ च ૫૮ ાજને ૧૩૬ | તૌ
સંસ્કૃત અ.
૮૬૩ ચોચાયામ
२३ | मिश्रणेऽमिश्रणे च ७ बन्धने
१७७ जुगुप्सायाम् ૧૫૬ વર્ષન
૨૧૪ પ્રમા ७१ समाधौ
૭૮૫) રાયામ (૨૦૪) આવાવને ત્રાસૌ ૨
(૨૦૪)
""
૧૩૭ | તૌ
૧૪૪
૧૦૭
29
२९२ भाषायाम्
૩૭૧ | પ્રતિયને
૯૯૯ રામે
૬૧.
૩૯ટ્ટ પરિમાષળે (૩૩૪) ૪૪૫ રાજ્યે
',
૭૯૫ | તૌ
૫૯૬
22
""
ગુજરાતિ અ.
સ્ત્રી સભાગ કરવા. અટકવુ. નિવૃત્તિ પામવી. ન જમાડવુ. જમાડવું (પીરસવુ) પ્રયત્ન કરવા.
જવું. ભીખ માંગવી. મિશ્ર કરવું. અમિશ્ર કરવું. આંધવુ [જીદુ' કરવું. નિંદા કરવી.
વજવું. તજવું. ભુલ કરવી. પ્રમાદ કરવા. સમાધિ કરવી. ચિત્તવૃત્તિ રોકવી. એકઠું થવું. નિયમ રાખવા. દીપવું.
યુદ્ધ કરવું. પ્રહાર કરવા. માહ પામવા. વિભાગ કરવા.
હણવું.
ખાંધવું.
ચાખવું. ચાટવું. મેળવવું.
પાળવું.
જવું, શકા કરવી.
ચાખવું. ચાટવું. મેળવવું.
99
""
જવું.
29
ખેલવું. ગાવવું. પ્રીતિ કરવી.
એલવું. ઠપકો આપવા.
શબ્દ કરવા.
જવું.
,,
""
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
ધાતુ.
ગણ. પદ. સમૂહ. નંબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
જે
पुषादि
---- ----- ૪ -
૫૩ विलखने ૮૭ હિંસાસંરોઃ ૪૦૧ व्यक्तायां वाचि
गतौ राभस्ये
क्रीडायाम् ૪૧૪વાર્તા
शन्दे
| ખેદવું ભાંગવું. હણવું. રાંધવું સ્પષ્ટ વાણું બે લવી. આરંભ કર. કિડા કરવી. જવું. શબ્દ કર.
જવું,
૧૩.
सन्दे
आस्वने स्नेहनयोः
શબ્દ કર. - ચાખવુચાટવુ.નેહ કરે. તજવું. ત્યાગ કરે.
-
૭૩૧.
त्यागे
૩૨૫
૮૪-૯-૦૮ -
૨૬૫ માણાયામ
૪૭ | दाने ૧૨૨ રોષMાત્રમી:
सामर्थे
જૈ જૈ જૈ જૈ # કહ્યું ૪ જજૈ # # # # # # કંઈ છે જે ૪૪
| दीप्तौ ૭૪ १६ । संसिद्धौ हिंसायां च
જવું. બોલવું. આપવું. સુકાવવું. સમથ થવું. દીપવું. વધવું. સારી રીતે સિદ્ધ અથવા
નકકી કરવું. હણવું. શૂદ્ધ કરે. હિંસા કરવી. જવું.
>
૬૨૬] રાજે ૨૯ | હૃિક્ષાચાર્યું ૧૨૪] તો
(૧૫૫)]
• - ૮ --~
४ | विरेचने
૧૫૪
ખાલી કરવું. आधृषीय २८३ | वियोजनसंपर्चनयोः જુદું કરવું. જૂદું પાડવું. ૫૯૫ | गतौ
જવું. [ મિશ્ર કરવું. વચન (વચન) યુદ્ધ- સ્તુતિ કરવી. યુદ્ધ કરવું.
निंदाहिंसादानेषु નિદાકરવી. હિંસા કરવી. ૧૪૦ | હિંસાયા
હિંસા કરવી. આિપવું. ૬૯૪
૨૬
- - -
૧૨૫.
(૨૬)
ધન (વચન) યુનિંદ્રા સ્તુતિ કરવી યુદ્ધ કરવું. हिंसादानेषु નિંદા કરવી. હિંસા
ઝરવું. [કરવી. આ૫વું.
| ન્ |
| આ..
उर। स्त्रवणे
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
ધાતુ
સમૂહ. નબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
mત્તિરેષણોઃ
૫૯
૨૪ / શારે
જવું. હણવું. શબ્દ કરે. દીપવું. ચવું. પીડવું. ભાગવું. હિંસા કરવી. રેળવું. મસળવું. બોલવું. પછાડવું. ફેડવું. રીસ કચ્છી ચેરી કરવી.
જ૫) વીણાવામિબર્તાિર ૧૩૬] મરે ર૭૧ | हिंसायाम् ૭૪૭] તિત ૨૫૦ भाषायाम् ૩૩૬ उपघात (૧૩૭ ૩૨ स्तेये
-
-
~---
(૩ર
गतो स्तेये
(
- 8 + 4 =
| ટ ટૂંકર છે ઝું રરરરર ર રંd હં હં હં # # # # રેં
જવું.
| ચેરી કરવી. अश्रुविमोचने कामे
ઈચ્છા રાખવી. आवरणे
| ઢાંકવું. विमोहने
વ્યાકુળ કરવું. हिंसायाम्
હિંસા કરવી भाषायां दीप्तौ च બોલવું. દીપવું.
| हिंसायाम् હિંસા કરવી. ૧૨૪ ૧૩૭ રોષે
રીસ ચઢાવવી. ૨૫૭ | भाषायां दीप्तौ च બોલવું દીપવું. ફિટ.
વીગગન્માન પ્રાદુર્ભાવે | ઉગવું ઉપજવું. ફણગે पारुष्ये
લખું બોલવું. કઠેર બેरूपक्रियायाम् આકાર બનાવ. લિવું. भाषायाम्
ભાવવું. शङ्कायाम्
શંકા કરવી. | श्लाघासादनयोः વખાણવું. પાસે જવું. | परिभाषणे બેલવું. પૂછવું. गतो शब्दे
શબ્દ કર. ૫૦૭ प्लवगतौ
કુદતાં જવું.. १२० अव्यक्त शब्द અસ્પષ્ટ વાણી ઉચ્ચારવી.
' શબ્દ કરવે . ૩૫૬! | अनादरे उन्मादे च અનાદરકર ગાંડા થવું. ૩૫૫
| दर्शनाङ्कनयोः જેવું ચિન્હ કરવું ૧૬૩| મોજને
૨
U
- ૪૮ -------૦૮-
l
शब्द
કહ્યું?
જવું.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
ધાતુ.
પદ સમૂહ નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
| ગુજરાતિ અર્થ.
|
જવું. સંગ કરે. ચાખવું. મેળવવું.
૧૩૮ | જતી
संगे २०४ आस्वादने प्राप्तौ च ૧૩૯ | કાર્તાિ ૧૫
गत्यर्थे भोजननिवृतौ च
भाषायाम् ૨૦૬ लक्षणे
लज
भर्जने
for
or no
જવું. લાંઘણુ કરવી. અપ
લવું. [વાસ કરે. ચિન્હ કરવું સેકવું. ભુજેવું. લાજવું. ઢાંકવું. પ્રકાશવું. સેકવું. હિંસા કરવી. બળ કરવું. બોલવું. [લેવું. રહેવું. પ્રકાશવું. છકરવાદી રીતે વર્તવું. રમવું. જીભ જણાવવી. નેહ કરીને સેવવું. ઉંચે ફેંકવું. બોલવું. સ્પષ્ટ બેલવું. મેળવવું.. શબ્દ કરે. રંગાવવું.
ர்
|वीडने
अपवारणे 3८७ प्रकाशने ૨૩૯ | भर्जने (૩૪). हिंसाबलादाननिकेतनेषु
भाषायाम् (૩૮૭) | ઝવેરને ૨૯૮ बाल्ये ૯. विलासे जिहोन्मथने उपसेवायाम् उत्क्षेपणे
भाषायाम् ૪૦૨ व्यक्तायां वाचि ૯૭૫
| प्राप्ती উতষ্ট
शब्दे ऽवलंसने च ૪૧૭ | જતી (૩૨૯) विलासे ૧૫૪
ईप्सायाम् कान्तो
श्लेषनक्रीडनयोः ૧૫ શિલ્પી
|वीडने
आदाने दाने च
| शोषणालमर्थयोः ૧૧૩ સામર્થ્ય ૨૪૦ મર્જનૈમનને ૨ ૨૦૧૭ અને ૨૪૧ | મન મનને ૨
36 | जीवने ४०3 प्रेरणे
૩૭૭.
રમવું. ઈરછવું.
કર
ઈચ્છવું.
છે
રાહુ ત્ર ત્રીનું
| : | જ
1
கர்த்த ர்
મેળવવું. રમવું. શિલ્પ કર્મ કરવું, લાજવું. લેવું. આપવું. શેષણ કરવું. પૂર્ણ કરવું. સમથ થવું.. તિરસ્કાર કરે. સેકવું. ચિન્હ કરવું., તિરસ્કાર કરે. સેકવું. જીવવું.
ला
|
|
મેકલવું.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
लिखू लिङ्ग्
99
ली
૪] ]] ]] ]] ]] ]] ]] ]] ]] g
by e
er of
અનુધાતુ. અધ
""
29
99
ho h
ગણુ. પદ. સમૂહ નબર.
૬૫.
૧ ૫.
૧૦ ઊ.
૧૧
૫
ઊ.
૪૧ આ. ૬/૫.
૨ | ઊ.
૪ આ.
ઊ.
૧૦૨ ૧૦] ઊ.
૧૫.
૧ | આ. | મ્રુતાર્િ ૬/૫. ટાર
૧૦ ઊ.
૧| આ. | યુરિ |
૧૬ ૫.
૧૫.
૯
૫.
૨૯ ,, ૧૦| ઊ. | આરૃષી ૨૭૮ વીજળ
૧૫.
૧૮૭ અપનયને
(૩૪) હિંસાવાવાનનિતનેષુ ૨૨૫| માાયામ્ ૩૧૪ વિજોને ૭૪૮ | પ્રતિષાતે ૧૦૧ સંશ્લેષને ૨૨૧ | માત્રામાં રીતૌ ૨ ૭૪૯ પ્રતિષતિ ३३७ | उपघाते
'
૫.
૫.
૧૫. ૧૦ | ઊ.
૧૫.
૧૦૫. ૪૫.
૬ | ઊ.
૪૨૫.
૬૫.
૨૪૩
૧૩૫. ૧૦ | ઊ.
૯ ઊ.
૪૨ ૫. પુષાર | ૧૧૬ | વિજોને
.૧ ૫. ૧૦ ઊ.
૧૧ ૫. ૧૧ ૦ ૫.
૧૧ ૫.
સંસ્કૃત અ
૮૫ અક્ષરવિન્યાસે ૧૫૫ તો
२०६ | चित्रीकरणे ૩૫ અલ્પત્તનયોઃ
૧૫૩ ૭પદે
७३ अल्पीभावे
૧૪૧
તો
६ आस्वादने ૩૩ | મળે
(૩૨૮)
४५ हिंसासंक्लेशनयोः
પુણાતિ | ૧૩૧ | વિમાને ૧૫૧ છેને પુષાર | ૧૩૨ | માર્યે
(૩૧૪) ૩૨૮ તૈય
ચારવું.
[જવુ.
૩ | આત્મ્ય પ્રતિષ્ઠાતે તૌ ૨ આળસ કરવું. રાળવું. (૩૨૮) તેય
ચારવું.
૩૦ 29
22
.
૨૫.વિમોને ૪૨૭ | મને ૧૨૩ અવરોને ને ન ૧૧ છેને
!
६७७ भूषायाम् ७७. हिंसायाम् (૩૪) લને
३४ स्खलने विलासे च
ગુજરાતિ અ.
લખવું.
જવું. ચિત્ર પાડવું. રંગવું. થાડું થવું. નિંદા કરવી. વધારવું. લીપવું.
આછું થવું.
જવું. ચાખવું. મળવું. ભેટવું.
,,
આગળવું. સતાડવું. કહાડી લેવું. હિંસા કરવી. ખળ કરવું. ખેલવું. [આપવું.વસવું. વલેાવવું. રાળવું. આલેાટવું. મળવું. ચાટવું. બાલવું. દીવું. રાળવું આળોટવું. છાડવુ, મારવું. વલાવવુ..
હણવું. પીડવું. આકળું કરવું. કાપવુ.
ઈચ્છા કરવી. લાલ કરવા. આકળુ કરવું.હરકત કરવી. પીડા કરવી.
ન દેખવું. પીડા કરવી.
કાવું. શાભાવવું. હિંસા કરવી.
પવું.
પડવું. રમવુ. ૫ | ચાર્લ્સે પૂર્વમાવે સ્વપ્ન ૨ | ધૃતવું. આગળ થવું.
[ થવું
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
કે
ધાતુ
પદ. સમૂહ નિંબર.
م
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
મ ]
م م م
૭૬
दर्शने
મ મ મ મ મ
दशेने ૨૪૩ | માયા ૧૬૪] ૨૪
भाषायाम्
| धौ] पूर्वभावे स्वप्ने च ૩પ૭ | उन्मादे ૨૫૮ संघाते
रोषे संघात च ૧૩૦| તો
| कौटिल्ये गतौ च ૧૩૧ મત
દીપવું. જેવું બલવું.
બેલિવું. વૃિતવું. આગળથવું. ઉંઘવું. ચિત્તે ભમવું. ગાંડ થવું.
એકઠું થવું એકઠું કરવું, રીસ ચઢાવવી. એકતા જવું.
- કિરવી. વાંકું થવું. જવું
:
م ه ه مر مر مر مر مر مر مر م ه ه هه می هه می می
૧૪૭] »
છે | ૨૪ ઝું હર# # # # # $ 6 # # # # # $
ગતિ નિદવી. બેલવું
S
:
૧૧૦ અત્યારે
પ૩ વભાગે |आधृषीय 306
૨૫૨ गतो
मार्गसंस्कारगत्योः ૧૮૯ | શત
प्रलम्भने
જવું.
માગ સુધાર. જવું. જવું
વ
ઠગવું.
घटादि
અત્ત
७७८ परिभाषणे
र ग्रन्थे विभाजने च ૩૩૧] સ્થળે ४४६ शब्द
विभाजने ૩૮૭) બરાને ૨૬૨ | एकचर्यायाम्
विभाजने
می می هه می
ગુંથવું. બોલવું, ગુંથવું વિભાગ કરવા. જાડું થવું, શબ્દ કરે વિભાગ કરવા. પ્રકાશવું. [જવું. સહાય વિના જવું એકલા વિભાગ કરવા.
૧ ૧
૧
می می
1966
अधषीया
બ
घटादि
व्यक्तायां वाचि ૦૮ संदेशवचने
शब्दे संभक्ती च क्रियासामान्ये | हिंसायाम्
याचने ૧૧ મિલિનતુલ્યો: [૧૦૦૩ વીનતાને છેતરે જ | ૫૫૭) સત
می می می ۸ مه مرهی
સ્પષ્ટ બેલવું સંદેશે કહે, શબ્દ કર. ભજવું. પૂરવું. હેવું. | હિંસા કરવી. માગવું. નમવું. સ્તુતિ કરવી. વાવવું. એરવું. જવું.
બ
$# 6 કે
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ. | સમૂહ. નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ
- -
| રઝૂંઈ
ત |
૪ -
છે, ?
૧૨૧
---
૪૯૯
वल्क्
કંઈ $ # # $ # # #
-
वलग वल्गु
वल्भू
. સ = a aa aa A A ass= aaa aa a aa a a, a aa Aa | દ
-
વ वल
वश्
૮૪૯ | उद्गीरणे
એકવું. ૪૭૫| પતી
જવું. ૩૧૯ ફેલાયામ
ઈચ્છવું. गतौ ૧૬૨ | दीप्तौ
દીપવું. કિરવી. ૪૦૫ ચિવિસ્તારનુણવને રંગ વિસ્તારવું. સ્તુતિ
प्रेरणे वर्णने च ચૂર્ણ કરવું. રંગવું વર્ણન | छेदनपूरणयोः કૂપવું. પૂરવું. [ કરવું. જેને
ભિનું કરવું. [ઢાકવું परिभाषणहिंसाप्रदानेषु બેલવું. હિંસા કરવી संवरणे संचरणे च ઢાકવું. આમતેમ ચાલવું, | परिभाषणे
બલવું. | गतौ
જવું. पूजामाधुर्ययोः પૂજા કરવી. મધુર થવું. भोजने
જમવું. ' ૪૯૨ | સંવને સંજળ ઢાંકવું. આમતેમ ચાલવું.
परिभाषणहिंसाप्रदानेषु બલવું. મારવું. આપવું ७० कान्तौ
ઈચ્છા કરવી. ૯૧ | હિંસાવાનું
હિંસા કરવી. ૧૦૦૫ નિવ ૧૩ आच्छादने स्तम्भ
થભવું. स्नेहच्छेदापहरणेषु પલાળવું. કાપવું. | निवासे
વવું. | गतौ
જવું. १००४ प्रापणे
લઈ જવું. ૪૦| જતિજનોઃ જવું. પુકવું (પવન). ६६८ काङ्क्षायाम्
છવું ૨૦૮ वाञ्छायाम् सुखसेवनयोः गतौ च સુખ કરવું. સેવવું. જવું.
| શબ્દ કરે. સેિવા કરવી | उपसेवायाम् સુગન્ધિ આપવી.સ્નેહથી प्रयत्ने
પ્રયત્ન કરે. पृथग्भावे
| ભિન્ન કરવું.
| જવું. ૨૪૦ भाषायाम् ૧૨) पृथग्भावे
ભિન્ન કરવું. [થવું. भयचलनयोः બીહવું. ચળવું. ઉદ્વેગી
-
પિહેરવું.
-
૧૦૮
& #
वस्तू
--
वह्
वाङ्क्ष वाञ्छ
बात
वाश्
-૮ « ઇ-- ૦
शब्दे
वास्
वाह
विन् विच्छ
# 6 # ૪૪ જૈ જ
गतो
બાલવું.
૮
1. ૨૩
ક
હ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાતુ
ગણે. પદસમૂહ. નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ..
- -
જ રે
(હવું.
ज्ञाने
હેવું.
8 ૮ + ૮
૧૫૨| સામે
૧૨
# # # # #
૫
विल्
8
# #
प्रवेशने
# જૈ
૩૧૭ કરો याचने
માંગવું. ૫૪
ભણવું. ૬૫| સત્તાયામ્
લાભે થે. | विचारणे વિચારવું. ૧૭૫. चेतनाख्याननिवासेषु અનુભવવું. विधाने
સજવું. ઘડવું. संवरणे
ઓછાડવું. ઢાકવું. નાંખવું. ફેંકવુ.
દૃાખલ થવું. सेचने
સિંચવું. व्याप्तो
વ્યાપવું. विप्रयोगे
ભિન્ન કરવું. ૧૫ર હિંસાયામ હિંસા કરવી. |४०७ || दर्शने
જેવું. ૧૧૧ કેરળ
મેકલવું. ૩૮ | તિવ્યારિત્રગનન્યસન જવું, વ્યાપવું. ગર્ભ ક. खादनेषु
રે ઈચ્છવું નાંખવું. 3७० | विक्रान्तौ
શરા થવું. [ખાવું. वर्जने
વૃજ્ય કરવું, તજવું विभागे
વિભાગ કરે. ૮ | વળે
સ્વીકારવું. ૯૩૪ સંવરને ३७
संभक्तों ૨૮૦ आवरणे
आदाने
विष्क
8 8
|
વિમ્ વી.
| |
૪ - 8
# #
છે
-
#
હર !
~-૮
!
» No : ( જ
वरण
# # #
| आधृषीय २७८
S
#
૫૮| કાળને
वर्तने
# #
6 - 8 -~-
બ બ બ બ બ
ખુશી થવું. વર્તવું. પસંદં કરવું. બેસવું. વૃદ્ધિ કરવી. વધારવું. બોલવું. પસંદ કરવું. [પીડવું. | સિંચવું વરસવું. હણવું.
૭૫૮
૫૪ વળે - २४८ | भाषायाम् | ૭૫૯ | શ્રશ્ન ૨૪૯ | માયામુ ૧૨૦ । ७०६ सेचनहिंसाक्लेशनेषु
#
वरणे
वृष्
# #
બ
-
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
ધાતુ:
ગણ. પદસમૂહ. નંબર
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
| उद्यमने
वरणे
# 8
૮૭૭
نووسینی: تهیه و نو له ل مي
૧૨
જવું જાણવું વિચારવું
8 # # 6 ક
વિંટવું.
व्यच
व्यथ
| शक्तिबन्धने બાંધવાને શક્તિમાનહાવું
ઉદ્યમ કરે.
પસંદ કરવું. वरणे भरणे च
પૂરવું. ભરવું. ૧૦૦૬ | तन्तुसन्ताने ગુંથવું વણવું
| गतिज्ञानचिंतानिशामनवा
दित्रग्रहणेषु જેવું. વાજું ઝાલવું. याचने
માંગવું. | धौर्खे स्वप्ने च ધૂતવું ઊંધવું. गतिज्ञानचिंतानिशामनवादित्रग्रहणेषु
જેવું. વાજું ઝાલવું. ३६७/ कंपने
કમ્પવું. ૫૩૫ વઢને
ચાલવું. अदन्त ३४७/ कालोपदेशे
કાળ જણાવે. ૫૪૦]
ચાલવું. ૬૭ અતિચાતગગનન્દન | જવું વ્યાપવું. ગર્ભકરે. ___ खादनेषु
દીપવું. ફેંકવું. ખાવું. ૨૫૫ જેને ૬૪૩ ઝયને
પ્રયત્ન કરે. ૯૨૧| રોષળે
સૂકાવવું | व्याजीकरणे
છેતરવું, ७६४ | भयचलनयोः બીહવું. ચાલવું. ૭૫] ताडने
મારવું. ૮૮૧ | તી 3८८ | वित्तसमुत्सर्गे ખરચવું. વાપરવું.
બાળવું. ૧૯ વિમાને
વિભાગ કર. | संवरणे
ઢાંકવું. | गतो
જવું. ૫૧ | રાજે
શબ્દ કરે. ४०४ गात्रविचूर्णने શરીરને ખજ્વાળવું. | छेदने
કાપવું. वरणे
'પસદં કરવું. चोदने लज्जायां च ૧૧૩ | સંવરને
ઢાંકવું.
પસંદ કરવું. मर्षणे
સહન કરવું.
સમર્થ થવું. ८६ | शङ्कायाम्
શંકા કરવી.
व्य व्यय
જવું.
له مه لا له د ه و ی ی ی «
به ویلا نی مه نی نی نی
જૈ જૈ કરું છું હું રહ્યું હું જે ટૂંક જ
१००७
व्रण
૧૨
૩ર
&
૨૦
મોકલવું. લાજવું
A
वरणे
शक
W
| शक्ती
In રા
T |
, T.
|
૧|
આ.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
ધાતુ,
સમૂહ નંબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
گی |
છે |
शच
من می
शद
ર
نی
#
هه می هرمی
अदन्त घटादि
शद
છાલવું.
远远
# # 6.
8 8
می ه ه
शब्द
8
ه
8
م مر
दर्शने
૧૬૫ | व्यक्तायां वाचि | સ્પષ્ટ વાણી ઉચ્ચારવી. ૨૯| વિરાત્વિવાળેષ | પીડા કરવી. સળી જવું.
| જવું. ખેદ પામવું. ૩૪૦ ચૈતવે હિંસાનો | ગવું. હણવું. પીડવુ.
૩૧] અસંwારવાયોઃ સંસ્કાર વગરનું થયું.જવું. ૧૫૮ श्लाघायाम्
સ્તુતિ કરવી. ૩૨૧ સભ્યતવમા
રૂડું ન બોલવું. ૯૯૭] ૩ ત ર '
| આપવું. જવું, ૨૯) ગાયાં સંપત્તિ પીડા કરવી. એકઠા કરવું. ૮૫૫ રાતિને ૧૪૮ १००० आक्रोश
નિંદા કરવી. ૧૮૧ વોર (અનુપા ) પ્રતિજ્ઞા પ્રગટ કરવી (ઉ.
(૩પસવામા- પસર્ગ વગરના ધાતુને). થયોઃ)
અવાજ કર. બેલવું
(ઉપસર્ગવાળા ધાતુને) લ્પ સામે
શમવું. શાન્ત થવું. आलोचने
રૂડી રીતે જેવું. | सम्बन्धने સએપ કરો. गती
'.. हिंसायाम्
હિંસા કરવી. गतो
જવું. चलनसंवरणयोः ચાલૂવું. ઢાંકવું.
कत्थने ૭૨૫ गतो
જવું. [રવી. ૭૨૬) | प्लुतगती
કુદતાં ચાલવું. ફલેગમા१८० हिंसायाम्
હિંસા કરવી. ૭ર૭. ૭૨૮ | સુતો દુત ર સ્તુતિકરવી. દરિદ્રી થવુ. ૬૨૯ इच्छायाम्
| ઈચ્છવું. ૧૨૬] ચાત્ત
વ્યાપવું ૨૮૯ યાયા
વખાણ કરવા. ૯૫ તેને
ઘારવાળું કરવું. ૬૫ ગર્થિ
આજ્ઞા કરવી. ૧૨ છાયા
ઈચ્છા કરવી. ૩| નિને
છાલવું. ધારવાળું કરવું ૬૦૫) વિશેષલને
શીખવું.
૨૩
8 8 8
રેર & ર ર ર # # #
સ્તુતિ કરવી.
হায়
शष्
|
ધ
રાણું शस
مر مر مر مر مر مر مر مر مر مر مر مر مر مر م به یه می
બ
शंस(आ+
#
शाख
સ
સ
शा शान् शास्
# # #
બ
બ
(+)
બ
શિલ |
"
#
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
ધાતુ
ગણ પદસમૂહ. નબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
દિશા
છે
રિ
|
રિશ
|
# # ૐ ૪ ૪ ૪ ૪ હં ૐ ૐ હં હં
તા
(૧૫૫) તો ૧૬૧ आघ्राणे ૧૭ अव्यक्ते शन्दे 303 अनादरे ૮૨
उञ्छे | हिंसायाम्
विशेषणे आषीय २८४ असर्वोपयोगे
૨૨ | ને ૭૫ સેવને
૨૫૬ | મા તીત જ | પૃષીય ૨૩ | ગામને
303 कत्थने
8===
મ મ
સિંચવું. -
જવું. સુંઘવું. અસ્પષ્ટ શબ્દ કરે.
અનાદર કરે. | વિંગુવું. | હિંસી કરવી. [પજાવવાં. છુટું પાડવું. ગુણાન્તર ઉવધવું. શેષ રાખવું. | ઊંઘવું. સૂવું. બેલવું. ચળકવું. દીપવું. સહન કરવું. ગુસ્સે થવું. સ્તુતિ કરવી. ડંફાસ
મારવી. સમાધિ કરવી. * અલ્યા કરે. શેક કરે. કેહી જવું, અવયવ શિથિલ કરવા. ખેડાતા ચાલવું. આળસ કરવું. ખેડાતા ચાલવું. | સૂકાવવું.
મ
= 8
शु
% =
૫૨૩ સમાધી अदन्त ૩૪૫ उपधारणे ૧૮૩ शोके
पूतिभावे ૫૧૩
अभिषवे ૩૪૧ प्रतिघाते ૧૧૧ | માત્ર (૩૪૧) પ્રતિષ ૧૧૨ શોષળે ૩૪૪
D)
જતું રહ્યું છે જે હું જ તું જ ર ર જ હું કરું?
= = = = = 8
નિર્મળ થવું.
૮૫ રને ૫૬ | નર્તા
शुन्थ्
= =
vi
૪૩૩
७४ शुद्धौ
શુદ્ધ થવું. ૨૯ રૌચર્મળિ
પવિત્ર કરવું. ४३२ भाषणे
બોલવું. ૭૫૦ સીતી
દીપવું. ૪૧ शोभायाम्
શેભવું. भाषणे भासने हिंसायां च બોલવું. દીપવું. હણવું. ૪૨રામાયા
શોભવું. | अतिस्पर्शने माने
| માપવું. , पुषादि ७७ शोषणे
સુકાવવું. સાવવું. ૫૧ | હિંસાતમના | હણવું. શોભવું. | 366 विक्रान्ती
શૂર થવું.
. માપવું. ૫૨૬] રંગાયાં સંયોજે ૪
७८
शुल्ब शुष
N = 2
તું તું જ રે સૈ તું ?
1
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
ધાતુ.
ગણ. પદ, સમૂહ નંબર. સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
--- | હૈિ
হ
माघ
વ બ બ
| # $ 66 ર
६७८ प्रसवे ७६० शब्दकुत्सायाम् ८७3 उन्दने
प्रसहने १४ हिंसायाम ૫૪૩ મતો
ભીનું કરવું.
જન્મ આપે. પાદવું. જીતવું. પરાજય કરે. હિંસા કરવી. જવું, સેવવું.
મ મ
૫૦૬) સેવને
색, 책,
રાંધવું.
૩૯ |
SITUT
शोद श्युत् मालू
લ મ મ
૯૧૮ પ.
| तनूकरणे ૪૫૫ વાલ્યોઃ
| गर्वे
क्षरणे 1८ निमेषणे
गतौ
# # # # # # #
છોલવું. રંગૂવું જવું ગર્વ કરે. ખરવું. સંકેચાવવું.
અક
૧ - ૪૮ - ૮ -------- ૪ ---
બઈ
#
घटादि
ને
આપવું.
हिंसायाम्
# હં હં હં ૐ
श्रन्थ
श्रम् भ्रम्भू
| घटादि
| હિંસા કરવી. [કળવું. प्रयत्ने प्रस्थाने च | પ્રવૃત્ન કર. બહાર નિ૩૩૭ સર્વત્યે
દુર્બળ થવું. आधृषीय २ मोक्षणे हिंसायां च મુકવું. હણવું. शैथिल्ये
નરમ પડવું. શિથિલ થવું | વિમોવનગતિ સંભૈવ મુકવું. હરખવું. ગુંથવું. 3०४ ग्रन्थसंदर्भ
ગુંથવું. બાધવું.. પુષાદ્રિ
| तपसि खेदे च તપવું. ખેદ પામવે. प्रमादे
આળસ કરવું. घटादि ૪૩
મારતોષળનિરામનેષુ રાંધવું. મારવું. સંતુષ્ટથવું. सेवायाम्
સેવવું. ૭૦૧] ઢા
રાંધવું. ૯૪૨ | શ્રવને
સાંભળવું.
વ
| વા.
રાંધવું.
----
घटादि
છે બાળ
બાળવું.
पाके
श्रो
એ
------
૪૫૬
એક કરવું.
૮૫
गतो
श्लथ्
જવુ. હિંસા કરવી.
વ્યાપવું. | વખાણવું.
लाख
८०० हिंसायाम् ૧૨૭. ચાત ૧૧૫ અથને
મ
સ્ટામ્
| E |
૧
આ.)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
ધાતુ
| ગણ પદ. સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
७०२ दाहे ८० आलिङ्गने
लेषणे
બાળવું. ભેટવું. થવું.
७७ संघाते
૧૬૭ ૩૨ असंस्कारगत्योः
सम्यगवभाषणे असंस्कारगल्योः
अदन्त
શ્વ
गत्याम्
નીચ ગતિ થવી. રૂડું ન બૂલવું. નીચ ગતિ થવી. જવું. ઊતાવળું જવું. બોલવું. ઉતાવળું જવું. જીવવું. જવું. વૃદ્ધિ પામવી. રંગવું. ધળું કરવું.
પ૪૯ મા મને
3७ परिभाषणे પપ૦ ગામને
૫૯ ગ્રાને ૧૦૧૦ તિઃિ
જર વળે ૧૦ શ્રેત્યે ૫૬. નિરને
श्वल्क
શ્વિત
| મા
શ્વિન્સ
ष्ठित
ज्वष्ट
सग
सघ
காஞ்ஞ தர் தர்
७८८ संवरणे
२२ हिंसायाम् ૩૫૮ સામંત્રને
संकेत
संग्राम
3८८ युद्धे
सन्
૧૬૩ સેજને સેવને ૨ ८८७ समवाये ८८७ सङ्गे ૩૧૩ વયે
દ્રાંકવું. હિંસા કરવી.
છાનું કહેવું. આમંત્રણ યુદ્ધ કરવું. [કહેવું. સિંચવું. સેવવું.
એકઠા થવું. સંગ કરો. અવયવ કરવા. ભાગ – છુટા કરવા. હિંસા કરવી. | પસરાવવું. લાંબું કરવું. સળી જવું.જવું.āત્સાહુના
હ્ય .
૧૦૦ हिंसायाम्
| संतानक्रियायाम् १४७ विशरणगत्यवसादनेषु ૮૫૪ | ૪૬૪ સંમi "
૨ રને ४०० समवाये | ૨૦ | જૂનાયમ્
સેવા કરવી.” હિ.
ધ
આપવું. કિરે. | એકઠા કરવું. સંબંધ પૂજા કરવી.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પર
५४. समूड. नम२.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
" | ஞ்
सभाज
सम्
सम्ब
ஞ்
संवर्
| 3५४ प्रीतिदर्शनयोःप्रीतिसेवनयोः प्रीति ४२वी. दर्शन ४२७.
प्रीतिया सेवा ४२वी.. ८२४ अवैकल्ये
વિવેકી થવું, परिणामे
વિકાર પામવે. २२ सम्बन्धने
समय ४२वा. सम्भरणे
પિષણ કરવું. ४६ प्रभूतभावे
व . म . २२५ अर्जने
मेव ४२४ गतौ | हिंसायाम्
હિંસા કરવી. गतो
org.
८८
सम्भूयस्
सजे
सव
सलू
ससू
स्वप्ने
सस्ज् संस्तु
न.
| गतौ
| स्वप्ने ८५२ मर्षणे
सह
साध सान्त्व्
सड. अभ તૃપ્તિ પામવી. सह. सभy. ફળ સંપન્ન કરવું તૃપ્ત કરવું. સમજાવવું.
, सान्त्व સંબંધ કર. हुण माधः
साम्
मषेणे १७ संसिद्धौ
सामप्रयोगे सान्त्वप्रयोगे सम्बन्धने दौर्बल्ये बंधने -
साम्ब्
सार
ஞ்குருருரு
सिय.
सिद
30४
सिध
क्षरणे अनादरे गत्याम् शास्त्रे मांगल्येच संराद्धौ हिंसायाम्
અનાદર કરે. न. આજ્ઞા કરવી. શુભ કામ निपा. सिय.. हिसा ४२वी.
पुषादि
44444H 44
सि
सिम्भ सिल
सिव
उञ्छे सन्तुसंताने प्रसवैश्वर्ययोः
अभिषवे १ सुखक्रियायाम्
सुख
अदन्त
குரு -
રજ આપવી. ધણી થવું.
पाव સુખી થવું. मना२ ३२वी. [ही. पी थ. श्व२ थ.
२८ अनादरे ६० ऐश्वर्यदिप्त्योः
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
ધાતુ
ગણ પદ સમૂહ નંબરનું સંસ્કૃત અર્થ,
ગુજરાતિ અર્થ.
૨૩સી
• ૪ ૬
૨૧ ળિવિમોરને
१० पैशान्य
अदन्त अदन्त
વિંટવું.
५वेशन
क्षरणे
-
ૐ #
તૃપ્તિ થવી. જણવું. મોકૂલવું. પ્રેરવું. ચાડી ખાવી. ઝરવું ખરવું. આદર કરે. ઈર્ષ્યા કરવી. દ્વેષ કરે. જવું. સર્જવું. ઉસ થવું
हहह
ईर्ष्यायाम
૫૦૯ ૯૩૫] ગત
སྒྱུ སྒོ ལ ལ་སྨྲསྨྲལླཀྵ ཀྵ ཀྵ ཡྻོ ཡྻོ པ ལྤཡྻ ཀྵ པ ལ ཡྻ [
सम्भ
----- ----- -- - - -
મ મ મ લ વ તા.
# # # # # # ક્રૂર
الار در هر
૪૩૦ हिंसायाम् ૪૩૧
गतो ૫૪૩) ૫૦૧ સેવને ૯૧૫ | ક્ષા
૪૧ | સત્તળ ८७८- गतिशोषणयोः ३८७ प्रतिबन्धने
| रोधने स्तम्भनयोः સૌત્ર
आप्रवणे
વ
જવું” સેવા કરવી. ક્ષય થવે. નાશ કરે. જવું. સુકાવવું.
બવું અટકવું. ઢાંકવું. થોભવું. કૃઢતાં ચાલવું, ઢાંકવું. ધારણ કરવું.
स्कम्भू
# # # #
U)
શ લ
-
स्कुम्भ
सौत्र
रोधने धारणे व
સૌત્ર {
# #
5
)
एखद्
"
1
૬
સાડવું,
- -
७६८ स्खदने
| अपरिवषणे
(अवपरि
સ
ગાં+)
-
#
घटादि વિકલપે घटादि
स्तक् स्तम् स्तन्
વ
- - -
કાપવું. નાશ કરવું. પડવું. પડવું. પીડા કરવી. ઢાંકવું. શબ્દ કર. મેધનું ગાજવું. ગુંચવાઈ જવું.
घटादि
संचलने प्रतिघाते
संवरणे ૪૬૧ | રાજ. ३२१ देवशन्दे ૮૩૦ | વૈચ્ચે
# # # #
घटादि अदन्त
-
-
स्तम्
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
धातु. Sg. ५४. समूह न२. सरत अर्थ.
ગુજરાતિ અર્થ:
स्तम्भ
3८६ प्रतिबन्धने सौत्र | रोधने धारणे च
थोल. मट. અટકવું. ધારણ કરવું.
सौत्र
"
"
स्ति
हो.
१८ आस्कन्दने | क्षरणे आर्दीभावे
स्तिम् स्तीम्
स्तु स्तुच् स्तुप् स्तुभ् स्तम्भ
૧૭૫
ખરવું. | लानु थपुं. ५६ung. स्तुति ४२वी. પ્રસન્ન થવું. १ . थाल. मट. અટકવું. ધારણ કરવું.
स्तुतौ प्रसादे समुच्छ्राये स्तम्भे रोधने धारणे च
१३८ 3८४
Hब 14
"
"
"
स्तु
स्तृक्ष
org. હિંસા કરવી. ५सरा. ढisg.
22 2022 2020
पर
स्तन
PPP awanpan.
patra P..
ab
अj.
यार. विट.
स्तोम्
| आच्छादने | गतौ | हिंसायाम्
आच्छादने ३६४
चौर्ये ६५ क्षरणे ८२२ वेष्टने 360 श्लाघायाम्
| शब्दसंघातयोः
स्थाने ८२८ गतिनिवृत्ती
| संवरणे अदन्त । ३७१ परिबृंहणे
निरसने ४२ शौचे
स्थल
स्था
EEEEEEEEEEEEEE - P DISAEEEE FREE
| સ્તુતિ કરવી. | શબ્દ કરે. ઉભા રહેવું.
माहे.(तिरीवी). disg. જાડું થવું.
स्नस्
स्ना
.
शुद्ध ४२. ना. પ્રીતિ કરવી.
८४ स्नेहे
4
स्न
स्पन्द्
स्पर्ध
प्रस्रवणे
अदने आदाने अदर्शने च मा. स. न . ८3 | उद्गीरणे ८२३ वेष्टने शोभायां च ઢાંકવું. શોભા વધારવી.૧૪ किंचिच्चलने
थोडडादथा .
જીતવાની ઈચ્છા કરવી. ८८७ बाधनस्पर्शनयोः पी. गुथषु. १४७ ग्रहणसंश्लेषणयोः से भग. [२. १३ | प्रीतिपालनयोः
પ્રીતિ બાંધવી. પાલન ક| १४२ संस्पर्शने | 24 .
| संघर्षे
स्पश्
स्मृ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
| પદ સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
स्फर स्फाय
વધવું.
स्फिट् स्फिट्
ઉં કરું હં ૐ
=
પુલવું.
હં
ઈચ્છવું ફરકવું. પ્રીતિ કરવી. હિંસા કરવી. પુલવું. ભાંગવું. ફેડવું. કાપવું. ફેડવું. ઢાંકવું. હસવું. ભાંગવું. ફેડવું. હસવું. ફરકવું. ચાલવું. વેરાવવું પથરાવવું. હાલવું. ચાલવું, વજાનો શબ્દ છે. જરા હસવું, હસવું.. અનાદર કરવા.
स्फुण्ट्
હં હં ૪
બ
स्फुर्छ
स्फुल
ગત ૩૩૮ | ફુણાવાયું | ગુટર |(૧૧૦) સંગને
४८७ वृद्धौ (૩૯) ને ૧૦૧] હિંસાથીમ્ २६० विकसने ૩૨૯ | વિરારને ૩ | વિવેને
भेदने ૧ | સંવરને | परिहासे | विशरणे ४ परिहासे .०८ स्फुलने संचलने च ૨૧૩ વિસ્તૃત
| संचलने ૩૫ વનિર્દોષ
ईषद्धसने (૪૦) યમના ૪૦ 16 निमेषणे ૯૩૩
|चिंतायाम् ८०७ आध्याने (૧૩)| જિન્નાયા૭૬૧ | ઝવળે ૮૨૬] રાજે ૧૬૦ | વિત.
૮૩| જતૌ
(૩લ્સ) કમ વૃતાઢ| ૭૫૭ વિશ્વાસે
૭૫૪ | અવલંસને - ૩ mતિશોષણોઃ ८४० गतौ
મ
શ .
ર ર રેં હં હં
स्माल
સિંચવું
स्यन्द
શ
स्यम्
?? # # # # # #
સંભારવું. ચિન્તા કરવી.
ચિના કરવી ઝરવું. શબ્દ ક્ર. તર્ક કરે. જવું. ગર્વ કરે વિશ્વાસ કરે. નીચે પડવું. હેઠે પડવું. જવું. સાવવું.
બ બ બ લ
જવું.
આ
स्वज
परिष्वङ्गे
# # # # # #
स्वद
आस्वादने ૨૭૨
૮૨૭| ૧ ૫. | પરાતિ | ૮૧૭ | સંવતંત્રને
ભેટવું. વિંટવું. ચાખવું. શબ્દ કરે. શેભવું. દીપવું
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
અg
ધાતુ
પદ. સમૂહ નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
ગુજરાતિ અર્થ.
પ્રથ.
-- 2 - 1.
૫૮ રને | | અન્ન [ ૩૩૦ મારે
| आस्वादने
નિદા કરવી.
ચાખવું
ર૭ર)
k # # +P
स्विद
-
પુતારા
पुषादि
७८
-----
૩૩૫
हन् हम्म्
हय
૫૧૨
हसने
---- ૮ ઇ ... -----
માનનો મદને પ્રીતિ કરવી. નેહ કર.
મેહ પામવે. ૮૨ ૪ત્રકક્ષરો પરસે છુટવે.
अव्यक्ते शन्दे અસ્પષ્ટ વાણી ઉચ્ચારવી. ૩૨ | शब्दोपतापयोः શબ્દ કર. પીડા કરવી. ૩૧૨ दीप्तौ
દીપવું [લાત્કાર કરો. प्लुतिषठत्वयोःबलात्कारे च કુદવું. શતા કરવી. બ८७७ पुरीषोत्सर्गे મળ વિસર્જન કરે. હ
हिंसागत्योः હિંસા કરવી. જવું. [ગવું. ४६७ गतौ
જવું. ૫૧૪ | તિજો : જવું. દીપવું. ૮૩૭ | विलेखने
છેદવું ખેડવું. ભાંગવું હસવું. :
ત્યાગે કરે. ૭ મત
જવું. ૧૧| ત થ
જવું. વધવું. ८६१ अव्यक्ते शब्दे અસ્પષ્ટ વાણી કરવી. (૩૧૭) કારો
નિદવું. ગાળ દેવી. २६८ गत्यानादरयोः જવું. અનાદર કરે. ૫૯૧ બને
તૃપ્ત કરવું. | भावकरणे
અભિપ્રાયે પ્રગટાવ. हिंसायाम्
હણવું. ૧૯ |
त्यागे
हिण्ड्
हिन्व्
# # # # # # # # 6 ક # # # # # # # # 6 ક જ
s he
૨૯| p.
આપવું. ખાવું. જવું.
- ૧ | તનાવન ૩૫ર | જતી. ફ&૬ | સંપત્તેિ વળે છે . ૨૧૧ વૌદિત્યે
વાકું ચાલવું.
૮૪૪ જતી
-2 ઇ------
૩૫૩
]
હરી જવું. લેવું. प्रस करणे | જુલમથી લેવું.
રોષો ના વા રીસ કરવી. લાજ લાગવી. | ७०० अलीके
5 મિથ્યા કહેવું.
૩૭
૯
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
ધાતુ
અનુ
પદ. સમૂહ. નંબર.
સંસ્કૃત અર્થ.
'ગુજરાતિ અર્થ
-
૧૨૩ તુર્થ १० भूतप्रादुभावे
विबाधायाम्
- - - - - - - - - - -
| # # # # # # #
ઢિ |
७७८ वेष्टने ૨૮૪ | અનાદ્રિ ૬૨૧ | અવ્ય રાત્રે ૩૫૪] ગતી ૨૮૫ अनादरे
૭૧ મનને ८०६ चलने
| संवरणे ૭૧૧ રાજે છે ૨.
अव्यक्ते शब्दे ૩ | જ્ઞાયામુ ૨૧૦ ૬૨૨ અવ્ય રાત્રે | ७८८ संवरणे ૧૨૫ व्यक्तायां वाचि ૭૧૨ રાત્રે
૨૭ નવ્ય સર્વે મુવે ૨ | ૮૦૫ વચ્ચે
૯૩૧) દિલ્ય ૧૦૦૮] સ્પર્ધાયાં રાત્રે ૨
સંતેષ થવે. ઉપજવું. થઈ રહેવું. પીડા કરવી. વિંટવું. | અનાદર કરે..
અસ્પષ્ટ વાણી બેલવી. જિવું.. અને દર કરે. સંતાડવું. ચાલવું ઢાંકવું. શબ્દક. હાનું થવું. અસ્પષ્ટ શબ્દ કરવે. લાજવું. અસ્પષ્ટ શબ્દ કરે. ઢાંકવું. સ્પષ્ટ વાણી ઉચ્ચારવી. શબ્દ કરે. અસ્પષ્ટ શબ્દ કરે. પીડા થવી. [સુખી થવું. વાંકા થવું. શિખ કરે. | જીતવાને ઈચ્છવું. ઈચ્છવું.
૨૬
૩ જ
- - -
# # કંસ #ર # તું
૫૦
- - - - -
પ.).
પરિશિષ્ટ ૪ થું.
ઉપસર્ગોની , ૧. નીચે લખેલાઓને ઉપસર્ગમાં ગણેલા છે– અતિ હદ બહાર.
૩૫ =પાસે. દિ ઉપર.
દુર =ખરાબ, મુશ્કેલ. કનુ પાછળ, સરખું, જેવું. સુaખરાબ, મુશ્કેલ આપ =દૂર.
નિ =અંદર, નીચે. ગા=પાસે, ઉપર.
જિત્ર 9 ) મિત્તરફ, પાસે.
નિક ' થવ =નીચે, દૂર.
gi =પાછું અથવા ઉલટાપણુ વાચક. આ =એહદે, મર્યાદા કે ઉલટાપણુ વાચક છે. ચારે તરફ, છોડીને વર =ઊંચે, ઉપર, વિશેષ
=આગળ. ૩૩
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
પ્રતિ =સામા, ઉલટું.
સાથે, એકઠા. વિ =નહીં, જુદુ, વિશેષ કરીને. કુ =સારૂ. ર નીચે લખેલા અવ્યયે નીચે પ્રમાણે વપરાય ત્યારે ઉપસર્ગો ગણાય છે. કચ્છ – વદ્દ અને ગતિવાચક ધાતુઓને ઉમેરાય છે ત્યારે. અન્ત –એ છે, મૂ અને જન્મ અને એના અર્થવાળા ધાતુઓને ઉમેરાય છે ત્યારે. સત્ત-એ ગતિવાચક ધાતુને ઉમેરાય છે ત્યારે.. સાવિત્ર—એ , અન્ન અને ન્ને ઉમેરાય છે ત્યારે. તિ – ૫ જા અને એઓના અર્થ વાળાને ઉમેરાય છે ત્યારે. વળી એ ને વિકલ્પ
- ઉમેરાય છે, ને ઉમેરાય છે ત્યારે.
-એ અને જણ વગેરેને ઉમેરાય છે ત્યારે. રજૂ ] असत् अन्वाजे
કે એ ધાતુને ઉમેરાય છે ત્યારે. प्राध्वम्
अलम्
उरि उररि
૩d U
જિગ્યા
એ ધાતુને વિકલ્પ ઉમેરાય છે તે ઉમેરાય છે ત્યારે.
वशे
साक्षात् ।
પ્રઃ (પ્રગટ)-એ મને મૂ ધાતુઓને ઉમેરાય છે ત્યારે, તેમજ એ ને વિકલ્પ ઉમેરાય
છે તે ઉમેરાય છે ત્યારે. ૩. સાર(સમગ્રવાચકતદ્વિતને પ્રત્યય) લાગેલે પ્રાતિપદિક-એ કેઈપણ ધાતુને ઉમેરાય છે ત્યારે.
પરિશિષ્ટ ૫ મું.
ઉપસર્ગ વગેરેથી પદમાં ફેરફાર થતા ધાતુઓ અણ (રજા ગણને)–રાતિ શિવાયને કઈ પણ ઉપસર્ગ લાગવાથી ઉભયપદી થાય છે.
૬ કેઈપણ ઉપસર્ગ લાગવાથી ઉભયપદી થાય છે. ૬ (અરિ ઉપસર્ગ સાથે અધ્યયનના અર્થવાળ) ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ પરપદી થાય છે.
ત ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. - છું , , , ઉભયપદી થાય છે.
ગg અથવા પ ઉપસર્ગ લાગવાથી પરમપદી થાય છે. - ધન, અવક્ષેપ, સેવન, સાણિય, પ્રતિય, ચિન, કે રૂપા ના અર્થમાં
વપરાય એ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. જેમકે તમે તેને ભેરે છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
ને વિપતે બાજ પક્ષી ચકલીને તિરસ્કાર કરે છે. પિyતે તે હરીને સેવે છે . પાઘપુરતે તે પારકી બાયડીઓ પર જુલમ કરે છે. પણ વાપરતે લાકડુ પાણીને ગરમી આપે છે. માથા:પ્રજોત્તે ગાથાઓ ગાય છેરતિ પ્રસુહ સે (રૂપિઆ) ધર્મને કામે લગાડે છે ચષિ ઉપસર્ગ સાથે માફ કરવું અથવા હરાવવું ના અર્થમાં આત્માનપદી થાય છે. જેમકે રાષ્ટ્રમણિકુતેને શત્રુને માફ કરે છેપણ મનુષ્યાયિત રાણાં શાસ્ત્ર માણસેને અધિકાર આપે છે. વિ ઉપસર્ગ સાથે બોલવાના અર્થવાળે જે અવાજવાચક શબ્દને કર્મ તરીકે લે અથવા કંઈપણ કર્મ ન લે તે આત્મપદી થાય છે. જેમકે વિતે સ્વરેને બેલે છે છાત્રા વિપુલેઃશિષ્યો બેલે છે પણ જિ વિવાતિ મે કામ ચિત્તને વિકાર કરે છે. . ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ મિથ્થા ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. જેમકે હું મિથ્યાય પદ ખેટું ભણાવે છે. મા ઉપસર્ગ સાથે ઉથલાવવું અથવા ખુશીથી ખણવુંના અર્થમાં જે પક્ષી અથવા ચેપગુ જાનવર કર્તા હોય તે આત્માનપદી થાય છે અને ઉપસર્ગની પછી ૨ ઉમેરાય છે. જેમકે અપરિતે વૃષો હર્ષ પામેલે ગેધ (જમીનને ખણે છે પણ સુકુમા ચારિત્તિ =સ્ત્રી પુષ્પને વિખેરે છે. સ્વચ્છઃ હિલચાલ, શક્તિ, કે વધવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે, જેમકે મ વિશિત્રુની સભામાં વગર અટકાવે ફરનારા અચલનાથ ને=ભણવાની શક્તિ બતાવે છે. જો
રાત્રિશાસ્ત્ર આનામાં વધેલા દેખાય છે એટલે આ શાસ્ત્રો સારી રીતે જાણે છે.
ને જરા ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. મા ઉપસર્ગ સાથે સ્વર્ગને લગતી ચીજના સંબંધમાં ઉગવું અથવા ચઢવુના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે, જેમકે આમતે સૂર્ય સૂર્ય ઉગે છે. પણ મામતિ ધૂમ
ચૈતઢા=અગાસીમાંથી ધુમડે ઊંચે ચઢે છે. વિ ઉપસર્ગ સાથે પગની શેભાયમાન હિલચાલના અથવા ચઢવાના અર્થમાં આત્મનેપદી થાય છે, જેમકે સાપુ વિગતે વાળ =ડે સુશોભિત રીતે ચાલે છે પણ ધિર્વિમસિક્સ ફાટે છે. ક કે ૩૪ ઉપસર્ગ સાથે શરૂ કરવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે ર મિશઃ બાળકને ખાનગીમાં તેની સાથે બેસવાનું શરૂ કર્યું. પણ કમતિ=સ્તે આગળ જાય છે, પતિને પાસે આવે છે. જવ, પરિ કે વિ ઉપસર્ગ લાગવાથી આમપદી થાય છે. મનુ, ચા કે ર ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. સન્ ઉપસર્ગ સાથે ચકની માફક અવાજ કરે એ શિવાયના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે, જેમકે પતિ =સાથે રમે છે. પણ રા અંતિ
શ્રી
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन्
ક્ષિy (૬ઠ્ઠા ગણુને) અમિ, પ્રતિ કે અતિ ઉપસર્ગ લાગવાથી પરમૈપદી થાય છે.
તમ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. મ્ સમ ઉપસર્ગ સાથે બરાબર થવું અથવા જોડાવવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. , ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ તમ્ ઉપસર્ગ સાથે ધીરજ ધરવી અથવા રાહ જેવીના અર્થમાં
આત્મપદી થાય છે. જેમકે આમથ૪ તાવત્ત ત્યારે ધીરજ ધર.. ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ ઠગવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે માનવ = માણવકને તે ઠગે છે પણ શ્વાન પદ્ધતિ તે કૂતરાને ભાવે છે. સવ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે.
ઉપસર્ગ સાથે વચન આપવું, સાનમાં આપવું, અથવા જાહેર કરવુંના અર્થમાં આત્મને પદી થાય છે. જેમકે રાતે સંાિતે તે સે (રૂપિયા) નું વચન આપે છે પણ પ્રાપ્ત તિક્ત એક કેળીઓ ખાય છે. 17 ઉપસર્ગ સાથે જે કંઈ કર્મ લે તે આત્મપદી થાય છે. જેમકે ધર્મનુષૉ= તે ધર્મનું ઉલ્લંઘન કરે છે પણ વાપમુજતિવાળ ઉંચે ચડે છે સન્ અથવા મુદ્દા ઉપસર્ગ સાથે જે ગાડીવાચક તૃતીયાના શબ્દને સંબંધ હોય તે આત્માનપદી થાય છે. જેમકે પેન સંવતે તે ગાડીમાં ફરે છે
(કથા ગણને) ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ પરમૈપદી થાય છે કે આ નિ વિ ઉપસર્ગ સાથે જીતવાને અર્થમાં અથવા પ ઉપસર્ગ સાથે હરાવવાના અર્થમાં
આત્મપદી થાય છે. જેમકે વિજયતે રાકૃશત્રુઓને જીતે છે | પC/રાત્ર શત્રુઓને હરાવે છે.
ઉપસર્ગ સાથે ના પાડવી કે ના કબુલ કરવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે રાતમપાને િસે (રૂપિયા) તે ના કબુલ કરે છે ! પ્રતિ ઉપસર્ગ સાથે વચન આપવું અથવા કબુલ કરવુંના અર્થમાં આત્માને પદી થાય છે. જેમકે પાપન નં રતનાનીd=શિવનું બાણ ખેંચે તે કન્યા આપવા કબુલ કરે છે
5 ઉપસર્ગ સાથે આશા રાખવીના અર્થમાં આત્માનપદી થાય છે. જેમકે શક્તિ હિંના નીતિસે ( રૂપિયા) ની આશા રાખે છે. પણ માતર સંજ્ઞાનાતિતે માને વિચાર કરે છે. ઉપસર્ગ વગર વપરાય ને કત્તોનેજ ક્રિયાનું ફળ થતું હોય તે આત્મપદી થાય છે. જેમકે નાનીતિ તે ઈન્દ્રિને જાણે છે ને સન્ત ધાતુ આત્મપદી થાય છે. (૧૦ મા ગણને) વિ કેન્દ્ર ઉપસર્ગ સાથે, જે કઈ કર્મ ન લે, અથવા જે કર્તાના શરીરના અવયવને કર્મ તરીકે લે તે આત્મને પદી થાય છે. જેમકે ૩પ વાળને પિતાને હાથ ગરમ કરે છે પણ સુવાકુવમુત્તપતિ=સેની સેનાને તપાવે છે. (૩ જા ગણને ) આ ઉપસર્ગ સાથે ઉઘાડવું શિવાયના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે ઘનમસ્તે ધન લે છે મુર્વ અવિવાતિ ને મુખ ઉઘાડે છે. પણ
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉઘડવાની ક્રિયા બીજા કોઈના ઉપર હોય તે તે આત્મપદીજ થાય છે. જેમકે
• પિટિયો હિંચ મુર્ણ થા–કીડીએ પતંગિઆનું હેડું ઉઘાડે છે! તા (૧ લા ગણને) સન ઉપસર્ગ સાથે, જે તેની સાથે વપરાયલે તૃતીયાને શબ્દ
ચતુર્થીના અર્થમાં હોય તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે કાચા સંચઓ ની કામી દાસીને આપે છે પણ વિકાસ સંસ્થતિ=બ્રાહ્મણને આપે છે ૩પ ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ લે તે, આત્મપદી થાય છે.
ને સાન્ત ધાતુ આત્મપદી થાય છે. ૧૬ રજ ઉપસર્ગ સાથે તૈયાર થવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે યુદ્ધમાં
સંનહતો યુદ્ધ માટે તૈયાર થાય છે. ના આશીર્વાદ આપવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. ની ઉપસર્ગ સાથે અથવા વગર નીચેના અર્થમાં આત્મને પદી થાય છે. , , સંસાનન (=માન બતાવવું તે) ના અર્થમાં. જેમકે રાત્રે તેને શાસ્ત્રના
. પ્રમાણે શિખવે છે - વતન (=ઉંચું કરવું તે) ના અર્થમાં. જેમકે ઉપમુમતે તે દંડ ઉં
ચે કરે છે ગાત્રાળ (=ધર્મ ક્રિયા શિખવવી તે) ના અર્થમાં. જેમકે માણવષ્ણુપતે તે
માણુવકને ધર્મક્રિયા શિખવે છે શનિ (ખરે સ્વભાવ જાણ તે)ના અર્થમાં. જેમકે સર્વે નાતે તત્વને
આ ખરેખર જાણે છે. * . અતિ (=પગારે રાખે તે) ના અર્થમાં. જેમકે ગુપનો કામ
દરેકને પગારે રાખે છે વિરાળન (દેવું, કર વગેરે આપવું તે) ના અર્થમાં. જેમકે શર વિનતે તે
કર આપે છે. - ચય ( ખરચવું, સારે કામે લગાડવું તે) ના અર્થમાં. જેમકે રાત દિન
ધાર્થ =ધર્માર્થે તે સે (રૂપિઆ) આપે છે. વિ ઉપસર્ગ સાથે, ધ સમાવવાના અર્થમાં આત્માને પદી થાય છે. જેમકે પાપ
હિનો કેપને શાંત કરે છે. તુ આ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. પ્ર મા ઉપસર્ગ સાથે રજા લેવી ના અર્થમાં આત્માનપદી થાય છે. જેમકે આપૃછa રિયાતિનું આ પ્રિય સખીની રજા લે.
ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે તે આત્મને પદી થાય છે. જેમકે સંસ્કૃછતે તે નક્કી
કરે છે ! મા ચિત્ત ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. મુક રક્ષણ કરવુંના અર્થમાં પરમૈપદીને ખાવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે
મr મુનાોિ પથ્વીનું રક્ષણ કરે છે સ્રોક્ત અન્ન ખાય છે. ૬ , (૪થા ગણન) રિ ઉપસર્ગ લાગવાથી પરમપદી થાય છે.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨ આ ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે અથવા કત્તના અંગવાચક શબ્દને કર્મ તરીકે લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે તમાચો ઝાડ પથરાય છે. પણ માયતે તે હાથ લાંબે કરે છેપાકમાચઋત્તિને કુવામાંથી દેરડું કાઢે છે. સમ, ૩ કે આ ઉપસર્ગ સાથે, જે ગ્રંથવાચક શિવાયને શબ્દ કર્મ તરીકે લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે માછલે તે કપડું પહેરે છે પણ કચ્છસિ દેતે વેદ ભણવાને ઘણી મેહનત કરે છે . ૩પ ઉપસર્ગ સાથે સ્વીકારવું અથવા પરણવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે
નમુપયો દાન લે છે ને પ્રેરકાન્ત ધાતુ પરમૈપદી થાય છે. જે કર્મ ન લે તે ઉભયપદી થાય છે. પણ વિ, ન કે વરિ ઉપસર્ગ લાગવાથી પરમૈપદીજ થાય છે. ચતિ ઉપસર્ગ સાથે આત્મપદી થાય છે. ના પ્રેરકાન્ત ધાતુને અર્થ પુજાવવું, હરાવવું, ને ઠગાવવું પણ થાય છે ને તેમ થાય ત્યારે આત્મને પદી થાય છે. જેમકે કમિપથને જટાથી પૂજાય છે. / રન છાપરે ચ્યા કૂતરે લાકડીથી હરાવાય છે. મૈચ્ચે ટાપતે ત્રાહ્મણ =મૂર્ખતાથી બ્રાહ્મણ ઠગાય છે ! અતિ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. ત્યાગ કરવું અથવા ઉડાવવુના અર્થમાં પરમૈપદી થાય છે. જેમકે અહિં વસતિ તે સાપને ઉડાવે છે. નીચેના અર્થોમાં આત્મપદી થાય છે. માણન (=સ્તેજ અથવા નિપુણતા બતાવવી તે) ના અર્થમાં. જેમકે રાત્રે રાતે તે
શાસ્ત્રમાં નિપુણ છે ૩૫મા (ત્રશાંત કરવું, લાડ કરવા તે ઘણું કરી આ અર્થમાં જ ઉપસર્ગ સાથે
હેય છે) ના અર્થમાં. જેમકે મૃત્યાનુપતે ચાકરેને તે શાંત કરે છે. ચહ્ન (ચત્ન કે મેહનત કરવી તે) ના અર્થમાં. જેમકે ક્ષેત્રે તેતે ખેતરમાં મહે
નત કરે છે. વિત્તિ (=કજીએ કરે તે–ઘણું કરી આ અર્થમાં વિઉપસર્ગ સાથે હેય છે)ના અર્થમાં.
જેમકેરાવિક્તશાસ્ત્રમાં વિવાદ કરે છે રૂપમંગળ (=અરજ કરવી, લાડ કરવા તે-ઘણું કરી આ અર્થમાં ૩૫ ઉપસર્ગ સાથે
હેય છે.) ના અર્થમાં, જેમકે તાતા મુવતે દાતાના વખાણ કરે છે સંઇ ઉપસર્ગ સાથે, ઘણી જણ સાથે મળી સ્પષ્ટ ને ઉચ્ચ સ્વરે બેલવું ના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે બ્રાહ્મણ સંબદ્રિત્તે પણ પતિઃ સંક્તિા અ7 ઉપસર્ગ સાથે, જે કઈ કર્મ ન લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે રોડનું વર્ત પકડ બ્રાહ્મણ કલાપ બ્રાહ્મણની માફક બોલે છે પણ ઉત્તમનુવતિને કહેલું ફરી કહે છે વિપ્ર ઉપસર્ગ સાથે તકરાર કરવી અથવા જુદા મતના થવુંના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે ઘેરા વિકાન્ત-વૈદે મત ફેર થાય છે
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
विद्
૨૬૩ : એક ઉપસર્ગ સાથે ભુંડું બેલવું, ઠપકે આપ કે ના પાડવી ના અર્થમાં, જે
ક્તને તેનું ફળ લાગતું હોય તે આત્માનપદી થાય છે. જેમકે અપવવતે ધન વોડાયં પૈસાને લેભી અન્યાયથી બીજાનું ભુંડું બોલે છે. ૩૪ ઉપસર્ગ સાથે સલાહ આપવી અથવા ચેરીથી બોલવું ના અર્થમાં જે કંઈ કર્મ લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે ફિચકુવકને શિષ્યને સલાહ આપે છે
gવાનુવ= તે પારકી બાયડી સાથે ચોરીથી બેલે છે. જ પ્ર ઉપસર્ગ લાગવાથી પરમપદીજ થાય છે.
(૨ જા ગણુને) સ૬ ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે
વિતે સારી રીતે જાણે છે : શિરા ભિ કે મિનિ ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મપદી થાય છે. शप् ઠપકે દેવે કે ગાળ દેવીના અર્થમાં, જે ક્રિયાનું ફળ કને થતું હોય તે, આત્મ
પદી થાય છે. જેમકે એ રાત્રે તે કૃષ્ણને ઠપકે દે છે રિક્ષ ને અર્થ અભ્યાસ કરવા ઈચ્છવું પણ થાય છે. જેમકે ધનુ િરિાત તે ધનુર્વિદ્યા
શિખવા ઈચ્છે છે વન ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે તે, આત્મપદી થાય છે.
ને સન્તને ધાતુ, આ અને પ્રતિ શિવાયને ઉપસર્ગ લાગવાથી, આત્મપદી થાય છે. स्था સન મા, અને વિ ઉપસર્ગ સાથે, હાલ્યા ચાલ્યા વગર ઉભા રહેવું એ શિવાયના
અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે ક્ષણમવ્યતિત ઋજાનુ =માણસ એક ક્ષણ શ્વાસ લેતે સ્થિર ઉભે રહે ક્ષ રતિતિ કીવો: ક્ષવિદ્યાર્થી હિત માન=ચઢતી પડતીથી વિટલાયેલો જીવલેક એક ક્ષણ પણ સ્થિર રહે નહીં. ગ્રા ઉપસર્ગ સાથે, કસમપર કહેવું, અથવા ફરમાસ મુક્વી, ના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. પિતાને વિચાર ખુલ્લે કરવા ઉભા રહેવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે જે પાર તિ=ગોપી કૃષ્ણને માટે (એટલે કૃષ્ણને પિતાને વિચાર ખુલ્લે કરવા માટે) ઉભી રહે છે. ડત ઉપસર્ગ સાથે, હકથી મેળવવું અથવા ઉઠી ઉભા થવું શિવાયના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. ૩૪ ઉપસર્ગ સાથે નીચેના અર્થોમાં આત્મપદી થાય છેમત્રો સાથે પૂજા કરવીના અર્થમાં જેમકે સૂર્યનુપતિ =સૂર્યને મંત્રથી પૂજે છે. એકઠા થવુંના અર્થમાં ... ...-જેમકે કાચબુનાગુપતિત=ગંગા યમુનાને મળે છે. સ્તિ કરવીના અર્થમાં... ..-જેમકે થનુપતિ તેને રથિકે જોડે મિત્રતા
લઈ જવુંના અર્થમાં .. .-જેમકે પ્રસ્થામૃમમુપતિકતે આ રસ્તે સ્ત્ર પ્રત્યે
જાય છે. Sા ઉપસર્ગ સાથે, જે કંઈ મેળવવાની ઈચ્છાને અર્થ ક્રિયામાં હોય તે, ઉભયપદી થાય છે. જેમકે મિક્વા: પતિતિ તે=ભિક્ષુક લાભની ઈચ્છાથી મેટા પાસે જાય છે
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૬૪
આ ૩૪ ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે તે, આત્મપદી થાય છે. જેમકે મોનોટિક્યુરિ, અને જન સમયે આવે છે, . . ને સન્ત ધાતુ આત્મપદી થાય છે.
મને ઉપસર્ગ લાગવાથી આત્મને પદી થાય છે. શા ઉપસર્ગ સાથે, જે કર્મ ન લે અથવા કર્તાના શરીરના અવયવને કર્મ તરીકે લે તે આત્માનપદી થાય છે. જેમકે ચરિર શાન્તિ પિતાના માથાને મારે છેપણ પર રિક્ષા માહન્તિ તે પારકાના માથાને મારે છે અનુ ઉપસર્ગ સાથે સ્વભાવિક ગુણ મેળવ અથવા આદત પ્રમાણે ચાલવુંના અર્થમાં આત્મને પદી થાય છે. ને કેઈની માફક કરવુંના અર્થમાં પરમૈપદી થાય છે. જેમકે પાવો મતમત્ત=ગાયે માની આદત પ્રમાણે ચાલે છે મિલિ=ને બાપની નકલ કરે છે એટલે બાપની માફક કરે છે રૂપ, નિ, રિને સન્ ઉપસર્ગ સાથે જે કર્મ ન લે તે આત્મપદી થાય છે. વળી આ ઉપસર્ગ સાથે સામા પડવાની માંગણી કરવાના અર્થમાં આત્મપદી થાય છે. જેમકે રાષ્ટ્રભાતે કૃષ્ણ ચાણૂરને સામા પડવા બેલાવે છે.
કી સમાપ્ત.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
to 8 શ્રીનારાય નમઃ |
રહદdદkઉદાહોદ દાહોદ
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ
(કિસ્મત રૂ. ૩)
કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર | ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ.
( ૧૧૮, દાદીશેઠ અગીઆરી સ્ટ્રીટ-મુંબઈ. ઈ.
ઉપર
મતો ,
OPINIONS
ON
SANSKRIT BHASHA PRADEEPA.
(Price Rs. 3.)
by Thakordas Jamnadas Panji
118,Dadyseth Agiary Street, Bombay...
expexsexsexsexsexo sex sexe exceperereexsexsexsexsexsexsexsexoare જ છે જે છે તે છે કે કોઈ
છે કે
તે
જ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
નામા વગેરે
(સ્વામીઓ, પંડિતા, તથા શાસ્ત્રીએના મતેા. )
પાનુ.
વે. શા. સ'. રા. રા.
સ્વામી વિશ્વેશ્વરાનંદજી તથા સ્વામી નિત્યાનદ્રજીના મત.
પંડિત નાગેધરપન્ત ધર્માધિકારી-વ્યાકરણાચાય ( તથા કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ ) ના મત.... પંડિત બદરીનાથ ત્ર્યંબકનાથ—વૈયાકરણ (નૈયાયિક તથા વડાદરાના રાજ્યના તર્કવાચસ્પતિના ખેતાણૢ તથા સેનાના ચાંદનુ` માન પામેલા ) ના મત પંડિત નાનુરામ ચંદ્રભાનુ—વૈયાકરણ ( મીમાંસક તથા મુંબઈની ધી એક્ ફિન્સ્ટન કોલેજના માજી ગુરૂ ) ને મત. શાસ્ત્રી શ્રીનિવાસાચાર્ય કટ્ટી વેયાકરણ ( તથા મુંબઈની ધી એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજના ઓરિએન્ટલ લેકચરરના પેહેલા ઍસિસ્ટ ૮ ) ના મત.
...
શાસ્ત્રી શકરલાલ માહેધર—વૈયાકરણ ( અષ્ટાવધાની કવિ, લઘુ કામુદ્દીની ટીકા
ના ક-ર્તા તથા મારખીની રવાજીરાજ સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ)ના મત. ૨ શાસ્ત્રી ન’દિકરોાર રમેશજી ભટ્ટ વૈયાકરણ (શીઘ્રકવિ-શ્રીનાથજીવાળા) ના મત ૩ શાસ્રી રામકૃષ્ણ હજી—વૈયાકરણ ( વડોદરાની સંસ્કૃત શાલાના માજી મુખ્ય ગુરૂ તથા અમદાવાદની સંસ્કૃત શાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ને મત. ... શાસ્ત્રી ગિરિજાશ’કર લક્ષ્મીશંકર વૈયાકરણ (કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્ક્રુત પાઠશાલામાં વ્યાકરણમાં ઊ-તીર્ણ થયેલા તથા અમદાવાદની સ્વામિનારાયણુની સંસ્કૃત શાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ના મત. ... શાસ્ત્રી હરગાવિંદ યદુરામ બ્રહ્મપુરીવાળા—વૈયાકરણ (કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલામાં વ્યાકરણમાં ઊત્તીણું થયેલા તથા મુંબઇની ઠા. જગજીવન વસનજી મ’જીની સસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ના મત. શાસ્રી નરહરિ શર્મા ગાડસે (મુંબઇની ભગવદ્ગીતા પાઠશાલાના સ્થાપક તથા ગુરૂ) ના મત.
...
શાસ્રી ચુનીલાલ કાશીનાથ વૈયાકરણ (વડોદરાની રાજ્કીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાળામાં વ્યાકરણમાં ઊ-તીણું થયલા તથા વડાદરાની હાઇસ્કૂલના અધ્યાપક) ને મત.
...
૧
૧
3
૩
४
પ
(વિદ્યાધિકારી, પ્રિન્સિપાલ, પ્રોફેસર, ઇન્સ્પેકટર, હેડમાસ્તરે વગેરેના મતા )
શ. રા. હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા (વડાદરા રાજ્યના માજી વિદ્યાધિકારી તથા લુણાવાડાના દિવાન) ના મત. રા. રા. ખડુભાઇ દિજી, બી. એ. ( સ ંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા નવાનગર સ્ટેટના વિદ્યાધિકારી ) નો મત....
૨૪ ખ
७
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાd.
ર. રા. ગણપતરામ અનુપરામ ત્રવાડી (રાજકેટની કાઠીઆવાડ મેલ ટ્રેનિંગ
કોલેજના માજી પ્રિન્સિપાલ) ને મત ... ... ... .. ૭ ૨. રે. જેકિસનદાસ જેઠાભાઈ કણીયા, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા,
ધી ડયુક ઓફ એડિનબર્ગની ફલેશિપ તથા ધી ધિરજલાલ મથુરાદાસની
સ્કોલરશિપનું માન પામેલા, પાતંજલ યોગ દર્શનનું ભાષાંતર કર્તા - તથા ભાવનગરની ધી સામળદાસ કોલેજના સંસ્કૃત પ્રોફેસર) ને મત. ૮ ર. ૨. જમીઅતરામગિરિશંકર શાસ્ત્રી, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા
તથા સુરત જીલ્લાના ડેપ્યુટિ એજ્યુકેશનલ ઈન્સ્પેકટર) ને મત. . ૯ ૨. રા. ગોકુલદાસ મથુરાદાસ શાહ, બી. એ. એલ.એલ.બી. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે
બી. એ. થયેલા તથા વડોદરા રાજયના મદદનીશ વિદ્યાધિકારી) ને મત. રા. ર. હિરાલાલ બ્રિજભુખણદાસ શ્રેફ. બી. એ (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ
થયેલા તથા વડોદરાની હાઈ સ્કૂલના હેડ માસ્તર) ને મત. ... • ૧૦ છે. ૨. કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા
અમદાવાદની હાઈ સ્કૂલના હેડ માસ્તર) ને મત. ... ... ... ૧૧ ૨. ૨. મગનલાલ ગણપતરામ શાસ્ત્રી, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ
થયેલા તથા મુંબઈની ધી એલફિન્સ્ટન હાઈ સ્કૂલના મુખ્ય સંસ્કૃત શિક્ષક)
ને મત. ૨. . શ્રીકૃષ્ણનીલકંઠ ચાપેકર, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા
તથા મુંબઈની શેઠ ગોકુલદાસ તેજપાલની હાઈ સ્કૂલના મુખ્ય સંસ્કૃત
શિક્ષક) ને મત... ... ... ... ... ... ... .. ૧૧ ૨. ર. ભૂપતરાય જમીઅતરામ શાસ્ત્રી, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે બી.
એ થયેલા મુંબઈની ધી એલફિન્સટન કોલેજની સંસ્કૃત ફેલેશિપનું માન પામેલા તથા સદરહુ કલેજના લાઈબ્રેરીઅન અને કૈલેજ હેરટેલના
સુપરિન્ટેન્ડન્ટ)ને મત ... ... ... ... ... ... ૧૨ રે. ર. દતાત્રય અનંત તેલંગ, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા
મુંબઈની બાબુ પનાલાલ પ્રેમચંદની જૈન હાઈસ્કૂલના હેડમાસ્તર ને મત. ... ...
• ... ૨૪ ખ ર. રે. માવજી કાનજી મહેતા બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી રાવ સર
પ્રાગમલજી ઑલરશિપનું માન પામેલા, તથા ભુજની ધી ઍકેડ હાઈ સ્કૂલ
ના ઐકિંટગ હેડ માસ્તર) ને મત. ર. રા. આત્મારામ રાધાકૃષ્ણ (વડેદરાના રાજ્યની અત્યંજ સ્કૂલેને એજયુકેશનલ - ઈન્સપેકટર) ને મત. . • • • • •
(બીજા નામાંકિત વિદ્વાનો, ગ્રેજ્યુએટ વગેરેના મતે.) ધી ઓનરેબલ રાજા પંડિત માધવલાલ મુંશી, સી. આઈ. ઈ. (બનારસવાળા)ને મત. ૧૫ ધી એનરબલ મી, દાજી આબાજી ખરે, બી એ. એલ. એલ. બી. (સંસ્કૃત
સાથે બી. એ. થયેલા, મુંબઈની યુનિવર્સિટિના ઑર્ડિનરી ફેલે તથા સિન્ડિકેટના મેમ્બર) ને મત. • •
, ૨૪ ગ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
પાનુ.
રા. રા રોડભાઇ ઉદયરામ (લધુ કામુદીનું ભાષાંતર કર્તા તથા કચ્છના માજી દીવાન) ના મત.
૨૪૩
રા. રા. નરસિંગરાવ ભોળાનાથ દિવેટીઆ, બી. એ. (ખાસ સસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા સંસ્કૃતમાં નિપુણતા માટે ધી ભાઉ દાજી, ધી વિનાયકરાવ જગન્નાથજી શંકરશે, તથા ધી સિંકલેર પ્રાઈથી માન પામેલા તથા રત્નાગિરિના એસિસ્ટંટ કલેકટર) ને મત.
૧૫
***
૧૬
રા. રા. છગનલાલ હરિલાલ પંડયા, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી કાન કલબ મેડલનું ને ધી જેમ્સ ટેલરના પ્રાઇઝનું માન પામેલા, કાદરીનુ ભાષાંતર કર્તા, તથા જુનાગઢના દીવાનની એક્ીસના સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ) ને મત. રા. રા. મારારજી આનંદજી તન્ના, બી. એ. એલ. એલ. મી. (સ ંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી ધીરજલાલ મથુરાદાસ સ્કોલરશિપનું માન પામેલા તથા ભાવનગરા નાયમ દીવાન) ના મત.
.૧૬
રા. ખા. નમઁદાશંકર દેવશંકર મહેતા, શ્રી. એ. ( ખાસ સંસ્કૃત સાથે થયેલા, સંસ્કૃતમાં નિપુણતા માટે ધી ભાઉદાજી તથા શ્રી સુન્ગાકળજી ઝાલાના વેદાંત પ્રાઇઝના માન પામેલા તથા અમદાવાદની મ્યુનિસિપૅલિટિના ચીફ આફિસર ) ના મત.
...
...
...
...
...
...
રા. રા. તનસુખરામ મનસુખરામ ત્રિપાઠી, જે. પી. બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયલા તથા ધી વરજીવનદાસ માધવદાસ સંસ્કૃત સ્કાલરશિપનુ માન પામેલા ) ના મત. રા. રા. મેાહનલાલ પાર્વતિશ કર વે, એમ. એ. ( ખાસ સ ંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, શ્રી રા. ખા. પાતિશ’કર નર્મદાશંકર દવે તથા ધી નંદશંકર પાતિશ કર ધ્રુવેની સ્કાલરશિપેાના માન પામેલા ) ને મત.
રા. રા. પ્રેસર ત્રિભોવનદાસ કલ્યાણદાસ ગજ્જર્—એમ. એ. બી. એસ. સી., એક સી એસ. ( સંસ્કૃત સાથે બી. એ. થયેલા, મુંબઈની યુનિવર્સિટિના ઑર્ડિનર ફેલા, કેળવણી ખાતાની બુક કમિટિના મેમ્બર તથા ટૅકના મેડિકલ લેબરેટરીના ડિરેકટર ) ના મત.
૧૯
રા. રા. કૃષ્ણલાલ મેાહનલાલ ઝવેરી-એમ. એ. એલ. એલ. બી. ( ધી ભાવનગર પર્સિવલ સ્કોલરશિપનુ અને યુનિવર્સિટિના પરિક્ષકનું માન પામેલા, કેળવણી ખાતાની બુક કમિટિના મેમ્બર તથા મુંબઇની સ્મોલ કાઝીઝ કોના ત્રિજા જજ ) ને મત.
રા. રા. વિશ્વનાથ પરભુરામ વૈદ્ય—ખી. એ. બૅરિસ્ટર ઍટ. લો, ( ખાસ સંસ્કૃત
...
સાથે ખી. એ. થયેલા ) ના મત રા. રા. નગીનદાસ ત્રિભુનદાસ માસ્તર, બી. એ. એલ. એલ. મી. તથા સેાલીસીટર ( ખાસ સંસ્કૃત સાથે બી. એ. થયલા ) ના લત ૫. રા. ઉત્તમલાલ કેશવલાલ ત્રિવેદી. બી. એ. એલ. એલ. બી. ( ખાસ સંસ્કૃત સાથે ખી. એ. થયલા ) ના મત. રા. રા. રમણભાઇ મહિપતરામ રૂપરામ નીલક. બી. એ. ( સંસ્કૃત સાથે ખી. એ. થયેલા ) ના મત.
000
એલ. એલ. બી.
૧૭
...
૧૮
૧૮
૨૦
૨૧
२२
૨૨
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા. ર. અતિસુખશંકર કમળાશંકર ત્રિવેદી. એમ. એ. એલ. એલ. બી. | (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા રા. બા. પાર્વતિશંકર નર્મદાશંકર દવેની
સ્કોલરશિપનું માન પામેલા) ને મત. ... ... ... ... ૨૩ રા, રા, માણેકલાલ ચુનીલાલ શ્રાફ બી. એ. (સંરક્ત સાથે પાસ થયેલા) ને મત. ૨૩ . . નાસયણરાવ દલપતરામ ભગત (રાજકેટ હાઈસ્કૂલના માજી શિક્ષક તથા છોટા ઉદેપુરના ડિસ્ટિલરી ઇન્સપેકટર) ને મત. .
- ૨૪ ગ રા. રા.સિ. વિદ્યાગવરી રમણભાઈ–બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા)ને મત. ૨૪ ઘ
: :
(ચોપાનીઆઓ તથા વર્તમાનપત્રના મતે.) કલકત્તાના “મેંડર્ન રિવ્યુ” ચેપનીઆમાં આવેલે મત .. .. ... મુંબઇના “ધી ઍડવોકેટ ઓફ ઇન્ડીઆ પત્રમાં આવેલે મત. .. મુંબઈના “ભારત જીવન” પાનીઆમાં “સંસ્કૃત ભાષા તથા તેનું ઉપયોગીપણું
અને તે ભણવા કરવી જોઈતી સગવડ” વિષે આવેલે લેખ “ભારતજીવન” ચેપનીઆમાં આવેલે મત “જેન” પત્રમાં આવેલ મત ... ... . “સત્ય વક્તા” પત્રમાં આવેલે મત ... ...
સાંજ ર્વતમાન” પત્રમાં આવેલે મત. .. “રાસ્ત ગોફતાર તથા સત્યપ્રકાશ પત્રમાં આવેલે મત. . “જામે જમશેદ” પત્રમાં આવેલે મત. .. અખબારે સેદાગર” પત્રમાં આવેલે મત. . આર્ય પ્રકાશ” પત્રમાં આવેલે મત, ... . “મુબઈ સમાચાર પત્રમાં આવેલા મત. ... . “ગુજરાતી” પત્રમાં આવેલા મત . .
સમાલોચક” ચેપનીઆમાં આવેલે મત સુરતના “ગુજરાત મિત્ર તથા ગુજરાત દર્પણ” પત્રમાં આવેલે મત વડેદરાના “કેળવણી” ચેપનીઆમાં આવેલે મત
મહાકાળ ચેપનીઆમાં આવેલે મત. .. બરોડા ગેઝેટ પત્રમાં આવેલ મત. ... ....
“શ્રી સયાજી વિજય પત્રમાં આવેલે મત. ભરૂચના “ભરૂચ સમાચાર પત્રમાં આવેલે મત... અમદાવાદના
વઘ કલ્પતરૂ ચેપાનીઆમાં આવેલે મત. .. “બુદ્ધિપ્રકાશ” ચેપનીઆમાં આવેલો મત. ... રાજસ્થાન” પત્રમાં આવેલે મત. . . “ગુજરાતી પંચ” પત્રમાં આવેલે મત ...
“કાઠીઆવાડ અને મહીકાંઠા ગેઝેટ પત્રમાં આવેલે મત. પુનાના કેસરી પત્રમાં આવેલે મત.... » સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપના કર્તાની વિજ્ઞપ્તિ ... »
: : : : : : : : : : : : : : : : : :
: : : : : : :
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ॐ श्रीगणेशाय नमः ॥ સ્વામીએ, પંડિતો, તથા શાસ્ત્રીઓના મતે.
છે. શા. સં. ૨. રા. સ્વામી વિશ્વેશ્વરાનંદજી તથા સ્વામી નિત્યાનંદજીને મત
ओ३म्
__शान्तकुटि, सिमला. ता० २७-१०-१० श्रीमत् रा० रा० शेठजी श्री ठाकोरदास जमनादासजी, बोबे. महोदय, आनन्दित रहो. आपका बना या हुआ “संस्कृत भाषा प्रदीप” नामक पाणिनीय व्याकरणका गुजराती भाषांतर हमारे देखने में आया. पाणिनीय व्याकरणका एसा उत्तम सुगम व सरल तथा कृदन्तातिरिक्त अखिल व्याकरणका पूर्ण बोधप्रद सर्वोपयोगी ग्रन्थ गुजराती भाषामें एकभी नही बना. हमकुं सन्यासधर्मानुसार निष्पक्षपाततया लिखना पडता है कि यदि कोइभी गुर्जर सम्राट् संस्कृतज्ञ होता तो महाराजा भोजके समान आपका बहुत सन्मान करता. हम सदन्तःकरणसें आपके इस महोपकार अगाध परिश्रम व विचित्र बुद्धि वैभव तथा लोकोपकारी व्यवसायके लिये कृतज्ञ हैं, जो कि आपने निःस्वार्थ बुद्रिसे गुर्जर प्रजाके लिये किया है. यदि आपके इस संस्कृत भाषा प्रदीपको पाणिनीय व्याकरणाब्धिका सुपोत वा सेतु कहा जायतो यत्किंचित् मात्र भी अत्युक्ति नहिं हे. अतः हम समस्त गुजराती विद्यारसिक वाचक वृन्दसे साग्रह निवेदन करते है कि इस संस्कृत भाषा प्रदीपको वे एकवार अवश्य हि पढें. हमकुं आशा है कि हमारे गुजरातीभाइ इस अपूर्व ग्रंथका अवलोकन करके लाभ उठाकर आपके परिश्रमको अवश्य हि सफल करेंगे. तथास्तु. शुभं भवतु. शमित्योम.
हः स्वामी विश्वेश्वरानंदः
., नित्यानंदः છે. શા. સં. ર. રા. પંડિત નાગેશ્વરપત ધર્માધિકારી-વ્યાકરણાચાર્ય (તથા કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ને મત.
श्रीः स्वस्ति श्रीमद्विद्वदनुरागिश्रीठाकोरदासजमनादासश्रेष्ठिवरान् शुभाशीराशिभिः संवर्ध्य प्राप्तपुस्तकाभिप्रायो भाषया निरूपयति. आपका भेजा हुवा "संस्कृत भाषा प्रदीप" नामक ग्रन्थ मेने देखा. यह पाणिनीयव्याक रणावलम्बसें रचित ग्रन्थ अत्युत्तम है. ऐसा गुजराती भाषामें सरल संग्रहीत व्याकरण विषयक ग्रन्थ अभित्तक मेरे दृष्टि गोचर अन्य नहीं है. अत एव हं श्री काशीविश्वनाथसे यही प्रार्थना करते है की गुजराती भाषाभिज्ञ लोक विशेषतः गुर्जर वणिग् जन इसीका प्रथम शिक्षणमें उपयोगकर लघूपायसे संस्कृतज्ञ होकर यथाशक्ति स्वीय धर्म रक्षणक्षम होकर ग्रन्थकारके परिश्रमको सफल करें. इति शम्. २५-९-१०
नागेश्वरपन्त धर्माधिकारी.
प्रोफेसर, संस्कृत कॉलेज बनारस. વે. શા. સં. રે રે. શાસ્ત્રી બદરીનાથ વ્યંબકનાથ-વૈયાકરણ (નૈયાયિક તથા વડોદરાના રાજ્યના તર્કવાચસ્પતિના ખેતાબ તથા સેનાના ચાંદનું માન પામેલા) ને મત.
श्रीः
संमतिपत्रमिदम्. રા, રા, શેઠ ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી, - આશીર્વાદ વિશેષ તમારે “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રંથ આરંભથી પર્યવસાન
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈ.
સુધી ધ્યાન દઈ વાંચે છે. ગુજરાતી ભાષામાં આવા વ્યાકરણશાસ્ત્રાનુસાર ગ્રંથની ખરેખરી ખેટ છે તે આ ગ્રંથથી પુરી પડશે એમ અમને ખાતરી થાય છે. તમેએ વ્યાકરણ શાસ્ત્રના જિજ્ઞાસુઓને માટે તન મન અને ધનથી જે પ્રયત્ન કર્યો છે તે ઘણેજ પ્રસંશનીય છે. આ ગ્રંથમાં વ્યાકરણ શાસ્ત્રના ઘણાખરા નિયમના વિષયે ઘણુજ સરલ અને અનુક્રમવાર છે. તેથી સહેલાઈથી સમજાય એવે છે. આ ગ્રંથ થડા સમયમાં સારું જ્ઞાન આપે એવે છે, તેથી કેલેજ તથા હાઈસ્કૂલના વિદ્યાથીઓને તેમજ બીજા સંસ્કૃત ભાષાના અભિલાષીઓને ઘણોજ ઉપયોગી થઈ પડશે. અસ્તુ શમ વડેદરા–સંવત ૧૯૬૭
બદરીનાથ વ્યંબકનાથ શાસ્ત્રી. કાર્તિક વદિ ૨ ને શુકવાર. આ છે. શા. સં. ૨. ર. પંડિત નાનુરામ ચંદ્રભાનુ—વૈયાકરણ (મીમાંસક તથા
મુંબઈની ધી એલફિન્સ્ટન કૉલેજના માજી ગુરૂ)ને મત. રા. ર. શેઠ ઠકેરદાસ જમનાદાસ પંછ,
જત તમેએ હમેને તમારા કરેલા “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથની નકલ હમારે અભિપ્રાય લખી જણાવવા એકલી તે વિષે લખવાનું કે એ ગ્રંથ પ્રમાણુનુકૂલ રીતિએ કરેલી છે અને તાત્પર્યાર્થથી સંસ્કૃત વ્યાકરણ શિખવાવાળાઓને સહેલથી થોડા વખતમાં સારું જ્ઞાન કરાવે તે છે. એ ગ્રંથ નીશાળે તથા કોલેજના ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓને ઘણે ઉપયોગી અને લાઈબ્રેરીમાં રાખવા લાયક છે.
पंडित नानुराम चंद्रभानु.
श्रावण कृष्णद्वादश्यां मौमे १९६७ वैक्रमे. ता. २-८-१०. છે. શા. સં. ૨. રા. શાસ્ત્રી શંકરલાલ માહેશ્વર---વિયાકરણ (અષ્ટાવધાની કવિ, લઘુ કૈમુદીની ટીકાના કર્તા તથા મેરબીની રવાજીરાજ સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ને મત.
श्री राजराजेश्वरो जयति.
સં. ૧૯૬૭ ના આસો સુદ ૨ બુધ, રોજ સુધાસાગર પરમહિનૈષિવર્ય. રા. રભાઈ શ્રી ૫ શેઠ ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ.
શ્રીમુંબઈ. પ્રતિ, શ્રીમરબીથી લિ. શંકરલાલ માહેશ્વરના આશીર્વાદ વાંચશે. વિશેષ લખવાનું કે તમારે કરેલે “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રંથ મને મળે છે. તેને પૂર્ણ ધ્યાન આપી મેં જોયા છે. એ ગ્રંથ મહર્ષિ ભગવાન પાણિનિ પ્રણીત સૂત્રોના અર્થોને પરિ. પૂર્ણ રીતે અનુસરતા છે. વળી તેને સર્વે નિયમે ઘણીજ સરસ અને સરલ રીતે ગેઠવાયા છે તેથી સંસ્કૃત વિદ્યાના અભિલાષી લેકેને બહુજ ઉપયોગી થશે એમ મારું માનવું છે; ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણ સંબંધી આ ગ્રંથ બહુજ ઉત્તમ લખાવે છે. અને કેવલ વિદ્યાવિદી લેકેને ટૂંક મુદતમાં થેડે શ્રમે સંસ્કૃત જ્ઞાને સમૂલ થઈ શકે તેવા ઉત્તમ હેતુથી જે તમે અપ્રતિમ પ્રયાસ કરેલ છે તેને માટે તમને અનેક ધન્યવાદ ઘટે છે, અને ઈશ્વર કૃપાથી તે ગ્રંથને પ્રસાર થઈ લેકે વિદ્વાન બની સુંસ્કૃત વિદ્યાના રસના અનુભવી બને, પરમાનંદને અનુભવ કરે, અને તજજન્ય પુણ્યનાં ફલે તમને તથા તમારા સહાયક કૈલાસવાસી તમારા સપુત્રરત્નને ઈશ્વર આપે. તથાસ્તુ.
લા, શંકરલાલ માહેધર, સ્વસ્થાન મોરબી. મહારાજ શ્રી રવાજીરાજ પાઠશાલાના શાસ્ત્રીના આશીર્વાદ વાંચશે,
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Gu
છે. શા. સં. રા. રા. શાસ્ત્રી નંદકિશોર રમેશજી ભટ્ટ વિયાકરણ, (શીઘકવિ) ને મત.
! શ્રી ક્ષત્તિ: | श्रीमान् रा०रा० ठाकोरदास जमनादास पंजी
भगवत्स्मरण पूर्वक सूचना. आप तरफथी प्रसिद्ध करवामां आवेलो 'संस्कृत भाषा प्रदीप' नवम्बर मासमां मने मल्यो हतो ते साथे १ कागल पण हतो. काले पण १ पोस्टांड आव्यो छे. आपनो ए ग्रंथ अत्यन्त उपयोगी छे. आजकालनी शैलीने तो अत्यंत अनुकूल छे. सर्व पाणिनीयव्याकरणनो आवी रीते सारोद्धार करवो ए सहज वात नथी. तेथी आ ग्रंथ जोई खुशीथी हूं पण एमां अनुमति आपू डूं कि आ ग्रंथ लोकोपयोगी छे. पत्र लखवामां विलंब थयो ते माफ करशो. शास्त्री मगनलाल गणपतरामने प्रणाम कहशो. एज ता. ५-१-११
शीध्रकवि शास्त्री नन्दकिशोर रमेशजी भट्ट
મુ૦ નાથદ્વાર, તપસ્ટી છે. શા. સં. રા. રા. શાસ્ત્રી રામકૃષ્ણ હર્ષજી–વિયાકરણ (વડેદરાની સંસ્કૃત શાલાના માજી મુખ્ય ગુરૂ તથા અમદાવાદની સંસ્કૃત શાલાના મુખ્ય ગુરૂ )ને મત.
શ્રર્વત્ર. ૨. રા. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ,
મુ. મુંબઈ. પ્રતિ અમદાવાદથી આશીર્વાદ સાથે લખવાનું કે તમેએ મોકલેલે “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રંથ અમેને તા. ૧૫-૧૦-૧૦ ને રેજ મળે તે પહેલા અમે આસરે આઠેક દિવસ આગમજ સિધપુરથી આરંભી રામેશ્વર પર્વતની યાત્રાથી લાંબા વખતે ઘેર આવેલા અને સદર યાત્રાના પ્રસંગમાં થયેલા શ્રમને લીધે શરીર અશક્ત હોવાથી કેટલક કામ ધીમે ધીમે કરવાનું હતું. આપને સદર ગ્રંથ ગંભીર વિષયવાળ જેવાને આવી મળતાં યથાવકાશ વાંચતા જણાવવાને ખુશી ઉપજે છે કે એ મહર્ષિ પાણિનિના ગ્રંથાનુસારે થયેલી રચનાને લીધે અભ્યાસ કરનારને વધારે ઉપયોગી છે. જેમને પાણિનીય વ્યાકરણ ભણવા અવકાશ નથી તેવા સંસ્કૃત ભાષાના જીજ્ઞાસુઓને આ ગ્રંથ ઘણું સારી મદદ કરશે. આ ગ્રંથની રચનામાં યોગ્ય વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે, જેથી સમજનારને અનુકલ પડશે. સરલતા કરવાને કઈ કઈ ઠેકાણે સારસ્વત વિગેરેની પદ્ધતિ પણ સ્વીકારેલી નજરે થાય છે, તેમજ ઉત્સર્ગ અપવાદને લીધે કઠિન થવાને પ્રસંગ સરલ ભાષાના પેગથી દૂર થવાને યત્ન થયે છે. આ વિષયની ગંભીરતા પ્રમાણે સાદ્યન્ત વિચારવાને લાંબી મુક્તની જરૂર છે પણ શરીર જરા અશક્ત હેવાને લીધે અને તા. ૨૦ મી નવેંબર ૧૯૧૦ ની અંદર અભિપ્રાયની જરૂર જ- - ણાયાથી બનતે પ્રયત્ને તપાસી મેકલ્યા છે તેમાં કેટલીક સુધારણાની સૂચના મનમાં આવેલી તે આ સાથેના પત્રમાં છે. તે ઉપર આપનું ધ્યાન ખેંચીએ છીએ. એજ મિતિ સં. ૧૯૬૭ કતિક વદિ ૧ ગુરૂ
રામકૃષ્ણ હર્ષજી શાસ્ત્રી.
અમદાવાદમાં સંત શાલાના મુખ્ય અધ્યાપક. છે. શા. સં. રા. રા. શાસ્ત્રી ગિરિજાશંકર લક્ષ્મીશંકર-વૈયાકરણ ( કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલામાં વ્યાકરણમાં ઉત્તીર્ણ થયેલા તથા અમદાવાદની સ્વામિનારાયણની સંસ્કૃત શાલાના મુખ્ય ગુરૂ) ને મત." - શ્રી
અમદાવાદ તા. ૨૮-૯-૧૦ શ . શેઠ શ્રી ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંજી,
શુભાશીર્વાદ પૂર્વક લખવાનું કે તમે એ પૂરેપૂરા શ્રમથી રચેલા સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામના ગ્રંથનું સમ્યક નિરીક્ષણ કરવાથી ખાત્રી થાય છે કે પાણિનિ વ્યાકરણને સાર આ ગ્રંથમાં સમાયેલું છે, અને આ ગ્રંથનાં આઠ પ્રકરણે તેને સ્પષ્ટ જુદા જુદા વિભાગે અતિ સરળતાથી સમજાય તેવાં કેછકે તેમજ જેઈતાં પૂરાં રૂપે સાથે એગ્ય અનુક્રમથી રચવામાં આવેલ છે. હાલની નિશાળમાં. ઈંગ્રેજી સ્કૂલમાં તથા કોલેજોમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવવાની આશંક્ષા ધરાવનારા વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસ કરતાં અલ્પાયાસે ટુંક મુદ્રમાં સારું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં આ ગ્રંથ સારૂં સાધન થઈ પડે તે ઉપગી છે.
શાસ્ત્રી ગિરિજાશંકર લક્ષ્મીશંકર. . સ્વામિનારાયણ સંસ્થાપિત સંસ્કૃત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ
— —— છે. શા. સં. રા. રા. શાસ્ત્રી હરગોવિંદ યદુરામ બ્રહ્મપુરીવાળા- વિયાકરણ (કાશીની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલામાં વ્યાકરણમાં ઉત્તીર્ણ થયેલા તથા મુંબઈની
ઠા. જગજીવન વસનજી મંછની સંસ્કૃત પાઠશાળાના મુખ્ય ગુરૂ) ને મત. વિદ્યાવિલાસી શ્રીયુત . ર. ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંજી,
મુંબઈ જતુ આશીર્વાદ સાથે લખવાનું જે તમેએ કરેલા “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથની નકલ હમારે અભિપ્રાય જણાવવા મેકલી તે હમેએ સાદ્યન્ત તપાસ્યા છે. એ ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા “સિદ્ધાંત કેમુદી” નામના વ્યાકરણના પ્રમાણ ગ્રંથ સાથે સરખાવતાં, એમાં વૈદિક વ્યાકરણના જે કેટલાક ખાસ નિયમે છે તે મુકી દીધેલા લાગે છે. એ શિવાય વ્યાકરણના તમામ અંગે એમાં કુદરતી અનુક્રમે ગઠવેલા છે, ને દરેક અંગમાં કરવાની પ્રક્રિયાઓ એગ્ય અનુક્રમે સમજાવી, તેમાં લાગતા નિયમે પાણિનીયસૂત્રાર્થાનુસાર નિઃશેષ આપેલા છે. એ ગ્રંથની રચના “સિદ્ધાંત કૈમુદી” ની રચના કરતાં ઘણું જ સરળ ને શ્રેણ, તેમજ કુદરતી નિયમ પ્રમાણે પગથીએ પગથીએ ચહડતી હોવાથી ભણનારને ઉત્તેજન આપી ટુંક વખતમાં સંસ્કૃત ભાષાનું દ્રઢ અને સંતોષકારક જ્ઞાન કરાવનારી છે. એ ગ્રંથમાં કૃદંત શિવાયના પ્રાતિપદિ સાધવાના નિયમ મુકી દીધેલા છે પણ તેવા શબ્દ કેમાં તૈયાર મળે તેમ છે એટલે તેની આવશ્યક્તા નથી; વળી પ્રાતિપદિકના રૂપે સાંધવાના નિયમ પણ આપેલા નથી પણ જોઈતા તમામ શબ્દના રૂપ એવા નિઃશેષ આપેલા છે કે તેની જરૂર પણ રહેતી નથી. એ ગ્રંથ ગુજરાતની વ્યવહારીક ગુજરાતી ભાષામાં રહેવાથી ગુજરાતવાસીઓને આવકાર આપવા લાયક છે, ને જે તેઓ એને ઉપયોગ કરી સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા વિદ્યાભંડારને સીધો લાભ લેશે તે જે આર્યપણું તેઓ ખેઈ બેઠેલા છે તે છેડા વખતમાં પાછુ મેળવશે. એ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષામાં અપૂર્વ છે કે તમે એ કરવા જે શ્રમ લીધે છે તે ખરેખર તુતિપાત્ર છે. ઈશ્વર તમને તેને બદલે આપે અને સર્વ ગુજરાતી ભાઈઓને તેને ઉપયોગ કરવા બુદ્ધિ આપે એવું અમે ખરા અંતઃકરણથી ઈરછીએ છીએ.
) લિવ શાસ્ત્રી હરગોવિંદ યદુરામ બ્રહ્મપુરીવાળા–કાશીની રાજ
કીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાલાની વ્યાકરણની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ શકે ૧૮૩૨, ભાદ્રપદ $
( થયેલા તથા મુંબઈમાં જૂની હનુમાન ગલ્લીમાં શેઠ જગજીવન સુદિ ૧૪ ને રવિવાર ) વસનજી મંજીની સંત પાઠશાલાના મુખ્ય ગુરૂ
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈ
છે. શ. સં. રા.રા. શાસ્ત્રી નરહરિ શર્મા ગોડસે (મુંબઈની ભગવદ્ગીતા પાઠ
શાલાના સ્થાપક તથા ગુરૂ) ને મત. સૈન્ય સાગર છે. ર. શેઠ ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી,
જત તમેએ “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથની એક નમુનાની પ્રત હમારા અભિપ્રાય માટે મેકલી તે અમેએ સૂક્ષમ રીતે તપાસી છે. આપે એક વૈશ્ય જાતિના ધંધાદાર ગ્રહસ્થ છતાં સંસ્કૃત ભાષા ભણવાને ગુજરાતી ભાષામાં આવે અપૂર્વ, સરલ, અને શ્રેષ્ઠ ગ્રંથ બનાવવા જે શ્રમ લીધે છે તે જોઈ અમે ઘણા ખુશી થયા છીએ. એ ગ્રંથમાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણમાં રહેલા તમામ વિષયે ઉત્તમ કમથી ગઠવેલા છે, ને દરેક વિષયમાં કરવાની પ્રકિયાએ ચગ્ય અનુક્રમે અને સ્પષ્ટ રીતિએ સમજાવી છે. વળી દરેક બાબતમાં લાગતા નિયમ નિઃશેષ તેમજ ટૂંકાણમાં આપેલા છે. એમાં કૃદંત શિવાયના પ્રાતિપદિક બનાવવાના તથા પ્રાતિપદિકના રૂપે સાંધવાના નિયમ તેમજ વૈદિક પ્રક્રિયા આપી નથી, પણ તેથી એ ગ્રંથને જોઈને સંપૂર્ણ કહેવામાં હરક્ત નથી એ ગ્રંથની રચના એ ભાષાની ખુબી ખરેખરી રીતે બતાવનારી ને ભણનારને કંટાળે નહીં પણ ઉત્તેજન આપનારી છે. વળી એ ગ્રંથ પાણિનીયસૂત્રાર્થોનું કૂલ છે, તેમજ ગુજરાતની વ્યવહારિક ભાષામાં છે, એટલે ભણનારને સિદ્ધાંત કૈમુદી કરતાં સહેલ ને શીધ્ર બેધ કરે તે થઈ પડશે. સિદ્ધાંત કૈમુદી સંસ્કૃત ભાષામાં હોવાથી, ને ગુજરાત વાસીઓની વ્યવહારિક ભાષા ગુજરાતી હોવાથી, તે ગ્રંથ નહીં જેવાજ ભણી શકે છે, તેથી જે તે ગ્રંથ ભણી શક્તા નથી તેઓને આ ગ્રંથને લાભ જરૂર લેવા હમે મજબુત ભલામણ કરીએ છીએ, ને જે તેઓ તેમ લેશે તે અનેક શાસ્ત્રને સીધે લાભ જે તેઓ લઈ શક્તા નથી તે લઈ શકશે અને બીજા પણ અનેક ફાયદાઓ મેળવશે.
આ તમારા ગ્રંથને પ્રચાર પરમેશ્વરની કૃપાથી ઘણે થાય અને તમારા જેવા એક સ ગ્રહસ્થ કરેલે શાસ્ત્રપરિશ્રમ જોઈ બીજા ગ્રહસ્થને પણ શાસ્ત્રાર્થયનને રંગ લાગે એવી અમારી પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના છે. ઈતિ શમૂ. મુંબાઈ–શકે ૧૮૩રૂ ના
નરહરિ શાસ્ત્રીના કાર્તિક વદિ ૬ને વાર ભમે.
આશીર્વાદ વાંચશે.
છે. શા. સં. ૨. રા. શાસ્ત્રી ચુનીલાલ કાશીનાથ—વૈયાકરણ (વડોદરાની રાજકીય પ્રધાન સંસ્કૃત પાઠશાળામાં વ્યાકરણમાં ઉત્તીર્ણ થયેલા તથા વડેદરાની ગ્રાંટ-ઈન-એઈડ
હાઈસ્કુલના અધ્યાપક) ને મત.
શ્રર્વત્ર. ર ર. પરમમાનનીય પંજીકુલભૂષણ શ્રીયુત ઠાકરદાસ જમનાદાસભાઈ
આપનું “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ”નું પુસ્તક આદિથી અંત સુધી જોયું. આપને લેખ વ્યાક રણશાસ્ત્રરૂપ સમુદ્રમાં સેતુ તુલ્ય છે. આ ગ્રંથ જ્યોતિષુ શાસ્ત્ર તથા યાજ્ઞિક કર્મમાં વ્યાસંગ કરનાર પાસે રાખે તે પિતાના વિષયની ઉન્નતિ કરવામાં ઘણે અનુકૂલ પડે તેમ છે. સં. ભા. પ્રદીપ જે હાઈસ્કૂલે, કૅલેજો અને જે જે સ્કૂલમાં સંસ્કૃત શિખવવામાં આવે છે તે તે સ્કૂલોમાં ખંડશઃ શિખવવામાં આવે તે કેટલાએક તેઓમાં ચાલતા સામાન્ય ગ્રંથ કરતાં એ ગ્રંથ દ્વારા સારા માર્મિક જ્ઞાનને લાભ વિદ્યાથીઓ લઈ શકે. મારી પાસે કેટલાએક અંગ્રેજી સ્કૂલના સંસ્કૃત શિખતા વિદ્યાથીઓ સં, ભા. પ્ર. શિખે છે તે માસ બેના ભણું
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
વવાના પરિચયથી મારી ખાત્રી થાય છે કે ઈતર ઘણા ગ્રંથે કરતાં આ એકજ ગ્રંથ વધારે ઉપયુક્ત થઈ પડશે, આ સંગ્રહમાં તદ્ધિત અને કૃદંત કે વ્યાકરણમાં જેની મુખ્ય આવશ્યક્તા છે તે નથી તેનું પ્રકરણ જ બીજી આવૃત્તિમાં ઉમેરવામાં આવશે તે રહેલા વિષયેથી પૂર્ણતા થશે. આ શ્રેણિને ગ્રંથ બહાર પાડવામાં પહેલું માન આપનેજ ઘટે છે. સામાન્ય સંસ્કૃત જાણવા ઇતર ભાષાંતરે વાંચે છે તેના કરતાં આ ગ્રંથથી સારે લાભ થશે. એજ માર્ગશીર્ષ શુકલ ૧૫ ગુરે. તે
શાસ્ત્રી ચુનીલાલ કાશીનાથના તા. ૧૬-૧૨-૧૦ મુ વડેદરા.
આશીર્વાદ.
છે. શા. સં. રા.રા. શાસ્ત્રી શ્રીનિવાસાચા કટ્ટી-વૈયાકરણ, (તથા મુંબઇની ધી એલ
ફિન્સ્ટન કૅલેજના ઓરિએન્ટલ લેકચરરના પહેલા ઐસિસ્ટટ) ને મત. ૨. રા. ઠાકરદાસભાઈ,
વિશેષ આપનું “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામનું પુસ્તક મને મળ્યું છે. તેમાંથી કેટલેક ભાગ સારી રીતે વાંચે છે. ગ્રંથની રચના ઘણીજ ઉત્તમ અને શીધ્ર બેધ કરે તેવી છે. એમાં દરેક વિષય મહર્ષિ પાણિનિસત્રાર્થાનુકૂલ રીતિએ લખેલે છે ને હું ધારું છું કે એ ગ્રંથ ભાષાના જીજ્ઞાસુ સમસ્ત ગુજરાતી વિદ્યાથીઓને જોઈએ તે ઉપયેગી થઈ પડશે. સર્વે ગુજરાતી ભાઈઓ એને લાભ લે એવું હું ઈચ્છું છું. આ ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષામાં આજ સુધી જોવામાં આવ્યું નથી ને તમોએ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને સરલ કરવાને આ જે પ્રયત્ન કર્યો છે તે ખરેખર અભિનંદનીય છે. એ ગ્રંથમાં કૃદંત તથા તદ્ધિતના વિષયે જે મુકી દીધેલા જણાય છે તે બીજી આવૃત્તિમાં ઉમેરવા તથા શુદ્ધિપત્રક ટૂંકુ થાય તેમ કરવા ભલામણ કરું છું. સંવત. ૧૯૬૭ ના પોષ વદ ૩ ૨૦-૨-૨૨
श्रीनिवासाचार्य कट्टी शास्त्री, एल्फिन्स्टन कॉलेज,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાધિકારી, પ્રિન્સિપાલ, પ્રેફેસર, ઈન્સ્પેક્ટરે,
હેડમાસ્તરે વગેરેના મતે.
રા. ર. હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા (વડોદરા રાજ્યના માજી
વિદ્યાધિકારી તથા લુણાવાડાના દિવાન) ને મત. MR. THAKORDAS J. PANJI has rendered a great service to the Gujarati public by preparing, probably for the first time, a Sanskrit Grammar, in the local vernacular. The methodical treatment and arrangement of subjects and the intelligible language used throughout will make the book attractive and useful to learners. Those, who have no time and means to study Sanskrit in'a Pathshala or with a guru after the old fashion, will be able to acquire a fair knowledge of Sanskrit with the help of Mr. Panji's" Bhasha Pradeep.” When the experiment of teaching Sanskrit as a second language in the higher standards of Gujarati Schools is tried or when vernacular High Schools are opened, the Pradeep will play an important part as a text-book for the study of Sanskrit. The book deserves encouragement not only from the public at large but also from the Educational Department. LUNAWADA, 28th October 1910.
HARGOVIND D. K.
રા. ૨. ગણપતરામ અનુપરામ ત્રવાડી (રાજકેટની કાઠીઆવાડ મેલ ટ્રેનીંગ Blavall Hly faultal Hd.
Surat, 17th November 1910,
Thursday morning. My Dear Mr. THAKORDAS J. PANJI.
I have to acknowledge with thanks your elaborate work, to which you have, I believe, justly given the name of “ Sanskrit Bháshá Pradeep," and a copy of which I received with your letter of 10th September last.
At the outset, I must confess, I felt somewhat annoyed at your arrangement, and was tempted to agree with the Gujarati and other papers, who found fault with it and called it unwieldy and confusing,
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
but I tried to understand it and after giving time and patience to it, I found, it was the best that could be made.
We all know that there is no royal road to learning, and one, who desires to be a real student must be prepared to sacrifice his time and ease to master the subject he chooses to take up. Dr. Johnson advises his readers to give their days and nights to Addison, if they would care to be masters of the English language. Can any sane man, then, expect to master a Grammar, which is admittedly the most perfect in the world, and which has no rival in any lan guage, ancient or modern, without making extraordinary efforts to study it?
You have attempted a task for which you can be justly proud, as it is the first of its kind in the Gujarati language. I earnestly entreat all in authority to give it a fair trial in our Training Colleges and call upon all managers of Primary and Secondary Schools to introduce the book as a help and guide to the study of Sanskrit, as suggested by your goodself in the App so patriotically.
I venture respectfully but emphatically to endorse the favourable opinion given by the Vyakaran-Acharya Shastri Jivram Lallubhai on your work, which, though a labour of love to you, must have cost you immense pains and made an uncommon demand upon your time and purse.
Hoping you full enjoyment of Asia for having done your duty towards the Aryan children of મારતવર્ષ
Yurs truly, GANPATRAM ANUPRAM TRAWADI, Retired Principal, Kathiawad Mail Training College
Rajkot. ર. રા. જેકિસનદાસ જેઠાભાઈ કણીયા, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી ડ્યુક એફ એડિનબર્ગની ફેલોશિપ તથા ધી ધિરજલાલ મથુરાદાસની ઑલરશિપનું માન પામેલા, પાતંજલ યોગ દર્શનનું ભાષાંતર કર્તા તથા ભાવનગરની
ધી સામળદાસ કોલેજના સંસ્કૃત ફેસર) ને મત. વિદ્વધર્ય. . . ઠાકરદાસ જમનાદાસ.
આપને “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથ જોતાં સંતેષ ઉપજે છે. સંસ્કૃત ભાષામાંજ આપણું સર્વે શા લખાયેલાં છે. ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત શબ્દને પ્રચાર સ્થલે સ્થલે કરવામાં આવે છે, નવીન વિચારને અનુરૂપ શબ્દ સંસ્કૃતમાંથીજ લેવા અનિવાર્ય થઈ રહે છે, તેમજ ગુજરાતી માત્ર જાણનારને સંસ્કૃત ભાષાનું સારું જ્ઞાન સરલતાથી થઈ શકે એ ગુજરાતી ભાષામાં ગ્રંથ આજ સુધી વિરલ થયો છે–આવા સંગમાં આપને એ પ્રદીપ
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી જાણનાર પ્રજા વર્ગને અભિનંદનીય થઈ પડે તેમાં આશ્ચર્ય નથી. ગ્રંથની રચના સરલતા, વિષય આદિને ઉચિત રૂપ આપવા આપને પ્રયત્ન પ્રશસ્ય છે, અને આશા છે કે શાલાઓ, લાઈબ્રેરીઓ વિગેરે આપના પ્રદીપને સંગ્રહના ઉચિત ધારશે તથા પ્રજા વર્ગ એ પ્રદીપની પ્રભાવડે પિતાના સંસ્કૃત વિષયક અજ્ઞાનતિમિરને દૂર કરી આપના પ્રયત્નને અનુમોદન આપશે.
ભાવનગર ) તા. ૧૮-૯-૧૯૧૦
જે. જે. કણ આ સંસ્કૃત પ્રેફેસર, સામળદાસ કોલેજ
રા. રા. જમીઅતરામ ઐરિશંકર શાસ્ત્રી, બી. એ. (સંત સાથે પાસ થયેલા તથા સુરત જીલ્લાના ડેપ્યુટિ એજ્યુકેશનલ ઈન્સ્પેકટર) ને મત.
Surat 14th September 1910. DEAR SIR,
I have read your new work called “Sanskrit Bhasha Pradeep" which seems to me to supply a long-felt want in Gujarati. The book is admirably adapted for the use of all those that wish to learn Sanskrit Grammar and composition without much expenditure of time and trouble. In its matter, method, arrangement and treat-ment, your book compares very favourably with English works on the same subject, and I have no doubt that it will be found very useful to students of Sanskrit in Schools and Colleges, not to speak of those that want to learn Sanskrit privately. You certainly deserve to be congratulated upon this compilation which is calculated to greatly facilitate the study of Sanskrit through the medium of our own mother tongue, and the preparation of which must have cost you no little expense and trouble.
Yours Sincerely,
J. G. SHASTRI Deputy Edu. Inspector, Surat.
ર. . ગોકલદાસ મથુરાદાસ શાહ, બી. એ. એલ. એલ.બી. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે બી. એ. થયેલા તથા વડેદરા રાજ્યના મદદનીશ વિદ્યાધિકારી) ને મત.
Raopura, BABODA, 8th January 1911. DEAR SIR,
I write this letter to you with profuse apologies for inordinate delay. I have carefully gone through your book. Though not a scholar of Sanskrit, at least as a teacher of the Subjeot in
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
English Schools, I can confidently say that your book has been prepared with considerable labour and it will facilitate the study of this neglected language to a great extent. The arrangement is very intelligent, and one can very easily see your erudition, if he keeps your book all along with him while teaching. I may, however, frankly tell you that few people will come forward to patronise it, in as much as our countrymen have chosen to teach Saunkrit through English. You will find very few readers in the Gujarati people, because they all use Dr. Bhandarkar's books or Mr. Gole's guides. Sanskrit is not taught in primary schools and therefore your work will, it is feared, not be able to command a large sale. Personally I have been most impressed with it.
Thanking you for your work and wishing you every success in your original undertaking.
I beg to remain, Sir,
Your Obedient Servant,
GOKULDAS M. SHAH. Assistant to the Vidyadhikari,Baroda State.
૨. રા. હિરાલાલ બ્રિજભૂખણદાસ શ્રોફ. બી. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ
થયેલા તથા વડેદરાની હાઈ સ્કૂલના હેડ માસ્તર)ને મત. ભાઈ શ્રી ઠાકરદાસજી,
આપના તરફથી “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” આવ્યું તેને માટે આભારી છું. હું એ પુસ્તક ઉતરોત્તર વધતા જતા ઉત્સાહથી સાયંત બારીકાઈથી જોઈ ગયે છું. આ દિશામાં અત્યાર સુધીમાં જેટલા જેટલા પ્રયાસે થયા છે તે સર્વેમાં આપને પ્રયાસ અતિ ઉત્કૃષ્ટ છે એમ મારે કહેવું જ જોઈએ. ભૂમિકામાં દર્શાવેલ માર્ગે જે કંઈ વિદ્યાર્થી આ પુસ્તકનો અભ્યાસ કરે તે હું પણ ખાત્રીથી કહું છું કે માત્ર બે વર્ષમાં જ સંસ્કૃત વ્યાકરણને સારે જ્ઞાતા નિવડે અને કાવ્ય નાટક અલંકારાદિ ગ્રંથો ઉપરાંત શાસ્ત્રીય ગ્રંથમાં પ્રવેશ કરવાને અધિકારી થાય. રામાયણ અને મહાભારત જે આપણા ભારતવર્ષના બે અતિ પ્રાસાદિક અને ઉપયુક્ત ગ્રંથ છે. જેના અધ્યયન વિના કોઈ પણ હિંદુભાઈ પિતાને હિંદુ કહી શકે નહિ, તેમાં તે આ પુસ્તકને અર્ધો એક ભાગ પૂર્ણ થયે પ્રવેશ થઈ શકે એમ છે. ઍકદર આપને પ્રયાસ અતિસ્તત્ય છે અને અંગ્રેજી નહી જાણનાર સંસ્કૃત ભાષા વાયાદિના જીજ્ઞાસુને તે એક આશીર્વાદરૂપ છે. પ્રાથમિક શાળાઓના ઉપલા ધોરણેમાં અંગ્રેજી હાઈસ્કૂલના વર્ગોમાં, કોલેજોમાં, ને છેવટે સંસ્કૃત પાઠશાલાઓમાં માર્ગો પદેશિકા આદિ અતિ અનુપયુક્ત અને દુર્ધટ પુસ્તકને બદલે જે આ પુસ્તક ચલાવવામાં આવે તો લાભ થાય વિના ભાગે રહે. આવું એક ઉત્તમ પુસ્તક આટલા બધા પ્રયાસે રચીને આપે ગુજરાતી વાંચક વર્ગ ઉપર ખરેખર એક મેટે સંગીન ઉપકાર કર્યો છે. આપની ઉત્કૃષ્ટ કૃતિને હું અંતઃકરણ
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વક સંપૂર્ણ વિજય ઈચ્છું છું અને અહીંની પાઠશાળાઓમાં, મારી હાઈ સ્કૂલમાં, અને અન્ય
ગ્ય સ્થલે એને જેમ બને તેમ છૂટથી ઉપયોગ કરવા કરાવવા હું મારાથી બનતું કરીશ. એજ - વડેદરા રે
દૂ લિ. આપને તા. ૨૫-૯–૧૯૧૦ )
હિરાલાલ શ્રોફ
૨. રા. કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા અમદાવાદની હાઈ સ્કૂલના હેડ માસ્તર)ને મત..
અમદાવાદ તા. ૧૯મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૦ ર. ર. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછના “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ'ને ઈગ્રજીથી અજાણ્યા સંસ્કૃતના જિજ્ઞાસુ ગુજરાતીભાઈએ આશા છે કે સારે આવકાર આપશે. આપણું ભાષામાં વિસ્તારવાળું સંસ્કૃત વ્યાકરણ આ પહેલું જ છે. એને અનેક પ્રકારે ઉપયોગી બનાવવાને કર્તાએ બહુ શ્રમ લીધે જણાય છે. સંસ્કૃત ભાષાના બંધારણનું સંતોષકારક જ્ઞાન મેળવવા માટે આવા વ્યાકરણના અભ્યાસની બહુ જરૂર છે.
કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવે.
ર. રા. મગનલાલ ગણપતરામ શાસ્ત્રી, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા
તથા મુંબઈની ધી એલ્ફિન્સ્ટન હાઈ સ્કૂલના મુખ્ય સંસ્કૃત શિક્ષક) ને મત. MY DEAR MR. PANJI,
I am very grateful to you for the "Sanskrit Bhasha Pradeepa " you so kindly sent me. From what I have read of it, I cannot but congratulate you on your so excellent a production. I sincerely believe that the book is bound to make its way among those for whom it is intended. Now that instructions through vernacular are being contemplated to be imparted by the Bombay Government, the students reading for Matriculation and S. F. Examinations will make use of your book with advantage. BoMBAY, 16th January 1911.
I remain, Yours truly,
M. J. SHASTRI.
રા. રા. શ્રીકૃષ્ણ નીલકંઠ ચપેકર, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા
મુંબઈની શેઠ ગોકળદાસ તેજપાળની હાઈ સ્કૂલના મુખ્ય સંસ્કૃત શિક્ષકોને મત. DEAR SIR,
I have gone through your " Sanskrit Bhasha Pradeepa." You intend it to serve as a handy manual to the study of Sanskrit for purely Gujarati-knowing persons, and looking to the great pains and labour that you seem to have bestowed upon the book in making its extent concise and compact, without sacrificing the
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
comprehensiveness and lucidity of its matter and manner, I think you have considerably succeeded in accomplishing your purpose. The introduction is short but sweet, giving in a narrow compass all the important and interesting information concerning the history of Sanskrit Grammar. The book proper, too, embraces almost all the important departments of Sanskrit Grammar and the chapters, too, seem to be arranged in well graduated order and logical sequence. Appendix No. 3—the Vocabulary of roots will be found particularly helpful and interesting to the student as well as the general reader.
A more general adoption, than is, at present, the case, of the
aculars as a medium for imparting the knowledge of Sanskrit will, in my opinion greatly conduce to remove the apathy and aversion to a methodic, intelligent and advanced study of Sanskrit, which unfortunately is so prevalent amongst us, and will also act as a good stimulant in creating in the minds of students, a healthy taste and tendency for the study of Sanskrit lore and learningthe richest, noblest and invaluable heritage, that we possess, and of which, we should be justly proud. Your book, therefore, is in my opinion, particularly welcome as an attempt in this direction, and deserves commendation and good wishes for its success, at the hands of all true und ardent devotees of Sanskrit Language and Literature. The book deserves to be patronized by libraries and other public literary and educational institutions, and may also be profitably awarded as a prize or Present book to students; studying in the higher standards of High Schools. I heartily wish every success to your book.
Yours truly, S. N. CHAPEKAR, M. A.
રે રા. ભૂપતરાય જમીયતરામ શાસ્ત્રી, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે બી.એ. થયેલા મુંબઈની ધી એલફિન્સ્ટન કોલેજની સંસ્કૃત ફેલેશિપનું માન પામેલા તથા સદરહુ કોલેજના લાઈબ્રેરીઅન અને કૅલેજ હોસ્ટેલના સુપરિન્ટેન્ડન્ટ) ને મત.
એલફિન્સ્ટન કોલેજ હેરિટેલ,
મુંબઈ તા. ૧ર આગસ્ટ ૧૧૦ ft. 21. SIFIZETH OVHALELA 'By
Yous. HL TI e alleda 44 deu del 2010 alsaal " 4141 Bely"
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
નામને ગ્રંથ મળ્યા છે. તમારે આ ગ્રંથ ગુજરાતી સાહિત્યમાં એ જાતનું પ્રથમ પુસ્તક છે. સાધારણ કેળવણવાળા વિદ્યાર્થીને સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન થેડા વખતમાં સારી રીતે આપવાને જે સ્તુત્ય યત્ન તમે ઘણી મહેનતથી આ ગ્રંથમાં કર્યો છે તે ઘણે અંશે પાર પડે છે એમ કહેવું અતિશયોક્તિયુક્ત નથી. વ્યાકરણના નિયમેના સારે સંગ્રહ કરી તેમને સહેલાઈથી સમજી શકાય એવી રીતે ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અન્ય પુસ્તકમાં યથેષ્ટ નહિ દશૉવેલું એવું વ્યાક્યરચનાનું પ્રકરણ આ પુસ્તકને અતિ ઉપયોગી ભાગ છે.
જ્ઞાતિએ વણિક અને ધંધે વેપારી હોઈ આવે સારે સંસ્કૃતને અભ્યાસ કરી તેને લાભ જન સમૂહને તમેએ આપ્યું છે, તે માટે તમને ધન્યવાદ ઘટે છે.
કદાચ થી સ્ત્રી તથા વાચાં વધુ સુર્યને વન એ મહાન કવિ ભવભૂતિના ન્યાયાનુસાર ટીકાકારે પુસ્તકમાંથી ભૂલ કાઢશે પરંતુ તમારી મહેનતનું ફળ આ પુસ્તક તેના ઉપભેગીઓના હાથમાં જશે ત્યારે માલમ પડશે.
સંસ્કૃતિને અભ્યાસ શરૂ કરનારને તથા મેટ્રીક્યુલેશન અને બીજી યુનિવર્સિટિની પરીક્ષાઓ માટે સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરનાર વિદ્યાર્થીઓને આ પુસ્તક ઉપગી થશે એમ મારું માનવું છે.
લિ. શુભેચ્છક.
ભૂપતરાય, જાગે. શાસ્ત્રી. ર. ૨. માવજી કાનજી મહેતા બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી રાવ સર પ્રાગમલજી કેલરશિપનું માન પામેલા, તથા ભુજની ધી ઍ
ફ્રેડ હાઈ સ્કૂલના એકિટગ હેડ માસ્તર)ને મત. I have seen an advance copy of “Sanskrit Bhasha Pradeep”— a work on Sanskrit Grammar in Gujarati composed by MR. THAKORDAS JAMNADAS PANJI. It is, to my knowledge, the first attempt to deal systematically and exhaustively with Sanskrit grammar in the Gujarati language, and as such deserves all praise and encouragement. . Various rules of Panini are very lucidly explained by the author. and great pains have been taken to treat the
ustive and critical way I make no doubt it will be quite welcome to College-students and those who wish to add to their elementary knowledge of Sanskrit by private study. So far, the book leaves nothing to be desired and will give satisfaction even to the most fastidious Vyakaran Acharya. It would have been much better if however for the benefit of the beginners, the subject of conjugation of verbs had been divided into convenient parts, and more profusely illustrated. The subject of ten Prakriyas and Lakar forms is so complicated that it could not well
sup,
in
a
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
be mistered by students without Copious examples. On the whole however, the book is an carnest attempt to popularize the study of Sanskit and is bound to be valuable to those who are desirous of studying Sanskrit privately in their own vernacular.
ALFRED HIGH SCHOOL Bombay, 8th December 1910.
MAOJI. K. METHA. Ag. Head Master,
રા. રા. આત્મારામ રાધાકૃષ્ણ ( વડોદરા રાજ્યની અત્યજ લાના એજ્યુકેશનલ ઇન્સ્પેક્ટર ) ના મત.
BARODA 11th September 1910.
DEAR SIR,
Your "Sanskrit Bhasha Pradip", which you so kindly sent. is really a master-piece in Gujarati and a great help for the Gujarati-knowing students to master the Sanskrit grammar. You have done full justice to the subject in its various aspects and, I trust, that this unique book will meet with a large circulation among the Sanskrit students and scholars of Gujarat. Two great Sanskrit scholars, I mean, Mahatmas Shri Swamis Vishvesharanand Sarswaty and Nityanand Saraswaty aslo hold very high opinion about your book. I congralutate you on your successful attempt in the great cause of popularizing the Sanskrit grammar in this part of India.
Yours Sincerely,
ATMARAM RADHAKRISHNA, Educational Inspector,. Antyaj Schools, Baroda State.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા નામાંકિત વિદ્વાન, ગ્રેજ્યુએટો વગેરેના મતો.
all aloezouch Rim YBC H1&ALLH Hall, . 24185. S. (04d123491091) Al Hd.
BALAPUR, Dist. BENARES, 12th December 1910.
To
THAKORDAS J. PANJI ESQR.,
BoMBAY. DEAR Sir,
I thank you for the copy of your Gujarati“ Sanskrit Bhasha Pradeep."
I am rather late in sending you my impressions of the book, as I had not the leisure just sufficient for the careful perusal it required.
Really you have taken much care in the exhaustive treatment of the various declensions and making the course of the student easy over them. It is the first work in Gnjarati which I have come accross and can say without hesitation that the Gujarati student shall much profit by a careful study of the same through his own vernacular. Wishing you further success in such undertakings.
Yours truly. MADHOLAL
. રા. . નરસિંગરાવ ભોળાનાથ દિવેટીઆ, બી. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા
સંસ્કૃતમાં નીપુણતા માટે ધી ભાઉદાજી, ધી વિનાયકરાવ જગન્નાથજી શંકર શેઠ, તથા ધી - સિંક્લેર પ્રાઈઝથી માન પામેલા તથા રત્નાગિરિના અંસિસ્ટંટ કલેકટર)ને મત.
Ratnagiri DISTRICT, 15th December 1910. To THAKORDAS JAMnadas Esq., 118 Dadyseth Agiary Street,
Kalbadevi post, Bombay. My Dear Sir,
I am really very sorry that I can not find time to study your book so as to enable me with confindence to give an authoritative opinion on it. The subject and range covered by the book make it difficult for me to venture in an unequal task. However I can safely state
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
from what I have been able to see of it that the work is a very useful one as a book of reference, and the arrangement well throughout. With apologies,
Yours faithfully,
N. B. DIVATIA. રા. રા. છગનલાલ હરિલાલ પંડ્યા, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી કેલ્ડન કલબ મેડલનું ને ધી જેમ્સ ટેલરના પ્રાઈઝનું માન પામેલા, કાદંબરીનું ભાષાંતર કર્તા,
તથા જુનાગઢના દીવાનની આંટીસના સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ) ને મત. આપણા ત્યાંની હાઈ સ્કૂલમાં શિખવાતા વિષયનું જ્ઞાન બની શક્યા પ્રમાણે દેશભાષા દ્વારા આપવામાં આવે તે અભ્યાસની સરલતાની સાથે જેતે વિષયને લગતી માહિતી વધારે સારી રીતે મળી શકે, અને પાયે મજબુત થવાથી તે ઉપરની ઇમારત પણ કાળે કરીને ચિરસ્થાયી થાય એ વાત તે નિઃસંદેહ છે અને હાલમાં ઘણું વેઢાનેને તે મત પણ બંધાય છે. તેમાં વળી આપણી માતૃભાષાનું જ્ઞાન તે રાજભાષા દ્વારા ન અપાતાં આપણામાં ચાલતી ભાષામાંજ અપાય એ વાસ્તવિક અને ઈચ્છવા ગ્ય છે. પરંતુ આજસુધી તે માટે જોઈએ તેવા સાધનેને અભાવે તે યથેચ્છ બની શકતું ન હતું. પ્રોફેસર ભણ્ડાકરની માગેપદેશિકાનું ગુજરાતી ભાષાંતર થએલું છે ને તેને ઉપયોગઅભ્યાસના પ્રારંભમાં થાય છે પરંતુતે થઈ રહ્યા પછી વિદ્યાર્થી. એને પિતાનું જ્ઞાન વધારવા માટે કોઈપણ પુસ્તક વિશદ બેધ આપે એવું આપણી ભાષામાં મળી શકતું ન હતું. આ બેટ રા. રા. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજીએ મહાશ્રમે પુરી પાડી છે તે જોઈને તે વિદ્યાર્થીઓને આનંદ થયા વિના રહેશે નહીં. તેમને “ સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ઘણે પ્રકાશક છે અને જે પદ્ધતિએ તે રચવામાં આવ્યું છે તે નાના મોટા સર્વેને અનુકૂલ થાય એવે છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણને વિષય ગહન છે અને તે બાળકેને પણ રૂચિકર થાય એવા રૂપમાં તેમની પાસે મુક એ કંઈ સાધારણ મુશ્કેલીનું કામ નથી. અત્યાર સુધીમાં એ પ્રયત્ન કેઈએ કર્યો નથી એજ એની સાબીતી છે. મોટા વ્યાકરણ શાસ્ત્રીઓએ તેને માટે પ્રમાણુપ્રત્ર આપેલું છે અને અનેક રીતે તે ઉપયોગી થવાને પાત્ર છે, તેથી આશા રહે છે કે જેમને તે હસ્તગત થશે તેઓ જે તેને મનન પૂર્વક અભ્યાસ કરશે તે આપણી દેવભાષાનું જ્ઞાન સહેલાઈથી અને પરિપૂર્ણ મેળવવાને સમર્થ થશે.
જુનાગઢ ભાદ્રપદ વદિ ૧૦ સ ૧૯૯૬ )
છગનલાલ હરિલાલ પંડ્યા.
ર. ર. મોરારજી આણંદજી કને, બી. એ. એલ. એલ. બી. (સંત સાથે પાસ થયેલા, ધી ધીરજલાલ મથુરાદાસ સ્કોલરશિપનું માન પામેલા તથા ભાવનગરના નાયબ દીવાન) ને મને.
Diwan OFFICE, BHOWNAGAR,
18th September 1910. DEAR SIR,
I have to thank you for sending me an advance copy of your
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
90
"Sanskrit Bhasha Pradeep." I have gone cursorily over it, and am very glad to find that in the said work, all the various parts of grammar are treated in their proper order, that the various processes through which words have to pass are clearly explained and that rules relating to them are framed on the basis of Panini in a concise yet exhaustive manner and given in a systematic order. I believe, every possible care has been taken in the preparation of the work and I am sure it will be usful not only to Gujarati stu
dents of the Sanskrit language, but also to School and : College students. It reflects very hard labour on your part, and I congratulate you on the production.
Yours truly, M. A. TANNA.
રા, બા. નર્મદાશંકર દેવશંકર મહેતા, બી. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે થયેલા, સંસ્કૃતમાં . નિપુણતા માટે ધી ભાઉ દાજી તથા ધી સુજ્ઞ ગોકળજી ઝાલાને વેદાંત પ્રાઈઝના માન પામેલા તથા અમદાવાદની મ્યુનિસિપેલિટિના ચીફ ઓફીસર)ને મત.
AHMEDABAD 15th November 1910. THAKORDAS JAYNADAS Esq.,
BOMBAY. DEAR SIR,
I beg to apologize for the delay in replying to your letter. The pressure of private and public duties hardly left me sufficient time to enable me to go through your book during the expected period.
I may inform you that soon after the receipt of your book, I had an interview with Prof. Anandshanker Dhruva in which we had some discussion with regard to the merits of your grammar. I presume, he will let you know what he has thought of the book.
I have however perused with great pleasure the pages of your valuable grammar, and have no hesitation in saying that it is a very useful contribution to our bi-lingual literature. It comprises in a systematic form all the rules in an intelligible language, and I think, that if students of our Sanskrit Shalas study the book with care and patience, they will be able to penetrate more quickly into the scientific spirit of Sanskrit Grammar than their old method, which, though admirable in its own way, heavily taxes their memory.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
To make the study of Sanskrit both easy and scientific is a very difficult task requiring the mental calibre of Scholars like DrBhandarkar, whose method will continue to hold ground for many years to come. But your system has its own advantage of imparting knowledge of Sanskrit Grammar to an advan. ced Gujarati student through the medium of his mother tongue, the knowledge of whose formation is simultan. eously improved. I think & supplimentary volume containing exercises Illustrative of the main rules of syntax will add to the value of the book. With best wishes,
I am, Yours truly,
N. D. MEHTA.
રા રતનસુખરામ મનસુખરામ ત્રિપાઠી, જે. પી. બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા - તથા ધી વરજીવનદાસ માધવદાસ સંસ્કૃત ઑલરશિપનુ માન પામેલા) ને મત.
Gilgaum, Bombay, 17th January 1911. Dear Sir,
Thanks for a copy of your mat Cunt 4e24." From parts of it, I have had occasion to read, I think, it will be helpful in many respects to students, teachers, and scholars of Sanskrit.
I may add that your attempt is commendable, as I believe that a sound knowdledge of Sanskrit language and literature is necessary for the progress of our Gujarati language and ideas.
Yours truly, TANASUKHARAM. M. TRIPATHI
ર. ર. મોહનલાલ પાર્વતિશંકર દવે, એમ. એ. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા, ધી રા. બા. પાર્વતિશંકર નર્મદાશંકર દવે તથા ધી નંદશંકર પાર્વતિશંકર દવેની કૅલરશિપના માન પામેલા)ને મત.
Surat 17th November 1910 THAKORDAS JAMnadas Panji Esq.,
BOMBAY. DEAR SIR,
I am exceedingly obliged to you for the learned work which you have sent me. Please accept my hearty congratulations to you upon the masterly work which you have produced.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
Sanskrit is well-known to be the venerable mother of the vernacular languages, and it contains excellent works not only of religion and philosophy but of almost all the different branches of learning which interest mankind. Though often called a 'Dead Language, it is the source of vitality and energy to our people, and any work which purports to facilitate the study of that difficult language deserves encouragement and support from the public as well as from the educational authorities.
Your work is, I believe, the first of its kind; and it supplies a long felt want in our literature. The necessity of importing instructiou through the Vernaculars is now -widely recognized, and your work will go far towards meeting that neccssity.
I am not quite sure if boys and girls of a very tender age will profit by the learned work which you have produced. Perhaps, the work is too difficult for them. I presume to think that a single treatise can not possibly meet the varying requirements of persons differing in age and calibre. That, however, does not in any way mitigate the importance of your work. Thanking you once more.
I remain, yours truly,
MOHANLAL PARWATISHANKER DAVE. 21. 21. 115H2 GallapaLU SPALVELU Lerova_jH... of. zz. all. is all 24.31. (aya zula of w. del, youssell Aarsilea alak sal, કેળવણુ ખાતાની બુક કમિટિના મેમ્બર તથા ટેકને મેડિકલ લેબોરેટરીના
(2822) at Ha. Techno-Chemical Laboratory, near Girgaum Tram Terminus,
BOMBAY 1st December 1910. THAKORDAS JAMNADAS Esq.,
118, Dadyseth Agiary Street, Bombay. Dear Sir,
Owing to my indifferent health for the last four months, I could not expedite my opinion upon “Had ellu! 4d4" forwarded to me by you for opinion.
I now state iny opinion on the same as follows: The book સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ seems to be well arranged
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
.
and gives sufficient information for beginners. It is however doubtful whether the system adopted can be a very helpful one for mere beginners. It is no doubt in conformation with systems adopted in Sanskrit grammars useful for those who already have some knowledge of the language. For mere beginners, who are total strangers to the language this system will only seem tiresome and lengthy. However this being almost the first attempt of the sort, the book deserves every encouragement at the hands of those taking interest in the study of and promulgation of the knowledge of Sanskrit language and literature..
' ',
Yours faithfully,
T. K. GAJJAR,
રા. રા. કૃષ્ણલાલ માહનલાલ ઝવેરી-એમ. એ. એલ. એલ. બી. (ધી ભાવનગર પાસેવલ સ્કોલરશિપનુ અને યુનિવર્સિટિના પરિક્ષકનું માન પામેલા, કેળવણી ખાતાની બુકમિટિના મેમ્બર તથા મુંબઇની સ્મોલ કાઝીઝ કોર્ટના ત્રિજા જડજ )ના મત મુંબઇ તા. ૩૦–સપટેમ્બર ૧૯૧૦
સ્નેહી ભાઇ ઠાકેારદાસ,
“સ’સ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” શિર્ષક તમારા ગ્રંથ મળ્યો. એ ગ્રંથ લખી ગુજરાતી ભાષાની તમે એક હેાટી ખાટ પૂરી પાડી છે એટલુ જ નહીં પણ એ ગ્રંથની ભૂમિકામાં વર્ણવેલા તમારા અનુભવથી તમે સાખીત કરી આપ્યું છે કે ગુજરાતી ખાલકોને જો ઘણી કુમળી વયથી સંસ્કૃત શિખવવાનું શરૂ કરવામાં આવે તેા તે કાંઇ પણ મુશ્કેલી વગર એ ભાષા બહુ સારી રીતે શિખી શકે. ચિ॰ સુલોચના તથા સદ્ગત ભાઇ છગનલાલને તમે હંમેશ સવાર સાંજ સંસ્કૃતના પાઠ આપતા હતા તે જોઇ મને એમ લાગતુ` હતુ` કે એ સ્તુત્ય કાર્ય એ છોકરાઓની ઘણી કાચી વયે તમે શરૂ કર્યું છે, પરંતુ પિરણામે તમારા તર્ક ખરે ઠર્યો લાગે છે. સંસ્કૃત ભાષા પ્રત્યે તમારા અગાઢ પ્રેમની આ ગ્રંથ એક નિશાની છે, અને મને આશા છે કે કેલવણીના કામમાં એ ગ્રંથ ખરેખર સહાયરૂપ થઈ પડશે.
લિ. કૃષ્ણલાલ માહનલાલ ઝવેરીની સલામ.
રા. રા. વિશ્વનાથ પરભુરામ વેદ્ય-ખી. એ. ઍરિસ્ટર એટ. લા. ( ખાસ સ ંસ્કૃત સાથે બી. એ. થયેલા) ને મત
121 Meadow Street, Fort; BOMBAY 20th September 1910.
MY DEAR MR. PANJI,
I thank you very much for the copy of your સંત માના પ્રર્ીવ I have gone through a greater portion of it and can say that you have devoted much labour, time and energy in simplifying the rules of Panini's Grammar. You work will
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
be useful to those students of Sanskrit Grammar who have well mastered the elements of Grammar in Guja rati. Your attempt at explaining the rules of some of the verbs which show the most irregularity in formation of tense forms and verbal derivatives is worth examination at the hands of persons whose business it is to teach Sanskrit Grammar. Your Grammar has one more advantage of being considerably shorter than many Sanskrit Grammars now in use.
I wish you success in your work and remain,
Yours faithfully, VISHVANATH P. VAIDYA.
રા. રા. નગીનદાસ ત્રિભુનદાસ માસ્તર, બી. એ. એલ. એલ ખી. તથા સોલીસીટર ( ખાસ સ’સ્કૃત સાથે બી. એ. થયલા ) ના મત.
Malharrao Wadi, Dadyseth Agiary Street, BOMBAY 11th January 1911.
THAKORDAS JAMNADAS PANJI ESQR.,
BOMBAY.
DEAR SIR,
I have the pleasure to acknowledge with thanks the receipt of an advance copy of your "Sanskrit Bhasha Pradeep." I believe it to be the first grammar of Sanskrit in the Gujarati Language and of primary importance in the same. It seems to be the outcome of long deep and careful study and patient work deserving of good recognition.
The methodical treatment and simplification of the intricate Sutras of Panini and the Bhashya thereon, adopted in the work, will, no doubt, make the "Pradeep" very useful to all the Gujarati-knowing public desirous of studying the Sanskrit language and to pupils in Schools, Colleges, or Pathshalas. With the help of the "Pradeep," they will be able to acquire sufficient mastery over the language in a short time.
I cannot help observing that this work would have been more universally appreciated if it were compiled in widely spoken languages like the Hindi or the English, though the
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
necessity for it in the Gujarati language will not for that reason be any the less.
The work ought to prove, in my opinion a useful prize book and indispensable for libraries Your attempt is really praise worthy and I wish the book every success.
Your truly, DAS TRIBHOVANDAS MASTER
ર.રા. ઉત્તમલાલ કેશવલાલ ત્રિવેદી. બી. એ. એલ. એલ. બી. (ખાસ સંસ્કૃત સાથે
બી. એ. થયેલા) ને મત.
ખેતવાડી, મોરારજી ગોકળદાસની ચાલ
મુંબઈ તા. ૧૭–૧–૧૧ ર. રા. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી,
મુ. મુંબઈ. આપે આપને સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” એ નામને ગ્રંથ મારા ઉપર અભિપ્રાય માટે મક તેની પહોંચ ઉપકાર સાથે સ્વીકારું છું.
સંસ્કૃત ભાષા અને તે ભાષામાં રહેલા અનુપમ સાહિત્ય ભંડારને આપણા જનસમાજને વધારે અને વધારે ગાઢ પરિચય થાય એ ઘણુંજ ઈષ્ટ છે અને તે સિદ્ધ કરવામાં સહાયભૂત થવા આપે આદરેલે પ્રયત્ન અભિનન્દનીય છે.
આપના ગ્રંથથી વિદ્યાર્થીઓને તેમજ ઉમરે પહોંચેલા સ્ત્રી પુરૂષને સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રવેશ પ્રાપ્ત કરવાનું સરલ થવાનો સંભવ છે, જે કે મારું એવું માનવું છે કે એ ભાષા કઠિન ભાષાઓમાંની એક છે, અને એ કઠિન અને શ્રમસાધ્ય છે એવી બુદ્ધિથી આરંભ કરવામાં આવે તેજ એ ભાષાને પરિચય કરવામાં સિદ્ધિ મળે તેવું છે.
આપને પ્રયત્ન સફળ થાય અને આપણે જનસમાજ તેને એગ્ય લાભ લે એવી મારી અંતઃકરણ પૂર્વક પ્રાર્થના છે. એજ વિનંતિ.
લિ. સેવક ઉત્તમલાલ.કે. ત્રિવેદીના યથાયોગ્ય.
ર. ૨. રમણભાઈ મહિપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ. બી. એ. એલ. એલ. બી. (સંસ્કૃત સાથે બી. એ. થયેલા) ને મત.
Ahmedabad 23rd September 1910. THAKORDAS JAMnadas Panji Esq.,
BOMBAY. DEAR SIR,
I am greatly thankful to you for sending me an advance-copy of your work “Sanskrit Bhasha Pradeep.” It is a very valuable work and will supply the long-felt want of a sysematic Grammar of Sanskrit in the Gujarati language. A wider
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
23
study of Sanskrit than is made at present is essential for the cultivation of the Gujarati language as also for general mental culture. A work like yours will bring Sanskrit Grammar within the reach of those who do not know English and will also be helpful to those who are able to study Sanskrit Grammar through works in English. A knowledge of Sanskrit Grammer is also very necessary for the proper study of Gujarati Grammer. Your compilation is therefore a welcome acqisition to the Gujarati literature.
Your truly, RAMANBHAI MAHIPATRAM NILKANTH.
21. 21. zlazywaist sheniaus? Gall. az. B. HH. . fl. (zeba za પાસ થયેલા તથા રા. બા. પાર્વતિશકર નર્મદાશંકર દવેની સ્કૉલરશિપનું માન પામેલા)
Al Ha. I have seen the “ Sanskrit Bhasha Pradeep" by Mr. Thakordas • Jamnadas Panji, and it gives me pleasure to state that it is a
useful book. A good Grammar in Gujarati would at present be an oasis in a desert, and would be of much use in composition. I believe this book will be valuable to those who love purity of style. It is a noble and scholarly acquisition to the Gujarati literature, and students of Sanskrit might refer to it with advantage. The book will serve as a good library and prize book. The author has spared no pains to make the book valuable.
Coronation Building,
BOMBAY 7-2-1911
A. K. TRIVEDI M. A. L. L. B.
21. 21. HINSICH AREG ÁLF, Al. 2. ( Hitsa ma 417 446L ) Ha. THAKORDAS JAMNADAS Panji Esq.,
BOMBAY. DEAR Sir,
I am in due receipt of your letter of the 5th last along with your Book “Sanskrit Bhasha Pradeep.” This is indeed an invaluable book in our Gujarati Literature, being the first of its
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
kind, and just the one necessary for the diffusion of the knowledge of our Sacred Language.
Your "Pradeep" seems to be the result of long and patient labour, and deep and careful insight into the subject. Howsoever much is spoken for the present system of teaching Sanskrit and of the text books used therein, in our schools, it cannot be said that the result is satisfactory, as we do see that a number of students in schools and colleges prefer any other language to Sanskrit for their second language. Moreover, we have only 11 out of about 88 Gujaratees who passed the M. A. Examination during the last 45 years with Sanskrit as their selected subject. A few among us have studied or do study Sanskrit with true interest and benefit to themselves and those around. Even our Shastrees cannot deny that, though their system is admirable, it is unsuited to the present times. Along their lines also, scarcely any completes his study and gets a certificate from a Guru. This can be seen from the fact that there are a few men who have a complete and thorough knowledge of Sanskrit to correctly and minutely interpret any one or more Shastras.
The Bhasha Pradeep will, I feel, find favour with all the sudents either in Schools, Colleges or Pathshalas. It can be very useful to the student in our vernacular schools also, if Sanskrit teaching is commenced there. The treatment of the subjects is full and systematic and the arrangement, though perhaps difficult for beginners at the first sight, is sure to remove the present apathy towards the study of Sanskrit and suit the students, both young and old, when studied by suitable divisions. In fine, the book is a noble asset and reflects great credit upon you.
I wish our Gujarati people be so careful to get their children to take advantage of this book and study Sanskrit from their early age, when the commencement of the study of Sanskrit is entirely desirable for a sound intellectual life by the direct insight into, and knowledge of, our various and invaluable Shastras.
Yours very truly, Surat 7–2–1911
MANEKLAL CHUNILAL SHROFF.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
રા. રા. રણછોડભાઇ ઉદયરામ (લઘુ કૌમુદીનું ભાષાંતર કર્તા તથા કચ્છના માજી દીવાન) ને મત. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
ઉપરના નામનો ગ્રંથ સ‘સ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણ વિષયક છે. કર્તા સાક્ષર ઠાકેારદાસ જમનાદાસ પંજી છે. ગુજરાતી ભાષાની માતા સંસ્કૃત છે, માટે તેનુ જ્ઞાન ગુજરાતિને અવશ્યનુ છે. સંસ્કૃતનું શિક્ષણ આપવાને સરલ અને વિસ્તાર પૂર્વક રચાયલાં પુસ્તકાની અગત્ય છે. શાલામાં ચાલતાં ભટ્ટ ભંડારકરનાં પુસ્તકે સરલ છે, તે શિખી ગયા પછી પણ ભાઇ ઠાકોરદાસના ગ્રન્થના અભ્યાસ કરશે તેનું જ્ઞાન દ્રઢ થશે. પોતાના પુત્ર આદિને સંસ્કૃત વ્યારણનું જ્ઞાન કરાવવાને, પાતે પાઠ તૈયાર કરતા ગયા, અને તે ઉપરથી શિખવવા લાગ્યા, ને તેમ કરતાં જે સ્થલે સરલતા કે વધારા કરવાની તેમને અગત્ય જણાતી ગઇ તેમ ફેરફાર કરતા ગયા. આવી પદ્ધતિથી તૈયાર થયેલા ગ્રંથ અભ્યાસીને સરલ થઈ પડતાં, કાળા આપે નહી' એવા અને એ સ્વભાવિક છે. આવા એક ઉપયોગી ગ્રન્થની પ્રસિદ્ધિ કરવામાં ભાઈ ઠાકોરદાસે ગુજરાતી ભાષાની સારી સેવા બજાવી છે. સ`સ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ વધારવાને નાના પ્રકારના સાધન હાયતા જેને જે રૂચતું આવે તે પુસ્તક ઉપરથી પેાતાને અભ્યાસ ચલાવે, માટે તેવા ઉપયેગી સાધના, જુદી જુદી શૈલી અને પ્રકારના વધતાં જાય એમ અધિક સારૂ છે. વ્યાકરણના નિયમે ગમે તે પ્રકારે અભ્યાસીએ પોતાના મનમાં ઠસાવવા જોઇએ. પાણિનિએ સૂત્રેા રચીને અષ્ટાધ્યાયી રચી છે. તેના ઉપરથી પ્રકરણ વાર રચના કરીને તેજ સૂત્ર વિષયવાર ગઢવી ભટ્ટેાજી દીક્ષિતે સિદ્ધાંન્ત કામુદ્રી મનાવી છે તે ખાર હજાર લેાકપૂર છે. ત્યાર પછી મધ્યા કામુદ્દી છ હજાર શ્લોક પુર થઇ તેમાંથી પણ અ સૂત્રેા ગાળી કહાડી ને લઘુ કૈમુટ્ઠી ત્રણ હજાર લેાકપુર વરદરાજે રચી તેથી સામાન્ય સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણનુ જ્ઞાન થાય છે. ગુજરાતમાં સારસ્વત નામના વ્યાકરણના ગ્રંથ શિખવવાના પણ પરિચય છે. જેને સંસ્કૃત સૂત્રેા ગોખીને શીખવું હોય તેઓને સારસ્વત કરતાં લઘુ સિદ્ધાન્ત કામુદ્રી ઉપરથી પ્રારંભ કરવા વધારે ઉપયાગી છે. અને ઉપરથી જ્ઞાનતા સરખું થાય છે. પણ જેને આગળ અભ્યાસ વધારવા હોય છે તે જો મધ્યા કામુદ્રી પછીથી શિખે તે લઘુ કામુદ્દીનાં સર્વે સૂત્રોના તેમાં સમાવેશ હોતાં માત્ર નવા ત્રા હોય તેટલાંજ ગોખવાં પડેછે. જે આંક ગેાખી ગયા હાય છે તે મ્હાડેથી ઝટ હિસાબ ગણી શકે છે., તેમ વ્યાકરણના નિયમે સૂત્રેા ગેાખી ગયલાને રમી રહેલાં હાવાથી તેનુ જ્ઞાન પાકું રહે છે. આવા કારણને લીધે મે લઘુ સિદ્ધાંત કૌમુદીના વિસ્તાર ગૂજરાતી ભાષામાં કર્યાં છે. તેના ઉપયોગ પણ કેટલીક પાઠશાલાએમાં ઘણે ભાગે થાય છે. તથાપિ ગોખણુ પદ્ધતિ હમણા ઘણે ભાગે સરલ ગણાતી નથી તેથી નવી પદ્ધતિ પ્રમાણે રચાયેલાં પુસ્તકાદ્વારાએ શિખનારાઓને વિશેષ રટણ થયા પછી વ્યાકરણના નિયમ મનમાં ઠસી રહે છે. એટલે છેવટેતા સૂત્રેા ગોખીને ભણેલા નિયમ પ્રમાણેજ થાય છે. તે એવા સરલ પ્રકારથી રચાયલાં પુસ્તક પ્રસિદ્ધિમાં આવવાથી જેને જે મા રૂચે તેને તે માગે પણ સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન મેળવવાને ખની આવે તે તે લાભદાયક છે. ભાઇ ઠાકારદાસે બહુ શ્રમ લઈને પાતાનો ગ્રંથ રચે છે અને તેના અભ્યાસ કરવાથી સસ્કૃત ભાષામાં સાર પ્રવેશ થાય એમ છે. માટે એવા એક ઉપયાગી પ્ર'થના ગુજરાતી ભાષામાં ભાઈ ઠાકારદાસે ઉમેરો કર્યાં તેથી આપણે તેમના વારવાર ઉપકાર માનવા જોઇએ. મહુવા તા. ૨૭-૧-૧૧
લિ. રણછેડભાઈ ઉદયરામ,
܀
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
3824 રા. રા. ખંડભાઈ ઇંદરજી દેસાઈ, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા. તથા
નવાનગર સ્ટેટના વિદ્યાધિકારી) ને મત. Sanskrit Bhasha Pradeep is a book on Sanskrit Grammar and Syntax written in Gujarati on an entirely new plan. The object of the writer is to facilitate and thus popularize the Study of Sanskrit, so far as this may be consistent with the acquirement of a sound and thorough knowledge of the language. The Chapter on Syntax is a valuable feature of the book and will prove of great use to students. The vocabulary at the end gives the “Anubandha" of each root. If the roots be learnt along with the "Anubandha," a great deal of trouble would be saved to the student. There can be no doubt that the book gives a fuller and more systematic treatment of the subject than is usual in English books. JAMNAGAR,
K. J. DESAI.
Director of Public Instruction 18th January 1911. s
Nawanagar State.
ર. રા. દતાત્રય અનંત તેલંગ, બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા તથા મુંબઈની બાબુ પનાલાલ પ્રેમચંદની જૈન હાઈસ્કૂલના હેડમાસ્તર)ને મત.
Bombay 26th January 1911 THAKORDAS JAMNADAS PANJi Esq.,
Вом BAY, Dear Sir,
I am much obliged to you for your copy of Sanskrit Bhasha Pradeep, which I received some time ago. But owing to circumstances beyond my control, I regret I could not reply to you earlier. The book is well planned and would be of great use to advanced students. It would be particularly useful to students studying sanskrit under the old system. Once again thanking you for your kindness.
I am, Yours faithfully,
D. A, TELANG, B.A.,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ગ.
ધી એનરલ મી. દાજી આબાજી ખરે, બી. એ. એલ. એલ. બી. (સંક્ત સાથે બી
એ. થયેલા, મુંબઇની યુનિવર્સિટિના ઍડિનરી ફેલે તથા સિન્ડિકેટના મેમ્બર)ને મત. THAKORDAS JAMNADAS Esq,
BoMBAY. Dear Sir,
I have gone through your book, the Sanskrit Bhusha. Pradipa in Gujarati, and I find that it is a very sucessful attempt to teach the intricacies of Sanskrit grammar and composition in a comparatively easy manner through the vernacular. The method you adopt is original in various respects and is calculated to facilitate self-study of that language. But I must say it cannot be of help to very young students. It will however prove a boon to grown-up people who can acquire by its help a fairly good mastery over Sanskrit withot having to wade through the highly artificial methods of Sanskrit Grammarians as well as without having to learn English. I wish you would see your way to rendering it in the other vernaculars of India.
Yours Sincerely, BoMBAY, 1st February, 1911.
DAJI ARAJ KHARE,
રા. રા. નારાયણરાવ દલપતરામ ભગત (રાજકેટ હાઈસ્કૂલના માજી શિક્ષક તથા છોટા ઉદેપુરના ડિસ્ટિલરી ઈન્સપેકટર) ને મત.
શ્રી શ્રીયુત વિઘારસિક ઠાકરદાસભાઈ
સાદર લખવાનું કે આપે આપને રચેલે “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રન્થ મેકલેલે, તે ખાતે આભાર માનું છું. મેં તે ગ્રંથ યથાશક્તિ ધ્યાન પૂર્વક વાંચે છે. આપે લીધેલ શ્રમ સ્થળે સ્થળે દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. કેલવણ ખાતામાં નહિ, પણ વ્યાપારમાં રહ્યા છતાં, આપે અનેક પ્રકારની અગવડે વેઠીને ઘણે શ્રમે ગુજરાતી ભાષામાં આ ગ્રન્થ પ્રગટ કરવાને અને તે દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યમાં વૃદ્ધિ કરવાને જે મહાન પ્રયાસ કર્યો છે, તે આપને વિદ્યાપ્રતિને અનુરાગ તથા રસિક્તાને જણાવે છે, ને તેથી સર્વ સાક્ષરે વડે અભિનન્દનીયજ છે. જો કે આવા ગ્રન્થ અગ્રેજીમાં પ્રગટ થયેલા છે, પણ આવો એકે ગ્રંથ ગુજરાતિ ભાષામાં અદ્યાપિ પર્યન્ત પ્રગટ થયેલ જાણમાં નથી. આવી ખેટ આપે પૂરી પાડી છે તે માટે આપને ખરેખર ધન્યવાદ છે.
આ ગ્રંથમાં વિષયની ઘટનામાં વિશેષ અને નિયમેના સ્પષ્ટીકરણમાં એક સુધારે કરવાને ઘણે અવકાશ છે, તે દ્વિતીયાવૃત્તિમાં કરવામાં આવશે તે ગ્રન્થ પ્રથમ પંક્તિમાં આવશે. વળી અશુદ્ધિપત્રક બનાવવાની જરૂર ન રહે, એમ વ્યવસ્થા તે અવશ્ય થવી જોઈએ.
કોઈ પણ ભાષાનું સારૂ જ્ઞાન મેળવવાને તે ભાષાનું વ્યાકરણ જાણવાની ખાસ અગત્ય છે. એ જ પ્રમાણે સંસ્કૃત ભાષાનું સારું જ્ઞાન મેળવવાને સંક્ત વ્યાકરણનું સંપૂર્ણ અધ્યયન આવશ્યક છે. તેથી ગુજરાતી ભાષા દ્વારા સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન મેળવવાની ઇચ્છાવાળા
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ઘ
એને ઝટ અને બીજાની સહાયતા વિના સંસ્કૃત વ્યાકરણ ભણવાના સાધનની મેટી ખોટ હતી, તે ખેટ આ ગ્રંથે પૂરી પાડવાથી ઉમંગી જીજ્ઞાસુઓને આ ગ્રંથ પ્રધાન પણે ઉપયોગી છે, કારણ કે તેમાં પાણિનિ વ્યાકરણના તતિ શિવાયના સમસ્ત ઉપગી અંશેને સંપૂર્ણ સમાવેશ થયેલ છે, વળી અંગ્રેજી સેવન્થ સ્ટાન્ડર્ડ ભણનારાઓને
જે ડો. ભાંડારકરની બે બુકે શિખવાય છે, તે કરતા આ ગ્રંથમાં અધિક વિષય સંગ્રહિત .' છે, તેથી અંગ્રેજી વિદ્યાથીઓને પણ આ ગ્રંથ ઉપગી જ છે, - ટૂંકમાં, આ ગ્રન્થ પ્રકટ કરવા માટે હું આપને ખરા દિલથી અનેકશઃ ધન્યવાદ આપુ છું ને શ્રી જગપિતા આવા ઉપયોગી છે ગુજરાતી ભાષામાં લખવાને તથા પ્રગટ કરવાને, ને તેદ્વારા સત્ય જ્ઞાનને પ્રચાર કરવાને આપ જેવા અનેક વિદ્યારસિકને પ્રેરણા તથા ઉત્સાહ અર્પે એવી નમ્ર પ્રાર્થના છે. એજ. છોટા ઉદેપુર
લેખક –આપને
નારાયણ દલપતરામ ભગત, તા. ૫-૨-૧૧ ઈ.
ડીસ્ટી. ઈન્સપેકટર
સૈ. વિદ્યાગવરી રમણભાઈ બી. એ. (સંસ્કૃત સાથે પાસ થયેલા) ને મત.
અમદાવાદ તા. ૨૨-૧૧-૧૦ ર. ર. ઠકેરદાસ જમનાદાસ પંછ, ' આપને “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” મેં જે છે, સંસ્કૃત ભાષા સંબંધી ગ્રંથ પર
અભિપ્રાય આપવાનું કામ સમર્થ સંસ્કૃત અભ્યાસકેનું છે, તથાપિ તમારી ઈચ્છાનુસાર માસ વિચાર દર્શાવું છું.
આ વ્યાકરણનું પુસ્તક ગુજરાતીમાં હોવાથી ગુજરાતી માત્ર જાણનારને ઉપયોગી થઈ પડશે. અંગ્રેજી જાણનારા માટે વ્યાકરણ છે તે સર્વે જુદા ધરણથી રચાયેલા છે. તેમજ આ વ્યાકરણમાં તે વ્યાકરણમાં નહીં એવું પણ ઘણું છે. એકંદરે વિષય સંપૂર્ણ અને શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ આલેખવામાં આવ્યો છે. સમાસનું પ્રકરણ તેમજ પાછળ આપેલા પરિશિટે વિદ્યાર્થીઓને ખાસ ઉપયોગી થઈ પડે તેવા છે. સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ એ એ ગહન વિષય છે કે ગુજરાતી ભાષામાં લખવાથી સરળતા તે આવે જ નહીં. આ વિષય શિખવા માટે જે મુશ્કેલી પડે છે તે પરભાષાની દ્વારા શિખવાની નથી, પરંતુ વ્યાકરણમાં ઘણુ ગુંચવી નાખનારા નિયમ અને અપવાદે છે તે છે. શરૂઆતથી માત્ર વ્યાકરણથી આરંભ કરી તે પુરૂ થતાં ભાષા જ્ઞાન ચાલુ કરવાને માર્ગે સંસ્કૃત ભાષા શિખવાની પદ્ધતિથી ઓછા વખતમાં કાર્ય થાય તેમ છે એ આ ગ્રંથકર્તાને અનુભવ છે તે તે અજમાવી જેવા
ગ્ય છે. એ વ્યાકરણમાં વિદ્યાર્થીને બને તેટલી સુગમતા પડે એ પ્રયત્ન કરેલ છે. આપણામાં સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ અંગ્રેજી શિક્ષણ પામેલી હેતી નથી. તેમને સંરક્ત ભાષાના અભ્યાસનું મોટું સાધન આ ગ્રંથ થઈ શકશે માટે એ અભ્યાસ માટે તેમજ ધર્મ શિ ક્ષણ માટે જીજ્ઞાસા ધરાવનારી કન્યાઓ માટે તેમના માતાપિતાએ આ પુસ્તકને ઉમે પિગ કરશે એવી આશા છે. એવા ઊત્તેજનને તમામ રીતે એ પાત્ર છે એવો મારો નમ્ર અભિપ્રાય છે.
લિસે. વિદ્યા રમણભાઈ
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પાનીઆઓ તથા વર્તમાનપત્રોના મતે.)
erres જાન્યુઆરી ૧૯૧૧ ના કલકત્તાના “મોડર્ન રિવ્યુ ચેપનીઆમાં આવેલે મત.
Sanskrit Bhasha Pradeep, by Thakordas Jamnadas Panji, printed at the Lady Northcote Hindu Orphanage K. N. Sailor Printing Press, Bombay, Thick Boards. Pp. 264 (1910). Price Rs. 3-0-0.
This is an original work in Gujarati on Sanskrit Grammar. which it olaims to have treated in such a simple way, that one can study it by oneself without any extraneous help. The author is a private gentleman who has an abiding love for this noble language and has been at pains to teach it to his young children of both sexes from their very infancy. It is not a manual but a book of considerable size and in every line displays the deep erudition of the author. It opens out various vistas of utility, but circumstanced as we are, in respect of both our primary and secondary education, we doubt if it can secure extensive patronage. It is rare to find such devotion to Sanskrit amongst non-Shastric or non-Brahmin classes in Gujarat, like Mr. Panji's, though it is the other way with the men from the Deccan; and all honor to him therefore for the creditable efforts he has made to thus introduce, facilitate and popularise the study of Sanskrit amongst Gujaratis. We wish him success.
[ઑગસ્ટ સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૦ને મુંબઈના “ભારત જીવન” ચેપનીઆમાં આવેલ લેખ. * * સંસ્કૃત ભાષા તથા તેનું ઉપગીપણું અને તે ભણવા કરવી જોઈતી સગવડ.
સંસ્કૃત ભાષામાં ૧૫ સ્વરે ને ૩૩ વ્યંજને મળી ૪૮. અક્ષરેમાંથી ૨૧૨૨ ધાતુઓ, ૨૨-ઉપસર્ગો, અને જેઈતા અવ્ય તથા પ્રત્ય કરતાં અમુક નિયમોથી એવા અગણિત શબ્દની ગણિતનિયમાનુસાર અને ન્યાયપૂર્વક ઊત્પત્તિ થાય છે, અને એવા ટુંકાણમાં યથાર્થ રીતે. અને ચમત્કૃતિપૂર્વક વિચારે દર્શાવી શકાય છે, કે તેવું જગતની કોઈ પણ ભાષામાં બનતુ નથી ને તેને લીધે એ ભાષા દેવી ભાષામાં ગણાઈ ઊચ પદે સ્થપાયેલી છે. ભારતખંડના આની સામાજિક, ધાર્મિક, તેમજ રાજદ્વારિક એ ત્રણે વવહારમાં અસલ એજ ભાષા હતી, અને જ્યાં સુધી તેમ હતું ત્યાં સુધી એ દેશ દિવ્ય, ને કે સર્વે વાતે સુખી ને દીર્ધાયુષી હતા, તેમાં વિદ્વાને તે ખરેખર અવતારી પુરૂષ જ હતા, એટલે ટુંકાણમાં કહેતાં એ દેશની દરેક બાબતની બીજાએ અદેખાઈ કરતા હતા અને જ્યારથી એ ભાષા રજદ્વારિક વ્યવહારમાંથી ઓછી થતી ગઈ ત્યારથી એ ભાષા ભણવાનું ઓછું કરવાની એક ભૂલથી એ બીજા વ્યવહારમાંથી પણ ઓછી થતીગયેલી, એના ગ્રંથને પણ ધીમે ધીમે લેપ થતું
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને
છે
ગયલે, ને લોકેની સ્થિતિ પણ દિન પર દિન નરમ પડતી ગયેલી દેખાય છે, તે એટલે સુધી કે મેટે ભાગે કહેતાં, અસલ ૧. આયુષ જે ૧૦૦ વર્ષનું હતું, તે હાલ આસરે ૫૦ નું થયું છે, ૨. જન્મને હેતુ સિદ્ધ કરવાને ધાર્મિક જ્ઞાન અને આચરણે વાતે જે ૭ વર્ષથી પ્રયત્ન
થતા તે હાલ મૃત્યુના ૭ વર્ષ બાકી રહે ત્યારથી પણ કરવા સૂઝતાં નથી, જન્મની સ્થિતિ નિભાવવાને યોગ્ય આજીવિકા પેદા કરવા વાસ્તે જે શક્તિ ૧૫ વર્ષથી આવતી, તે હાલ ૨૫ વર્ષથી પણ આવવી કઠિન પડે છે. વર્ષમાં આઠ માસ મહેનત કરે જે ખર્ચ જેગું મળતું, તે હાલ પુરા બાર માસ મહેનત કરે પણ મળવું મુશ્કેલી પડે છે, જે જ્ઞાન એક ગ્રંથથી સહેજ વખત અને પૈસાને ખર્ચ થતું, તે હાલ તે ગ્રંથપરથી થયેલ અનેક ભાષાંતરે, ભાષાંતરના ભાષાંતરે, વિવેચને વગેરેથી અનેક ગણા પૈસા તથા આયુષ્યના ખર્ચે મેળવવા પ્રયત્ન થાય છે, ને તે છતાંએ આખરે તે જોઈએ તેવું મળતું નથી, જે વજન ન્યાય ભણેલાના તર્કો પર મુકાતું, તે હાલ ન્યાય નહીં ભણેલાનાં તર્કો પર પણ
મુકાય છે, ૬. જે ધ્યાન ખરી વસ્તુ ખેંચતી હતી, તે હાલ ખેંચતી નથી ને પ્રતિબિંબિત ખેંચે છે. જે
પહેલું લક્ષ ધર્મ પર અપાતું, તે હાલ લક્ષમી પર અપાય છે, ૭. જે હસ્તામલક જેવી ચીજો દેખડાવનાર જોઈતા ન હતાં, તે હાલ દેખડાવનાર જોઈએ છે, ૮. જે બીજી ભાષાઓમાં વધારે ભણવાનું હોય તે શિખી પિતાની ભાષામાં ઉમેરાતું, તે
પિતાની ભાષા ભણ્યા હોય તે તેમ, નીકર તેમાંથી પુછીગાછીને પણ લઈ બીજી
ભાષામાં ઊમેરાય છે, ૯. જે પ્રમાણ હતું, તે હાલ પ્રમેયને પ્રમેય હતું, તે હાલ પ્રમાણ ગણાય છે, વગેરે, વગેરે. આમ છતાં હજી પણ એ ભાષા તથા એના જે ગ્રંથે રહ્યા છે તેની ખુબી તે જેવી ને તેવીજ છે, જે લેપ થયેલા લાગે છે તેમાંના પણ ઘણુ શેધેથી જડે તેમ છે ને એ સઘળા ભાય તે ભરતખંડ હજીએ તેની અસલ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પહોંચે તેમ છે, કેમકે હજી પણ દુનિયામાં એવી કઈ ભાષા નથી કે જે એ ભાષાની બરાબરી કરી શકે, ને કે ભાષાના વિદ્યાભંડારમાં એવા ગ્રંથ નથી કે જે એ ભાષાના વિદ્યા ભંડારમાં રહેલા દે, ૬ વેદાંગે, ૪ ઉપદે, ૬ શાસે, ૧૯મૃતિઓ, ૧૮ પુરાણે ને ૨ ઈતિહાસની માફક જોઈતા જ્ઞાન અને સમૃદ્ધિનાં દરેક સાધને એગ્ય રીતે વિચાર કરેથી ત્રણે કાળમાં સદ્રપ રહી જ્યારે જોઈએ ત્યારે ને જે જોઈએ તેવા પુરી પાડી શકે–જે નવું જોવામાં આવે છે તે ભલે જેમને એ વિદ્યાભંડારની માહેતી નથી ને માહેતી મેળવવાની દરકાર પણ નથી તે નવી શે કહે, બાકી તેને પણ મૂળ સાધને ને તેને ઉપયોગમાં લેવાની રીતે સંસ્કૃત ગ્રંથમાંથી મળી આવે તેમ છે–ને ટુંકાણમાં કહેતાં એમાં જેટલી બાબતે છે તેટલી જ હાલનાં કાળમાં જણાવવી કક્તિ છે, તે નવી શોધ ક્યાંથી જ હેય! આ કહેવું કેટલાકને અનુપયુક્ત લાગશે, પણ તેઓ ઐય રાખી બુદ્ધિથી વિચાર કરશે તે માલમ પડશે કે માણસ ધારે તે ભાષામાં શબ્દો ઉમેરી શકે, પણ ભાષાનું બંધારણ તે કુદરતથી બંધાયેલ હેવાથી ફેરવી શકે નહી.ને વિદ્યાભંડારના ગ્રંથોમાં જે વેપારની બુદ્ધિથી નહી, પણ પરે પકારના હેતુથી, બુદ્ધિથી, નિષ્પક્ષપાતપણે, અને ઈશ્વર પ્રેરણાથી કરેલા હોય છે તેજ ત્રણે કાળમાં સપિ અને ઉત્કૃષ્ટ રહે છે, બીજા તેમ રહી છે નથી, તેથી એ કહેવું યથાર્થ છે, ને એ ભાષા તથા તેના ગ્રંથને અભ્યાસ દિન પર દિલી
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આના ખીજા ખંડોમાં વધતો જાય છે, ને ભરતખ’ડમાં તે જે જે ખાખતા પર વિવેચન થાય છે, ને અનેક ગ્રંથા લખાય છે તેમાં મૂળ વિચાર અને પ્રમાણ તા સ'સ્કૃત ગ્રંથામાંથીજ લેવાય છે, તેમજ જૂદી જૂદી ભાષાઓના જૂદા જૂદા શબ્દોની શુદ્ધતા એ ભાષાના શબ્દોથીજ થાય છે, તે સઘળું તેની સાબીતી આપે છે. એ રીતે સસ્કૃત ભાષાની શ્રેષ્ઠતા અને તેનું ઉપયેગીપણું સ્વતઃ સિદ્ધ છે, અને ભરતખંડવાસીઓને તેઓની અસલ અદેખાઇ થતી સ્થિતિને પહોંચવાને ને મુખ્યત્વે કરી તેમને જેમ સામાજિક વ્યવહારમાં પોતાના પ્રાંતની ભાષાની, ને રાજદ્વારિક વ્યવ હારમાં રાજભાષાની જરૂર છે, તેમ ધાર્મિક વ્યવહારમાં સસ્કૃતની જરૂર છે, તે પૂરી પાડવાને એ ભાષાની એ દરકારી કરવાની થયલી ભૂલ સુધારી તે ભણવાની ખરેખરી જરૂર છે. આમ છતાં, તેમજ ભરતખંડમાં વગવાળા વિદ્વાના પણ કહેવાય છે, ને કેળવણી ખાતામાં સુધારા કરવાની અનેક સૂચના પણ કરે છે, તે છતાં એ ભાષા ભણવાનું શરૂ કરવાના કાળ નિર્ણય કરવાની ને તે સારૂ જોઈતુ' સાધન પુરૂ પાડવાની, ને તેના લાભ લેવાય એવુ કરવાની સૂચના કોઇ કરતું દેખાતું નથી એ બહુ ખેદજનક છે, તેથી હુમા હમારા વિચારો ભરતખંડ માંહેલા ગુજ રાતવાસીઓ માટે, ને ખીજા પ્રાંતાના વાસીઓને પણ ચાગ્ય ફેરફારથી લાગુ પડે તેવી રીતે, નીચે દર્શાવીએ છીએ, ને આશા છે કે ચેાગ્ય પુરૂષો તેના ઘટતા વિચાર કરીને તે વિષે અનતુ કરશે.
કઇ પણ વિદ્વાન કબુલ કર્યા વગર રહેશે નહિ કે
૧. ગુજરાતીઓને જેમ સામાજિક વ્યવહારમાં ગુજરાતી ભાષાની આસરે પાંચ વર્ષથી આવશ્યકતા છે, તેમ ધાર્મિક વ્યવહારમાં સસ્કૃતની ઉપનયન અથવા તેવા સંસ્કાર આશરે ૮ મે વર્ષે થતા હાવાથી ૮ વર્ષથી, ને રાજદ્વારિક વ્યવહારમાં રાજભાષાની ૧૩ વર્ષથી છે, ને તેમાં જન્મની સ્થિતિ નિભાવવામાં ગુજરાતી, ને જન્મના હેતુ પાર પાડવામાં સંસ્કૃત આવશ્યક હોવાથી, એ બે ભાષા વગર તેા કાઇને ચાલે તેમ નથી, તે રાજભાષા વગર તેા ઘણાને ચાલે તેમ છે; ને એ રીતે આવશ્યક્તાના ક્રમ તથા પ્રમાણુ જોતાં, અને તેમને અનુસરીને કરવાથીજ અનેક ફાયદા નીકર તેટલીજ હાનિ થાય છે, તેના વિચાર કરતાં, ગુજરાતી વાંચતાં લખતાં આવડેથીજ સંસ્કૃતના અભ્યાસ શરૂ થવા જોઈએ છે, તે એ બે ભાષા ખરાખર શિખ્યા પછી રાજભાષા ભણવી જોઈએ છે,
૨. ગુજરાતીઓને ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સંસ્કૃત ભણવાની આવશ્યક્તા છે, પણ ગુજરાતી ભાષામાં તે ભણવા જોઈતું સાધન ન હોવાથી કાલાતિક્રમણ થયા પછી માત્ર બ્રાહ્મણુ વર્ગોમાં જે પર પરાથી સંસ્કૃત વિદ્યાથીજ આજીવિકા ચલાવી રહ્યા છે. તેમાંના કેટલાકના છેાકરાએ સસ્કૃત, સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા વ્યાકરણના ગ્રંથૈથી ભણવા, ને ખીજા વર્ગોમાં કેટલાકના છે.કરાઓ જે ઈંગ્રેજી શિખે છે તેમાંના કેટલાક ઇંગ્રેજી સાથે સેકન્ડ લેંગ્વેજ ” તરીકે અંગ્રેજીમાં રહેલા પુસ્તકાથી ભણવા પ્રયત્ન કરે છે, પશુ સંસ્કૃત ગ્રંથથી સંસ્કૃત ભણવામાં વ્યવાહારિક વસ્તુના મધ્યસ્થપણા વગર અવ્યવહારિક વસ્તુ મેળવવાના પ્રયત્ન હાવાથી ભણનારને એવું કઠિન પડે છે કે નહીં જેવાજ પુરૂ' ભણી શકે છે, ને તે હાલમાં મુબઈ જેવા મોટા શેહેરમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણની કાશીની પરીક્ષામાં પાસ થયલા આશરે ૪ ને ખાનગીમાં પુરૂ ભણેલા આશરે ૬ જ દેખાય છે તે, તેમજ એ શેહેરમાં હાલ આશરે ૧૨ પાઠશાલા છે, પણ તેમાં વિદ્યાર્થી જમવાની કે પૈસાની લાલચ વગર ભણવા આવતા નથી, ને એ રીતે આવે છે તેમ પણ
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેટલે પૈસાને લાભ ત્યાં થાય છે તે કરતાં કઈક વધુ થાય એટલી વિદ્યા આવે ત્યાં સુધી જ ભણી ચાલતા થાય છે, તે જોઈએ તેવું બતાવે છે; ને અંગ્રેજી પુસ્તકથી સંસ્કૃત ભણવામાં જે પુસ્તકેથી ભણાય છે તે જોઈએ તેવાં ન હોવાથી એ ભાષાનું સંપૂર્ણ જ્ઞાને તે સંસ્કૃત ગ્રંથની છેવટે મદદ લીધા વગર કેઈને થતું જ નથી, ને ખપજેગુ થવામાં પણ એટલી કઠિનતા પડે છે કે ઘણા કંટાળી ડું ભણી છેડી દે છે, ને કેટલાક જે ઠેઠ સુધી ભણે છે તેઓ પણ એ ભાષા પરીક્ષાઓની જરૂરીઆત પૂરી પાડવાના હેતુથી ને મુખ્ય ને બદલે “સેકન્ડ લેંગ્વજ" ના ભાવથી ભણે છે, એટલે તેમાંના ઘણાખરાને દ્રઢ જ્ઞાન થતું નથી, ને ભાવ તેવું ફળ થાય છે, ને કેઈકજ જે પાછળથી સંસ્કૃત ગ્રન્થની મદદ લે છે તેને પુરું જ્ઞાન થાય છે, ને તે મુંબઈ યુનિવર્સિટિની ૧૮૬૫ થી ૧૯૦૯ સુધીના ૪૫ વર્ષ દરમ્યાનમાં થયેલી “એમ. એ.ની પરીક્ષાઓમાં માત્ર ૧૧ જ ગુજરાતી સંસ્કૃતમાં પાસ થયા છે, ને તેમાં પણ ૧૯૦૯ માં ૧૧ ગુજરાતી માં માત્ર એકજ સંસ્કૃતમાં પાસ થયે છે તે જોઈએ તેવું બતાવી આપે છે. એ કારણને લીધે ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યા
કરણની ખરે ખરી ખેટ છે, ૩. ગુજરાતી નિશાળમાં ૪થા થી ૭માં ધોરણમાં યોગ્ય ફેરફાર કરી સંસ્કૃત ભાષા
દાખલ કરવામાં, અને જેમ ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી વ્યાકરણ અને ગદ્યપદ્યની ચેપડીએથી શિખવાય છે તેમ સંસ્કૃત ભાષા, સંસ્કૃત વ્યાકરણ અને ગદ્યપદ્યના સમાવેશવાળા હિતેપદેશ જેવા ગ્રંથથી શીખવામાં જરા પણું હક્ત આવે તેમ નથી; ઉલટું એમ કરવાથી વિદ્યાથીઓ સામાજીક વ્યવહારની ગુજરાતી ભાષા વેહેલી ને સારી શિખશે, ધાર્મિક વ્યવહારની સંસ્કૃત ભાષા પણ શિખશે, રાજદ્વારિક વ્યવહારની અંગ્રેજી ભાષા શિખવાની લાયકાત પણ વધારે મેળવશે, સઘળા વ્યવહારમાં જોઈતું જ્ઞાન પણ વહેલું સંપાદન કરશે, ને બચપણમાં એગ્ય વયેજ સત્વગુણવાળી સંસ્કૃત વિદ્યાના શુભ સંસ્કાર પામેલા હોવાથી આગળ જતાં હસ્તામલકજેવી ચીજો કેઈન
બતાવ્યા વગર જોઈ શકશે, ને એક સંસ્કૃત ગ્રંથ પરથી લખાતા અનેક ગ્રન્થ વાંચવામાં થતી પૈસા તથા આયુષની હાનિથી પણ બચશે, એટલે એક રીતે ખરચમાં ફાયદો મેળવશે, આયુવમાં વધશે ને આખરે જન્મનો હેતુ પણ પાર પાડી શકશે, તેમજ પિતાના ઐહિક સુખ શેમાં સમાયેલા છે, ને તે શી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય તેના
ગ્ય રીતના વિચારે ને ઉપાયે પિતાની મેળે કરી શકશે, ને એ રીતે ઘણા ગુજરાતીઓ લાભ લઈ શકશે એટલે એવી પ્રજા જોઈ રાજક્તને પણ સતેષ થશે.
ઈશ્વર એગ્ય પુરૂષને ગુજરાતીબંધુઓ વાસ્તેની ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણેની ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત વ્યાકરણની ખોટ પૂરી પાડવા સારૂના, અને ગુજરાતી નીશાળામાં એ ભાષા ભણાવવા સારૂના આ હમારા લેખને યોગ્ય વિચાર અને ઘટતે ઉપયોગ કરવા સદબુદ્ધિ આપે.]
અકબર ૧૯૧૦ ના મુંબઇના “ભારત જીવન ચોપાનીઆમાં આવેલે મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ. આ ગ્રંથની એક નક્લ હમને તેના કર્તા મી. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ તરફથી અભિપ્રાયાર્થે મળી છે. અમારા મનમાં કેટલેક વખત થયાં સંસ્કૃત ભાષાના અધ્યયન વિષે જે
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
વિચારો ડાળાયા કરતા હતા, તે વિચારેના એક લેખ હમારા ગયા સપ્ટેમ્બર માસના *અકમાં ‘સંસ્કૃત ભાષા તથા તેનું ઉપયોગીપણું અને તે ભણવા કરવી જોઇતી સગવડ” ના મથાળા તળે આપ્યા હતા, તે વાંચનારને યાદતા હશેજ, એ લેખમાં બતાવેલા અમારા વિચારને અનુસરતાજ આ ગ્રંથ દેખાય છે, તેથી એ ગ્રંથની પહોંચ સ્વીકારતા હુમને અનહદ આંનદ થાય છે.
“સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” એ ગુજરાતી ભાષામાં પહેલાજ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને જોઇતા સ'પૂર્ણ ગ્રંથ છે, એટલે એને કાઇ જોડે સરખાવાય તેમ નથી. એને હાલમાં સ'સ્કૃત ભાષા શિખવાના પ્રચલિત ગથામાંના કોઈ જોડે સરખાવીએ તે સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલી મહર્ષિપાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી, કાશિકા, સિદ્ધાંત મુદ્દી, લઘુકૌમુદી, અથવા સારસ્વત જોડે, કે અંગ્રેજીમાં રહેલા પ્રો. મૅકસમ્યુલર, ડા॰ ફિલહેાન, અથવા મી॰ કાલેના ગ્રંથ સાથે સરખાવાય, તેથી તેએ વિષે તેમજ સંસ્કૃત ભાષા ભણાવવામાં વપરાતી બીજી નાની ચોપડીઓમાં ડ૦ ભંડારકરની એ ચાપડીએ જે સાથી વધારે પ્રચલિત છે તે વિષે અત્રે કેટલુક કહીશું. સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા ગથામા વ્યવહારિક ભાષાનું મધ્યસ્થપણુ ન હેાવાથી તે નહી જેવાજ ભણી શકેછે તેથી હાલના કાળમાં આ “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગથ અમને સંસ્કૃત ભાષાનું જોઇતુ સંપૂર્ણ જ્ઞાન કરવાને સૌમાં શ્રેષ્ઠ રીતે અનુકૂલ લાગે છે. એ ગ્રંથની રચના મહર્ષિપાણિનિના ગ્રંથને તથા કાશિકાને વધારે મળતી છે, અને અગરો એ ગ્રંથામાં તેમજ સિદ્ધાંત કૌમુદ્રીમાં જે ઉણાઢિ, કૃતાઢિ, તથા તન્દ્રિત પ્રક્રિયાએ તેમજ વૈદિક નિયમ છે તે એમાં ન લીધેલા હેાવાથી એટલા વિષયા એમાં ઓછા છે તે પણ એ શિવાયના તમામ વિષયે નિઃશેષ લીધેલા છે, તે દરેક વિષયમાં નિયમે મહર્ષિપાણિનિના જુદા જુદા સૂત્રાના વિષય પરત્વે યોગ્ય રીતે વિચાર કરી તેમના ભાષ્નાર્થાનુસાર બનાવી જોતા અપવાદો તથા દાખલાઓ સાથે લખ્યા છે, ને ભાષા ગુજરાતી, કે જે ગુજરાતની વ્યવહારિક ભાષા છે, સંસ્કૃત જોડે સૌથી વધારે સબધ ધરાવનારી છે, ગુજરાતીને સુધારનારી છે, ને જેથી ચેાગ્ય ઉમ્મરે સ'સ્કૃત ભણી શકાય તે, વાપરી છે. એ રીતે એ ગ્રંથની રચના ભાષાના બંધારણમાં જે કુદરતી નિયમ છે તે પ્રમાણેની પગથીએ પગથીએ ચહડતી હાવાથી ભણનારને સહેલથી દ્રઢ અને શીધ્ર ખાધ કરે તેવી છે, તે એટલે સુધી કે ભણનાર ધારે તેા ખાર મહીનામાં સંસ્કૃત ભાષાનુ` સારૂ જ્ઞાન મેળવે, ને કામ પડે ત્યારે જે જોવું હાય તે એક કાષમાં જોવાની માફ્ક જોઈ શકે. એમાં દરેક વિષય સપૂર્ણ અને સરલ રીતે લખેલા હેાવાથી કોઇ જાતની શંકા ભણનારને રહેતી નથી, ને તે વિષે સંસ્કૃતમાં રહેલા ગ્રંથ જોવા કે જોવડાવવાની જરૂર રહેતી નથી. વળી એમાં દરેક વિષયમાં જોઇતા તમામ નિયમે તેના અપવાદો તથા દાખલા સાથે નિઃશેષ, અનન્યસાધારણ રીતે અને પ્રમાણાનુલ રીતિએ મહર્ષિંપાણિનિના સાધકખાધક સૂત્ર અને તેની પરિભાષાને સરલ કરી લખેલા હૈાવાથી ઘણી ગુંચવણી ને માથામારી ઓછી થાય તેવા છે, ને એમાં સ’જ્ઞાના પારિભાષિક શબ્દો વાપર્યાં છે તે સંસ્કૃત તેમજ અંગ્રેજી પદ્ધતિએ સંસ્કૃત ભણેલા તથા ગુજરાતી ભાષાથી ભણનારા સાને તત્કાળ સમજ પડે તેવા છે. ટુંકાણમાં કહેતાં એ ગ્રંથ એવી રીતે કરેલા દેખાય છે કે મહર્ષિંપાણિનિના ગ્રંથ જે પૂરો ભણેથીજ સિદ્ધ થાય છે, તેમ ભણવું હાય તો તેમ, નીકર સિદ્ધાંત કામુદ્રીથી જેમ વ્યાકરણના કોઇ પણ વિષય ભણાય છે, તેમ ભણવું હાયતા તેમ, જેમ અને જેટલું ભણવું હાય, તેમ અને તેટલું ભણાય. એમાં દ્વિત્વના, સામન્ય ભૂતના, કૃદતના, શ્રીલિંગના તથા સમાસના નિયમોમાં અદ્ભૂત સરલતા કરેલી છે, ને એ સ`સ્કૃત ભાષા ભણવી કઠિન છે એવા સર્વેને થઈ રહેલા મજબુત શક્તિગ્રહને દૂર કરવા જોઈએ તેવા છે. એ કારણેાથી હાલના
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળમાં એ ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં રહેલા ગ્રંથ કરતાં વધારે અનુકૂલ થાય તેમ છે. હવે અંગ્રેજી ભાષામાં રહેલા પ્રોમૈકસમ્યુલર આદિના ગ્રંથને વિચાર કરતાં તેઓની રચના સિદ્ધાંત કૈમુદીની રચનાને મળતી છે, એટલે આ ગ્રંથથી જેમ ભાષાના બંધારણની ખરી ખુબી સમજાય છે તેમ તેઓથી થતુ નથી. વળી એ બધામાં વ્યાકરણ શાસ્ત્રમાં જે પ્રત્યયના સંબંધમાં વિકારક અવિકારની વાત પહેલેથી જ ગ્રહણ કરવાની છે તે અડધેથી લીધેલી છે, ને તેથી ભણનારને પહેલું સહેલું પડે છે, પણ અડધેથી એવું ગુંચવાડા ભરેલું થાય છે, કે આગળ અભ્યાસ ખેંચ મુશ્કેલ પડે છે, ને વિનોમિ જેવા શબ્દ શિખવાનું આવે છે ત્યારે સમજાતું નથી એટલે ગેખીજ લેવું પડે છે. વળી એ ગ્રંથમાં ધાતુના અનુબંધની વાત મુકી દીધેલી છે, તેથી દરેક જગાએ સંખ્યાબંધ ધાતુઓ તથા તેના ગણે ગેખવા પડે છે, ને તે યાદ રહેતા નથી, એટલે દ્રઢ જ્ઞાન થતુ નથી. વળી એથી ઘણા નિયમે વધી જાય છે ને દરેક રીતની મુશ્કેલી પડે છે. એ ઉપરાંત એ ગ્રંથમાં ઘણું વિષયમાં બીજા વિષયેના નિયમો આપેલા છે, ને દરેક વિષયમાં ઘણી બાબતે મુકી દીધેલી છે. માત્ર મી. કાલેના વ્યાકરણમાં દરેક વિષયમાં વધારે બાબતે છે, પણ તેમાં પણ ઉપલી કસતે રહેલીજ હેવાથી, તેમજ બીજુ પણ કેટલુંક વધારે ગુંચવાડા ભરેલું હોવાથી તે પણ જોઈએ તે અનુકૂલ થઈ પડતું નથી. ડો. ભંડારકરની ચિપડીઓને વિચાર કરતાં એને ઉપગ સાથી વધારે થાય છે, તે નામદાર સરકારે ટેકસ્ટ બુકેમાં ઠેરવેલી હોવાથી છે, એમ અમે ધારીએ છીએ, બાકી એ ચેપડીઓમાં તે ભાષાને મુખ્ય ગણીને વ્યાકરણ કે જે ભાષા જ્ઞાન થવા સંપૂર્ણ રીતે ભણવું જ જોઈએ છે તેને ગણ ગણી સાધારણ વાકયે લઈ તેમાં માત્ર પ્રસંગોપાત આવતા વ્યાકરણના નિયમો બતાવ્યા છે, તે જો કે એ વાકયે પસંદ કરવામાં ઘણું બુદ્ધિબળ વાપર્યું છે, તે પણ એવી ચેપડીઓ ભાષા સારી રીતે શિખવવાને શી રીતે ગ્ય ગણાય? વળી એમાં અંગ્રેજીમાં રહેલા ઉપર લખેલા ગ્રંથમાં જે કરે છે તે તે છેજ, એટલું જ નહીં પણ કેટલીક વિશેષ છે, ને તેથી અનેક ભૂલે ને ગુંચવણીઓ થવાને સંભવ થાય છે, ને એવું ઉપરચેટીયું ભાષા જ્ઞાન થયેથી કોલેજોમાં મેટા કાવ્ય, નાટક, તથા ન્યાયના ગ્રંથે, કે જે વ્યાકરણનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન થયા વગર બરાબર સમજવા કઠિનજ પડે તે ભણાવવા કોશિષ થાય છે તે, બરાબર ભણતા નથી ને ઉલટી વિદ્યાર્થીઓને બેજારૂપ થઈ પડે છે, તે પ્રમાદ પેદા કરે છે. દુનીઆની કઈ પણું ભાષા આવી
પડીએથી શિખવાતી નથી. ભાષા શિખવવામાં ભાષાના ને વ્યાકરણના ગ્રંથ હંમેશા જુદાજ હોય છે. સંસ્કૃત ભાષા શિખવાની પદ્ધતિ પણ તેમજ છે, તેથી ભાષા શિખવવાના મૂલ નિયમની જે બહારજ હોય તે ભલે એ રીતે જે ભણેલા હોય તેને સારી લાગે, બાકી જેને સંપૂર્ણ ભાષા જ્ઞાન થયું છે, ને શી રીતે થાય છે તે જાણે છે તે તે એ કઈ રીતે પંસદ કરે એમ અમે ધારતા નથી. એ રીતે અંગ્રેજીમાં રહેલા ગ્રંથ કરતાં પણ આ “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથ વધારે ઉપયોગી અને અનુકૂલ થઈ પડે તે છે, ને અંગ્રેજી નિશાળ તથા કોલેજોમાં ગુજરાતી શાસ્ત્રીઓ શીખવી શકે છે તે ગુજરાતી ગ્રંથ ન ચાલી શકે એમ પણ નથી, તેથી હમે એ ગ્રંથને પાઠશાલાઓ, અંગ્રેજી નિશાળ તથા કૈલેજોમાં તેમજ લાઈબ્રેરીઓ તથા ઇનામમાં દાખલ કરી સર્વે રીતે ઉપયોગમાં લઈ એ ગ્રંથને અભ્યાસ કરાવવા મજબુત ભલામણ કરીએ છીએ. જે ગ્ય પુરૂષે આ અમારી ભલામણ ને ઉંચકી લેશે ને તેમ થાય તેવું કરવા કેશિષ કરશે, ને આખરે એ ભાષા ગુજરાતી નિશાળમાં ઉપલા વર્ગોમાં શિખવાય તેવું કરવા પ્રયત્ન કરશે તે સર્વે ગુજરાતી ભાઈઓને હમારા સપ્ટેમ્બર માસના લેખમાં બતાવેલા અનેક ફાયદાઓ હાંસલ થશે.
સમજવા કઠિનજ પર 2 લાવના થે, કે જે વ્યાકરણ ૧૬ જાષા જ્ઞાન થયેથી તેને
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર કરતાં કહેવાનું જે મીપંજીએ એક વેપારી ગૃહસ્થ હેવા છતાં પિતાને કિંમતી વખતે અને પૈસાને ભેગ આપી ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથમાં આ પહેલા નંબરનો ઉપયોગી ગ્રંથ બનાવી ભાતૃભાષાની અને ગુજરાતી ભાઈઓની જે અમુલ્ય સેવા બજાવી છે, તે ખરેખર પોપકાર બુદ્ધિથી જ હોવી જોઈએ, ને તેને માટે તેમને અનેક ધન્યવાદ ઘટે છે, અને આશા છે કે સર્વે ગુજરાતી ભાઈઓ તેને લાભ લઈ અનેક ફાયદાઓ મેળવવા જરૂર ઘટતું કરશે. વળી આ જગેઓ હમે મી. પંજીને ભલામણ કરીએ છીએ કે જે એઓ એ ગ્રંથમાં કૃતાદિ તથા તદ્ધિત પ્રક્રિયાઓ જે મુકી દીધી છે તે બીજી આવૃત્તિમાં ઉમેરશે તે ગુજરાતી ભાષાના શબ્દ સુધારવાને જે ઘણું મહેનત કરી રહ્યા છે, પણ તેમાંના ઘણા ડ૦ ભંડારકરની ચોપડીઓથી સંસ્કૃત થોડું ઘણું ભણેલા હોવાથી “ વ્યવહારિક” જેવા ખરા શબ્દ છેડી “ વ્યાવહારિક” જેવા ખોટા શબ્દ ખરા છે એમ બતાવે છે, ને ખરાનું ખોટું કરે છે, તે તેમ કરતા અટકશે, અને ગુજરાતી ભાષા સુધારવાને ઉપાય પણ થશે. આ ગ્રંથની કીંમત રૂ. ૩) રાખવામાં આવી છે તે પણ કેઈ ને વધારે લાગે પણ એમાં મહર્ષિ પાણિનિના મુશ્કેલ આંટીગુંટીવાળા નિયમે ઘણુ ગ્રંથની મદદ લઈ સરલ કીધા દેખાય છે, તે તેમ કરી શાસ્ત્રીય ગ્રંથ સૌને ઉપયોગી થાય તેવી રીતને કરતાં અને જાહેરમાં મુક્તાં મહેનત તે કારણે રહી પણ શું ખરચ થાય છે, તે જે જાણે છે તે તે એમ કહેશે નહી ને હમે તે એમ કહીએ છીએ કે આ ગ્રંથ જે અંગ્રેજી ભાષામાં હતું અને કેઈ અંગ્રેજે બનાવ્યું હતું તે જરમની જેવા દેશમાં એની ખરી કિમત તેને ત્રણ ગણું કીંમતથી એ છે મળતે નહી ને તેટલા ખરચતા પણ એ ગ્રંથને છેવટને સહેતુ જે ગુજરાતી સાથે સંસ્કૃત ભણાવવાને દેખાય છે તે પાર પડત નહી.
| તા. ૧૬ મી ઓકટોબર સને ૧૯૧૦ના મુંબઈના “જૈન” પત્રમાં આવેલે મત
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ. આ ઉત્તમ ગ્રંથની એક નકલ ગ્રંથકર્તાએ અમારે મત જણાવવા અમારા પર મક્લી છે તે મેટી ખુશી સાથે સ્વીકારી તે વિષે અમારે મત નીચે પ્રમાણે જણાવીએ છીએ. ' સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને ગુજરાતી ભાષામાં આ પહેલેજ સીત્તમ અને સરળ ગ્રંથ છે ને તે તપાસતાં જણાય છે કે એ ગ્રંથ દરેક રીતે પ્રમાણુનુકૂલ અને સહેલથી શીધ્ર બેધ કરે તેવે છે, તેથી ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથાલયમાં પહેલું સ્થાન આપવા લાયક છે. વળી સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા સિદ્ધાંત કે લઘુ કામુદીના નામને વ્યાકરણ ગ્રંથ કે જે કઠિન હોવાથી હાલ કેટલાક બ્રાહાણે જમવાની કે પઈસાની લાલચ હોય તેજ પાઠશાળામાં થોડે ઘણે ભણે છે તે ગ્રંથ કરતાં, તેમજ અંગ્રેજી ભાષામાં રહેલા વ્યાકરણના ગ્રંથ કે જે આદિમાં સહેલા ને પાછળથી કંટાળા ભરેલા હોવાથી અંગ્રેજી નિશાળમાં કેટલાક ગુજરાતી વિદ્યાથીઓ તેઓના વડાઓને દબાણથી ભણે છે, પણ અડધે છેડી દે છે અથવા પરીક્ષામાં પાસ થવા પુરતા જેમ તેમ કરી ભણે છે, તે ગ્રંથ કસ્તાં પણ આ ગ્રંથ વધારે સરળ છે તેથી ગુજરાતના સંસ્કૃત વિવાથી એને અતિ ઉપયોગી છે. ૧. કર્તા. હરદાસ જમનાદાસ પંછ. ન ૧૧૮ દાદીશેઠ અગીઆરી સ્ટ્રીટ, મુંબાઈ,
કિંમત રૂા. ૩)
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
ભારત ભૂમિના અસલ નિવાસીએ આર્યાં હતા, અને તેમની વ્યવહારિક, ધાર્મિક અને રાજકીય ભાષા સઘળી સંસ્કૃત હતી, તેથી તે વખતમાં સ’સ્કૃત ભાષા ભણવાનુ જોઈએ તેવું બનતું, અને સર્વે બાર મહિનામાં આઠ મહિના મહેનત કરી વિદ્યાહુન્નરમાં દિન પર નિ વધારો કરી સર્વ વાતે સુખ અનેં લાંબુ આયુષ ભાગવતા; અને જ્યારથી તેમની રાજ્યભાષા બદલાવવા માંડી ત્યારથી રાજ્યભાષા સાથે વ્યવહારિક ભાષા પણ બદલાય તેમ બદલાવવા લાગી. ને આ ગ્રંથ ગુજરાતીમાં હાવાથી આ જગાએ ગુજરાતવાસીઓ વાસ્તેજ ખેલતા, હાલ તેમની વ્યવહારિક ભાષા ગુજરાતી, ધાર્મિક ભાષા સ ંસ્કૃત, અને રાજકીય ભાષા અગ્રેજી થઇ છે, એટલે ત્રણ ગણું ભણવાનુ થયુ છે, ને એ તથા બીજા કારણેાને લીધે આયુષ અડધું થયું છે, ને ૮ ને બદલે ૧૨ મહિના મેહેનત કરતાં પણ ઘણાથી ભાગ્યેજ આજીવિકા પેદા કરવાનું બની આવે છે. એવા સમયમાં અનેક ભ્રમ થાય, ને જે સારૂં જન્મ લેવાય છે તે જન્મ્યા પછી ભુલી જવાય જન્મ નિભાવવા સારૂ પઇસાની તજવીજમાં પડાય તેા તે બનવા જેવું છે, તે હાલ તેમજ બનેલું દેખાય પણ છે. વ્યવહારિક ભાષાના ખપ હુંમેશ જન્મથી પડે છે, ધર્મની ભાષાના ખપ હુંમેશ સમજમાં આવેથી પડે છે, તે રાજ્યભાષાના ખપ પ્રસંગોપાત ઉમ્મા રમાં આવેથી પડે છે, તેથી કુદરતી નિયમને અનુસરીએ તે પેહેલાં ગુજરાતી, પછી સ`સ્કૃત, ને પછી મને તેઅંગ્રેજી એ ક્રમે ભણવું જોઇએ છે; પણ હાલના વખતમાં તેમ ન થતાં કુદરતન, નિયમના અનાદર કરી પેહેલાં ગુજરાતી, પછી અંગ્રેજી ને પછી મને તો સંસ્કૃત ભણાય છે, ને એમ સંસ્કૃત ભણાય છે તે પણ સંસ્કૃત ભાષાથી જમવાનું કે પૈસા મળે તે કમાવવા જેટલુ આવડે ત્યાં સુધી, એટલે નહિં જેવું ભણાય છે, ને ઇષ્ટસિદ્ધિ થતી નથી; ને અગ્રેજી ભાષાથી પેહેલેથીજ એ ભાષાને બીજા નખરની જરૂરીઆતની ગણી ભણાય છે, તેથી માટે ભાગે “ભાવ તેવું ફળ” થાય છે, ને તેને પરિણામે એમ થોડું' ઘણુ ભણેલા આગળ જતાં અમુક વિષ યમાં મૂળ સંસ્કૃત ગ્રંથમાં કહેલી વાત, જો અગ્રેજી ગ્રંથમાં તે ખખતમાં કહેલી વાત સાથે સંગત હોય તેાજ, ખરી નીકર ખાટી ગણે છે. પ્રમાણને પ્રમેય, ને પ્રમેયને પ્રમાણ ગણે છે, ને તેમાં વળી કેાઇ જે પેાતાના વડાઓને ગાંડા કહેતા ડરે છે, ને એ મતને સંગત કરવાને પોતાની ક્લપના દાખલ કરે છે, તે કઇ ત્રિનુજ ઉભુ કરે છે, ને એ રીતે અનેક મતા નવા નવા કહાડે છે. એ રીતે સંસ્કૃત ભાષાના ગ્રંથા વગર કેાઇને ચાલતું નથી એટલે તરજુમાઓની ખપતી વધી ગઇ છે; ને જે તે પોતપોતાની સમજ પ્રમાણે તરન્નુમા કરે છે ને કેટલાક તા કેવળ પૈસાના લેલે એક ગ્રંથના એક તરજુમા હાવા છતાં તેમાં જરાતરા ફેરફાર કરી જુદો તરન્નુમાના ગ્રંથ બહાર પાડે છે, ને કેટલાક તરજુમાના તરજુમાએ પણ કરે છે; તે એવાં પુસ્તકા કરવામાં ને વાંચવામાં ધન ખાવા છતાં ને આયુષની હાનિ ભાગવતાં છતાં ઘણાને ધંષ્ટ સિદ્ધિ થતી નથી. ત્યારે એવી રીતે ધન અને આયુષને ક્ષય ન થાય, થાડુ ઘણું ભણેલા ગમે તેમ ગપ્પા મારી સમજાવ્યા ન જાય, ધર્મને લગતી તેમજ ગુજરાન, અને સુખને લગતી અનેક ખાખતા જે સંસ્કૃતમાં છે તે પણ જાણી શકાય, ને એ રીતે જે હેતુથી જન્મ લીધા છે તે પાર પડે તેમજ સુખરૂપ ગુજરાન ચાલે તેમ કરવા સ'સ્કૃત ભાષા ભણવાની જરૂર છે, ને તે ભણવા સારૂ તેના વ્યાકરણની પણ વ્યવહારિક ગુજરાતી ભાષામાં જોઇએ તેવી જરૂર છે. એ જરૂર રા. રા. ઠાકારદાસ જમનાદાસ પંજીને જણાયલી લાગે છે ને તેથી પરોપકાર બુધ્ધિથી આ ગ્રંથ કર્યાં દેખાય છે તેને માટે સવે ગુજરાતી ભાઈઓએ તેમના ઉપકાર માની તેના જરૂર લાભ લેવા જોઇએ.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩.
શનિવાર તા. ૧૭ મી સપ્ટેમ્બર સને ૧૯૧૦ના મુબઇના “સત્ય વકતા” પત્રમાં આવેલે મત, “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ”.
એ નામના ગ્રંથની એક પ્રત રા. ઠાકોરદાસ જમનાદાસ પજી તરફથી વિવેચનાર્થે અમેાને મળી છે.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામના ગ્રંથ વ્યાકરણના શિખર સમાન છે, તેમાં વ્યાકરણના સઘળા અંગો કુદરતી નિયમ પ્રમાણે ગોઠવવામાં કર્તાએ ઘણે શ્રમ લીધેલા લાગે છે. આ ગ્રંથમાં પહેલેથી આઠ પ્રકરણ બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં વિવિધ બાબતોને ઘણી સંભાલથી અને રીતિસર સમજ સાથે સમાવેશ કર્યાં છે, તે ઉપરથી વિદ્યાર્થીઓ વિગેરેને વ્યાકરણ પદ્ધતિની પીછાન કરવાને સહેલથી તક મળશે. કાલેજો, સ્પ્લે, અને શાળાઓમાં અભ્યાસ કરનારા વિદ્યાર્થીઓને જેટલે આ ગ્રંથ ઉપયાગી છે, તેટલા અન્ય અભ્યાસીઓને પણ તે ઉપયોગી છે. એ ગ્રંથ વ્યાકરણાચાર્ય અને ડૉકટર પીટ્રરસનના માજી અધ્યાપક શાસ્ત્રી શ્રી જીવરામ લલ્લુભાઇએ, એલ્ફિન્સ્ટન કાલે જના માજી અધ્યાપક પડિત શ્રી નાનુરામ ચંદ્રભાનુએ અને ખીજા શાસ્ત્રીઓએ પસંદ કર્યો છે. એ ગ્રંથની રચના અને નિયમે જોતાં ઘણા વિદ્વાનાના અભિપ્રાય ઉત્તમ થાય એ બનવા ચેાગ્ય છે. રા. ઠાકારદાસે આ ગ્રંથની ગુથણી કરવા પાછળ ઘણા શ્રમ લીધે છે, તે જોતાં તેને સખ્યાબંધ પુસ્તકોનો અભ્યાસ કરવા પડયા હશે, ઘણા વિષયાના અનુભવ મેળવવા પડયા હશે, અને તેને માટે જોઇતી સામગ્રી પૂરી પાડવાની તેઓને અગત્ય પડી હશે. ગ્રંથની રચના બતાવી આપે છે કે, રા. ઠાકારદાસે સસ્કૃત જેવી કઠિન ભાષાના બહુજ ઉત્તમ અભ્યાસ કરેલાની સાબીતી મળે છે. વ્યાકરણના વિષય જે બહુ કિન તથા ખારીક છે, તેવા વિષયનું પૂર્ણ જ્ઞાન ધરાવનારા રા. રા. ઠાકારદાસ પોતાના બુદ્ધિમળતા પ્રકાશ જનમંડળના મન ઉપર પાડવાને ભાગ્યશાળી થયા છે. ગુજરાત વાસીઓને આ ગ્રંથ ઉપયાગી તથા એક ભામિયા સમાન છે તે દરેકે ખરીદ્ય કરવા જોઇએ. આ ગ્રંથ નામદાર સરકારે પાઠશાળાઓમાં, સ્કૂલમાં અને નિશાળામાં ચાલુ કરવાની પસંઢગી બતાવવી જોઇએ અને અમે ઇચ્છીશું કે, ગુજરાત તથા કાઠિયાવાડના રાજ્યકર્તાએ આ ગ્રંથની યાગ્ય પ્રતા ખરીદ કરી કર્તાની માન ભરેલી રીતે કદર કરશે. ગ્રંથના મુખ્ય પૃષ્ઠમાં અપણું પત્રિકા' નામ લખી આખું પાનું કારૂ રાખવામાં આવ્યુ છે, તે ઉપરથી અમેને લાગે છે કે એ ગ્રંથની અર્પણપત્રિકા સ્વીકારનાર કોઇ યોગ્ય પુરૂષ મળ્યા નહિ હોય. ગુજરાતના મધ્યબિંદુમાં દેશી રાજ્ય વડોદરાનુ છે અને ત્યાંના રાજ્યકર્તા નામદાર મહારાજા ગાયકવાડ વિદ્વાન તથા સાહિત્યના વિષયને વધાવી લેનાર છે, તેઓને આ ગ્રંથ જો અર્પણ કરવામાં આવ્યા હાત તે ચેાગ્ય હતું, પરંતુ કઈ કારણે તેમ થવાને કદાપિ અનુકૂલ પ્રસંગ મળેલા નહિ હોય. ગ્રંથમાં ભૂમિકા દાખલ કરવામાં આવી છે, તે ગ્રંથની છાયાની ખરી ખુબીનું પ્રમાણ બતાવે છે. નિવાપાંજલિ તરફ ધ્યાન ખેચાતાં રા. ડાકારદાસના સ્વર્ગવાસી પુત્ર મિ. છગનલાલનું ચરિત્ર ચિંતાની ક્રિશાએ લઈ જાય છે. પુત્રના વિયાગથી પિતાને થતી દિલગીરીનું ભાન થવાને રા. ઢાકારદાસની કલમે શેકાગ્નિનું સ્વરૂપ મતાવ્યું છે, તે વાંચતાં રા. ઠાકારદાસ જેવા એક વિદ્વાન ગૃહસ્થ પ્રત્યે ઢિલગીરી ઉત્પન્ન થાય એ બનવા જોગ છે. સામટી રીતે જોતાં આ ગ્રંથ ઘણાજ ઉપયોગી તથા વિદ્યાર્થીઓ વિગેરેને એક ગુરૂ સમાનની ખોટ પૂરી પાડે છે. રા. ઢાકારદાસને અમે તેમના રૂડા સહાસ અને શ્રમને માટે ધન્યવાદ આપીએ છિએ. ગ્રંથની કીમ્મત રૂ.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૩૪
૩-૦-૦ રાખવામાં આવી છે, તે યોગ્ય છે. એ ગ્રંથ ખરીદ કરવાની ઈચ્છા રાખનારને મુંબઈ, દાદી શેઠ અગિયારી સ્ટ્રીટમાં, ૧૧૮ નંબરના મકાનમાં, તેના કરૂં ર. ઠકેરદાસ જમનાદાસ પંજી પાસેથી મળશે.
શુક્રવાર તા. ૨૧ મી અકબર, ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “સાંજ વર્તમાન પત્રમાં આવેલ મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ, ( કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર–મી. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી.)
આ ગ્રંથની એક નકલ તેના કર્તા મી. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ તરફથી મળી છે. સંસ્કૃત ભાષા અને તેના ગ્રંથનું શ્રેષપણું અને તે જાણવા સારૂ જોઈતાં વ્યાકરણનું ઉપગીપણું જગજાહેર છે, ને ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણના ગ્રંથની ખરેખરી ખેટ છતાં હજી સુધી તેને ગ્રંથ થયો નથી, એટલે આ ગ્રંથના ઉપગીપણાં વિષે પણ બે મત પડનાર નથી. જોવાનું છે એટલું જ છે કે જે ગ્રંથેથી હાલ સંસ્કૃત વ્યાકરણ ગણાય છે તે જોડે સરખાવતાં આ ગ્રંથ કે છે તે બાબત તપાસતાં માલમ પડે છે કે એ ગ્રંથની રચના હાલમાં વપરાતા સંસ્કૃત ભાષામાં રહેલા સિદ્ધાંત કૌમુદી નામના ગ્રંથની તેમજ અંગ્રેજી ભાષામાં રહેલી મૅસમ્યુલર, કલહોર્ન, કાલે તથા ભંડારકરની ચેપડીઓની રચનાથી જાદી જ છે ને તે અપરિચિત હેવાથી પહેલી દૃષ્ટિએ હરકેઈને અઘરી લાગે, પણ અંદર પંસી વિચાર કરનારને સૌથી શ્રેષ્ઠ દેખાશે; સિદ્ધાંત કૌમુદીમાં એક શબ્દ સિદ્ધ કરવાને ઘણીવાર અનેક સૂત્રે પૂર્વપરથી યાદ કરી લેવા પડે છે, ને શંકા સમાધાનની માથાકૂટ ડગલે ડગલે પડે છે, તેમ આ ગ્રંથ ભણનારને કરવું પડે તેમ નથી, કેમકે એમાં નિયમે તથા અપવાદે સીધી સડક જેવા આપેલા છે. અંગ્રેજીમાં થયેલા પુસ્તકમાં ધાતુઓના સંબંધમાં અનુબં. ધની, ને તેઓના ગણોની નિશાનીઓના સંબંધમાં વિકારક અવિકારની વાત છેડી દીધેલી હેવાથી અનેક ગુંચવણુઓ પડે છે ને અનેક કલમે જાણવી પડે છે એટલું જ નહીં, પણ નહીં જ ભણ્યા પછી કંટાળી મુકી દેવું પડે છે, ને તે મેટ્રિકયુલેશન આદિ પરીક્ષાઓમાં જતાં ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓમાં સંસ્કૃત લેનારાઓની સંખ્યા જોઈએ તેવું બતાવી આપે છે. વળી સિદ્ધાંત કૌમુદીમાં જુઓ કે અંગ્રેજીમાં થયેલા વ્યાકરણમાં જુઓ તે માલમ પડશે કે ઘણીવાર ઘણા શબ્દના રૂપે તૈયાર કરવાનું ભણનારપર રાખેલું હોય છે ને તે તેનાથી બની શકતું નથી. સમાસની વાત લખ્યા પહેલા સામાસિક શબ્દના સ્ત્રીલિંગની વાત લખેલી હેય છે, અને એવી એવી અનેક બાબતને લીધે ભણનારને ઘણી ગુંચવણીઓ પડે છે, તે સઘળી આ ગ્રંથમાં તદન દર થયેલી જોવામાં આવે છે. સમગ્રપણે વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે આ “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” ગ્રંથમાં સંસ્કૃત વ્યાકરણના જેઈત તમામ અંગે કુદરતી નિયમ પ્રમાણે પગથીએ પગથીએ ચહડતા ગોઠવેલા છે ને તેમાં કરવાની ક્રિયાઓ કમવાર સ્પષ્ટ બતાવી તેઓને લગતા નિયમો પાણિનીયસૂત્રાર્થાનુસાર નિઃશેષ અને અનન્યસાધારણ રીતે જોઈતા પૂરા રૂપે સાથે ગ્ય અનુક્રમે આપેલા છે, ને તેથી એ ગ્રંથ કોલેજમાં ભણતાં અને મેટ્રિકયુલેશનની પરીક્ષામાં જતા વિદ્યાર્થીઓને, અને ગ્ય વિભાગે તથા ગોઠવણેથી ઉપ
ગમાં લીધાથી અંગ્રેજી સ્કૂલે તથા કેલેજો તેમજ ગુજરાતી નિશાળના તથા બીજા ગુજરાતી લખી વાંચી જાણનારા નાના મેટા, વધતું ઓછું ભણેલા કે શરૂઆતથી ભણનારા સર્વે વિદ્યાર્થીઓને અતિ ઉપયેગી. અને બરાબર ભણેતે બાર મહિનામાં સંસ્કૃત ભાષાનું સંતેષકારક જ્ઞાન સેહેલથી કરી શકે તે છે; ને એ રીતે એ ગ્રંથના વિષયની ઉત્કૃષ્ટતા અને તેની
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
રચનાની સરલતા, તેમજ એ ગ્રંથની ગુજરાતી ભાષામાં અપૂર્વતા અને ગુજરાતી ભાઈઓને
એવા ગંથની ખરેખરી આવશ્યક્તાને વિચાર કરતાં હમને લાગે છે કે એને ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથમાં ઉંચી પંક્તિને ને પહેલા નંબરને ગણવામાં કઈ ના પાશે નહીં.
અત્યાર સુધી ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત શિખવાનું આવા ગ્રંથરૂપી સાધન ન હતું, ને એના વિષયની કઠિનતા અને નીરસતાને તેમજ હાલનાં કાળમાં એને પ્રચાર કરવાની મેહનત તથા ખરીને વિચાર કરતાં પસાય તેવું ન હોવાથી, તે પૂરી પાડવા કેઈ આગળ પડયું હતું, તે જોઈ મી. પંજીએ એક વેપારી ગૃહસ્થ હોવા છતાં આ ગ્રંથ અનેક ભેગે આપી તૈયાર કી છે, તેને માટે સરવે ગુજરાતીભાઇઓએ તેમને ધન્યવાદ આપ ઘટે છે, અને તેમના એ ગ્રંથને સત્કાર કરી ઉપયોગમાં લેવે તેમજ લાઈબ્રેરીઓમાં રાખી તથા ઈનામમાં વહેંચી બીજાઓના ઉપયોગમાં લાવ જોઈએ છે.
૯મી અકબર ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “રાસ્ત ગોફતાર તથા સત્યપ્રકાશ પત્રમાં આવેલે મત.
“સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.” સંસ્કૃત ભાષા શિખવા માટે ગુજરાતી ભાષામાં એક સારાં વ્યાકરણની ખાસ જરૂર લાંબા વખતથી જણાતી આવે છે તે પૂરી પાડવા મી. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજીએ ઉપલ ગ્રંથ પ્રગટ કરી ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથમાં એક અગત્યને વધારે કર્યો છે. હાલ ગુજરાતી ભાઈઓને સંસ્કૃત શિખવું હોય છે ત્યારે કયાં તે સંસ્કૃતિદ્વારા કે જ્યાં તે અંગ્રેજીદ્વારા શિખવું પડે છે, ને તે બેઉ દ્વારા અનેક મુશ્કેલીઓ હેવાથી નહિ જેવા એ ભાષા ભણી શકે છે, ને સંસ્કૃત વ્યાકરણને માટે સામાન્ય રીતે એવી છાપ પડી છે કે એ ઘણુંજ અઘરૂં ને કંટાળા ભરેલું છે, અને તેથી ઘણા ખરા હિંદુ છોકરાઓ પણ સ્કૂલમાં બીજી ભાષા તરીકે સંસ્કૃત છેડી લૅટિન, ફ્રેંચ, ફાસ વગેરે શિખે છે, પણ સંસ્કૃત શિખતા નથી, આનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે તેઓને સંસ્કૃત ભાષાનાં જ્ઞાનના અભાવને લીધે ધર્મના ગ્રંથ વાંચવાની શ્રદ્ધા મંદ થઈ છે, અને તે ગ્રંથોના અર્થો મસમ્યુલર આદિના ભાષાંતરેના ગ્રંથ મારફત સમજવા પડે છે. ઘણીવાર એક ગ્રંથના અનેક ભાષાંતર થયેલાં હોય છે. તે બધા જતાં પણ ખરે અર્થ સમજી શકાતું નથી, ને પિસા તથા આયુષની હાનિ ભેગવવી પડે છે. આ બધુ અટકાવવાને ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાનાં વ્યાકરણની ખરેખરી ખોટ હતી ને તે પરી પાડવાનું કામ ખરેખરી વિદ્વત્તા અને ધીરજ તેમજ મેટા ખર્ચ વગર થવું પણ સામાન્યતઃ મુશ્કેલ હતું તે મી, પંજીએ આ “સંક્ત ભાષા પ્રદીપ” મારફતે સંતોષકારક રીતે પૂરૂ. કર્યું છે. એ સંસ્કૃત ભાષા શિખવાને એ સરળ છે કે ગુર્જર પ્રજાના ગ્રંથના એક નાકરૂપ નિવડશે, ને હાઈસ્કૂલે તથા કોલેજમાં અભ્યાસ કરતા તેમજ બીજા સર્વે વિદ્યાથીઓને અત્યંત ઉપયોગી થઈ પડશે. એ ગ્રંથની રચના એવી ખુબીદાર છે કે ભણનાર એ ભગવાને કંટાળવાને બદલે સામે ઉત્તેજન પામશે અને થડા વખતમાં સંતોષકારક જ્ઞાન મેળવશે. વળી કંઈ જેવું હશે તે જેમ કેષમાં જોઈ શકે છે તેમ જોઈ શકશે. ટૂંકાણમાં સંસ્કૃતને અભ્યાસ વધારવાને આ ગંથ જોઈએ તે છે, ને તેમ જે થશે તે આગળ જતાં “સંસ્કૃત વિદ્યાભંડાર” ને વધારે સારે ને બરાબર ઉપગ પણ થશે તથા ધર્મ સંબંધી અનેક ઝગડાઓ જે હાલ ચાલે છે તે પણ નિવૃત્ત થશે. એ ગ્રંથ જે દરેક માતપિતા પિતાના પુત્રને અપાવશે તેમજ નામદાર સરકાર કેળવણું ખાતામાં મંજુર કરશે તે ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓને માટે લાભ થશે. એ ગ્રંથની કીમત રૂ ૩) છે તે પુસ્તકનું રેલ ૮ પેજી બસે સતાણું પાનાનું કદ તથા
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬.
તે પાછળની મેહનત જોતાં વધારે નથી. આ ગ્રંથ કેઈ યુપીએન વિદ્વાને લખી પ્રગટ ક હેત તે દેશીઓને નહિ પરવડે એવી મેંઘી કિંમત રાખત એમ અમે ધારિએ છીએ. અમે મી. પંજીને તેમના આ ગ્રંથને માટે છેવટે મુબારકબાદી આપીયે છિયે કે ગુર્જર સાહિત્યમાં બીજા એવા કિમતી ગ્રંથે પ્રગટ કરવાને તેઓ શક્તિવાન થાય.
બુધવાર તા. ૭ મી ડિસેમ્બર ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “જામે જમશેદ પત્રમાં આવેલ મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ. આ ગ્રંથની એક પ્રત તેના ક્ત મીઠાકોરદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી અભિપ્રાયાર્થે અમને મળી છે તે ઘણું આનંદ સાથે સ્વીકારીએ છીએ.
ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાનાં વ્યાકરણને જોઈએ તે સંપૂર્ણ ગ્રંથે આ પહેલેજ બહાર પડે છે. સંસ્કૃત ભાષા ભણવાને ઘણું ગુજરાતવાસી આર્યો તેજાર જોવામાં આવે છે પણ ગુજરાતી શાળાઓમાં એ ભાષા શીખવાતી નથી. કેઈક ખાનગી રીતે મીટ ભંડારકરની ઈગ્રેજીમાં કરેલી બે ચોપડીઓના ગુજરાતીમાં તરજુમા થયા છે તે માહેલી પહેલી ચોપડી શીખે છે ને બીજી તે ભાગ્યેજ કઈ શીખતું હશે. ઈગ્રેજી શાળાઓમાં ભણતાં પણ એ બે ઈગ્રેજી ચેપડીઓથી ભણાય છે, પણ તેથી જોઈએ તેવું જ્ઞાન થતું નથી, ને ભણનાર જંગ જગાએ કંટાળી જાય છે, ને ઘણુઓ ભણવાનું છોડી દે છે. કેટલાક ઈગ્રેજીમાં થયેલા ડો. કલહોર્ન, કે. મેકસમ્યુલર તથા મી) કાલેનાં વ્યાકરણની તથા ધાતુરૂપ કેષ, આટે ગાઇડ વગેરેની મદદ લઈ જેમ તેમ કરી પરીક્ષામાં પાસ થવા જેટલું જ્ઞાન મેળવે છે, પણ તે ગ્રંથે પણ જોઈએ તેવા ન હોવાથી તે જ્ઞાન પણ. ઉપરટીઉં થાય છે, ને પરીક્ષા પૂરી થયે સ્થિર રહેતું નથી. યુનિવર્સિટિઓની પરીક્ષાઓમાં જતાં ગુજરાતી વિદ્યાર્થીઓ માંના ઘણા ફ્રેંચ, લૅટિન કે પર્શિયન ભાષા લે છે તે જોઈએ તેવું બતાવી આપે છે કે ઈગ્રેજથી પણ બરાબર ભણાતું નથી. સિદ્ધાંત કામુદી તથા લધુ કેમુદી સંસ્કૃત ભાષામાં છે, પણ
વ્યવહારિક વસ્તુ વગર અવ્યવહારિક વસ્તુ જાણી શકવી સાધારણ રીતે કઠિનજ પડે તેથી તે ગ્રંથી પણ નહી જેવાજ ભણી શકે છે, ને તેમાં પણ ઘણીવાર ભજન અથવા પૈસાની લાલચ હોય તેજ, ને તે પણ સાધારણ કમાવવાની શક્તિ આવે ત્યાં સુધીજ, ભણનાર ભણે છે. આના દાખલા મુંબઈમાં ચાલતી પાઠશાળાઓ જોઈએ તેવા પૂરા પાડે છે. એ રીતે સંસ્કૃત વિદ્યાના અભિલાષીઓથી સંસ્કૃત શિખવાનું બનતું નથી,ને સંસ્કૃત ભાષા તેમની ધર્મની બાબતેમાં આવશ્યક હેવાથી તે વગર તેમને ચાલતું પણ નથી. કેટલાક ગ્રંથેથી તે તેમને બાતલજ રહેવું પડે છે ને કેટલાક ગ્રંથેના તરજુમાએ તથા તરજુમાના તરજુમા થાય છે તેથી દેરવાવવું પડે છે, ખરે અર્થ ને ભાવ જાણી શકાતું નથી, ને એવા તરજુમાઓમાં તે લખનારા અને વાંચનારાની માનસિક ને શારીરિક શક્તિ, જે બીજા સારા ઉપયોગમાં લેવાય તે નહી જે ફાયદે લેવામાં વપરાઈ જાય છે, ને કેટલીક વખત તે અભ્રષ્ટ ને તતભ્રષ્ટ પણ કરે છે. વળી સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન ન હોવાથી તેમાં રહેલી અનેક અમૂલ્ય વિદ્યાઓ તથા હનને લાભ પણ લઈ શકાતું નથી ને આયુષ તથા પૈસાની અનેક રીતે હાનિ થાય છે. આ બધુ અટકાવવા અને ગુજરાતવાસીઓની ઈંતેજારી વ્યવહારિક ભાષામાં પુરી પાડવા આ “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ ગ્રંથ જોઈએ તેવું છે. એમાં સંસ્કૃત ભાષાનું સંતોષકારક જ્ઞાન મેળવવાને સંસ્કૃત વ્યાકરણના જોઈતા અંગે પગથીએ પગથીએ ચહડતા લખેલા છે, ને દરેક અંગમાં કરવાની પ્રક્રિયાઓ
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
કમવાર સમજાવી છે. વળી એમાં દરેક બાબદમાં જોઈતા નિયમે, તેને અપવાદે તથા દાખલાઓ સાથે નિઃશેષ આપેલા છે, ને એ ગ્રંથ દરેક રીતે મહર્ષિપાણિનિના સૂત્રોના અને અનુકૂલ રીતિએ ભાષાની ખુબી બરાબર સમજાય, ભણતાં કંટાળો ન આવે ને સેહેલથી ટુક સમયમાં સંસ્કૃત ભાષાના વેદ શિવાયના દરેક ગ્રંથે સારી રીતે સમજાય એવી રીતે કરેલ છે. આ કારણોને લીધે એ ગ્રંથ સ્કૂલે તથા કોલેજોના ગુજરાતી જાણનારા વિદ્યાર્થીઓને ઘણે ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે, તેમજ લાઈબ્રેરીઓ તથા ઈનામ સારૂ પસંદ કરવા લાયક છે. ટુંકાણમાં એ ગ્રંથને લાભ લેવા અમે દરેક ગુજરાતી ભાઈઓને મજબુત ભલામણ કરીએ છીએ, ને એ ગ્રંથના કર્તાને તેમના આવા ઉત્કૃષ્ટ ગ્રંથ વાસ્તે ધન્યવાદ આપીએ છીએ. વળી આ જગેએ અમે જણાવીએ છીએ કે જો ગુજરાતી શાળાઓમાં સંસ્કૃત ભણાવવાનું દાખલ થાય ને આ ગ્રંથ તેમજ અમર કષ, મનુસ્મૃતિ તથા હિતેપદેશ પાંચમાંથી સાતમાં ધોરણ સુધીમાં યોગ્ય વિભાગ અને ગેઠવણથી શિખવાય તે વિદ્યાર્થીઓને ઘણું લાભ થાય તેમ છે. આશા છે કે આ બાબતને વિદ્યાધિકારીઓ ઘટતે વિચાર કરશે. આ ગ્રંથની કિમત ૩૩) રાખવામાં આવી છે તે એ ગ્રંથ જોતાં વધારે નથી.
શુકવાર, તા. ૯ મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “અખબારે સેદાગર” પત્રમાં આવેલ મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ ઘણું ગુજરાતવાસી અને તેમની અસલ સંસ્કૃત ભાષા ભણી તેમાં રહેલી અનુપમ વિદ્યાઓ તથા હજારેના ભંડારને લાભ લેવાનું મન થતું કેટલાક વખત થયાં જોવામાં આવે છે, પણ તેમની હાલની વ્યવહારિક ભાષામાં તે ભાષા સહેલથી અને ટૂંક સમયમાં જોઈતી સંપૂર્ણ રીતે ભણવાને વ્યાકરણરૂપી સાધન ન હોવાથી તે તેમનાથી બનતું નથી; ને બીજી ભાષા મારફતે જે કેટલાક તે ભાષા ભણવા યત્ન કરે છે તેમાંના પણ ઘણાને કેટલી જગ્યાએ કંટાળીને મુકી દેવું પડે છે, અને કેઈક જે પૂરું ભણે છે તેને પણ ઘણે કાળ જાય છે ને ઘણી કઠિનતા પડે છે, તેથી ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની જે ખરેખરી બેટ છે તે સારી રીતે પૂરી પાડવા “ સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામને ગ્રંથ તેના કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી નામના ગૃહસ્થ રચ્યા છે. એ ગ્રંથ વ્યાકરણ આચાર્ય અને ડોકટર પીટરસનના માજી અધ્યાપક શાસ્ત્રી જીવરામ લલુભાઈએ બારીકીથી તપાસી પૂરેપૂરે પસંદ કર્યો છે. વળી એ ગ્રંથ એલિફન્સ્ટન કૉલેજના માજી અધ્યાપક પંડિત નાનુરામ ચંદ્રભાનુએ તેમજ બીજા શાસ્ત્રીઓએ પણ પસંદ કર્યો છે. - આ પુસ્તકમાં વ્યાકરણના તમામ અંગે કુદરતી નિયમ પ્રમાણે ગોઠવેલા છે. તેમાં કરવાની ક્રિયાઓ કમવાર સ્પષ્ટ બતાવી તેઓને લગતા નિયમે પાણિનીયસૂત્રાર્થાનુસાર નિઃશેષ અને અનન્યસાધારણ કરી જોઈતા પૂરા રૂપ સાથે યોગ્ય અનુક્રમમાં આપેલા છે, અને એ ગ્રંથ આર્ટસ-કોલેજોના તથા મૅટ્રિકયુલેશન-કલાના વિદ્યાર્થીઓને, તેમજ એગ્ય વિભાગે તથા ગોઠવણથી ઉપયોગમાં લીધાથી અંગ્રેજી સ્કૂલે તથા ગુજરાતી નીશાળેના તથા બીજા ગુજરાતી લખી વાંચી જાણનારા સર્વે વિદ્યાર્થીઓને સંક્ત ભાષાનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન સહે લથી અને થડા સમયમાં તેઓની ગુજરાતી ભાષાથીજ કરી શકે તે ઉપગી કરવાને સઘળી બનતી સંભાળ લીધેલી દેવામાં આવે છે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
તા. ૨૦-૧-૧૯૧૧ ના મુંબઈના “ધી એડકેટ ઓફ ઇન્ડીઆ ” માં આવેલે મત.
Sanskrit Bhasha Pradeep. We have the pleasure to acknowledge receipt of the advance-copy of the above work sent to us for our opinion by its another Mr. Thakordas Jamnadas Panji of 118 Dadyseth Agiary Street, Bombay, and are glad to say that, as a work on Sanskrit Grammar, it is of primary importance in the Gujarati Language and reflects great credit on the author for the methodical treatment and extreme simplification of the most intricate rules of Panini's Grammar which are conspicuous on the very face.
..The Pradeep seems to be the outcome of long, deep, and careful study and patient work deserving of good recognition. It will prove very useful to all tht Gujarati-knowing public learning or desiring to learn Sanskrit in schools and Colleges or by private study, and easily acquire sound and sufficient knowledge in a short time. It will be an ornament to libraries and can well be selected for prizes.
It is desirable that the study of sanskrit be introduced in the Gujarati Schools with the help of this Pradeep and books of prose and poetry so as to enable the Gujarati students to acquire a good knowledge of Gujarati.
We would also like to say here that if Sanskrit be taught from the very beginning by a book of Grammar and books of prose and poetry like other languages, it would in a short course of time improve the discouraging result shown by the Bombay University, where only 11 out of 88 Gujarati students have passed with Sanskrit as a special subject in the M. A. Examination in the course of the last 45 years, and that, if the Pradeep had been in English instead of Gujarati, it would have been very useful all over India and also on the continents.
તા. ૩૦ મી ઑકટેબર સને ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “આર્ય પ્રકાશ” પત્રમાં આવેલે મત.
संस्कृत भाषा प्रदीप નામનું ગુજરાતી ભાષા જાણનારાઓને સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની જોઈતી માહીતી આપી. સંસ્કૃત શિખવાને ઉત્તેજીન કરે એવું અતિ ઉપયોગી પુસ્તક તેના કર્તા તરફથી અભિપ્રાયાથે મળેલું છે. પૂર્વે સંસ્કૃત ભાષા એટલી બધી ઉન્નત દશાને પ્રાપ્ત થઈ હતી કે આર્યાવર્તમાં સર્વે સાધરણ રીતે તેને ધર્મરાજ તથા વ્યાવહારિક ભાષા તરિકે ઉપગ
* કર્તા-કાકેરદાસ જમનાદાસ પંછ, ૧૧૮ દાદીઠ અગીઆરી હીટમુંબઈ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
34
કરતા હતા, અને સંસ્કૃત ભાષાની મહત્તા, માધુર્યતા અને લાવણ્યતામાં મુગ્ધ થયેલા કે વિદ્યામદથી ઉન્મત થયેલા બ્રાહ્મણોએ ન ઘરે ચાવ માપનમ એમ લખવાનું સાહસ પણ કીધું હતું ! કાળક્રમે જનસમાજ પ્રમાદને વશ થતાં સ્થિતિ બદલાઈ અને અવિદ્યા અંધકાર ફેલાતાં દેશમાં અનેક ભિન્ન ભિન્ન પ્રાકૃત ભાષાઓ, સેકડો ધર્મમત પંથે, હજારે જ્ઞાતિઓ અને પુષ્કળ વહેમની વૃદ્ધિ થઈ, પ્રજાના સાંસારિક રીત રીવાજે તથા આચાર વિચાર અને ધમ વગેરેમાં ઘણે તફાવત પડે, અને લેકેને પિતાની પૂર્વ દિશાનું તદ્દન વિસ્મરણ થયું એમ કહેવું અનુચિત ગણાશે નહીં એટલું જ નહીં પણ સસ્કૃત ભાષાનું મહત્વ સમજનારાં પૂર્વજેનાં વર્તમાન સંતાનેમાંથી ઘણાં હજુપણું સંસ્કૃત ભાષાને Dead Language મૃતભાષા તરિકે ઓળખાવે છે !! અંગ્રેજોના રાજ્ય શાસનની શરૂઆત થયા પછી દેશમાં પુનઃ કેળવણીનાં બીજ ઉગવા લાગ્યાં અને જ્ઞાનની સુવાસ ધીમે ધીમે તરફ ફેલાતી રહી છે. તે સાથે યુરેપિયન વિદ્વાને તથા આ દેશના પંડિતે દ્વારા સંસ્કૃત ભાષાના વિસ્તૃત સાહિત્યના પુન: રૂદ્ધાર માટે પણ જુદી જુદી દિશામાં પ્રયત્ન થવા ચાલુ છે. આ ગ્રંથ પણ તેવાજ શુભ ઉદ્દે શનું પરિણામ છે. ગ્રંથની ભૂમિકામાં પાણિનીય અષ્ટાધ્યાયીની ઉત્તિ સંબંધી જે કલ્પિત દંત કથા ગ્રંથકારે લખી છે તે તદ્દન અસંભવિત છે એમ કહ્યા શિવાય અમે રહી શક્તા નથી, કારણ કે મહર્ષિ પાણિનીયે ખુદ અષ્ટાધ્યાયીનાં તો મારા રા ૭-૨-દરા ટોપ ફાઉચરા ૮-૩-૨૧ ઈત્યાદિ ઘણાં સૂત્રોમાં પિતાની પૂર્વેના વ્યાકરણાચાર્ય ઋષિઓનાં નામ આપી તેમને મત દર્શાવ્યું છે તેથી તે એ સ્પષ્ટ માલમ પડે છે કે, પિતાની પૂર્વે રચાયેલાં તમામ વ્યાકરણને અનુભવ લીધા પછી જ તેમણે જગદ્વિખ્યાત પાણિનીય અધ્યાયી નામના અદભૂત વ્યાકરણની રચના કરી છે. તાંડવ નૃત્ય કરતાં શિવ ભગવાનને ડમરૂથી અવાજ કરતાં સાંભળી તે. અવાજને વ્યાકરણના સંબંધનાં સૂત્ર તરીકે ઓળખી અષ્ટાધ્યાયી રચી એમ લખવા કરતાં. કદાચ શિવ નામના કેઈ વ્યાકરણાચાર્ય પાસે અધ્યયન કર્યા પછી અષ્ટાધ્યાયી બનાવી એવું લખ્યું હતું તે તે સંભવિત ગણાત. આશા છે કે ગ્રંથકર્તા દ્વિતીયાવૃત્તિમાં ઘટતે સુધારે કરશે. એકંદરે આજ સુધી ગુજરાતી ભાષાદ્વારા સંસ્કૃત શિખવાનાં સાધનરૂપ માર્ગોપદેશિકા, લઘુકેમુદી વગેરે પુસ્તકમાં આ એક અત્યુત્તમ શ્રેષ્ઠ પુસ્તકને વધારે થયે છે. પુસ્તક રચવામાં તથા તેને શુદ્ધ અને સારા કાગળ ઉપર છાપી પ્રગટ કરવામાં કર્તાએ ઘણેશ્રમ લીધે જણાય છે, તે પણ સર્વ સાધારણ તેને લાભ લઈ શકે એટલા માટે તેનું મુલ્ય જે ત્રણ રૂપીઆ રાખવામાં આવ્યું છે તે ઘટાડવાની અત્યંત આવશ્યક્તા છે. સંસ્કૃત શિખવાની જીજ્ઞાસુ તેમજ સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓને આ પુસ્તકની એક પ્રત સંગ્રહ કરવા અમે ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ.
સોમવાર, તારીખ ૨૪-૧૦-૧૯૧૦ ના મુંબઈના “મુંબઈ સમાચાર” પત્રમાં આવેલે મત. '
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ. મી. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી તેમણે રચેલું “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ' નામનું પુસ્તક અભિપ્રાય માટે અમારા તરફ મેકલવામાં આવ્યું છે જેની અમે ઘણી ખુશાલી સાથે પહોંચ સ્વીકારીએ છીએ. આ પુસ્તકમાં સંસ્કૃત ભાષાનું ગુજરાતી ભાષાની અંદર વ્યાકરણ આપવામાં આવ્યું છે અને તેમ કરવાને મી પંજીને ઉદ્દેશ એટલેજ છે કે સંસ્કૃત કે જે સ્કૂલે તથા કોલેજના વિદ્યાથીઓમાં એક ઘણું કઠિન વિષય ગણાય છે તેમાં બનતી સરળતા
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી તે ભાષાના અભ્યાસને ઉત્તેજન આપવું. મી. પંજીએ ભૂમિકામાં બતાવ્યું છે તેમ હરકેઈ ભાષા જ્ઞાન મેળવવા માટે પ્રથમ પગલે તેનું વ્યાકરણ અવશ્યનું છે. ભાષાની દેખીતી ગુંચ. વાડા ભરેલી ભુલામણીની ચેજના બતાવવામાં વ્યાકરણનું જ્ઞાન એક દીવાને અર્થ સારે છે, કે જે દીવાના પ્રકાશ વડે અજ્ઞાન રૂપી અંધકાર દૂર થાય છે અને હરકેઈદેખતે માણસ પિતાને માર્ગ સહેલથી મેળવી શકે છે. જે વ્યાકરણ માત્રને આપણે આ નજરથી જોઈએ તે મી, પંજીએ પિતાના પુસ્તકને જે પ્રદીપનું નામ આપ્યું છે તે નામ યથાર્થ રીતે અપાયેલું અમે ગણી શકીએ છીયે. વળી મી, પંજી પિતે એક વેપારી વર્ગના માણસ છે અને તેમ છતાં પણ ભાષા જ્ઞાન જેવા વિષય ઉપર ધ્યાન આપી બીજાઓને માર્ગ વધારે સરળ કરવા માટે તેમણે જે શ્રમ લીધે છે તે ખરેખર સ્તુતિપાત્ર છે.
આ પુસ્તકની રચના આઠ પ્રકરણમાં કરવામાં આવી છે, જેમાં પહેલા છ પ્રકરણમાં સંધિ, ક્રિયાપદ, કૃદંત, નામ, સર્વનામ, વિશેષણ વિગેરેનું, વિભક્તિ પ્રત્યય, જાતિ ઈત્યાદિ પૃથક પૃથક શબ્દને લગતું જ્ઞાન આપી સાતમાં પ્રકરણમાં વાક્યરચના વિષે નિયમે દાખલ કરવામાં આવ્યાં છે, જયારે આઠમું પ્રકરણ ધાતુકેષ ઈત્યાદિ પરિશિષ્ટથી બનેલું છે. આ પુસ્તકની રચના ઉપરથી અભ્યાસમાં હરકેઈ વખતે શંકા કે મુશ્કેલી ઉભી થાય તે તે તેનું સંશોધન કરવા માટે તેને લગતા નિયમ શોધી કાઢવાનું ઘણું સુગમ પડે છે.
તમામ મૂળ ભાષાઓની માફક સંસ્કૃત ભાષા ઘણી ગુચાવાડા ભરેલી તથા કઠિન માલમ પડે છે. સામાન્ય નિયમોમાં અપવાદે તે અગલે ડગલે આવી પડે છે. આવા ગંચવાડા માંહેથી જેમ બને તેમ સરળતા ઉપજાવવાને મીપંજીએ ખાસ મહેનત લીધી છે પરંતુ તેની સાથે અમારે એટલું જણાવવું પડે છે કે આ પુસ્તકની અંદર યાદશક્તિ ઉપર જરા વધારે બે મુકવામાં આવે છે. વળી સંસ્કૃત ભાષાને અભ્યાસ સહેલે કરવાને મી. પંજીને હેતુ આ પુસ્તકથી સરતે હેય એમ અમને લાગતું નથી, એટલે કે આ પુસ્તક માર્ગોપદેશિકાને અર્થ સારે તેમ નથી. શરૂઆતના વિદ્યાથીઓને નિયમની સાથે દ્રષ્ટાંતેની ખાસ જરૂર રહે છે, જયારે આ પુસ્તક મારફત નહીં જેવા વાકયની રચના પણ આખું પુસ્તક પૂરૂ થયા વગર કરી શકાતી નથી. એકસાથે ક્રિયાપદ કે નામને લગતા નિયમો આપી દેવા તે વ્યાકરણનું કામ છે, પરંતુ માર્ગેપદેશિકા માટે તે રચના અમને ઉચિત લાગતી નથી, તે પણ બીજી રીતે જોતાં સંસ્કૃત વ્યાકરણના પૃથક્કરણ તરીકે ખાસ વ્યાકરણનાજ અભ્યાસ માટે કે વ્યાકરણને લગતી શંકા કે મુશ્કેલીઓનું નિવારણ શોધવા માટે મીપંજીનું પુસ્તક ઘણું ઉપયોગી થઈ પડશે એ અમારે અભિપ્રાય છે.
છેવટમાં ગુજરાતી ભાષાની તરફેણમાં રહીને પણું અમે મીટ પંજીના શ્રમને અનુ મદન આપીશું. સ્કૂલે તથા કોલેજોમાં ચાલતી પદ્ધત્તિનાં પરીણામે સંસ્કૃત ભાષા શિખવાનું કામ ઇંગ્રેજી ભાષાનાં સાધન શિવાય બીજી રીતે મુશ્કેલ થઈ પડયું છે. સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ગુજરાતી ભાષામાં આપવાથી ગુજરાતી ભાષાનાં વ્યાકરણને અભ્યાસ પણ વધારે દ્રઢ થાય છે, અને તે ઉપરાંત ગુજરાતી ભાષા કે જે સાહિત્યમાં ઘણી પછાત પડી ગયેલી જોવામાં આવે છે તે ભાષાને ખિલવવા માટે તેની મૂળ ભાષા સાથે સંબંધ સાથે સાથે નિહાળવાથી ઘણે લાભ થાય એ સ્વભાવિક છે. તે કારણે ગુજરાતી ભાષાની અંદર પણ આ પુસ્તક દ્વારા એક જાતનાં સાહિત્યને ઉત્તેજન મળ્યું છે એવું અમે માનીએ છીએ.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
તા. ૧૬મી ઓકટોબર સને ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “ગુજરાતી” પત્રમાં આવેલ મત. *
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ આ નામને સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને ગ્રંથ તેના કર્તા રા. ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી અમને અવકનાર્થે મળે છે. એક ભાષા જાણવા માટે પ્રથમ તેનું વ્યાકરણ જાણવાની-ભણવાની જરૂર છે. વ્યાકરણ નહિ જાણવાથી હસ્વદીર્ઘનું, ખરા ખોટા શબ્દનું, તેમ તેના ભિન્ન ભિન્ન અર્થોનું જ્ઞાન થતું નથી, એટલું જ નહિ પરંતુ પિતે કરેલા પ્રયાગેમાંથી અર્થોને ઠેકાણે અનર્થો ઉત્પન્ન થવાને પ્રસંગ પણ આવે છે. ભગવાન ભાષ્યકાર પતંજલિએ વ્યાકરણ ભણવાનું પ્રયોજન દર્શાવતાં કહ્યું છે કે, રક્ષામધ્યસંવેઃ કોનનમ્ વેદનું રહસ્ય સમજવા માટે, વૈદિક મંત્રમાં જ્યાં ઊહ કરે હોય ત્યાં ઊહ કરવા માટે, જેમ કે ગમે ત્યાનુÉ નિર્વામિ એ અગ્નિના મંત્રને સૂર્યના ચરૂમાં ઉહ કરે હોય ત્યારે સૂર્યાત્રાનું નિર્વમા એ પ્રમાણે ઉહ કરવા માટે, વ્યાકરણ વેદાંગ છે તે ભણવું જોઈએ. એટલા માટે, શાસ્ત્ર લધુ ઉપાયથી જાણી શકાય તેટલા માટે તથા વિદિક લૈકિક શબ્દના સંદેહે દૂર કરવા માટે, વ્યાકરણ ભણવાની જરૂર છે. આમ ભાષ્યકારેએ
વ્યાકરણ ભણવાનાં ઘણું પ્રજને દર્શાવ્યાં છે. આ ઉપરાંત એક પુરૂષ પરદેશ ભણતા પિતાના પુત્રને પત્ર લખીને વ્યાકરણ ભણવા માટે આગ્ર કરતાં લખે છે કે –
यद्यपि बहुनाधीषे तथापि पठ पुत्र व्याकरणम् । स्वजनः श्वजनो माभूत् सकलं शकलं सकृच्छकृत् ॥
હે પુત્ર! તારે જો કે બહુ અધ્યયન કરવું ન હોય તે પણ વ્યાકરણ (તે અવશ્ય ) ભણજે. વ્યાકરણ ભણવાથી તું ગન (પિતાના કુટુંબી) ને ઠેકાણે જગન (કુતરે) લખીશ નહિ અને સત્ર (સર્વ) ને ઠેકાણે શાસ્ત્ર (કટકે) લખીશ નહિ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વ્યાકરણ નહિ ભણવાથી એક શબ્દ પ્રયોગ કરતાં તેમાંથી અર્થને અનર્થ ઉભે થાય છે, માટે વ્યાકરણ ભણવાની જરૂર છે. પરંતું ખેદની વાર્તા છે કે અધુના વ્યાકરણ તરફ લેકેની બહુજ ઉપેક્ષા છે. તેઓ ઈચ્છાનુસાર શબ્દના પ્રયેગેકર્યા જાય છે અને તેથી વિચારના વાહનરૂપી ભાષાની દિનપર દિન અર્ધગતિ થતી જાય છે અને અપપ્રાગે કરનારા પિતાની ધારણામાં નિષ્ફળ નિવડે છે. ભગવાન્ ભાષ્યકાર શબ્દ પ્રયોગના સંબંધમાં ફળશ્રુતિ દર્શાવતાં કહે છે કે;-g: રાઃ ચમ્ શતઃ સંખ્ય પ્રયુ: સ્વ મધુ મવતિ . ફક્ત એકજ શબ્દને યથાર્થ રીતે જા હેય ને જાણ્યા પછી–સમજયા પછી તેને પ્રયોગ કર્યો હોય તે તે સ્વર્ગલોકમાં કામના પૂરનારે થઈ પડે છે. વ્યાકરણના જ્ઞાનનું કેટલું મોટું ફળ છે. તે વાત આ વાકય ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ.
સંસ્કૃત ભાષા ભણવા-જાણવા માટે પાણિનિનું વ્યાકરણ પ્રસિદ્ધ છે અને તે વ્યાકરણ નુસાર રચાયેલી સિદ્ધાંત કૈમુદી નામના વ્યાકરણનું હાલમાં આખા હિંદુસ્તાનમાં પઠન પાઠન ચાલુ છે. આ સિદ્ધાંત મુદકારે પણ ગ્રંથારંભમાં કહ્યું છે કે હું તૈયા#સિદ્ધાંતૌમુવીચ વિરચતે વ્યાકરણ જાણનારાઓ માટે સિદ્ધાંતની કૌમુદી રચું છું; અને ગ્રંથને છેવટે કહે છે કે ઐવિવાનો રિક્ષામદ્દ તિમ મેં આ રીતે લાકિક શબ્દોની માત્ર દિશાજ દર્શાવી છે.
આવી રીતે કહેવાનું કારણ એ છે કે લેકે પ્રવૃત્તિશીલ, આળસ તથા અ૮૫ આયુષ્ય વાળા હોવાથી, જેઓ મહાન વ્યાકરણ શાસ્ત્ર ભણી શકે નહિ તેને માટે આ પ્રયત્ન છે. વર્તમાન કાળમાં લૈકિક પ્રવૃત્તિ વધી ગઈ છે અને તેથી થોડા સમયમાં અધિક જ્ઞાન કેમ મળે તેવા
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક વિષયે માટે ઉપાય જવામાં આવે છે, પરંતુ આવા ઉપાયથી પ્રાચીન કળા જ્ઞાન અને શાસ્ત્રીય જ્ઞાનને નાશ થશે, આમ કેટલાએક ભય દર્શાવે છે, અને તે ભય સત્ય પણ છે. પરંતુ પ્રવૃત્તિને લીધે તેને કઈ પણ વિચાર કરતા નથી. આવી જાતને પ્રયત્ન, શાસ્ત્રીય જ્ઞાનના સંબંધમાં પણ પ્રવૃત્ત થયેલ છે. અલબત એ પ્રયત્ન સારે છે, પરંતુ તેમ થવાથી કાળે કરીને શાસ્ત્રના મહાન ગ્રંથના પઠન પાઠનના અભાવે તે ગ્રંથે લુપ્ત થઈ જવાને પ્રસંગ આવી લાગે છે, એમ અમારું માનવું છે.
કેળવણી ખાતામાં સંસ્કૃત ભાષા દાખલ કરતી વખતે વિદ્યાર્થીઓને થોડા સમયમાં અને ડી મહેનતમાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણનું જ્ઞાન થવા માટે સરકાર તરફથી વ્યાકરણના ગ્રંથ રચવા માટે, કેળવણુ ખાતાના વિદ્વાનેને સૂચના કરવામાં આવી હતી, તે સૂચનાનુસાર ડોકટર રામકૃષ્ણ ગેપાળ ભાંડારકરે સંસ્કૃત માર્ગો પદેશિકા તથા સંસ્કૃત મંદિરાંત પ્રવેશિકા નામના બે સંસ્કૃત વ્યાકરણનાં પુસ્તકે કર્યા છે. આ પુસ્તકનાં ગુજરાતીમાં પણ ભાષાંતર થયાં છે અને ઘણું વર્ષો થયા ઈગ્રેજી તથા ગુજરાતી સ્કૂલમાં કેળવણી લેતાં વિદ્યાર્થીઓને તે દ્વારા સંસ્કૃત ભાષા શિખવવામાં આવે છે. તે પછી કેટલાક વિદ્વાનેએ છૂટા છવાયા પ્રયત્ન કર્યા હતા ને હાલમાં કેટલાએક કરે છે. પરંતુ તેથી ડૅ૦ ભાંડારકરનાં પુસ્તકે મહિમા જેને તેજ રહ્યા છે. તેનું કારણ એટલું જ કે તેમણે કરેલ ગ્રંથી ધારેલું ફળ વિદ્યાર્થીઓને મળે છે. ભણતી વખતે પરિશ્રમ ઘણજ ડે પડે છે; નિયમેની રચના પણ, ઘણુંજ સાદી, સરળ ને બનતાં સુધી ટુંકાણમાં સમજાવેલી છે. આવાં કેટલાક કારણોને લીધે તેમનાં પુસ્તકે માન્ય થઈ પડ્યાં છે. માર્ગો પદેશિકામાં કંઈ સર્વ વ્યાકરણ શાસ્ત્ર સમાયેલું નથી ને તે તેમણે દાવે પણ કર્યો નથી; એ વાત તેમણે રચેલા ગ્રંથનાં નામ પરથી જ સિદ્ધ થાય છે.
રા. ઠાકરદાસે સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ' નામને એક સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષામાં સમજણ સાથે બહાર પાડે છે, અને તેમાં વ્યાકરણને લગતા સર્વે વિષ
નું વિસ્તારથી વિવેચન કર્યું છે. આ ગ્રંથના આઠ પ્રકરણ છે. પ્રથમ પ્રકરણમાં અક્ષરની ઉત્પત્તિ, તેના સ્થાને, પ્રયને વગેરે દર્શાવ્યા છે. બીજા પ્રકરણને પાંચ ભાગમાં વહેંચી નાંખીને તેમાં સ્વર, વ્યંજન, અનુસ્વાર તથા વિસર્ગ, સંધિના નિયમે આપ્યા છે. આ પ્રકરણ જરા લાંબુ થયું છે, પરંતુ તેમ કર્યા સિવાય કર્તાને છુટકે ન હતે. ત્રિજા પ્રકરણની અગ્યાર ભાગમાં રચના કરી છે અને તેમાં ધાતુ, ક્રિયાપદ, કૃદંત, અવ્યય વગેરેના નિયમે, પ્રત્ય, વિકરણે (ગણની નિશાનીઓ), સાર્વધાતક અને અર્ધધાતુક પ્રત્ય, વિકારક તથા અવિકારક પ્રત્યેક સ્વરાદિ અને વ્યંજનાદિ ધાતુના દ્વિત્વ વિષયક અભ્યાસમાં બનતા વિકારે, સન્નન્ત ધાતુ, ચડત ધાતુ, નામ ધાતુ, ભાવિ ભાવે કર્મબંધક ધાતુ વિષે નિયમ, તેના વિશેષ નિયમો, અર્થો વગેરેને વિચાર કરવામાં આવે છે. અન્ય ધાતુઓમાં પ્રેરક, સન્નન્ત, વડન્ત, પ્રેરકના સન્નન્ત, સન્નતના પ્રેરક વગેરે રૂપે સમજાવવા માટે યુધ ધાતુનાં સવે રૂપે આપવામાં આવ્યા છે. તે પછી કૃદંત પ્રકરણ વિષે લખવામાં આવ્યું છે અને તેના પણ સર્વે નિયમે, તથા અપવાદે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. ચેથા પ્રકરણમાં પ્રતિપાદિકેને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. કારણ કે ધાતુઓમાંથી પ્રાતિપદિ બને છે. આ પ્રકરણમાં પ્રાતિપકિનાં, કૃદંતાદિકનું સ્વરૂપે વર્ણવવામાં આવ્યું છે અને તેમાં અકારાંતથી હકારાંત સુધીના પુલ્લિગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુંસકલિંગ તથા સર્વનામ શબ્દોનું અનુક્રમે નિયમ સાથે વ્યાકરણ કર્યું છે. પાંચમા પ્રકરણમાં અવ્યયેની સમજણ આપી છે. છઠ્ઠા પ્રકરણમાં સમાસને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. આના સાત વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે ને તેમાં જુદા જુદા સમાસની સમજણ તેને લગતા નિયમે, વિક, અપવાદે વગેરે દર્શાવવામાં આવ્યા છે. સાતમું પ્રકરણ વાકયરચના
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
નામનું છે. તેમાં વર્તમાન, ભૂત ભવિષ્ય, આજ્ઞાર્થ, વિધ્યર્થ, આશીલિંગ વગેરેને કયાં ને જ્યારે પ્રયોગ થાય, સાત વિભક્તિઓને કયારે પ્રવેગ થાય તે વિષે, તથા કર્તરિગ, કર્મણિ પ્રગ, ભાવે પ્રગમાં કર્તાને પ્રગ કરવા વિષે; તથા શબ્દોના અને ક્રિયાપદના અધ્યાહાર વિષે નિયમ દર્શાવ્યા છે અને આઠમાં પરિશિષ્ટ નામના પ્રકરણમાં ઢોહિતરિ અઢાર ગણે, ઉપસર્ગો, ઉપસર્ગોથી ધાતુના અર્થમાં થતા ફેરફાર વગેરે વ્યાકરણને લગતી સર્વ બાબતે ગ્રંથ કર્તાએ ગ્રંથમાં કાળજીપૂર્વક દાખલ કરી છે. વ્યાકરણ જેવા એક કઠિન વિષયમાં તેમણે કરેલે પરિશ્રમ એક વિશ્વ વણિક તરીકે સ્તુત્ય અને આદરણીય છે. ડે. ભાંડારકરના પુસ્તકે કરતાં આ ગ્રંથમાં વ્યાકરણના વિષયે વિશેષ અને વિસ્તારથી વર્ણવ્યા છે. એ રીતે આ ગ્રંથ છે કે ઉપયોગી છે પરંતુ ડે. ભાંડારકરના ગ્રંથ કરતાં આ ગ્રંથ ઘણેજ કઠિન અને વિસ્તારવાળે છે. કારણ કે કર્તાએ પ્રત્યેક વિષયે માટે જુદા જુદા નિયમે લખ્યા છે, ત્યારે ડો. ભંડારકરે, કેટલાક નિયમને એવા તે વ્યાપક લખ્યા છે કે જેને બધી જગ્યાએ ઉપયોગ થઈ શકે. ડા. ભંડારકરે સંધિ પ્રકરણ જુદું નહિ લખતાં, ધાતુના અને શબ્દના પ્રયેગે દર્શાવતી વખતે પ્રસંગે પાત સંધિઓના નિયમે દર્શાવ્યા છે જેથી તેને માટે જુદું પ્રકરણ જવાને તેને પ્રયત્ન કરે પડયે નથી. આનું કારણ ડા. ભંડારકર જાતે વ્યાકરણના અભ્યાસી હતા. તેમણે વ્યાકરણ શાસ્ત્ર ઉપર સંપૂર્ણ વિચાર કર્યો હતો અને પછી જે લોકોને વ્યાકરણ શિખવવાનું છે તેની બુદ્ધિ તરફ પણ ધ્યાન આપ્યું હતું અને પછી ગ્રંથ રચના કરી હતી. તેથી તેને ગ્રંથ કપ્રિય અને અનન્ય થઈ પડે છે. ત્યારે રા. ઠાકરદાસ વ્યાકરણ શાસ્ત્રના અભ્યાસી નથી–તેમણે ગ્રંથને અભ્યાસ કરતાં કરતાં આ ગ્રંથ લખેલે છે અને તેથી જ સિદ્ધાંત કેમુદીનું આ ગ્રંથ એક ભાષાંતર કહીએ તે કહી શકાય. છતાં પ્રથકારના વ્યાકરણ જેવા એક કઠિન વિષયને ગુજરાતી ભાષામાં ઉતારવા માટે કરેલા પરિશ્રમ માટેજ અમે ધન્યવાદ આપીએ છીએ. કર્તએ ગ્રંથને પૂર્ણ ને નિર્દોષ બનાવવા માટે પ્રયત્ન કર્યો છે અને મુંબઈના જાણીતા શાસ્ત્રી જીવરામ લલ્લુભાઈની તથા શાસ્ત્રી ત્રિભુવન ધનજીની આ ગ્રંથ રચતી વખતે સહાયતા લીધી છે. સંસ્કૃત શિખનારને આ ગ્રંથ સહાયતારૂપ થઈ પડે તે છે, કેમકે કર્તાએ અસલ વ્યાકરણના સર્વે નિયમને અનુસરીને દરેક ધાતુઓ, દરેક નામે, તથા સમા, તદ્ધિત વગેરેના રૂપે દર્શાવ્યા છે. વળી આ ગ્રંથના અભ્યાસથી સંસ્કૃત વ્યાકરણના ગ્રંથ, કાવ્ય, નાટકે તથા શાસ્ત્ર ભણવા પણ સરળ થઈ પડવા સંભવ છે. ગ્રંથમાં કેટલાક સ્થળોએ અશુદ્ધિ રહી ગઈ છે જે વ્યાકરણ જેવા ગ્રંથમાં મહાન દેષ ગણાય–પરંતુ તેને માટે આરંભમાંજ શુદ્ધિ પત્રક આપ્યું છે.
ડિસેમ્બર ૧૯૧૦ ના મુંબઈના “સમાચક ચેપનીઆમાં આવેલે મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ-કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર શેઠ ઠકેરદાસ જમનાદાસ પંછ, મુંબઈ. પાનાં ૨૬૪ કીમત રૂ. ૩-૦-૦
ગુજરાતી ભાષાનાં અને વિવિધ રીતે પુષ્ટ કરવાની અતિ આવશ્યકતા છે. એ કાર્ય અસહાય સાહિત્ય સેવકે કેવલ પિતાના વિદ્યાબળથી સાધી શકે એમ નથી. શ્રેષ્ઠીઓ તથા સામાન્ય જનમંડળની તેમાં અવિરત સહાય હશે, તેજ એ કાર્ય પાર પડશે, નહિ તે નહીં જ્યાંસુધી વ્યાકરણ, તર્કશાસ્ત્ર આદિ મુખ્ય મુખ્ય અંગે પરિપુષ્ટ થયા નથી, ત્યાં સુધી ભાષા વૃક્ષ સવિશે પરિણત અને રસદાયી ફળ આપવાને કેવલ અશકત છે. ગુજરાતી ભાષાના મૂળને સંસ્કૃત ભાષાએ જ જોઈત રસ પૂરો પાડે છે, અને અન્ય ભાષાઓ હવા પ્રકાશ આદિ
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
તત્વની પેઠે તેમાં કેટલેક અંશે સહાયક નિવડી છે. આથી સંસ્કૃત ભાષાનાં અગાને યોગ્ય રીતે જાણવાની અતિ આવશ્યક્તા છે.' કાઇ પણ ભાષાના યથાર્થ અભ્યાસ કરવા સારૂ પ્રથમ તે ભાષાનું વ્યાકરણુ જાણવાની ખાસ અપેક્ષા છે. વ્યાકરણને સંસ્કૃત કવિએ ભાષાના શીર્ષની ઉપમા આપે છે. વ્યાકરણના યથાર્થ અધ્યયન વિના ભાષાનું યથાર્થ જ્ઞાન કી પણુ થતું નથી. સંસ્કૃત ભાષામાં વ્યાકરણના મહાન ગ્રંથ રચાયલાં છે. પરંતુ જેમ પંચતંત્રના ક્ત વિષ્ણુશર્મા કહે છે તેમ અનંતવારં શિલ્ડ શબ્દશાસ્ત્ર શબ્દશાસ્ત્રના પાર અનંત-અંત વિનાના છે, એટલે સ્વલ્પ આયુ અને બહુ વિદ્નાથી સંકુલ એવા વીસમી સદીના પ્રવૃત્તિશીલ જમાનામાં એ મહાન ગ્રંથોનો સર્વ જિજ્ઞાસુ વિધાથીઓ યથાસ્થિત અભ્યાસ કરી શકે એમ નથી, તેથી વિદ્યાથી સરળતાથી અભ્યાસ કરી શકે એવી દ્રષ્ટિથી તેના અતિ આવશ્યક વિભાગોના સક્ષિપ્ત અને સારભૂત ગ્રંથા તૈયાર કરવાની અપેક્ષા રહે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં પણ વ્યાકરણના આવા ગ્રંથા રચાયા છે, પરંતુ ગુજરાતી ભાષામાં તેવા ગ્રંથા ઉતાર્યા શિવાય ગુજરાતી વિદ્યાર્થી એ તેને અભ્યાસ સરળતાથી કરી શકશે નહી. સુપ્રસિદ્ધ, વયેવૃદ્ધ, વિદ્વાન. ડા. રામકૃષ્ણ ગોપાળ ભાંડારકરે આ ઉદ્દેશથી વ્યાકર્ણુના મુખ્ય મુખ્ય સિદ્ધાંતોને ‘માર્ગાપદેશિકા’ અને મદિરાંત પ્રવેશિકા માં વિદ્યાથી ઓના હિત માટે ઈંગ્રેજીમાં ઉતાર્યાં છે અને એ પુસ્તકના ગુજરાતી ભાષાંતરાએ અંગ્રેજી નહી જાણનાર વિદ્યાર્થીઓની અગત્ય પુરી પાડી છે. શ્રીમાન્ સયાજીરાવ ગાયકવાડે “ સંસ્કૃત જ્ઞાનમંજીષા ” નામની સરણી દ્વારા આજ ઉદ્દેશથી ગુજરાતી ભાષામાં એવા, સિદ્ધાંતોને ઉતારવા સારૂ સાક્ષર રા. કમળાશકર પ્રાણશંકર ત્રિવેદીની યાજના કરી હતી. તેમણે ડા. ભાંડારકરની ચેોજનામાં કેટલેક આવશ્યક સુધારા કરીને કેટલાક વર્ષ પૂર્વે પ્રથમ પુસ્તક પ્રગટ કર્યુ હતુ. તે પછી શ્રીમ'ત ગાયકવાડ સરકારની હંમેશની વિલખ નીતિ અનુસાર એ કાર્ય આગળ વધતુ અટકી પડયુ છે, એ અતિશય શોચનીય છે. રા. સા. કમળાશંકર જેવા ચાગ્ય અને પરિપકવ વ્યાકરણાભ્યાસીને હાથે જો એ કામ પુરૂ કરાવવામાં આવ્યું હત, તા બેશક તે વીદ્યાથી ઓને વિશેષ લાભપ્રદ થયા વિના રહેતજ નહીં. અમારા સાંભળવામાં છે કે રા. સા. કમળાશ’કર નવી પદ્ધતિ અનુસાર એક સંસ્કૃત સરણી તૈયાર કરે છે. આ ઉપરાંત મી. ગાલેની પણ એક અપૂર્ણ સરણી છે. વળી રાજકોટની સૈારાષ્ટ્ર પાઠશાલા તરફથી પણ એવા પ્રયત્ન થયલા છે.
• પ્રસ્તુત સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ નામક ગ્રંથ તૈયાર કરવામાં પણ સંસ્કૃત વ્યાકરણના મુખ્ય મુખ્ય સિદ્ધાંતાને સરળતાથી વિદ્યાર્થીઓના મન ઉપર હસાવવાના રા. ઢાકારદાસના ઉદ્દેશ છે. તેમના પુત્ર રા. છગનલાલને તેમણે ૧૯ વર્ષના થયાં ત્યાં સુધીમાં સસ્કૃત અને ઈંગ્રેજી ભાષાનુ કેટલુંક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવ્યુ હતું. રા. ઠાકારદાસે સ`સ્કૃત ભાષામાં તેમને પ્રવીણ કરવા સારૂ વ્યાકરણના વિવિધ અંગેાના નિયમા શિખવવાની એક સરળ યેાજના ઘડી-ઘડાવી કાઢી હતી, અને એ ચેાજનાનું પરિણામ એ આ પ્રસ્તુત સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ નામક ગ્રંથ છે. સાંપ્રતપ્રવૃત્તિશીલ સમયે પુત્રને અભ્યાસ કરાવવા સારૂ પાતે જાતે આવા કઠિન અને શ્રમસાધ્ય વિષયનુ અવગાહન કરીને એક સરલ ગ્રન્થ ચાજી-ચેાજાવી કાઢનારા શ્રેષ્ઠી પિતા જવલ્લા હાય છે. સ. ઠાકોરદાસે મંદ અધિકારીઓને અભ્યાસના સાધન રૂપ ભાષાગ્રંથામાં આવા ગ્રન્થની ન્યૂનતાને પરિપૂર્ણ કરવા સારૂ ગુજરાતી પ્રજાને પ્રસ્તુત ગ્રંથ સમપ્યા છે, તે માટે તેઓ ખરેખર પ્રશ'સાને પાત્ર છે. જો કે આ ગ્રન્થ કેટલેક અંશે ભાષાંતર છે, તેમ છતાં પણ તેમણે પ્રવૃત્તિમય પરમાણુ એથી વ્યાપ્ત એવી મુંબઇ નગરીમાં વસીને, પોતાના સમયના સદુપયોગ કર્યો છે, અને પોતાના પરિપકવ વિચારેને સુચિન્દ્વિત કર્યા છે, એ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
જોઈ અમને હર્ષમિશ્ર સંતેષ થાય છે. તેમના પુત્ર રા. છગનલાલે આ ગ્રંથને પ્રસિદ્ધ કરવામાં વિવિધ જાતના પરિશ્રમે વેઠવ્યા હતાં, પરંતુ રપ ગ્રંથ પૂર્ણ થતાં પહેલાં તેમનું બાવીસ વર્ષની ભર યુવાવસ્થાએ અકાલે મર્ણ થતાં ર. ઠાકરદાસે આ ગ્રંથ રૂપી નિવાપાંજલિ તેમને સમર્પી છે. ઉમ્મરે પુગ્યા પછી યુવાન પુત્રનું મર્ણ થાય છે, તે તે પિતાને અતિશય સાલે છે અને તેવું અકાલ મર્ણ એક પ્રકારે પિતાની વૃદ્ધાવસ્થાને કેરી ખાનારા જીવરૂપ થઈ પડે છે. રા. ઠાકરદાસને શિરે આવું અસહ્ય દુઃખ આવી પડ્યું તે માટે અમે અતિશય દિલગીર છીએ.
આટલું આવા ગ્રન્થની આવશ્યકતા વિષે અને તેના જનાર સંબંધી સ્વાભાવિક કથન કર્યા પછી હવે આ ગ્રન્થની યોજના તરફ કંઇક લક્ષ આપીએ. રા. ઠાકોરદાસ પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રજનમાં જણાવે છે, કે “આ રીતે એ (સંસ્કૃત) ભાષા જોઈએ તેવી સજીવન થઈ શકતી નથી, એ સર્વને જાણીતું છે તેથી એ ભાષા તથા તેના ગ્રન્થ તેઓના અધિકારીઓ સેહેલથી ભણી શકે અને એ વિદ્યા સજીવન થાય એવા વ્યાકરણની જરૂર છે, ને તેજ આ ગ્રંથનું પ્રયોજન છે.” તેમણે ગ્રંથની આ યોજનાનું વિધાન કેવી રીતે કર્યું છે, તે પ્રસ્તાવનામાં ૧૦-૧૧ પાનામાં સ્પષ્ટતાથી સમજાવેલું છે.
ડે. ભાંડારકર અને રા. સા. કમળાશંકરનાં પુસ્તકમાં અક્ષર સંબંધી માહિતી આપ્યા પછી ધાતુનાં પ્રતિપદિક કેવી રીતિએ બનાવવાં તે સંબંધી જણવાયેલું છે અને એવાં રૂપે ઉપજાવી કાઢવાનું શીખવતાં કમે કેમે સાથે સાથે સંધિના નિયમેનું જ્ઞાન આપવાની પણું વ્યવ
સ્થા કરાયેલી છે. જેમ દ્રષ્ટાંત વિના સિદ્ધાંત મન ઉપર હસતો નથી તેમ સિદ્ધાંતનું વિધાન કરવા સારૂ અભ્યાસપાઠની પણ અગત્ય છે, આ હેતથી ડે. ભાંડારકરે અને રા. સા. કમળાશંકરે કેટલાક અભ્યાસ પાઠે આપેલા છે, અને તેમાં સિદ્ધાંતનું યથાર્થ વિધાન કરી શકાય એવા ધાતુઓ પણ આપેલા છે. તેમ કરતાં તેમણે વિષયના ઊંડાણમાં એકદમ ઉતરવાનું ઉચિત ધાર્યું નથી. ધાતુનાં રૂપ શિખવવાની સાથેજ નામ અને વિશેષણની વિભક્તિઓનાં રૂપ પણ કેવી રીતે જ કાઢવા તેની પણ માહિતી આપી છે, અને કેમે ક્રમે એ વિષેન ઊંડાણમાં ઉતરીને પ્રચ્છક અને જીજ્ઞાસુ વિદ્યાર્થીને વિષયનું રસભર અવગાહન કરાવવાની સરલ યેજના જેલી છે.
રા. ઠાકરદાસને એવા અભ્યાસપાઠ કે બેધપાઠની યેજના પસંદ પડી હેય એમ જણાતું નથી. પરંતુ અમારે કહેવું જોઈએ કે અભ્યાસપાઠ આપવાથી વિષય સમજવામાં વિદ્યાર્થીઓને સવિશેષ સરળતા અને સુગમતા પ્રાપ્ત થાય છે, તથા વિષય પણ મનમાં દ્રષ્ટાંત અને વિધાનથી સજ્જડ ઠસે છે. આ મુદ્દામાં ર. ઠાકરદાસની યેજના ઉક્ત ઉભય અનુભવી પંડિતેની યોજનાથી ભિન્ન છે. વળી વસ્તુસંકલનાના કમમાં પણ તેઓ ઉક્ત પંડિતથી ઘણે અંશે ખાસ જુદા પડે છે. તેમને મત એવે છે, કે “ પ્રતિપાદિકની બાબત પહેલાં હેય એતે કુદરતિ નિયમ વિરુદ્ધ છે. કેમકે મૂળ પ્રાતિપદિક ધાતુ પરથી બને છે, મૂળ ધાતુ પ્રાતિપદિક પરથી બનતું નથી. એમ શીખવવાથી જે ભાષા અને વ્યાકરણની ખુબી તેને માત્ર સંપૂર્ણ ભણનારાજ, ને તે પણ ભણી વિચાર કરેજ, ધ્યાનમાં આવે; ને બીજાઓને તે ખુબી ન સમજે એટલે રસ પડે નહીં ને કંટાળે.....એટલે અભ્યાસ છોડી દે ...ને તે ઉત્સાહ વધારવાને બદલે તેડવાનું એક કારણ થાય છે. આથી તેમણે પ્રથમ પંચ સંધિ પ્રકરણ આપેલું છે. સંધિ પ્રકરણ તેમણે સરળતાથી કેટલાક દ્રષ્ટાંત આપીને સમજાવ્યું છે ખરું, પરંતુ તેમાં આ સર્વ જ્ઞાન એકદમ ભારેભાર ઠસાવેલું હોવાથી આરંભ કરનાર વિદ્યાથને તે શિખવાનું સરળ થઈ પડશે, કે કેમ એ શંકાસ્પદ છે. આ પેજનાને અંગેજ આ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક મોટી ભિન્નતા છે. તેમણે જે અભ્યાસપાઠ એજ્યા હત, તથા તે દ્વારા સંધિના નિયમોનું વિધાન વિદ્યાર્થી પિતે સાથે સાથે કરી શકે એવી ગેઠવણ કરી હત, તે તે અભ્યાસ માટે વિશેષ સુતર થઈ પડત. અલબત આ દલીલની સામે એવી પણ દલીલ આણી શકાય એમ છે, કે તે પાઠ કાઢવાની ફરજ શિક્ષકની છે અને શિક્ષકે એ નિયમ શિખવતાં એવા અભ્યાસ પાઠ વિદ્યાથીઓને લખાવવા જોઈએ. કેટલેક અંશે આ દલીલમાં સત્ય છે, પરંતુ શિક્ષક અને શિષ્યની યોગ્યતાને પણ વિચાર કરવાને છે. નિયમ સ્પષ્ટતાથી અને સરળતાથી મન ઉપર સજડ હસે એવા અમુક દ્રષ્ટાંતદર્શક શબ્દ અને વાકયે તાત્કાલિક શેધી કાઢવામાં અનેક મુશ્કેલીઓ રહેલી છે, તે પણ ભૂલી જવા જેવું નથી. આવીજ ટીકા આ ગ્રન્થના આવા પ્રત્યેક અંગને લાગુ પડે છે, તેથી માત્ર પ્રથમ અંગને લઈને આટલું કહેવું પડ્યું છે. વિદ્યાથીએને ઉત્સાહ વધારવાના ઉદ્દેશથી રા. ઠાકરદાસ કહે છે તેમ આવી ચેજના કરવામાં આવી હશે. પણ અમને જણાય છે, કે તે ડો. ભાંડારકરવાળી ચેજના કરતાં બીલકુલ સરળ અને સુગમ નથી. વળી ડે. ભાંડારકરે ધાતુના અને નામ તથા વિશેષણેનાં રૂપે કેવી રીતે ઉપજાવવાં, તેની જે સ્પષ્ટ સરણી દર્શાવી છે, તે અમને વિશેષ સારી જણાય છે. ધાતુઓ ઉપરથી ઉપજાવવાના અનેક રૂપના સંબંધમાં પણ આજ ટીકા લાગુ પડે છે. તેમનું સરળતાનું ધોરણ કંઈક વિલક્ષણ છે.
આટલી મુખ્ય ન્યૂનતાને બાદ કરીએ તે બીજી રીતે ર. ઠાકોરદાસે વિષય સમજાવવામાં અને તેનું યથાયોગ્ય સંપૂર્ણ જ્ઞાન આપવામાં ઠીક શ્રમ ઉઠાવે છે. ડો. ભાડાકરવાળા પુસ્તકનું થોડું ઘણું જ્ઞાન મેળવ્યા પછી વિશેષ જ્ઞાન સંપાદન કરવાની ઈચ્છાવાળા વિદ્યાથીને આ પુસ્તક વિશેષ ઉપયેગી થઈ પડશે એમ જણાય છે. ઇંગ્રેજી ભણનારા વિદ્યાર્થીઓને ટેકસ્ટ બુક ઉપરાંત શબ્દરચના કે વાક્યરચનાના કેટલાક આવશ્યકનિયમે જાણવા સારૂ આપેટેસ ગાઈડ શિખવાની જરૂર પડે છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક શિખનારને એવી વિગતે આમાંથી મળી આવે
એમ છે; અને પરીક્ષામાં તે વિશેષ સહાયક થઈ પડે એમ છે. આ પુસ્તકના પ્રત્યેક અંગ સંબંધી વિવેચન અત્રે કરી શકાય એમ નથી, કારણ કે વિષય અતિગહન છે અને તેને યથાસ્થિત ઉહાપોહ અત્રે થઈ શકે એમ પણ નથી. - વ્યાકરણ જેવા વિષયને સમજાવનારા ગ્રંથમાં જેમ બને તેમ ઓછી અશુદ્ધિ હેવી જોઈએ. જો કે રા. ઠાકરદાસે એક લાંબુંલચક આશરે લગભગ ૪૦૦ ભુલનું શુદ્ધિપત્રકઆ પુસ્તકમાં જોયું છે, પરંતુ તેથી કંઈ વિષયને શુદ્ધ રીતે નિરૂપવાની તેમની જોખમ દારી ઓછી થતી નથી.
રા. ઠાકરદાસે પ્રસ્તાવના પૃ. ૭ માં ત્રણ સ્થળે જયાં મટુક્ષિત શબ્દ વાપર્યો છે, ત્યાં મોનાલિત શબ્દ વપરાવા જોઈએ, કારણકે વ્યાકરણના નિયમ અનુસાર મટન ૩ગતિ રૂતિ મની થાય.
રા. ઠાકરદાસે પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં અનુક્રમણિકા આપી છે. તે વિસ્તૃત હેવાથી વિદ્યાર્થીને વિશેષ ઉપયોગી થઈ પડશે. આ પુસ્તકને શુદ્ધ કરાવવામાં તેમણે સુપ્રસિદ્ધ શાસ્ત્રીજી જીવરામ લલ્લુભાઈ તથા શાસ્ત્રી ત્રિભુવનદાસ ધનજીની સહાય લીધેલી છે, અને બંને શાસ્ત્રીજીઓએ પિતે આ ગ્રંથને સાધંત તપાસ્યાનું આપેલું પ્રમાણ પત્ર આ ગ્રંથમાં સાથે જોડુવામાં આવેલું છે. અંમાં જણાવવાનું કે એક ઉત્સાહી, ભાષાભિમાની, શ્રેષ્ઠીએ આવે જે મહાન પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે, તે બેશક પ્રસંશાને પાત્ર છે અને અનુકરણીય છે. આશા છે કે, તેને એગ્ય સત્કાર થશે. રા. ઠાકરદાસને તેમના સ્તુત્ય પ્રયાસ માટે અને ખંતથી તેને પાર પાડવા માટે અમે તેમને સર્વ રીતે ધન્યવાદ આપીએ છીએ અને ઈચ્છીએ છીએ, કે
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
તેઓ સંસ્કૃત ભાષાને સજીવન કરવાના સ્તુત્ય ઉત્સાહને વિશેષ ખિલવશે અને અન્ય સાહિત્યસેવાઓ બજાવી આવા અનેક ઉપયોગી કાર્યો કરશે.
4
તા૦ ૨૫-૯-૧૯૧૦ ના સુરતના “ ગુજરાત મિત્ર તથા ગુજરાત દર્પણ” પત્રના મત. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
સંસ્કૃત ભાષાઉપર અજવાળું નાંખનાર યથાર્થ નામ · સંસ્કૃત ભાષા પ્રીપ' નામનુ’ પુસ્તક રા૦ રા૦ ઢાકારદાસ જમનાદાસ ૫જીએ પ્રયાયું છે. સ`સ્કૃત ભાષાની અનેક આંટિ એને અતિ શ્રમ લઇ ઉકેલવાના અને ગુજરાતી ભાષામાં તેનું વિવરણ કરવાનો આ પ્રથમ પ્રયાસ છે. ઉપેક્ષિત ભાષાપ્રતિ સુજ્ઞ ગુર્જરનુ લક્ષ ખેંચવું અને તેના અભ્યાસને વાસ્તે માર્ગ સરળ કરી આપવા એ કર્જાના સ્તુત્ય વિચાર જણાય છે. સંસ્કૃત દ્વારાજ સંસ્કૃતના અભ્યાસ કરનાર વર્ગ હાલમાં અલ્પ છે—નથીજ કહીએ તે પણ બહુ ખોટુ નથી. હાઇસ્કૂલમાં અંગ્રેÖ પુસ્તકેદ્વારા તેના અલ્પાનલ્પ અભ્યાસ થાય છે, અને તેથીજ પાઠશાળામાં ભણુતા વિદ્યાર્થી એને એક સારા સંસ્કૃત-ગુજરાતી પુસ્તકની જરૂર હતી. જરૂર આ પુસ્તક પુરી પાડશે એવી આશા છે.
અંગ્રેજી ભાષાના અપ્રતિહત પ્રચાર અને તે ભાષામાંજ લખાયલાં સ`સ્કૃત પુસ્તકામાં ટેવાયલી બુદ્ધિને લઈ પારિભાષિક શબ્દોથી પૂર્ણ આ પુસ્તકને હાઇસ્કૂલમાં ભણનારા યુવક બહુ લાભ લે એવું અમારૂં માનવું નથી. તેપણુ શિક્ષિત વર્ગને આ પુસ્તક અમુક અંશે લાભદાઈ તા છેજ.
વિષયાનુક્રમ કઇંક નવા પ્રકારના છે. પહેલા અને ખીજા પ્રકરણમાં અક્ષર વિચાર અને સંધિ વિવરણુ છે. ત્રિજા પ્રકરણથી ધાતુ શરૂ થાય છે; અને તેમાં એટલી બધી વસ્તુને અથઇતિ નિઃશેષ સમાવેશ થએલે છે કે સાધારણ અભ્યાસકનું ધૈર્ય ભાગ્યેજ ટકી શકે. ત્યાર પછી પ્રાતિપ્રદ્ઘિક, સમાસ વિગેરેનાં પ્રકરણા છે તેમાં યેાગ્ય ક્રમમાં નિયમ અપવાદ વિગેરે સચાટપણે સમજાવેલાં છે. વાકયરચના વિષેનું સાતમું પ્રકરણ ખાસ કરી ઉપયોગી થઈ પડશે એવી અમને આશા છે. આવી રીતે વિષયાનુક્રમ અમુક ધારણપર છે. ‘જીતુ એટલું સારૂં અને નવું એટલુ નઠારૂ'' એવુ અમારૂ માનવું નથી; તે પણ અમને શકા છે કે તે ક્રમ અશિક્ષિત અભ્યાસકને સરળ અને રસમય થખું પડે.
સંસ્કૃત ભાષા જ્ઞાન પ્રચાર અર્થે કર્તાએ લીધેલા અનન્ય શ્રમને વાસ્તે દરેક સુન્ન ગુર અન્ધે તેના ઉપકૃત છે; અને તેથી ગુજર બન્ધુએ પુસ્તકની ક્દર ખુજી ચૈાગ્ય ઉત્તેજન આપશે એવી અમારી આશા અને વિનંતિ છે.
છેવટમાં અમારે જણાવવું જોઇએ કે જો પુસ્તકની કિમ્મત રૂા૦ રૂ કરતાં ઓછી હોત તે તેના લાભ વિશેષ લઇ શકાત.
સંવત ૧૯૬૭ ના કાર્તિકના વડાદરાના “ કેળવણી” ચાપાનીઆમાં આવેલે મત.
संस्कृत भाषा प्रदीप.
ગુજરાતી ભાષાનું સારૂં જ્ઞાન થવાને સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન કેટલું આવશ્યક છે તે સર્વને એટલું સુવિદિત છે કે તેને તર્કથી પ્રતિપાદન કરવાની આવશ્યકતા નથી. એજ કારણથી આ રાજ્યની ગુજરાતી શાળાઓમાં સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકાનું શિક્ષણુ દાખલ કરવામાં આવ્યુ હતું. આપણા દેશના કાવ્ય, નાટક, આખ્યાયિકા, જ્યાતિષ, વૈદ્યક, વ્યાકરણ, ઇતિહાસ,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
તત્વજ્ઞાન, આદિ સર્વ ભંડાર સંસ્કૃત ભાષામંદિરમાં છે. તે પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળાને તે સંસ્કૃત ભાષા શિખ્યા વગર ચાલેજ નહિ. વિશેષતઃ આજકાલ કેટલાક લેખકે સંસ્કૃત જ્ઞાનના અભાવે શુદ્ધ લેખનના આડંબરમાં પડીને લખવામાં કેટલાક એવા બેટા પ્રવેગ કરે છે કે તે તરફ તજજ્ઞ વિદ્વાને હસ્યા વિના રહે નહિ. જેમ, “શ્રીયુત્ ” “નૈતિક,” “બુદ્ધિવાન ઈત્યાદિ અનભિએ વાપરેલા આવા શબ્દ ભાષામાં પ્રચાર પરંપરા પામીને ભાષાની અર્ધગતિ માત્ર કરે છે. આ અગતિ અટકાવવાનું મુખ્ય સાધન માત્ર સંસ્કૃત ભાષાના ધાતુ, પ્રકૃતિપ્રત્યય ઈત્યાદિનું જ્ઞાન છે–અર્થાત્ સંસ્કૃત વ્યાકરણનું જ્ઞાન છે. - આ જ્ઞાન મેળવવા માટે ઘણુ જણ આતુર હોય છે, પણ તેમને ગુરૂની સહાયતા વગર અવકાશના વખતમાં અભ્યાસ કરીને સંસ્કૃત ભાષા શિખવી શકે એવું સાધન દુર્લભ છે. કેટલાક વર્ષો ઉપર એક “વ્યાકરણલેશ” નામે પુસ્તક કાશીમાં રચાયું હતું અને તેનું ભાષાન્તર અમદાવાદની ટ્રેનિંગ સ્કૂલમાં શિખવવામાં આવતું હતું. તે પછી શાસ્ત્રી ચિપલુનકરનું તથા ડો. ધીરજરામ દલપતરામનું વ્યાકરણ પ્રગટ થયું હતું. પહેલામાં ભાષા સાથે વ્યાકરણ શિ. ખવવાની પદ્ધતિ ગ્રહણ કરી હતી, પણ તેથી માત્ર સંસ્કૃત ભાષાનું દિગ્દર્શન થવા ઉપરાંત વિશેષ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય એમ નહતું. બીજા બેમાં પ્રતિપાદિક અને ક્રિયાપદનાં રૂપે ગોખવા પર મુખ્ય આધાર હતું જેથી તે પણ શિખનારને અનુકલ નહેતાં. તે પછી ડે. ભાંડારકરની “માર્ગેપદેશિકા” અને “મદિરાંતઃપ્રવેશિકા” પ્રચારમાં આવી. આ બે પુસ્તકમાં વ્યાકરણની લગભગ બધી પ્રક્રિયામાં સમાવવાને યત્ન કરવામાં આવ્યું હતું અને ઉત્તરેત્તર જે આવૃતિઓ થતી ગઈ, તેમાં તેજ યત્ન ચાલુ રાખવામાં આવ્યું હતું તથા તે સાથે ભાષા શિખવવાની રચના કરી હતી, જેથી શાળાઓ માટે આ પુસ્તક અગત્યના થઈ પડયાં. તથાપિ તે એટલાં કઠિન થયાં કે ગુરૂ વગર વિદ્યાર્થીઓ શીખી શક્યા નહિ. એજ પદ્ધતિ ઉપર કદાચ એને બદલે છ પુસ્તક કર્યા હતા તે તે વધારે ઉપયોગી થાત. સંસ્કૃત વ્યાકરણકારોએ વ્યાકરણના નિયમ સ્મરણમાં રાખવાને થેડા અક્ષરેમાં ઘણે અર્થ સમાવીને સૂત્રે કર્યા છે, તથા સંજ્ઞા પરિભાષા પણ કરી છે. ઉપર ઉપરથી જોનારને તે નકામા બેજા જેવી લાગે, તથાપિ લગાર ઉડા ઉતરીને વિચાર કરે તે, શિખનારને તે કેટલે બધે શ્રમ બચાવે છે તે તરતજ ધ્યાનમાં આવે એવું છે. પરંતુ માર્ગેપદેશિકાના રચયિતાના મનમાં ભાષા શિક્ષણ મુખ્ય અને વ્યાકરણ પણ હશે તેથી યથાકથંચિત રૂપસિદ્ધિ કરાવીને ભાષા શિખવવાનું આરંવ્યું જણાય છે અને વ્યાક રણના નિયમે સૂત્ર રૂપ ન આપતાં તેનું સવૃત્તિક ભાષાન્તર આપ્યું હોય એમ દેખાય છે. અસ્તુ, એજ તેના કાઠિન્મનું કારણ હશે. આ કારણથી હજી પણ ઘણું સંસ્કૃત ભાષા જીજ્ઞાસુ કેઈ સુગમ માર્ગની શેધમાં હતા. તેવામાં વિર્ય રણછોડભાઈએ લઘુસિદ્ધાંત કામુદીનું ગુર્જર ભાષાન્તર કર્યું. સંસ્કૃત શિખેલાને તે સહેલું ભાસે, પણ નવીનને તેમાં પણ મુશ્કેલી ભાસતી અમે જોઈ છે. તે પછી આજ અમારા હાથમાં ર. . ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંછ એમણે પિતાનું કરેલું “સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ” નામે વ્યાકરણ મૂકયું છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણને અભ્યાસ કરતી વખતે કરેલી સંક્ષિપ્ત નોંધને એકત્ર કરી, કમવાર ગોઠવી સુધારી વધારીને પુસ્તકાકારમાં બહાર પાડી હોય તેવું આ પુસ્તક ઉપર ઉપરથી જોતાં જણાય છે. એમાં પણ સૂત્રને બદલે તેના અર્થાત્મક નિયમે આપ્યા છે, અને તે પણ એક જગાએ સામટા આપી દીધા છે. પ્રત્યેક નિયમ ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ કરવાને જે શ્રમ કર્યો હેત તે બેશક પુસ્તકનું કદ વધી જાત; પણ તેમ કર્યા વિના નવીન શીખનાર તેમાં પ્રવેશ કરવાને શક્તિમાન થાય નહિ, એ પણ સ્પષ્ટ છે. એમ છતાં ગુજરાતી દ્વારા સંસ્કૃત વ્યાકરણ શિખવાની ઈચ્છાવાળાને આ એક ઉપયોગી
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
પુસ્તક છે. એની ભૂમિકા ઘણી બોધક છે તથા તેને નીતિશાસ્ત્રાદિકના ઉતારા આપીને રસિક કરી છે. આ પુસ્તકનાં આઠ પ્રકરણ કર્યાં છે. પહેલામાં અક્ષર વિચાર અને ખીજામાં સંધિ વિચાર છે; ત્રિજામાં ધાતુ અને પ્રત્યયા તથા સાધાતુક અને આધૃધાતુક પ્રત્યયાની સમજ, પ્રત્યયનિમિત્ત થનારા ફેરફારો, અને ધાતુઓના રૂપો આપેલા છે; ચોથા પ્રકરણમાં પ્રાતિપત્તિક અને તેનાં રૂપો આપ્યાં છે. પાંચમા પ્રકરણમાં અવ્યય, છેડ્ડામાં સમાસ, સાતમામાં વાકય ૨ચના અને આઠમામાં કેટલાક પરિશિષ્ટો આપેલાં છે જેમાં લેાહિતાદિ ગણા અને ધાતુકેશ વગેરેનો સમાવેશ કર્યો છે. અર્થાત્ સંસ્કૃત વ્યાકરનુ સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાને જે કાંઈ જોઇએ તે બધાના અહીં સંગ્રહ કરેલ છે. ગ્રંથકાર લખે છે કે દરરોજના બે કલાક પ્રમાણે જો કાઇ ખાર માસ યત્ન કરે તો આ ગ્રંથ સપૂર્ણ શિખી શકે. ભાષા ગુજરાતી છે અને સમજવાને કણ ન પડે એમ સ્પષ્ટ શૈલીથી લખી છે, તેથી બુદ્ધિમાન ગુજરાતી ભાષાના જ્ઞાનવાળા ગુરૂની સહુજ મદદથી આ પુસ્તકના યાગથી સસ્કૃત વ્યાકરણનુ` જ્ઞાન મેળવી શકે. એમ છતાં ગ્રંથ રચના આરંભના શિખનારને અનુકૂલ આવશે કે નહિ તે વિષે અમને સ ંદેહ છે. ગ્રંથમાં પ્રાયશઃ દરેક પ્રકરણમાં નિયમો એકત્ર કરીને આપ્યા છે તથા શબ્દનાં રૂપ અન્યત્ર સમુદાયમાં આપ્યાં છે, તેથી શબ્દસિદ્ધિમાં નવીનને ગુંચવાડા થવા જેવું છે. આવુંજ પુસ્તક વ્યાકરણનુ લખવાને બદલે પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી ઉપરની કાશિકાવૃત્તિ જેવા એકાદ પુસ્તકનુ’ ભાષાન્તર ક્યું" હોત તોપણ ચાલત. એમ છતાં ગ્રંથકારે જે વિપુલ માહિતીના સંગ્રહ કર્યાં છે તથા તેમ કરવામાં અને તેને ક્રમે ગોઠવી પુસ્તક રૂપે બહાર પાડવામાં જે પરિશ્રમ કર્યાં છે તે વખાણવા ચેાગ્ય છે. પુસ્તક મેટા નાં ૩૭ ફારમનુ છે. કીમત રૂ. ૩ છે, તે યદ્યપિ શ્રમના પ્રમાણમા વધારે નથી તથાપિ ના પ્રમાણમાં જો ઓછી રાખી હોત તો સંસ્કૃત ભાષાના જીજ્ઞાસુ આછા પગારના શિક્ષકોને પણ અનુકૂલ થાત. સ્કૂલમાં અને કોલેજોમાં 'સ્કૃત શિખતાં વિદ્યાર્થી ઓને વ્યાકરણના વિષય સારા સમજ્જામાં આ પુસ્તક સારી મદદ આપશે એમ ઇચ્છીએ છીએ.
આશ્વિન કૃષ્ણ૦ ૧૪ સંવત્ ૧૯૬૬ના વડાદરાના મહાકાળ” ચેપાનીઆમાં આવેલે મત. સંસ્કૃત ભાષા પ્રીપ—(કર્તા તથા પ્રસિદ્ધ કરનાર રા. રા. ઢાકાદાસ જમનાદાસ પંજી, મુંબઈ, મૂલ્ય રૂ. ૩-૦-૦-) સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ કરવા ઇચ્છનારને સાહાય્યભૂત થઈ પડે, એ હેતુથી આ ગ્રંથ લખવામાં આવ્યા છે, અને તેમાં તેના વિદ્વાન લેખકે ઘણે અંશે વિજય મેળવ્યેા હાય, એમ જણાય છે. ગુજરાતી ભાષામાં આવા ગ્રંથા કવચિતજ રચાય છે, અને તેથી ગુજરાતી જાણનારા પરંતુ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ કરવાની આતુરતાવાળાને પાતાની આતુરતા પૂર્ણ કરવાનાં સાધનોની અહુજ ન્યૂનતા હોય છે. આ સમયમાં આ ગ્રંથ, અંધકારમાં પ્રદીપની પેઠે, વિદ્યાર્થી ઓના માર્ગને પ્રકાશિત કરનાર થઇ પડે, એ સહેજ છે.
તા. ૫ માહે સપ્ટેમ્બર સન ૧૯૧૦ ના વડાદરાના ખરડા ગેઝેટ” પત્રમાં આવેલા મત. संस्कृत भाषा प्रदीप ૧
ઈંગ્રેજી ભણેલાઓને માટે સંસ્કૃત ભાષા અને સાહિત્ય શિખવા માટે ડૉ. ભાંડારકરકૃત, સ્વ.સી.ગોળેકૃત, અને મી. કાલે, ડા. ક્લ્યાન આદિ અનેક વિદ્વાનકૃત વ્યાકરણશાસ્ત્રના પુસ્તકા પ્રચારમાં છે. પણ માત્ર ગુજરાતી ભણેલાને સંસ્કૃત વ્યાકરણ તથા વાડ્મય શિખવા ૧ કર્તા–સી. ઠાકાદાસ જમનાદાસ પ’જી. ૧૧૮ દાદીઠ અગીયારી સ્ટ્રીટ, મુંબઈ, કિં. રૂ ૩
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
માટે અત્યાર સુધીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલાં પુસ્તકામાં જો કોઇ પણ હોય તો તે મી. પાંજીનુ અનાવેલું. સંસ્કૃત માત્રા પ્રરૂપ છે. આ પુસ્તકની એક નકલ અમારા અભિપ્રાય માટે તેના કર્તા સી. ઠાકારદાસ જમનાદાસ પછ એમના તરફથી આવેલી છે. સંસ્કૃત લઘુ કામુદ્દીનુ” ભાષાન્તર સાક્ષર મી. રણછોડભાઇ ઉદયરામ તરફથી ઘણા વરસથી પ્રસિદ્ધિમાં છે, પણ તે કેવળ પારિભાષિક હાઈ શાસ્ત્રીની મદદ વિના શિખી શકાય એમ નથી. પણ મી. પંજીનુ પુસ્તક એવી રીતે થયું છે કે તે કાઇ પણુ ગુજરાતીના સાધારણ ગામવાળ જીજ્ઞાસુ માણસ સહેલાઇથી જો ખંત અને ઉત્સાહ હોય તો કોઇ પણ પ્રકારની બહારની મદદ શિવાય સ્વબુદ્ધિબળથી શિખી શકે એમ છે. અમે એ પુસ્તક સાદ્યંત જોયુ છે. અને અમે ખુશીથી જણાવીએ છીએ કે એમાં જે રચના કરવામાં આવી છે તે કેવળ ઉછરતા તેમજ પ્રાઢ ઉત્તમ પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓને અનુલક્ષીને કરવામાં આવી છે. સિદ્ધાંત કામુઠ્ઠીમાંની વૈદ્યક પ્રક્રિયા અને એવા ખીજા કેટલાક વિષયા કે જે લાકિક સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બહુ આવશ્યક નથી તે ખાદ્ય કરીને સ`પૂર્ણ વિષય સરલ રીતે સદૃષ્ટાંન્ત સપપત્તિપૂર્વક આપવામાં આવ્યા છે. અમારી પૂર્ણ ખાતરી છે કે આટલા ગ્રંથ સારી રીતે સમજીને કેાઇ શિખશે તે તે રામાયણ અને મહાભારતાદિ જેવાં પવિત્ર અને ઉત્તમ કાવ્યા, જેના પઠન વિના હિંદુનુ હિંદુપશુ સિદ્ધ નથી તે, સારી રીતે કાવ્યના રસાસ્વાદન પૂર્વક સમજી શકશે. આ ઉપરાંત અન્ય સકલ શાસ્રીય ગ્રંથામાં પણ તેને સારે। પ્રવેશ થશે. અમે આ પુસ્તકને સ'પૂર્ણ વિજય ઈચ્છીએ છીએ અને મી. પંજીને તેમની કૃતિ માટે ખરા અંતઃકરણથી ધન્યવાદ આપીએ છીએ. આશા છે કે સ`સ્કૃત શિખનાર દરેક ગુજરાતી વિદ્યાથી આની એક નકલ ઘરમાં રાખશે. સાથે સાથે એ પણ જણાવીએ છીએ કે હાઇસ્કૂલમાં અને કાલેજમાં ભણતાં દરેક સંસ્કૃત વિદ્યાથીને પણ એ પુસ્તક એટલુજ ઉપયાગી છે.
તારીખ ૧ લી. ડીસેમ્બર સન ૧૯૧૦ના વડાદરાના શ્રી સયાજી વિજય” પત્રમાં આવેલા મત. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
સંસ્કૃત ભાષા શિખનારને માટે ઉપયોગી વ્યાકરણના આ ગ્રંથ અમને "અભિપ્રાયાર્થે મળ્યા છે.
સંસ્કૃત ભાષા એ આર્યોંની માતૃભાષા છે. એ ભાષાના ગ્રંથોથી દરેક જાતના સાહિત્યનું જ્ઞાન મળવું દુર્લભ નથી. ઘણા પાશ્ચિમાત્ય આધુનિક વિદ્વાનો, અને પ્રાચીન ગ્રીકા, રામના અને આરએ પણ તેજ આપણી માતૃભાષા સંસ્કૃતના ગ્રંથો શિખીને વિદ્વાન થયા છે, પરંતુ ખેદ્યની વાત છે કે આપણા ગુજરાતી ભાઇઓનુ આજ આવી પવિત્ર માતૃભાષા તરફ દુર્લક્ષ જોવામાં આવે છે. વિદ્યાર્થીઓ જે આપણી ભાવિ આશા છે તે નિશાળમાં -સગવડતા હોવા છતાં ફ્રેંચ, ફારસી વગેરે ભાષાઓ લઈ સંસ્કૃત શિખતા નથી તે દિલગીરી ભરેલું છે. પરંતુ તેનું કારણ ભાષાના શિક્ષણ અને શિક્ષણના સાધનની ખામી એજ હાવાથી, આવા પુસ્તક લોકોની મને ત્ત સંસ્કૃત તરફ આકર્ષે તો તે સ ંભવત છે.
હાલ પાઠશાળાઓ, સ્કૂલે, અને કાલેજોમાં જુદા જુદા ગ્રંથા વપરાય છે, જેમાં સિદ્ધાંત કામુટ્ઠી અને ડૉ ભાંડારકરની એ ચેપડી મુખ્ય છે. કૈમુઠ્ઠીમાં સંસ્કૃત ભાષાથીજ શિખવાનુ હોવાથી આપણને તે અઘરી જણાય છે.
મી. ભાંડારકરની ચોપડીઓ ઉપર ચાટીયુ પોપટીયું જ્ઞાન અભ્યાસ કરી “ખી. એ.” અને “એમ એ” સુધીની પરીક્ષા
આપે છે. આ ચાપડીઓના પસાર કરવા છતાં ઘણા એવા
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિઘાથીઓ હોય છે કે જેમને સંસ્કૃતનું સંગીન જ્ઞાન હેતું નથી. કેટલાક અંગ્રેજી ભાષામાં મેકસમ્યુલર, કીલ્હોર્ન, તથા કાલેના ગ્રંથની મદદ લે છે પણ તે પણ અઘરાં ને ગુંચવાડા ભરેલા હોવાથી ઘણા વિદ્યાથીઓ સંસ્કૃત ભણવાનું છોડી ભરેલા હોવાથી ઘણા વિદ્યાથીએ સંસ્કૃત ભણવાનું
દે છે. અગ્રેજીમાં રચાય
. તેના ગળાની લા સંસ્કૃત શિખવાના ગ્રંથમાં ધાતુઓના સંબંધમાં અનુબંધની, ને તેઓના ગણેની નિશાનીઓના સંબંધમાં વિકારક અવિકારની વાત છેડી દીધેલી હોવાથી અનેક ગુંચવણે પડે છે, અને અનેક નિયમ જાણવા પડે છે, તેથી ભણનારને વિશેષ કંટાળો આવતાં છોડી દેવું પડે છે અને તેની સાબીતી યુનિવર્સિટિનાં પરિણામે જેવાથી જણાશે કે કેટલા વિદ્યાર્થીએ સંસ્કૃત ભાષા શિખે છે, અને શિખે છે તેને મેટે ભાગ કેટલા સંપૂર્ણ જ્ઞાનવાળે નીકળે છે ! ટુંકામાં અમને લાગે છે કે વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત ભાષા છોડી દેવાના કારણમાં જોઈએ તેવી વ્યાકરણ શિક્ષણ પદ્ધતિની ખામી છે; ને તે ખામી યોગ્ય રીતે પુરી પાડવા આ ગ્રંથ મેટું સાધન થઈ પડશે. આ ગ્રંથને જે ઉપગમાં લેવાશે તે વિદ્યાર્થીઓને કઈક વધુ સરલતા થશે.
દરેક દેશી રાજ્યના વિદ્યાધિકારી સાહેબને તેમજ સરકારી કેળવણું ખાતાના સત્તાધીશને અમે ભલામણ કરીએ છીએ કે આ ગ્રંથને દરેક શાળામાં ચાલુ કરી દરેક વિદ્યાર્થીના હાથમાં મુકવે કે જેથી વિદ્યાથીઓ સંસ્કૃત ભણવાનું કંટાળી છોડી દેતાં અટકે, અને સંસ્કૃત ભાષામાં દટાઈ રહેલા ખજાનાને ઉદ્ધાર કરવાનું મહાપુણ્યમય કામ સત્વર થાય.
છેવટે ઉપસંહાર કરતાં આ ગ્રંથ માટે અમે તેના કર્તા છે. રે. ઠાકરદાસભાઈને ધન્યવાદ આપીએ છીએ કે તેઓ એક વ્યાપારી ગૃહસ્થ હોવા છતાં પિતાના અમૂલ્ય સમય અને પૈસાને ભેગ આપી માતભાષાની અને વિદ્યાથીઓની સેવા બજાવી છે. ગુજરાતી પ્રજાને અમારી ભલામણ છે કે આ ગ્રંથ દરેક ગૃહસ્થ પિતાનાં પુત્રપુત્રીઓના હાથમાં આપી સંસ્કૃત ભાષાને ઉત્તેજન આપવા સાથે ગ્રંથકર્તાની મહેનતની સાર્થકતા કરવી જોઈએ. ગ્રંથની મહેનત તથા વિસ્તારના પ્રમાણમાં તેની કિંમત રૂપિયા ત્રણ વધુ નથી.
તા. ૬ ઠી અકબર સને ૧૯૧૦ ના ભરૂચના “ભરૂચ સમાચાર” પત્ર માં આવેલે મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ. આ પુસ્તકના રચનાર અને પ્રગટ કરનાર શેઠ ઠાકરદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી અમને રિવ્યુ માટે મલ્યું છે. જેની પહોંચ ઉપકાર સાથે કબુલ રાખતાં જણાવવું પડે છે કે, આ પુસ્તક કાંઈ નેવેલે જેવું ટહેલાનું નથી પણ સંસ્કૃત શિખનારા વિદ્યાર્થીઓનું ભવિષ્ય ઉજળું બનાવી તેઓને કીર્તિવંત બનાવે તેવું છે. સંસ્કૃત ભાષા એજ ગુજરાતીઓની અસલ ભાષા હતી, અને તેજ ભાષામાં હિંદુઓના વેદ, શાસ, પુરાણ વિગેરે કિમંતિ પુસ્તકે લખાયેલા છે કે જે પ્રથાને તરજુ કરી અંગ્રેજોએ અભ્યાસ વટીક કીધે છે. ધર્મ શાસ્ત્ર, વૈદક શાસ્ત્ર અને જતિષ શાસ્ત્ર જેવા અનેક વિદ્યાહુનરથી ભરેલા પુસ્તકે એજ ઉત્તમ ભાષામાં છે, અને તેના તરજુમા કરી અંગ્રેજો જેવી શોધક જાતે એમાંથી ઘણું મેળવ્યું છે અને ફેસર મંકસમ્યુલર ઉપરાંત કેટલાક જરમન વિદ્વાને તે એ સંસ્કૃત ભાષાના પ્રોફેસરે કહેવાય છે. આ ઉપર કહેલું પુસ્તક તે સંસ્કૃત ભાષા શિખવાની કુંચી છે. કુંચીઓ જાણવાથી ગમે તેવાં તાલાં કે તીજોરીઓ ઉઘાડી શકાય છે અને તેમાંથી જેઈત માલખજાબી મેળવાય છે. જે સંસ્કૃત ભાષા પકકી રીતે શિખવા માંગતે
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
હાય તેને આ ચોપડીના અભ્યાસ કરવા એવી અમારી ભલામણ છે. કારણ કે આ ચાપડીમાં શબ્દો અનુક્રમે ગોઠવી બનાવેલા જણાય છે તેમજ સંસ્કૃત ભાષાના જુદા જુદા વિદ્વાનાએ 'ચી સિટિકેટો આપેલી છે તેથી પણ ખાત્રી થાય છે. તેના રચનારને અમે શાબાશી આપીએ છીએ. આ ચાપડી તેના કર્તા પાસેથી મેળવી શકાશે. લખવાનું ઠેકાણુ’, ૧૧૮ દાદી શેઠ અગીઆરી લેન, મુ`બઇ, કિંમત રૂા૦૩-૦-૦
નવેમ્બર ૧૯-૧૦ ના અમદાવાદના વૈદ્ય કલ્પતરૂ ” ચેાપાનીઆમાં આવેલે મત.
''
સ'સ્કૃત ભાષા પ્રદીપ—પ્રસિદ્ધ કર્તા રા. ઢાકારદાસ જમનાદાસ ૫૭. મુંબાઇ,
સંસ્કૃત ભાષા શિખવામાં મદદગાર થઈ પડે એવા આ એક વ્યાકરણના લેખ છે; સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓને માટે એ ઉપયાગી થઇ પડે, એમ એમ ધારીએ છઇએ. ત્ર'થની રચના અને પદ્ધતિ કાંઈ વધારે સરલ હેાત તો અભ્યાસીને વધારે ઉપયોગી થઇ પડત, કિંમત રૂ. ૩] રાખી છે તે ગ્રંથ વિસ્તાર, કાગળ તથા કાચા પુઠાના પ્રમાણમાં વધારે છે.
+
ફેબ્રુઆરી ૧૯૧૧ ના ચુ. વ. સે.. તરફથી નીકળતા “ બુદ્ધિ પ્રકાશ ” ચેાપાનીઆંમાં આવેલા · મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ નામનુ પુસ્તક તેના કર્તા મી, પંજી તરફથી અવલેાકનાથે પ્રાપ્ત થયું છે. આ પુસ્તકના વિષય સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ છે. હમણાં સસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ વધી પડયા છે. તે પૂર્વે આ ભાષાના અભ્યાસ મુખ્યત્વે કરીને બ્રાહ્મણાજ કરતા; પરંતુ હવે તે સર્વે વર્ણના માણસો સંસ્કૃત શિખે છે. ભાષાના જ્ઞાન અર્થે વ્યાકરણની બહુજ અગત્યતા છે. સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ વ્યાકરણથીજ શરૂ થાય છે. સ‘સ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ અતિ કઠિન છે, એ સર્વને વિતિ છે અને વિદ્યાર્થીઓના અભ્યાસની ગતિ તેમાંજ કુતિ થાય છે, માટે તે વ્યાકરણને સરળ અને સુખાધ બનાવવાના જેટલા ઉપાયા ચેાજવામાં આવે તેટલા થેાડાજ લેખાય. આપણા પૂર્વાચાયાને પણ આ કઠિનતાના ભાસ થયા હતા, તેથી તેઓએ પણ તે દિશામાં પ્રયત્નો કર્યાં હતા. પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયી અને પાતજલિનું ભાષ્ય જેવા મોટા ગ્રંથા ભણવાની લાકાની અસમર્થતા જોઈને વામને કાશિકા રચી. પર’તુ કાશિકામાં પાણિનિના સુત્રાનો ક્રમ અલ્ગીકાર કરેલો હોવાથી તે પણ ચક્રમતિને કઠન લાગવાથી પાણિનિના સૂત્રને પ્રયાગના ક્રમમાં મુકીને રામચન્દ્રે પ્રક્રિયા કૌમુદી અને ભદ્ગાજી દીક્ષિતે સિદ્ધાંન્ત કૌમુદી બનાવી; તે ઉપરથી વરદરાજે ખાલમાધ વાસ્તે લઘુ કામુદ્દી રચી, જેને હાલ પણ આદિમાં અભ્યાસ થાય છે. સર્વ વ્યાકરણેામાં પાણિનિનુ વ્યાકરણ પ્રાધાન્યપદ ભોગવે છે તેનું કારણ તેની સંક્ષિ પ્તતા અને શાસ્રીય ધારણપર રચના છે. પરંતુ તેનેજ લીધે વિદ્યાર્થીઓને અતિ દુર્ગમ લા ગે છે. વિદ્વાનાએ તેની દુર્ગંધતા જોઈને બીજી વ્યાકરણની સરળ પદ્ધતિએ કરેલી છે. દાખલા તરીકે શવમ્ નું કાતન્મ વ્યાકરણ, બેપદેવનુ મુગ્ધાવબાધ અને અનુભૂતિ. સ્વરૂપાચાર્યનુ સારસ્વત વ્યાકરણ ગુજરાતમાં વિશેષે કરીને પ્રચલિત છે.
તે
સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલાં વ્યાકરણાના અભ્યાસ હાલના જમાનાના વિદ્યાર્થીઓને કેટ લાક કારણુથી અનુકૂલ નથી. મૂળ તો સંસ્કૃત ભાષાથી અજ્ઞાત અને તે ભાષામાં તેનુ વ્યાકરણ શિખવું તે કંઈ સહેલું નથી. અને તેમ કરતાં કાળને પણ બહુ વ્યય થાય. આ કાળમાં સ સ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણ પાછળજ ત્રણ ચાર વર્ષ ગાળવાં એ અશક્ય છે. તેથી હાલના જમા
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
નાને અનુસરતા વ્યાકરણ રચવા તરફ વિદ્વાનેનું લક્ષ દેરાય એ એક આવકારદાયક પ્રયત્ન છે. સંસ્કૃત ભાષાને વિદ્યાર્થીઓમાં આટલે બધે પ્રચાર થયો છે તે ડે. ભાડારકરની પહેલી અને બીજી ચેપડીને લીધે છે. ડો. ભાસ્કારકની પહેલી અને બીજી ચેપડી સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓમાં આટલી બધી પ્રિય થઈ પડી છે તેનું કારણ એ છે કે તેનાથી સરલ રીતે થેડી મુદ્દતમાં સંસ્કૃતનું સારું જ્ઞાન થાય છે. ડે. ભાડારકરે અંગીકાર કરેલો કમ તે પ્રસિદ્ધ છે. મી. પંજીને આ ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણને સાથે સમાવેશ કરે છે. ઈગ્રેજીમાં બહીટની, કીëર્ન, મંકસમ્યુલર અને કાલેના વ્યાકરણ પ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાનું એક સંપૂર્ણ વ્યાકરણ ન હતું અને તે ખેટ પુરી પાડવાને માટે સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસીઓ એમના ઉપકૃત થયા છે. ઉપલક વાંચનારને પણ સ્પષ્ટ જણાશે કે મી. પંજીએ આ વ્યાકરણ કરવામાં અતિશય મહેનત લીધી છે. ગ્રંથના વિભાગ સ્પષ્ટ અને યોગ્ય રીતે પાડેલા છે. આઠ પ્રકરણની સંખ્યા પાણિનિના અષ્ટાધ્યાયીના અનુકરણ રૂપ લાગે છે, વિષય વિભાગ ઘણે ખરે ભટ્ટજી દીક્ષિતની સિદ્ધાંત કૌમુદીને અનુસરતે છે. પહેલા પ્રકરણમાં અક્ષર, બીજામાં સંધિ, ત્રિજામાં ધાતુ, કૃમ્પત્ય વિગેરે, ચેથામાં પ્રાતિપદિક, પાંચમામાં અવ્યય, છઠ્ઠામાં સમાસ, સાતમામાં વાક્ય રચના, અને આઠમામાં ગણેને સમાવેશ કરવામાં આવ્યું છે. મી. પંજીના વ્યાકરણની પુર્ણ તપાસ અત્રે શક્ય નથી પરંતુ વ્યાકરણના કઠિન વિષયે જેવા કે સમાસ અને ટ્રક લકાર તેને મી. પંજી કેવી રીતે શિખવે છે તે જોઈ અને તે ઉપરથી જોઈ શકાશે કે મી. પંજી પિતાના પ્રયત્નમાં કેટલે અંશે ફતેહમંદ નિવડયા છે.
યુરોપીઅન વૈયાકરણએ અઘતન ભૂતના સાત કૃત્રિમ વિભાગ પાડ્યા છે. કૃત્રિમ એટલે પૂર્વના વ્યાકરણમાં નહિ પડિલા. સંસ્કૃત વિયાકરણેમાં લુ લકાર (અદ્યતન) ને સ્ટિ લગાડે છે. સ્કિને બદલે સિમ્, , , વિગેરે જુદા જુદા ફેરફાર થાય છે. મી. પંજીએ સાત કૃત્રિમ વિભાગેને પિતાના વ્યાકરણમાં સ્થાન આપ્યું નથી. પરંતુ અછિન્નભિન્ન દશામાં અદ્યતનને મુકેલ છે. સંસ્કૃત વૈયાકરણેએ અનુબન્ધ યુક્ત ધાતુઓ આપેલા છે અને તે ધાતુઓના અનુબન્ધ યથાર્થ જાણ્યા વિના સંસ્કૃત વ્યાકરણનું પૂર્ણ જ્ઞાન અશક્ય છે. મી. પંજીએ ધાતુઓને અનુબન્ધ યુક્ત આપ્યા છે તે ઉચિતજ કર્યું છે. જસ્ટ ધાતુને
અનુબન્ધ છે અને તેથી પુજાવિરાથવિત પુરપુ આ સૂત્રથી ૯ (Secondvariety) ઉમેરાય છે. સમાસના પ્રકરણમાં ઉત્સર્ગ અપવાદ નિયમથી સારી રીતે સમાસનુ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. દ્વિગુ સમાસમાં મી. પંજીએ સંધ્યાપૂ વુિ એ સૂત્રને અનુસરીને એક નિયમ આપે છે. અને તે નિયમના ઉદાહરણ તરીકે સતર્ણય આપેલું છે. પણ આ અનુચિત છે. ખરું જોતા તે સંધ્યાપૂપુિ એ સૂત્ર વિસંવે રશિયા એ સૂત્ર કે જેનાથી સર્ષ, બ્દિનાઃ એ પ્રયોગ થાય છે તેની જોડે સંબંધ ધરાવતું નથી, પરંતુ તતિત્તરપરમાર એ સૂત્રને સંબંધ છે. વિટારા તળિતાથારાવાર સંધ્યાપૂવૉ કિલુ રાશકરા અને અનાચ એ પરિભાષાથી પર મું સૂત્ર ૫૧ માની જોડે સંબદ્ધ છે, પરંતુ ૫૦ માના ડે નહિઅને તેથી વર્ષ એ પુરૂષ સમાસને ભેદ છે. મી. પંજીનુ વ્યાકરણ સામાન્યતઃ ગુજરાતીમાં સંસ્કૃતના વિદ્યાર્થીઓને અતિ ઉપયુક્ત થઈ પડશે એમાં કંઈ પણ સંદેહ નથી. મી. પંજીને આ દિશામાં તેમના પ્રયત્ન વાસ્તે ધન્યવાદ આપવામાં આવે છે. ગ્રંથની કિંમત સાધારણ સ્થિતિના વિદ્યાથીને ભાર લાગે તેવી છે. માટે તેનું મૂલ્ય કંઇ કમી કરવામાં આવે તે સાધારણ સ્થિતિના વિધાર્થીઓ પણ તેને લાભ લઇ શકે.'
- ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈ દલાલ એમ. એ.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
તા૦ ૧૭-૯-૧૯૧૦ ના અમદાવાદના ‘ રાજસ્થાન ” પત્રમાં આવેલા મત. સ’સ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
આ નામનુ' પુસ્તક તેના કર્તા મી. ઠાકારદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી અભિ પ્રાયાથે મળ્યું છે, તેને સ્વીકાર કરતાં અમને આનંદ થાય છે. આપણા દેશ માંહેના પૂર્વના રહસ્ય અને હિત રિવાજનુ જ્ઞાન મેળવવાને સંસ્કૃત વિદ્યાના શિક્ષણની જરૂર છે તે વિષે બે મત છેજ નહિ, પરન્તુ સ ંસ્કૃત જ્ઞાન મેળવવાને તે ભાષાના વ્યાકરણની ખાસ જરૂર છે. આવા કેટલાંક વ્યાકરણા છે પરન્તુ આ પુસ્તક દ્વારાએ જેટલી સરળતાથી સ`સ્કૃત વ્યાકરણનું જ્ઞાન થાય તેટલી સરલતાથી ખીજા કેાઈ પુસ્તક દ્વારાએ થાય એમ અમે ધારતા નથી. અંગ્રેજી ધારણામાં સંસ્કૃત ભાષાનુ જ્ઞાન મેળવવાનુ કમ્પલ્સરી થયું છે તેથી જે ઘણા વિદ્યાર્થી'એ કંટાળીને સ્કૂલ છોડી દે છે તેવા વિદ્યાથી આને આ પુસ્તક ધણુ' કીંમતી છે. આ પુસ્તકના કાગળ તથા છાપ ઘણી સુંદર છે તોપણ તેની કિમત રૂ. ૩–૦—૦ એ વધારે છે, તે પણ મી. પજીએ જે પ્રયાસ કર્યો છે તે ખરેખર વખાણુને પાત્ર છે એમ તે અમારે ખુલ્લા દિલથી કહેવું પડશે.
તા॰ ૧૧ મી સપ્ટેમ્બર સન ૧૯૧૦ ના અમદાવાદના ગુજરાતી પંચ” પત્રમાં આવેલા મત. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ.
આ નામના ગ્રંથ તેના કર્તા અને પ્રકાશક રા. ઢાકારદાસ જમનાદાસ પંજી તરફથી અભિપ્રાય માટે મળ્યા છે તેના સ્વીકાર કરતાં અમને ઘણા આનંદ થાયછે;આપણા પ્રાચીન ગ્રંથામાં રહેલા અનેક રહસ્ય રીત રિવાજનું જ્ઞાન સપાદન કરવામાટે દરેક દેશાભિમાની આયે. સંસ્કૃત વિદ્યાનું શિક્ષણ મેળવવાની બહુ જરૂર છે એ વિષે કાઇથી ના પાડી શકાશે નહિ, આ શિક્ષણ માટે સસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ જાણવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. ગુજરાતી ભાષાદ્વારા ભિન્નમાગે પરન્તુ વિશેષ સરળતાથી સ ંસ્કૃત વ્યાકરણનુ જ્ઞાન આપનાર આ ગ્રંથના જેવાં પુસ્તક અર્વાચીન સમયમાં દુર્લભ છે. આવા એક ઉત્તમ ગ્રૉંથ પ્રકટ કરવા માટે મિ. ૫'જીને ધન્યવાદ ઘટે છે. સંસ્કૃત ભાષા માટે અભિમાન રાખનાર દરેક ગુજરાતી ગૃહસ્થે આ પુસ્તક ખરીદવા જેવું છે. તેની કિ`મત રૂ. ૩ છે જે કાંઈક વધારે છે એમ અમને લાગે છે.
તા. ૨૩-૧૦-૧૯૧૦ના અમદાવાદના ‘કાઠીઆવાડ અને મહીકાંઠા ગેઝીટ ’ પત્રમાં આવેલા મત.
સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ
ગ્રંથ કાઁ તરફથી અવલાકનાથે આવેલી ગ્રંથની એક નકલ અમને મળી છે: આવા ઉત્તમ ગ્રંથની પહોંચ સ્વીકારતા અમને હુ થાય એ સ્વભાવિક છે.
સંસ્કૃત ભાષાના પ્રથાનું ઉપયાગીપણું જગ જાહેર છે તેથી તેનો લાભ લેવાના લાભથી યુરોપ, અમેરિકા વગેરેના વિદ્વાનાએ તેના વ્યાકરણના ગ્રંથા પોતપોતાની ભાષામાં કરી લીધા છે, ને તેના મૂળ ગ્રંથાના પાતાની વ્યવહારિક ભાષાથીજ સીધો લાભ ત્યાનાં લેાક લે છે, પણ જેમ ધારા છે કે “ ઘરનું માણસ ખેલ ખરેખર ” તેમ ગુજરાતવાસી વિદ્વાનોએ એ ભાષા પતાની આર્ય તરીકેની અસલને નિકટ સબધવાળી તેમજ ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં હંમેશની જરૂ રીઆતની હાવા છતાં પોતાની ગુજરાતી ભાષામાં તેના વ્યાકરણના ગ્રંથ હજી સુધી કીધા નથી,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
તેથી એ ભાષાના મૂળ ગ્રંથાના પોતાની વ્યવહારિક ભાષાથીજ સીધો ને સહેલી રીતે, યથાયેગ્ય લાભ લેવાનુ' ગુજરાતવાસી આર્યાંથી બનતુ ં નથી. કેટલાક આડક્તરી રીતે, એટલે સસ્કૃત અથવા અંગ્રેજી ભાષાથી સંસ્કૃત ભણવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ જેમ વ્યવહારિક વસ્તુ વગર અવ્યવહારિક વસ્તુ ઓળખવી કઠિન પડે છે તેમ સંસ્કૃતથી સસ્કૃત ભણવું કઠિન પડે છે, ને અંગ્રેજીથી ભણતાં, એકતા તેમાં જોઇએ તેવા ગ્રંથ ન હોવાથી, ને તેમાં વળી એ ભાષા જે પેહેલા નંબરની જરૂરીઆતની છે તેને બીજા નખરની ગણીજ ભણાવવાથી ભાવ તેવું ફળ થાય છે. આના દાખલા એ જોઇએ તો આજ કેટલા વર્ષો થયાં. મુંબઇમાં મરહુમ શેઠ ગાકુલદાસ તેજપાલે ષટ્ના ભણાય તેવી એક માટી સંસ્કૃત પાઠશલા કહાડી છે, પણ તેના લાભ કેટલા ને કેવી રીતે લે છે તેના વિચાર કરીએ તો એમ કહેવામાં હરક્ત નથી, કે હજારમે હિસ્સે પણ તેમની ધારણા પૂરી પડતી નથી; તેમજ ૫-૭ વર્ષ થયા કેટલાક ધનવાના, કાઇ આહિન્કની, તેા કાઇ આત્મજ્ઞાનની, કાંઈ વેઢની, તો કેાઈ વૈદકની પાઠશાલા કહાડે છે, પણ તેમાંથી ભાગ્યેજ કાઈ પ્રવીણ થઇ નીકળતા હશે. વળી અંગ્રેજી ભાષાથી સંસ્કૃત ભાષા ભણનારાઓનો હિસાબ કહાડીશું તો માલમ પડશે કે ક્ષ્ા તથા કાલેજોમાં ભણતાં ગુજરાતી વિદ્યાર્થી એમાં ભાગ્યે અડધા એના લાભ લેવા જતા હશે, તે પૂર્ણ લાભ લેનારા તા ભાગ્યે એક ટકા પણ નીકળશે. આ બધુ જોઇએ તેવું બતાવી આપે છે કે જે ભાષા ભણવી હાય તેનું વ્યાકરણ પોતાની વ્યવહારિક ભાષામાંજ જોઈએ, ને તેથી ગુજરાતવાસી આર્યાં સારૂ ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની ખરેખરી ખાટજ છે. એ ખોટ હજી સુધી કોઇ ધર્મ ગુરૂએ, કે મહારાજાએ, તેમજ વિદ્વાન કે ધનવાન ગણાતાએ જોઇ નથી, ને જોઇ હાય તાએ પૂરી પાડી કે પડાવી નથી, તે રા. રા. ઢાકારદાસ જમનાદાસ પંજીએ જોઇ, તેને પૂરી પાડવા આ “ સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ ” નામના જે ગ્રંથ રચી પ્રગટ કર્યાં છે તે ખરેખર આવકારદાયક છે; ને તેને માટે એમને અંતઃકરણ પૂર્વક ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
એ ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણના ને ગુજરાતવાસીઓની પોતાની વ્યવહારિક ગુજરાતી ભાષામાં હાવાથી સ’સ્કૃત ભાષામાં રહેલાં અનુપમ વિદ્યાહુન્નરના ભંડારના ચાંપના તાળા ને ઇસારત માત્રથી ઉઘાડે એવા કુચીરૂપ છે, તેથી ગુજરાતી ભાષાના ગ્રંથોમાં ઊંચી પ`ક્તિના ને તેમાં પણ અપૂર્વ અને પેહેલા નંબરના ઉપયાગી છે; ને અમે ધારીએ છીએ કે તે તેવાજ રહેશે, કેમકે એમાં જોઇતા તમામ વિષયા, તેમાં કેટલાક શબ્દોના થતા ફેરફારો, તથા દરેકના નિયમો એવા ક્રમવાર ને ટુકાણમાં સ્પષ્ટ રીતે દાખલાએ આપી નિઃશેષ લખેલા દેખાય છે કે આથી વધારે સારા ને ઉપયેગી ગ્રંથ થવા કિઠન છે. વળી એ ગ્રંથ બીજી ભાષાએ માનાં એવા ગ્રંથા સાથે સરખાવતા સંસ્કૃત ભાષાની બાંધણીની ખુખી, દેવવાણીપણાની ખાતરી, અને જેમ જગતના વિવિધ પદાર્થોનાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, અને મેક્ષ અથવા નાશ તથા પુનરૂત્ત્પત્તિ થાય છે તેમ ભાષાના શબ્દોની પણ થાય છે તે, એ સઘળુ તા એ ગ્રંથજ બતાવી આપે છે; ને એ રીતે ભણનારને દરેક ઠેકાણે ઉતેજન આપી, આવતી બાબતે જાણવાની ઇંતેજારી ઉત્પન્ન કરી, ખરેખર ભાવથી ભણે તે ખાર મહિનામાં સંસ્કૃત ભાષાનું સંતોષકારક જ્ઞાન ઉપજાવે તેવા છે. હુમારા વિચાર પ્રમાણે તો અંગ્રેજી સાથે નિશાળા કે કાલેર્જામાં ભણતાં, કે પાઠશાલા આમાં ભણતાં, તેમજ ગુજરાતી સાથે કે હરકેાઇ વખતે ભણવા માંગતાં નાના મોટા સાને ચેાગ્ય ગોઠવણથી ભણેથી આ ગ્રંથ ઘણાજ ઉપયાગી થઈ પડે તેવા છે, અને લાઇબ્રેરીઓમાં પણ અવશ્ય રાખવા લાયક છે. અમને આશા છે કે ગુજરાતી ભાઇએ આ ગ્રંથની કદર કરી
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 લેખકની મહેનત સાર્થક કરશે અને સંસ્કૃત ભાષા જેવી સર્વોત્કૃષ્ટ ભાષાને રસાસ્વાદ લેશે. - ઉક્ત ગ્રંય તેના કર્તા કેરદાસ જમનાદાસ પંજી પાસેથી રૂ. 3 ની કિમતે દાદી શેઠ અગીઆરી સ્ટ્રીટ, નં 118, મુંબઈને શિરનામે લખવાથી મળી શકે મંગળવાર, તારીખ 13 માહે સપ્ટેબર સન ૧૯૧૦ના પુનાના કેસરી” પત્રમાં આવેલે મત. संस्कृत भाषा-प्रदीप-हे पुस्तक मि. ठाकुरदास जमनादास पंजी, मुंबई; यांनी गुजराथी भाषेत लिहिले असून गुजराथी भाषेच्या द्वारे संस्कृत शिकू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यास त्यात व्याकरणसंबंधाने विपुल માહિતી સાંગડા વાદે. કિં. રૂ .. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપના કર્તાની વિજ્ઞપ્તિ. તા. 11-2-1911. સંસ્કૃત ભાષા પ્રદીપ ગ્રંથપર ઉપર આપેલા અભિપ્રાય મોક્લવાની તસ્દી લેવા માટે તે એકલનારા સુજ્ઞ જનેને ઉપકાર માનતાં જણાવવાનું કે 1. એમાં આસરે 15 ટકા જેટલા મતે એ ગ્રંથ શરૂઆતથી ભણનારાઓને સેહેલે નહીં થઈ પડે એવા હેવાથી જુદા જુદા અધિકારીઓ વાસ્તુની એ ગ્રંથને ઉપયોગ કરવાની રીત એ ગ્રંથના પ્રવેશિક ભાગમાં ઉમેરી છે. 2. એમાં આસરે 8 ટકા જેટલા મતે એ ગ્રંથમાં બીજી કંઈ કંઈ કસરે બતાવે છે પણ તેઓનું સમાધાન વિચાર કરેથી કાળે કરીને આપેઆપ થાય તેમ હોવાથી તે વિષે કઈ કીધું નથી. 3. શાસ્ત્રીજી રામકૃષ્ણ હર્ષજી તથા મીહરગેવિદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળાએ એ ગ્રંથમાં રહી ગયેલી કેટલીક અશુદ્ધિઓ બાબત સૂચના કરેલી હોવાથી તે અશુદ્ધિઓ તથા હમેને પાછળથી માલમ પડેલી અશુદ્ધિઓ શુદ્ધ કરી એ ગ્રંથનાં શુદ્ધિપત્રકમાં ઉમેરી છે. વળી મી. નારાયણરાવ દલપતરામ ભગતે કરેલી તેવી સૂચનાઓ સંબંધમાં પણ કેટલંક તેમજ કરેલું છે, ને સદરહુ શાસ્ત્રીજી, મી- કાંટાવાળા, તથા મી. ભગતને તેઓની કરેલી સૂચનાઓ વાસ્તે આ જગેએ ખાસ ઉપકાર માનીએ છીએ. 4. આશા છે કે એ ગ્રંથ વિષે ઉપર મુજબ સઘળું ઘટતું કરેલું હેવાથી એને ઘટતે ઉપગ થશે.