Sanskrit Bhasha Pradip

SR No.: 023460
Original Sutra Author: N/A
Author: Thakordas Jamnadas Panji
Publisher: Thakordas Jamnadas Panji
Publication Year: 1867
Total Pages: 366
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 28 MB

Page 180

૧૪૪
(ગામડા નહીં) વાચક શબ્દો, પરસ્પર વિરોધવાળા મહુવચનના શબ્દો, પરસ્પર વિરેશધવાળા જીવડાઓ તથા તેવા પશુએ વાચક શબ્દથી થતા સામાસિક શબ્દો આ સમાસથી જરૂર થાય છે. જેમકે પાળીત્ર પૌત્ર-પાળિયામ્ । માનિશ્ચે પાવિશ્ચઆનિ પાળવિમ્ ।ગાવશોળથાશોળમ્ । (પણ પંચ રસÆ=vरसौ । गंगाच यमुनाच–गंगायमुने *)
I
ખ. ઝાડવાચક શબ્દાં, મસાલા વાચક શબ્દો, પશુઓવાચક શબ્દો, હરણ વાચક મહુ વચનના શબ્દો, ઘાસ વાચક શબ્દો, અનાજ વાચક બહુ વચનના શબ્દો, પક્ષી વાચક બહુ વચનના શબ્દોથી થતા સામાસિક શબ્દો તેમજ અશ્વ ને વડવ, પૂર્વ ને અપર ને ઉત્તર ને અધર થી થતા સામાસિક શબ્દો તથા એક બીજાથી ઉંધા અર્થવાળા વિશેષણ તરીકે ન વપરાય તેવા નામેાથી થતા સામાસિક શબ્દો આ સમાસથી વિકલ્પે થાય છે, જેમકે રાજારામ્ (દુરારા *)। શ્રીયિવમ્ (ત્રીચિવાઃ) । ધિકૃતમ્ (વૃદ્ધિ વૃત્ત )। વવડવમ્ (અશ્વવઙવો ) । પૂર્વામ્ (પૂર્વારે) | વાળિ = ઞામજજાનિ ચ ચદ્રામજીવમ્ (વન ગામ ચવવામાં) ।
ગ. નવાભ્યાત્િ સમૂહ (આ ૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે) ના શબ્દો આ સમાસથી તે તેમાં લખ્યા મુજબજ થાય છે
૨. સમાસમાં આવતા શબ્દોના ક્રમઃ—
ક. જે શબ્દોના સમાસ કરવા હોય તેમાં સ્વરથી શરૂ થતા તેમજ ત્ર અતવાળા શબ્દ હાય તા તે સૌથી પહેલા મુકાય છે, પણ તેવા નહીં હાય તા (હસ્ત્ર) TM અથવા ૩ ના અતવાળા શબ્દ સૌથી પહેલા મુકાય છે, ને એવા એકથી વધારે શબ્દો હાય તા તેમાંના ગમે તે મુકાય છે. એ બેઉજાતમાંના શબ્દ ન મળે તો એછા સ્વરવાળા શબ્દ સૌથી પહેલા મુકાય છે નેતેવા વધારે હાય તે તેમાં ના ગમે તે મુકાય છે.
અપવાદ.
૨. જો કોઇ શબ્દની અગત્યતા બતાવવી હાય તેા તે પહેલા મુકાય છે.
૨. રાજ્ઞવન્તાદ્દિ તથા ધર્માદ્દિ સમૂહ (આ ૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે) માંહેલા શબ્દોની ગાઠવણ તેમાં ખતાવ્યા પ્રમાણેજ થાય છે.
૩. સમાસ થતા શબ્દોમાં થતા ફેરફાર—પહેલા પદ્મના અંતમાં વિશેષ ફેરફાર થતા નથી ને છેલ્લા પદનાં અતમાં નીચે મુજબ થાય છે.
૭. સમાસને અંતે ર્ વર્ગના અક્ષર અથવા ર્, પ્, કે ર્ હાય તા ૪ ઉમેરાય છે. જેમકે વાવવત્ । રામીદરાવમ્ । છગોપાનમ્। વાવિયમ્।
ખ. જ્ઞાતી ના અત્યસ્વર વિકલ્પે ઉડી જાય છે ને ઉડી જાય છે ત્યારે ત્ર ઉમેરાય છે. જેમકે अर्धखारम् ने अर्धखारि.
૪. સામાસિક શબ્દનું લિંગ તથા વચન–આસમાસથી થતા શબ્દ નપુંસક લિંગના એક વચનના થાય છે. ૫. અનિયમિત—
अक्षिणी च भ्रुवौच-अक्षिभ्रुवम्
दारा च गावश्च =दारगवम् नक्तं च दिवा च = नक्तंदिवम्
रात्रौच = रात्रिंदिवम्
उरूच अष्ठीवन्तौ च = उर्वष्ठीबम् पादौच =पदष्ठीवम् अहनि च दिवा च = अहर्दिवम्
י
"2 ,,
કૃષિપયાર સમૂહ (આ.૮ મા પ્રકરણના ૧ લા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે.) માં હેલા શબ્દો.
એ નિયમિત છે તેથી કાઉંસમા લખ્યા છે.